Bài giảng Bảo vệ sức khỏe bà mẹ trẻ em

pdf

164 trang hapham 3360

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Bảo vệ sức khỏe bà mẹ trẻ em", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

bai_giang_bao_ve_suc_khoe_ba_me_tre_em.pdf

Nội dung text: Bài giảng Bảo vệ sức khỏe bà mẹ trẻ em

TRNG I HC Y T CÔNG CNG BÀI GING BO V S C KHO BÀ M TR EM (DÙNG CHO CAO HC YTCC) HÀ NI - 2004
TRNG I HC Y T CÔNG CNG BÀI GING BO V S C KHO BÀ M TR EM (DÙNG CHO CAO HC YTCC) HÀ NI - 2004
Ch biên: Trn Th Phng Mai Tham gia biên son: Vng Tin Hoà Bùi Th Thu Hà Trn c Thun Nguyn c Hinh inh Phng Hoà Hà Vn Nh Th ký biên son: Trn c Thun Lê Minh Thi
MC LC DANH MC CÁC CH VIT TT vi GII THI U V MÔN HC BO V BÀ M VÀ TR EM 1 1. S LC LCH S PHÁT TRIN CA NGÀNH BVSKBMTE TRÊN TH GI I VÀ VIT NAM 1 1.1. S l c lch s phát trin ca ngành BVSKBMTE trên th gii 1 1.2. S l c lch s phát trin ca BVSKBMTE Vit Nam. 2 1.3. i t ng ca ngành BVSKBMTE 5 1.4. S khác nhau gia Sc kho sinh sn và Bo v sc kho bà m tr em - k hoch hoá gia ình 6 2. T!M QUAN TR"NG CA CÔNG TÁC B#O V S$C KHO% BÀ M& TR% EM VIT NAM 7 2.1. Thc trng sc kho ca bà m và tr em Vit Nam 7 2.2. T'm quan tr(ng ca công tác bo v sc kho bà m và tr em 7 3. PHNG H NG PH)N )U CA NGÀNH B#O V S$C KHO% BÀ M& TR% EM 8 3.1. Tình hình ch*m sóc Sc kho sinh sn trong khu vc 8 3.2. Thc hin các m+c tiêu ca Chin l c quc gia v, ch*m sóc sc kho sinh sn giai on 2001-2010 9 CÁC YU T NH HNG TI S C KHO BÀ M VÀ TR EM CÁC NC ANG PHÁT TRIN 13 1. GI I VÀ S$C KHO% 13 1.1. nh ngh-a 13 1.2. Mi liên quan gia gii và sc kho 14 1.3. Bình .ng gii 14 2. CÁC YU T/ #NH H NG T I S$C KHO% PH0 N1 18 2.1. Kinh t, v*n hoá, xã h2i và chính tr 19 2.2. Phong t+c t3p quán 20 2.3. Thích con trai 21 2.4. Tip c3n vi dch v+ ch*m sóc sc kho 21 2.5. i,u kin sng và làm vic 22 3. CHIN LC NÂNG CAO V TRÍ PH0 N1 23 S C KHO SINH SN C A PH N QUA CÁC L A TU!I 26 1. S$C KHO% SINH S#N 26 i
2. S$C KHO% V THÀNH NIÊN 27 3. CÁC GIAI O4N PHÁT TRIN D5Y THÌ CA N1 28 3.1. Phát trin vú 28 3.2. Phát trin lông mu, lông nách và c quan sinh d+c ngoài 28 3.3. K6 hành kinh 'u tiên 29 3.4. Phát trin c quan sinh d+c trong 29 3.5. Tr ng thành x ng và phát trin c th 29 3.6. M2t s bnh lý tu7i d3y thì 29 3.7. Hành vi tình d+c và sinh sn trong la tu7i v thành niên 30 3.8. Nguy c v, m8t kinh t và xã h2i ca vic có thai và có con sm 32 3.9. Vit Nam 32 4. PH0 N1 TU9I SINH S#N 33 4.1. Sinh lý kinh nguyt 33 4.2. Hot 2ng n2i tit - sinh h(c trong m2t chu k6 kinh nguyt 33 4.3. M2t s b:t th ;ng v, kinh nguyt 34 4.4. Thai nghén 35 4.5. Chuyn d 38 4.6. N*m tai bin sn khoa, t vong m 38 4.7. Nhng gii pháp chính 39 4.8. Nhng v:n , c'n chú ý trong la tu7i sinh sn 39 5. MÃN KINH 44 5.1. V, ph ng din sinh lý bnh, mãn kinh có ba h2i chng ln: 44 5.2. Ti,n mãn kinh 45 5.3. Mãn kinh thc s 45 5.4. i,u tr 46 CH"NG TRÌNH LÀM M AN TOÀN - NHNG THÀNH CÔNG VÀ THÁCH TH C 49 1. S I DUNG CA LÀM M& AN TOÀN 58 3.1. Ch*m sóc tr c sinh 58 3.2. Ch*m sóc trong chuyn d 61 ii
3.3. Ch*m sóc trong th;i k6 h3u sn 61 3.4. Các b:t th ;ng trong khi có thai, trong chuyn d và h3u sn 62 3.5. X trí sm và thích hp nhng bin chng sn khoa là chìa khoá làm gim t vong m. 62 3.6. Thc hin no hút thai an toàn. 63 4. MT S V#N LIÊN QUAN N VI C TH$C HI N CH"NG TRÌNH LÀM M AN TOÀN 64 4.1. Kin thc và k? n*ng ca n h2 sinh là i,u ct t trong làm m an toàn 64 4.2. ào to bà @ dân gian 65 4.3. Liên quan gia các ch ng trình và chính sách 65 4.4. Mi liên h ch8t chA gia ng ;i cung c:p dch v+ và c2ng Bng 68 CÁC BI N PHÁP TRÁNH THAI VÀ V#N K HOCH HOÁ GIA ÌNH 70 1. GI I THIU 70 1.1. M2t s khái nim: 70 1.2. Lch s phát trin các bin pháp tránh thai trên th gii 70 1.3. Quan im v, K hoch hoá gia ình ca ICPD 71 1.4. K hoch hoá gia ình và chin l c dân s Vit Nam 72 2. CÁC BIN PHÁP TRÁNH THAI PH9 BIN VÀ TÌNH HÌNH ÁP D0NG CÁC BIN PHÁP TRÁNH THAI T4I VIT NAM 73 2.1. Các bin pháp tránh thai ph7 bin vit nam 73 2.2. Tình hình áp d+ng các BPTT Vit Nam trong nhng n*m g'n ây 78 3. M/I QUAN H GI1A K HO4CH HOÁ GIA ÌNH VÀ S$C KHO% PH0 N1 79 4. VAI TRÒ CA NAM GI I TRONG K HO4CH HOÁ GIA ÌNH 80 5. T V)N VC K HO4CH HOÁ GIA ÌNH 81 S C KHO TR EM VÀ CÔNG TÁC CH%M SÓC BO V TR EM 84 1. TÌNH HÌNH S$C KHO% TR% EM D I 5 TU9I CÁC N C ANG PHÁT TRIN 84 1.1. Nguyên nhân t vong tr d i 5 tu7i 85 1.2. T vong tr s sinh 86 2. TÌNH HÌNH S$C KHDE CA TR% EM N C TA 87 3. NH1NG YU T/ LIÊN QUAN N TÌNH HÌNH BNH T5T VÀ T VONG TR% EM 90 4. NH1NG V)N C EC TRNG VC S$C KHDE TR% EM VÀ CÔNG TÁC CHFM SÓC B#O V S$C KHDE TR% EM 91 4.1. Giai on bào thai 91 4.2. Giai on s sinh 93 iii
4.3. Tr d i 5 tu7i 97 4.4. Tr em tu7i h(c ;ng, tu7i v thành niên 101 5. M>T S/ CHG S/ S$C KHDE TR% EM VÀ M0C TIÊU S$C KHDE TR% EM N NFM 2000 VÀ 2020 101 6. M>T S/ CHNG TRÌNH CAN THIP CHÍNH CHO S$C KHDE TR% EM 102 6.1. Ch ng trình dinh d @ng 102 6.2. Ch ng trình sa m 103 6.3. Ch ng trình phòng chng nhiHm khuIn hô h:p c:p 103 6.4. Ch ng trình phòng bnh tiêu chy 104 6.5. Ch ng trình tiêm chng m r2ng 104 6.6. LBng ghép các ch ng trình: gii pháp hp lý cho vic x trí các bnh th ;ng g8p tr em 104 T! CH C MÀNG LI D&CH V VÀ QUN LÝ H THNG BO V S C KHO BÀ M TR EM 108 1. GI I THIU TH<C TR4NG VC CHFM SÓC S$C KHO% BÀ M& TR% EM VIT NAM 108 2. T9 CH$C M4NG L I CHFM SÓC S$C KHO% BÀ M& TR% EM 109 2.1. Chc n*ng, nhim v+ ca V+ bo v sc kho bà m tr em và k hoch hoá gia ình 109 2.2. Chc n*ng, nhim v+ và t7 chc b2 máy ca Trung tâm bo v Sc kho Bà m tr em và KHHG thu2c S Y t tJnh, thành ph trc thu2c trung ng (Q s 2792/1999/Q-BYT ngày 16/9/1999 ca B2 tr ng BYT) 111 2.3. 2i BVSKBMTE-KHHG thu2c trung tâm y t huyn, qu3n, th xã, thành ph thu2c tJnh 113 3. NH1NG NH5N XÉT VC T9 CH$C M4NG L I DCH V0 CSSK BMTE 114 3.1. Nhng thu3n li 114 3.2. Nhng khó kh*n hin nay 115 4. M0C TIÊU CHIN LC QU/C GIA VC CHFM SÓC S$C KHO% SINH S#N 2001-2010 116 4.1. Quan im 116 4.2. M+c tiêu 116 5. QUY NH NHIM V0 TKNG TUYN Y T TRONG CHFM SÓC S$C KHO% SINH S#N 119 5.1. Quy nh chung 119 5.2. Quy nh c+ th 120 GIÁM SÁT H' TR( CH"NG TRÌNH S C KHO SINH SN 131 1. NH NGHLA VÀ M0C ÍCH CA GIÁM SÁT 131 iv
1.1. nh ngh-a giám sát 131 1.2. M+c ích ca giám sát 131 1.3. Phân bit s khác nhau gia giám sát vi theo dõi, kim tra và ánh giá 131 2. PHONG THÁI GIÁM SÁT 132 3. KM NFNG GIÁM SÁT CÓ HIU QU# 132 3.1. Quyt nh các hot 2ng giám sát 132 3.2. Giám sát các hot 2ng lâm sàng 133 3.3. Giám sát các hot 2ng qun lý 134 3.4. Giám sát các v:n , v, cán b2: 135 4. QUI TRÌNH GIÁM SÁT 137 4.1. B c 1. ChuIn b giám sát 137 4.2. B c 2. H(p vi lãnh o và nhân viên c s 137 4.3. B c 3. Tin hành giám sát 137 4.4. B c 4. T7 chc h(p toàn th xây dng gii pháp cho các v:n , tBn ti 138 4.5. B c 5. H(p vi lãnh o n v 138 4.6. B c 6. Vit báo cáo giám sát 138 5. XÂY D<NG B#NG KIM DÙNG TRONG GIÁM SÁT CHNG TRÌNH SKSS 138 THEO DÕI VÀ ÁNH GIÁ CH"NG TRÌNH S C KHO SINH SN 143 1. KHÁI NIM VC THEO DÕI-ÁNH GIÁ 143 2. KHI NÀO C!N THEO DÕI, ÁNH GIÁ 144 3. QUI TRÌNH THEO DÕI-ÁNH GIÁ 145 3.1. 8t m+c tiêu theo dõi- ánh giá 145 3.2. Xác nh phm vi theo dõi- ánh giá 147 3.3. La ch(n chJ s và tiêu chuIn 147 3.4. Ch(n nguBn thông tin và xây dng qui trình thu th3p thông tin 147 3.5. Thu th3p s liu 148 3.6. S lý phân tích s liu 148 3.7. Trình bày kt qu 148 3.8. Tin hành các hot 2ng c'n thit 149 4. CÁC CHG S/ C B#N DÙNG THEO DÕI-ÁNH GIÁ CHNG TRÌNH S$C KHO% SINH S#N 149 5. THEO DÕI-ÁNH GIÁ TH=NG KN VÀ NGON H4N 150 5.1. Theo dõi - ánh giá th ;ng k6 150 5.2. Theo dõi - ánh giá ngPn hn 150 v
DANH MC CÁC CH VIT TT BVSKBMTE Bo v sc kho bà m tr em CSSKSS Ch*m sóc sc kho sinh sn FIGO Hip h2i sn ph+ khoa quc t KHHG K hoch hoá gia ình LMAT Làm m an toàn LTQTD Lây truy,n qua ;ng tình d+c SDD Suy dinh d @ng SKSS Sc kho sinh sn UNFPA Qu? Dân s Liên hip quc VTN V thành niên WHO T7 chc y t th gii WB Ngân hàng Th gii DCTC D+ng c+ t cung vi
Gii thiu v môn hc bo v bà m và tr em GII THI U V MÔN HC BO V BÀ M VÀ TR EM MC TIÊU BÀI HC Sau khi h(c xong bài này, các h(c viên có kh n*ng: 1. Trình bày c nhng nét c bn v l ch s phát trin ngành BVSKBMTE trên th gii và Vit Nam. 2. Xác nh c i t ng ích ca ngành bo v bà m tr em 3. Gii thích c tm quan trng ca BVSKBMTE Vit Nam 4. Mô t c xu h ng chính trong lnh vc BVSKBMTE Vit Nam và các n c trong khu vc NI DUNG BÀI HC 1. S" L(C L&CH S) PHÁT TRIN C A NGÀNH BVSKBMTE TRÊN TH GII VÀ VI T NAM 1.1. S l*c lch s+ phát tri,n c a ngành BVSKBMTE trên th gi-i Chin tranh th gii l'n th hai kt thúc, g'n 20 triu ng ;i cht, n,n kinh t ca các n c b tàn phá n8ng n,, con ng ;i vQa thoát khRi nguy c cht chóc vì bom n li b vPt kit sc lc khPc ph+c h3u qu chin tranh và xây dng kinh t. Cùng vi s hBi ph+c và phát trin v, kinh t, s gia t*ng v, dân s mSi quc gia bù Pp li s ng ;i b cht do chin tranh cTng nh òi hRi cung c:p nhân lc lao 2ng cho n,n kinh t mi là c'n thit. Tuy nhiên khi n,n kinh t c 7n nh thì v:n , sc kho con ng ;i c coi tr(ng và quan tâm nhi,u hn. Cùng vi s hBi ph+c v, kinh t, nhu c'u òi hRi v, nhân lc do sinh m2t cách t nhiên, không c kim soát ã làm cho dân s th gií t*ng lên nhanh chóng. M2t s quc gia ít b t7n th:t v, nhân lc và có n,n kinh t phát trin nh Anh, M? thì s gia t*ng dân s m2t cách t nhiên ã làm phát sinh nhng nhu c'u òi hRi c:p bách v, l ng thc cTng nh nhng v:n , mi v, xã h2i Bng th;i v:n , sc kho ca con ng ;i. C'n phi có nhng chin l c toàn c'u nâng cao sc kho ca con ng ;i trong giai on mi, vì v3y TCYTTG ã l:y ngày 7/4/1948 là ngày sc kho th gii c7 vT, và bo v sc kho cho m(i ng ;i. Vi nh ngh-a v, sc kho là "m2t trng thái thoi mái hoàn toàn v, th ch:t, tinh th'n và xã h2i và không chJ là s không có bnh t3t ho8c tàn ph", m2t quan nim mi v, sc kho Bng th;i cTng yêu c'u nhng hoch nh c+ th bo v sc kho con ng ;i cho phù hp vi giai on phát trin mi ca th gii 'u nhng n*m 50, có nhi,u thành qu ca quá trình nghiên cu, th nghim và ng d+ng các bin pháp tránh thai khng ch s gia t*ng dân s. Có th coi nhng n*m 'u ca th3p kU sáu m i là m2t mc lch s quan tr(ng ánh d:u m2t giai on mi v, ch*m sóc sc kho, ó là s d+ng các thành qu nghiên cu khoa 1
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em h(c vào vic khng ch s gia t*ng dân s m2t cách n thu'n và phát trin các bin pháp KHHG lâm sàng và không lâm sàng. Trong quá trình thc hin các bin pháp tránh thai, ng ;i ta ã th:y có m2t mi quan h ch8t chA ti sc kho ca các bà m cTng nh nhu c'u v, ch*m sóc tr em. Tai bin cho các bà m trong quá trình mang thai, sinh và trong th;i k6 h3u sn ã làm t*ng tJ l bnh t3t và t vong cho các bà m. Bng th;i th gii cTng quan tâm nhi,u n tình hình bnh t3t và t vong ca tr em, vì v3y T7 chc y t th gii nh3n th:y sc kho ca các bà m và tr em có nhng 8c thù riêng c'n phi quan tâm nhi,u hn. Do t'm quan tr(ng ca vic ch*m sóc sc kho cho các bà m và tr em, khái nim bo v sc kho bà m tr em (BVSKBMTE) ã hình thành. Vi s ra ;i ca khái nim này, sc kho ca các bà m và tr em c quan tâm nhi,u hn và ngành BVSKBMTE cTng c hình thành và n2i dung c+ th và rõ ràng hn vi nhim v+ ch*m sóc cTng nh thc hin nhng nghiên cu nâng cao sc kho cho bà m và tr em. Vic bo v sc kho con ng ;i không chJ bó hp trong bnh vin mà yêu c'u có s tham gia ca c2ng Bng vào công tác phòng bnh, vì v3y ngày 12/9/1978, Tuyên ngôn Alma-Ata ra ;i, kh.ng nh li l'n na quy,n ca con ng ;i v, c ch*m sóc v, sc kho và nh:n mnh n vai trò sc kho ca ph+ n cTng nh nh:n mnh n công tác BVSKBMTE toàn th gii và c'n có s tham gia ca c2ng Bng và ch*m sóc sc kho ban 'u. Vi tuyên b Alma-Ata, ngành BVSKBMTE ã c quan tâm nhi,u hn và ngày càng phát trin mnh mA và r2ng khPp th gii và góp ph'n làm gim tJ l t*ng dân s th gii và t vong bà m và tr em. S phát trin ca th gii òi hRi phi nâng cao hn na công tác ch*m sóc sc kho và quy,n con ng ;i 8c bit là v, v:n , sinh sn. Th gii ã t c nhi,u thành công trong công tác ch*m sóc sc kho ban 'u, tuy nhiên th gii ã ny sinh nhng v:n , mi v, sinh sn và có nhng v:n , tr thành bc xúc, c'n phi c gii quyt, vì v3y tháng 12/19994 H2i ngh th ng Jnh v, Dân s và Phát trin h(p ti Cairo ã a ra khái nim mi v, SKSS. Khái nim này c H2i ngh Ph+ n th gii ti BPc kinh (9/1995) kh.ng nh vai trò ca CSSKSS trên toàn c'u và c ng h2 mnh mA. Khái nim SKSS d'n d'n thay th cho khái nim v, BVSKBMTE và KHHG do ý ngh-a ca nó vi m2t khái quát r2ng hn và toàn din hn. Cho nên công tác BVSKBMTE và KHHG chJ là m2t l-nh vc trong khái nim v, SKSS. 1.2. S l*c lch s+ phát tri,n c a BVSKBMTE . Vi/t Nam Công tác BVSKBMTE luôn luôn gPn li,n vi công tác dân s và k hoch hoá gia ình. Có th khái quát s phát trin ca công tác BVSKBMTE/KHHG Vit Nam c chia làm 4 giai on nh sau: 2
Gii thiu v môn hc bo v bà m và tr em 1.2.1. Giai on k thut (1961 -1975) Giai on này c ánh d:u bVng vic Chính ph n c Vit Nam dân ch c2ng hoà ban hành quyt nh s 216 /CP ngày 26 tháng 12 n*m 1961 v, vic sinh có h ng dWn vi m+c ích: “vì sc kho bà m, vì hnh phúc và hoà thu3n trong gia ình và nuôi dy con cái c chu áo, vic sinh ca nhân dân c'n c h ng dWn chu áo” vì v3y ngày 26/12/1961 là mc lch s quan tr(ng v, ch ng trính dân s – KHHG Vit Nam to ti,n , cho s thành l3p và phát trin ngành BVSKBMTE-KHHG. Tip theo là chJ th s 99/TTg ngày 16/10/1963 ca th t ng Chính ph v, công tác h ng dWn sinh Bng th;i thành l3p Ban v3n 2ng sinh có k hoch (SKH) do Th t ng Chính ph làm tr ng ban và c quan th ;ng trc là là B2 Y t T7 chc b2 máy và thc hin nhim v+ ca chính ph. Trên c s nhng quyt nh và chJ th trên, Ngành Sn Ph+ khoa do giáo s inh V*n ThPng lãnh o cùng các bác s? Lê Huy C3n và Tr'n Nh3t Hin ã 8t nhng n,n móng 'u tiên cho công tác dân s, BVSKBMTE/KHHG bVng nhng bài vit gii thiu n thu'n các bin pháp tránh thai mà lúc ó g(i là sinh k hoch. L'n 'u tiên giáo s inh V*n ThPng biên son cun C s khoa h(c ca các bin pháp k hoch hoá gia ình làm n,n tng cho s phát trin sau này. Na sau ca th3p niên 70, bác s? Lâm Bch MWu n công tác ti Vin BVBMTSS i h(c v, các bin pháp KHHG ti Tip KhPc tr v, và bPt 'u áp d+ng trong khuôn kh7 ti Vin. Bng th;i bác s? Lâm Bch MWu n c b7 nhim làm Phó Vin tr ng Vin BVBMTSS kiêm Phó V+ tr ng V+ i,u tr (lúc ó g(i là V+ Qun lý sc kho), công tác KHHG ã ra khRi Vin BVBMTSS và b c 'u phát trin vào c2ng Bng. Các gii pháp c bn là cung c:p các dch v+ KHHG ch yu là DCTT, tuyên truy,n v3n 2ng (mà ch yu là nóichuyn, ph7 bin bVng phim èn chiu, tranh nh), ch 2 khuyn khích ph+ n 8t DCTC và c bao c:p hoàn toàn v, chi phí. M8c dù công tác KHHG r:t mi m, ch a có kinh nghim và có nhi,u khó kh*n vì n*m 1965 quc M? tin hành chin tranh phá hoi mi,n BPc, nh ng vi nhng c gPng và nS lc ban 'u ban 'u, cho ti cui n*m 1975, chúng ta ã t c nhng thành qu r:t áng khích l: ã làm gim tJ l sinh tQ 43,9%o n*m 1960 xung còn 33,2%o, bìnhquân mSi n*m gim 0,71%o; t7ng tJ su:t sinh gim tQ 6,39 con (s con trung bình ca m2t ph+ n trong la tu7i sinh sn) n*m 1960 xung còn 5,25 con. Trong th;i k6 1971-1974, Chính ph thành l3p UU ban BVSKBMTE thc hin công tác ch*m sóc sc kho bà m tr em vi h thng là các Trm BVSKBMTE các tJnh mà nhim v+ là giáo d+c sc kho, truy,n thông và v3n 2ng sinh có k hoch. N*m 1975, UU ban BVSKBMTE gii th, B2 Y t tip t+c qun lý các ch ng trình quc gia v, KHHG và cung c:p các ph ng tin tránh thai qua h thng y t c n c và Trm BVSKBMTE các tJnh c 7i tên thành Trm Sinh có k hoch. 3
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em 1.2.2. Giai on xã hi hoá 1976 - 1990 Sau chin tranh, :t n c c thng nh:t hai mi,n, có quá nhi,u s b:t c3p gia hai mi,n Nam BPc, ngành y t vQa phi cùng Chính ph khPc ph+c nhng khó kh*n do chin tranh vQa phi ch*m lo sc kho cho nhân dân c n c và v3n 2ng toàn dân hai mi,n thc hin tt công tác BVSKBMTE và KHHG. Tuy nhiên do có nhi,u khó kh*n cho nên công tác v3n 2ng KHHG có ph'n lPng xung. Ngày 11/4/1984, H2i Bng B2 tr ng ra quyt nh s 58-HBT thành l3p UU ban quc gia Dân s và sinh có k hoch (sau này c 7i tên là UU ban quc gia Dân s và k hoch hoá gia ình), nVm trong s qun lý ca B2 Y t. Các BPTT c ph7 bin r2ng rãi Bng th;i ã ni r2ng và cho phép no phá thai ã góp ph'n làm gim s con bình quân cho m2t ph+ n và khng ch s gia t*ng dân s. Cùng vi khái nim ch*m sóc sc kho ban 'u ca Tuyên ngôn Alma-Ata, công tác ch*m sóc sc kho ban 'u bPt 'u c , c3p n và d'n d'n c chú ý nhi,u hn. V:n , s d+ng các BPTT ã c áp d+ng r2ng rãi và ã c a vào các phong trào thi ua, Bng th;i gPn li,n vi các bin pháp ch*m sóc sc kho ban 'u bPt 'u mà quan tâm nhi,u hn n sc kho ca các bà m và tr em. ó cTng là c s xây dng ngành BVSKBMTE. Xã h2i cTng th:y rõ mi quan h ch8t chA gia KHHG i vi v:n , sc kho ca bà m và tr em. M+c tiêu trong giai on này là thc hin các ngh quyt ca i h2i ng toàn quc l'n th V là h th:p tJ l phát trin dân s xung còn 1,7% vi ba chJ tiêu là: ít con (2 n 3 con), mu2n (tQ 22 tu7i tr lên) và th a (khong cách các l'n sinh tQ 3 n 5 n*m). 1.2.3. Chính thc thành lp ngành BVSKBMTE/KHHG (1991-2000) Xã h2i ã tip c3n vi nhng khái nim mi v, dân s, s d+ng các bin pháp tránh thai, phá thai gim gia t*ng dân s vi thu3t ng Sinh k hoch (SKH) d'n c c thay th bVng thu3t ng k hoch hoá gia ình (KHHG) và nhu c'u ca xã h2i ã òi hRi phi có nhng ch tr ng, ;ng li cTng nh các bin pháp ch*m sóc tích cc hn v, sc sc kho ca các bà m và tr em phù hp vi nhu c'u phát trin ca :t n c cTng nh ca th gii. V:n , dân s KHHG v n lên t'm c@ quc gia và th gii nên không th bó hp trong phm vi ca B2 Y t vì v3y n*m 1991, UU ban quc gia Dân s và k hoch hoá gia ình tr thành c quan 2c l3p, trc thu2c H2i Bng B2 tr ng (Th t ng Chính ph) và ngày 19/6/1991 ban hành Ngh nh s 193-HBT qui nh chc n*ng, nhim v+ quy,n hn, t7 chc b2 máy, và ch 2 làm vic ca UBQGDS/KHHG. TQ ây hình thành hai h thng: + UBQGDS/KHHG tQ trung ng n tJnh, huyn và chuyên trách xã nhVm qun lý công tác dân s, cung c:p thông tin, giáo d+c tuy,n thông và dch v+ tránh thai không lâm sàng. + B2 Y t cung c:p nhng bin pháp tránh thai lâm sàng và ch*m sóc sc kho bà m tr em. Nhu c'u c:p bách ca công tác ch*m sóc và bo v bà m tr em và KHHG. 4
Gii thiu v môn hc bo v bà m và tr em Ngày 16/11/1991, B2 Y t ã ra quyt nh s 1037/BYT/Q thành l3p V+ BVSKBMTE/KHHG trên c s ca Phòng chJ o công tác BVSKBMTE/KHHG ca V+ Qun lý sc kho ca B2 Y t vi nhng nhim v+: + Là 'u mi ca B2 Y t v, m(i v:n , và các c quan có liên quan n công tác BVSKBMTE/KHHG. + Ch*m sóc và bo v sc kho bà m. + Ch*m sóc và bo v sc kho tr em. Cùng vi s phát trin v, kinh t trong th;i k6 7i mi, xã h2i ã tip c3n vi nhng khái nim mi và công tác BVSKBMTE/KHHG òi hRi c phát trin sâu r2ng và có ch:t l ng hn cho nên nhi,u d án ca các t7 chc th gii cTng nh chính ph ã c 'u t nâng cao ch:t l ng ch*m sóc sc kho bà m và tr em Bng th;i thu3t ng KHHG ã chính thc thay th cho thu3t ng SKH. Các trm SKH ti các tJnh c 7i tên thành trung tâm BVSKBMTE/KHHG, là n v trc thu2c s lãnh o ca s y t tJnh v, t7 chc nh ng V+ BVSKBMTE/KHHG, B2 Y t lãnh o và qun lý v, chuyên môn theo ngành d(c cho n t3n các trung tâm y t huyn và các trm y t xã nh c c:u hin nay (xem S B mng l i ch*m sóc sc kho sc kho bà m và tr em trong bài T7 chc màng l i cung c:p dch v+ BVSKBMTE). 1.2.4. Giai on t 2001 n 2010 Là giai on hoàn thin công tác t7 chc ngành BVSKBMTE/KHHG tQ trung ng n các a ph ng, phát huy các BPTT, góp ph'n làm gim tJ l t*ng dân s là 1,7% và gim s con trung bình ca ph+ n trong tu7i sinh sn xung còn 2,7 (n*m 1996). - Thc hin các ch ng trình và các n2i dung v, ch*m sóc SKSS theo c ng l-nh ca H2i ngh th ng Jnh v, Dân s và phát trin ti Cairo, n*m 1994. - Thc hin các m+c tiêu v, Chin l c Dân s Vit Nam 2001-2010 và chin l c quc gia v,ch*m sóc SKSS trong giai on 2001-2010. 1.3. 0i t*ng c a ngành BVSKBMTE i t ng trc tip ca ngành BVSKBMTE là nhng ph+ n ang mang thai, nuôi con nhR và nhng tr vQa sinh ra cho n 5 tu7i. Tuy nhiên nhng khái nim này cTng phi c hiu m2t cách r2ng rãi và linh hot. Mun có m2t sc kho tt mang thai và nuôi con thì ng ;i ph+ n phi có sc kho tt tr c khi mang thai và sinh con mà tu7i sinh sn là tQ 15-49 nh v3y c'n phi ch*m sóc sc kho cho ng ;i ph+ n ngay tQ khi còn là tu7i v thành niên tr thành ng ;i có th ch:t tt và tinh th'n chuIn b làm m vi nhng kin thc c bn v, SKSS, có thai, sinh và nuôi con. 5
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em Tu7i sinh thích hp nh:t là tQ 23 n 35. Tuy cTng có nhng ng ;i tu7i bVng ho8c ln hn 40, vì m2t lý do nào ó mà h( mong mun có thai thì h( g8p r:t nhi,u khó kh*n nh ng vi s tin b2 ca y h(c ã có th giúp cho h( có th có thai c nh ng r:t nhi,u nguy c và bin chng c cho thai nhi lWn ng ;i m. Vì v3y, công tác ch*m sóc sc kho cho các bà m và tr em cTng phi quan tâm n nhng tr ;ng hp 8c bit có nhng bin pháp thích hp. 1.4. S1 khác nhau gi2a Sc kho3 sinh s4n và B4o v/ sc kho3 bà m5 tr3 em - k hoch hoá gia 6ình Tr c 1994, khi khái nim v, SKSS ch a ra ;i, ng ;i ta chJ nói ti ch*m sóc sc kho bà m và tr em mà n2i dung ch yu ca vic ch*m sóc này là phi thc hin tt KHHG vì KHHG có li cho sc khRe ca bà m và tr em và c gia ình làm phát trin kinh t và xã h2i. B4o v/ sc kho3 bà m5 tr3 em Sc kho3 sinh s4n - k hoch hoá gia 6ình Tip c3n toàn din, lBng ghép nhi,u hot 2ng Thai nghén và sinh . nhVm thc hin vic nâng cao và gi gìn sc kho cho ph+ n, nam gii trong th;i k6 sinh sn. Ch*m sóc c hot 2ng sinh sn và không sinh sn Nuôi con và các bnh ca tr em (tình d+c) Các bin pháp làm h tJ l sinh. N8ng v, hot 2ng sinh và hn Trách nhim ca nam gii c , c3p úng mc. ch sinh . Có tính ch:t s l ng nhi,u hn, Phòng ngQa nhiHm khuIn ;ng sinh sn, bnh ch a có yu t b,n vng LTQTD, ung th sinh d+c , phòng d dng. NhVm thc hin quy,n sinh sn ca m(i ng ;i. Phòng và cha bnh Ch:t l ng liên t+c nâng cao, m bo tính b,n vng. M+c tiêu: là chc n*ng sinh sn M+c tiêu: toàn b2 h thng sinh d+c Là m2t ph'n ca SKSS Bao trùm lên BVSKBMTE và KHHG TQ H2i ngh Dân s và Phát trin ti Cai rô (Ai c3p), nh ngh-a v, SKSS ra ;i và c ch:p nh3n trên toàn c'u và là m2t khái nim r2ng ln bao gBm vic ch*m sóc ng ;i ph+ n trong nhng n*m hot 2ng tình d+c và sinh . chuIn b tt cho các s kin trong nhng th;i gian ó, con ng ;i phi ch*m sóc tQ khi còn là bào thai, th;i kì tu7i tr, tu7i v thành niên và sau khi ht tu7i sinh , không chJ riêng cho ph+ n mà cho c nam gii. 6
Gii thiu v môn hc bo v bà m và tr em 2. T7M QUAN TRNG C A CÔNG TÁC BO V S C KHO BÀ M TR EM VI T NAM 2.1. Th1c trng sc kho3 c a bà m5 và tr3 em . Vi/t Nam Theo s liu thng kê ca B2 Y t (1995), tJ l t vong m Vit Nam là 137/100.000 tr ra sng, ngh-a là c m2t ngày có 7 bà m cht có liên quan n thai sn, nh v3y mSi n*m có ti 3000 ph+ n cht do thai sn. Vit Nam cTng là m2t trong nhng n c có tJ l no hút thai cao nh:t th gii. Dù ã có r:t nhi,u c gPng nh ng tai bin sn khoa vWn ang là m2t v:n , n7i c2m và c:p bách mà chúng ta c'n phi suy ngh- và làm th nào gim tJ l t vong m còn 70/100.000 tr sng vào n*m 2010 nh m+c tiêu ca B2 Y t , ra. V:n , sc kho tr em cTng còn nhi,u i,u c'n phi chú ý n. Theo ánh giá ca ngành nhi khoa thì s phát trin v, th lc ca tr em Vit Nam hin nay ã t*ng hn các th3p kU tr c, tuy nhiên các chJ tiêu v, th lc này vWn th:p hn so vi các n c phát trin. Tình hình sc kho tr em vWn còn yu kém là do tJ l suy dinh d @ng vWn còn cao, còn mPc nhi,u bnh nhiHm khuIn và tJ l tr th:p cân còn cao. S t vong th;i k6 chu sinh chim ti 40% t7ng s t vong tr d i 5 tu7i. TU l t vong tr c 24 gi; vào vin không gim mà có xu h ng t*ng, chim 43,5% s tr t vong ti bnh vin. Mô hình bnh t3t ca tr em Vit Nam vWn là mô hình bnh t3t ca các n c ang phát trin. 2.2. Tm quan tr8ng c a công tác b4o v/ sc kho3 bà m5 và tr3 em Khái nim bo v sc kho bà m và tr em (BVSKBMTE) không n thu'n là chJ ch*m sóc nhng ng ;i ph+ n khi mang thai ho8c nuôi con bé mà khái nim này bao gBm m2t ngh-a r2ng ln hn, ó là s ch*m sóc tr c ho8c ngoài th;i k6 có thai chuIn b tt cho vic có thai và nuôi con tt. M+c tiêu ca công tác BVSKBMTE là làm gim tJ l t vong bà m và tr em, Bng th;i có i,u kin nuôi con kho, dy con ngoan, phòng chng các bnh t3t cho tr bVng tiêm chng m r2ng, chng suy dinh d @ng. H'u ht t:t c nhng tai bin sn khoa ,u có th phòng tránh c nu nh phát hin sm và i,u tr kp th;i. Ng ;i ta cTng bit rVng: nu khong cách gia các l'n sinh con cách nhau 2 n*m thì có th gim tJ l t vong tr em xung 20%. Vì v3y n*m 1987 vi s hp tác ch8t chA ca WHO, UNICEF, UNPFA, WB và H2i Bng dân s th gii, m2t khái nim mi là Làm m an toàn (LMAT) ra ;i mà m+c tiêu là c gPng làm gim tJ l t vong m xung còn m2t na vào n*m 2000 và th gii l:y ngày ngày 7 tháng 4 n*m 1998 làm ngày khi im v, LMAT. Bo v sc kho tr em là ch*m sóc tr em ngay tQ khi còn là bào thai ch không phi n thu'n là ch*m sóc khi tr ã ra ;i. Nu nói m2t cách toàn din là phi ch*m sóc cho ng ;i ph+ n phát trin hoàn ho v, th ch:t, có sc kho tt Bng 7
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em th;i có c nhng hiu bit v, nhng v:n , có liên quan n thai sn, kin thc nuôi dy con, ch*m sóc tr em tr c khi h( có thai. BVSKBMTE cTng bao hàm ý ngh-a ca vic phòng tránh thai ngoài ý mun, no hút thai an toàn cTng nh h ng dWn la ch(n th;i im sinh n và khong cách gia các l'n sinh. KHHG là m2t trong các bin quan tr(ng nh:t gim tJ l t vong bà m và tr em. Làm tt công tác KHHG sA làm gim: t vong ca m, tJ l mPc bnh, tJ l t vong ca tr s sinh và tr em. Nói tóm li BVSKBMTE là thc hin nhng bin pháp nhVm t*ng c ;ng sc kho tt nh:t cho bà m và tr em, bo v con ng ;i ngay tQ khi còn là thai nhi, lúc mi sinh, khi còn nhR và trong sut th;i kì phát trin cho ti tu7i v thành niên; giáo d+c các b3c cha m và bn thân tr em v, sc kho cá nhân, v, phòng bnh cTng nh ch*m sóc tr nhR. Nh v3y công tác BVSKBMTE là gia t*ng s an toàn cho bà m và tr em mà hàng 'u là phi làm gim t vong bà m và tr em. K H H G B4o v/ bà m5 B4o v/ tr3 em Gi4m t+ vong m5 Gi4m t+ vong con Hình 1. S 69 liên quan gi2a KHHG v-i gi4m t: l/ t+ vong m5 và con 3. PH"NG HNG PH#N #U C A NGÀNH BO V S C KHO BÀ M TR EM 3.1. Tình hình chm sóc Sc kho3 sinh s4n trong khu v1c 8
Gii thiu v môn hc bo v bà m và tr em B4ng 1. So sánh v-i m;t s0 n-c trong khu v1c v< tình hình chm sóc SKSS T vong S sinh T vong s T vong tr em < 5 /1000 ph+ S d+ng N c sinh/1000 m tu7i n tu7i 15- các BPTT tr sng (Nam/N) 49 Campuchia 590 73 110/98 97 13 Indonesia 470 40 55/43 53 57 Lào 650 88 144/137 91 19 Malaysia 39 10 15/11 18 55 Myanmar 170 87 141/124 29 33 Philippin 240 29 40/30 33 46 Singapore 9 5 6/6 7 74 Thái lan 44 21 32/19 51 72 Vit Nam 95 34 52/37 20 75 NguBn: Tình trng dân s th gii, 2001- UNFPA. 3.2. Th1c hi/n các m=c tiêu c a Chin l*c qu0c gia v< chm sóc sc kho3 sinh s4n giai 6on 2001-2010 - T7ng tJ su:t sinh t: 2 con - TU su:t cht m: 70/100.000 tr sng - TU su:t cht tr em d i 1 tu7i: 25 %o - TU l t vong chu sinh: 18 %o - TU l s sinh n8ng d i 2500 g: 6% - TU l suy dinh d @ng tr em d i 5 tu7i: 20%. 9
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em B4ng 2. M;t s0 ch: tiêu c b4n v< chm sóc tr3 em 6n nm 2010 Ch: tiêu 2005 2010 TU l cht tr em < 1 tu7i 30%o 25%o TU l cht tr em < 5 tu7i 36%o 32%o TU l tr nh cân < 2500g 7% 6% TU l tr em < 5 tu7i suy dinh d @ng 25% 20% TU l b u c7 tr em 8-12 tu7i 5% 3% TU l cht tr em tr c 24 gi; 20% 15% T7ng tJ su:t sinh 2,2 2,1 TU l cht chu sinh 20%o 18%o Trong ó các ch ng trình u tiên c'n phi trin khai c chú tr(ng n bao gBm: - Ch ng trình làm m an toàn - Nâng cao ch:t l ng dch v+ KHHG - Iy mnh các hot 2ng nhVm thc hin m+c tiêu phòng chng suy dinh d @ng - Gim no hút thai và no hút thai an toàn - Thc hin ch ng trình phòng chng các bnh lây truy,n qua ;ng sinh d+c - Thc hin tt các ch ng trình y t quc gia nhVm nâng cao sc kho tr em bao gBm ch ng trình tiêm chng m r2ng, phòng chng SDD, nuôi con bVng sa m, phòng chng thiu vitamin A, thiu iod, chng nhiHm khuIn và chng th:p tim cho tr em và các ch ng trình y t h(c ;ng nh nha h(c ;ng, mPt h(c ;ng, phòng chng giun sán v.v Thc hin 10 n2i dung v, ch*m sóc SKSS: - Thông tin, giáo d+c truy,n thông v, SKSS. - Thc hin tt KHHG. - Làm m an toàn. - Gim no phá thai và no hút thai an toàn. - Phòng chng các bnh nhiHm khuIn ;ng sinh sn. - Phòng chng các bnh LTQTD. 10
Gii thiu v môn hc bo v bà m và tr em - Giáo d+c sc khRe sinh sn VTN. - Phòng chng nguyên nhân vô sinh. - Phòng chng ung th vú và ung th sinh d+c. - Giáo d+c v, tính d+c, sc kho ng ;i cao tu7i, bình .ng gii. 11
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em TÀI LI U THAM KHO 1. i h(c Y t công c2ng. 1999. Bài ging Sc kho bà m tr em. Nhà xu:t bn Y h(c. 2. World health organization. 2001. Maternal and child health care: A read book. World health organization, Regional office for western pacific, Manila. 12
Các yu t nh h ng ti sc kho bà m và tr em các n c ang phát trin CÁC YU T NH HNG TI S C KHO BÀ M VÀ TR EM CÁC NC ANG PHÁT TRIN MC TIÊU BÀI HC Sau bài h(c này, h(c viên có kh n*ng: 1. Phân bit c s khác bit gia gii và gii tính. 2. Trình bày c mi liên quan gia gii, gii tính và sc kho ph n các n c ang phát trin. 3. Trình bày các yu t nh h ng ti sc kho ca bà m các n c ang phát trin: kinh t, vn hoá, xã hi, môi tr ng, giáo dc, ngh nghip, sinh lý và các yu t khác nói chung và ti Vit Nam nói riêng. 4. Trình bày mt s chin l c c bn nhm nâng cao sc kho ph n, bao gm c d ch v sc kho, h p tác a ngành và trao quyn cho ph n. NI DUNG BÀI HC 1. GII VÀ S C KHO 1.1. nh ngh>a Hiu bit v, các v:n , sc kho ca ph+ n không th tách r;i c vi nh3n bit v, gii và vai trò ca gii trong vic duy trì sc kho và phòng bnh. Gii là m2t thu3t ng dùng chJ vai trò xã h2i, hành vi ng x xã h2i và nhng k6 v(ng liên quan n nam và n. Gender: refers to women’s and men’s roles and responsibilities that are socially determined. Gender is related to how we are perceived and expected to think and act as women and men because of the way society is organized, not because of our biological differences (WHO, 1998) Gii tính là nhng 8c tính v, m8t di truy,n/ sinh lý ho8c sinh h(c ca con ng ;i quy nh xem ng ;i ó là n hay nam. Sex: genetic/physiological or biological characteristics of a person which indicates whether one is female or male (WH0, 1998) Ph+ n và nam gii có nhng im khác nhau v, m8t sinh h(c, nh ng m(i v*n hoá ,u lý gii và quy nh chi tit nhng khác bit sinh h(c, ó thành m2t h thng nhng k6 v(ng xã h2i v, nhng hành vi và hot 2ng c coi là thích hp, và nhng quy,n hn nguBn lc hay quy,n lc mà h( có. Tuy nhng k6 v(ng trong các xã h2i khác nhau thì có s khác nhau nh ng vWn có nhng im t ng Bng nh:t nh. Ví d+, h'u nh t:t c các xã h2i ,u coi ph+ n 13
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em có vai trò chính trong vic ch*m sóc gia ình và con cái, còn vic tham gia các công vic chính tr xã h2i là ca nam gii. H'u ht các xã h2i ,u không có s thiên lch v, gii. Nhng s thiên lch ó c'n có th;i gian mi thay 7i c. 1.2. M0i liên quan gi2a gi-i và sc kho3 Trên th gii nói chung ph+ n sng lâu hn nam gii. M2t trong nhng lý do dWn n tu7i th( ca ph+ n cao hn nam là do c:u to sinh h(c ca c th. Sc chu ng do dai ca n cao hn so vi nam, k tQ lúc còn là bào thai cho n lúc tu7i già. Nam gii có nguy c t vong cao hn n do phi nhiHm nhi,u hn vi các yu t nguy c v, sc kho nh ngh, nghip, tai nn, hút thuc, nghin chích, nghin r u v.v. S khác bit v, tu7i th( bình quân gia nam và n cao nh:t là ông Âu và Trung Á. n c Nga, ph+ n sng lâu hn nam gii ti 12 n*m. Ti các n c khác, s chênh lch có th:p hn, trung bình là 3 n*m. Vào nhng n*m 1960, tu7i th( trung bình ca c nam và n là 40, hin nay ã t*ng lên ti 75 nhng n c phát trin. Riêng Uganda và Zambia tu7i th( ang gim i do nh h ng ca AIDS. Vit Nam, tu7i th( bình quân ca n là 71 và nam là 66. Tuy rVng ph+ n sng lâu hn nam gii nh ng không có ngh-a là h( có cu2c sng tt hn. TU l mPc bnh ph+ n th ;ng cao hn nam gii, 8c bit là ng ;i già. Ph+ n ln tu7i th ;ng hay mPc các bnh nh viêm khp, loãng x ng và m:t trí nh hn là nam gii. Nguy c mPc các bnh liên quan n c quan sinh sn ca ph+ n cao hn, 8c bit trong la tu7i sinh . Các tác 2ng v*n hoá xã h2i, 8c bit là m:t công bVng gii làm t*ng kh n*ng phi nhiHm bnh ho8c làm bnh n8ng hn ng ;i ph+ n. Tr em gái suy dinh d @ng khi tr ng thành sA tr nên còi c(c vi khung x ng ch3u hp. Nu không có c ch*m sóc sn khoa kp th;i có th nguy him ti tính mng ng ;i ph+ n. Hàng n*m, có khong na triu ph+ n cht do các nguyên nhân liên quan n thai nghén và khong 100.000 ng ;i cht do phá thai không an toàn. Ngoài ra, ph+ n nhi,u ni trên th gii còn nh h ng sc kho lâu dài do các t3p t+c lc h3u nh cPt âm v3t ph+ n. Ph+ n còn hay b các triu chng tr'm cm hn nam gii. 1.3. Bình 6?ng gi-i Bình .ng gii là s bình .ng v, lu3t pháp, v, c h2i (bao gBm c s bình .ng trong thù lao cho công vic và vic tip c3n n nguBn vn con ng ;i và các nguBn lc sn xu:t khác cho phép m ra các c h2i này), và bình .ng v, “ting nói” (kh n*ng tác 2ng và óng góp cho quá trình phát trin). Gender equity: fairness and justice in the distribution of benefits and responsibilities between women and men. The concept recognizes that women and men have 14
Các yu t nh h ng ti sc kho bà m và tr em các n c ang phát trin different needs and power and these differences should be identified and addressed in a manner that rectifiles the imbalance between the sexes. Không có ni nào trên th gii, ph+ n và nam gii li có quy,n bình .ng v, kinh t, xã h2i và pháp lu3t. Có ti 2/3 s ng ;i không bit ch trên th gii là ph+ n, và i a s khu vc nông thôn. S n*m i h(c ca n ít hn ca nam là 4.4 n*m cho ti th;i im 18 tu7i. Tuy nhiên trong vòng nhng th3p kU cui th kU 20, ã có nhng s tin b2 v t b3c trong a v ca ng ;i ph+ n. Ví d+ tJ l h(c tiu h(c ca các bé gái ã t*ng g'n g:p ôi Nam Á, khu vc c3n Sahara, Trung ông và BPc Phi. Tu7i th( bình quân ca ph+ n ã t*ng thêm tQ 15 n 20 n*m các n c ang phát trin. L'n 'u tiên Nam Á, ph+ n có tu7i th( trung bình cao hn nam gii vào nhng n*m 1990. Ph+ n tham gia nhi,u hn vào các lc l ng lao 2ng. Khong cách gii v, ti,n l ng ã thu hp d'n. Tuy s khác bit v, trình 2 v*n hoá có gim i, nh ng ph+ n vWn còn thua kém nam gii nhi,u các khu vc châu Phi và Nam Á. Có ti 2/3 s ng ;i không bit ch trên th gii là ph+ n, và tJ l này sA không gim i trong vòng hai th3p kU ti. Ti Vit Nam, theo kt qu t7ng i,u tra dân s n*m 1999, có ti 12% s em gái ch a bao gi; c n tr ;ng trong khi tJ l ó chJ là 7,5% i vi em trai. Nhi,u ph+ n còn thiu nhng kin thc và k? n*ng c bn có th tip c3n và c3p nh3t thông tin qua h thng Internet. Hình 2. T@ l/ nhp h8c c a nam và n2 1996. Ngu9n CIDA 2001 Tuy rVng ã có s tin b2 v t b3c trong nhi,u l-nh vc, s phân bit gii vWn còn tBn ti t:t c các n c. nhi,u ni trên th gii nh vùng c3n Sahara, châu Phi ph+ n chJ có quy,n s hu :t ai thông qua ng ;i chBng, và sA b m:t ngay quy,n này khi h( li d hay chBng cht. S phân bit quy,n hn này ã hn ch nhng c h2i la ch(n dành cho ph+ n tham gia ho8c h ng li tQ s phát trin ca h(. S phân bit gii có xu h ng diHn ra gay gPt nh:t trong nhóm ng ;i nghèo, 8c bit trong l-nh vc y t và giáo d+c. M2t nghiên cu v, tJ l n tr ;ng ca các em nhR ti 41 n c ã cho th:y tJ l i h(c nhóm nhng ng ;i giàu cao hn nhóm ng ;i nghèo nhi,u l'n. TU l t vong ca tr d i 5 tu7i nhóm ng ;i giàu cTng 15
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em cao hn nhóm ng ;i nghèo. Khi so sánh s liu các n c giàu và nghèo cTng tìm th:y nhng kt qu t ng t. B:t bình .ng gii ã gây ra nhi,u thit hi phúc li và làm ch3m tin trình phát trin. Nhng xã h2i có s b:t bình .ng gii gay gPt và dai d.ng thì ng ;i dân xã h2i ó sA phi tr giá Pt hn bVng s nghèo ói, suy dinh d @ng, m au và nhng s b'n cùng khác. Nu không có s phân bit gii thì s ph+ n sA cao hn trên thc t hin nay tQ 60 n 100 triu ng ;i. Tr em chu thit thòi trc tip tQ vic ng ;i m mù ch ho8c không c n tr ;ng. Không c i h(c dWn n thu nh3p h2 gia ình th:p, ch:t l ng ch*m sóc con cái th:p, ch 2 dinh d @ng kém, dWn n tJ l t vong và suy dinh d @ng tr em và tr s sinh cao. Nhng bà m có trình 2 h(c v:n cao hn th ;ng có hành vi ch*m sóc sc kho tt hn, ví d+ cho con i tiêm chng. Hin t ng b ng c ãi và lm d+ng tình d+c ã nh h ng ti hàng triu cô gái tr và ph+ n. Trên th gii có ti 1/3 s ph+ n b ánh 3p, b ép bu2c quan h tình d+c ho8c b ng c ãi hành h trong cu2c ;i. Tình trng ng c ãi ph+ n và tr em gái bao gBm lm d+ng (xâm phm, ng c ãi) v, m8t th xác, tình d+c, tâm lý và kinh t. ó là kt qu và nguyên nhân liên quan n a v th:p kém ca ph+ n trong xã h2i. H3u qu ca vic b ng c ãi là b các sang ch:n nh h ng lâu dài ti sc kho nh tàn t3t, au mãn tính, ri vào tình trng nghin hút và tr'm cm. Nhng ng ;i ph+ n b lm d+ng (xâm phm) tình d+c th ;ng có nguy c cao v, có thai ngoài ý mun, mPc các bnh lây truy,n qua ;ng tình d+c và nguy c tai bin sn khoa. Hai hình thc bo lc ph7 bin nh:t là (1) bo lc trong khuôn kh7 hôn nhân gia ình (ho8c bn tình) và (2) ép bu2c tình d+c/giao c:u lúc còn nhR, v thành niên ho8c tr ng thành. Bên cnh ó còn có các loi hình ng c ãi ph+ n khác nh buôn bán ph+ n, hip dâm trong chin tranh, git tr s sinh n và t3p t+c cPt bR âm v3t ph+ n. Các cu2c i,u tra trên th gii cho th:y rVng có khong tQ 10-50% s ph+ n b chBng/bn tình ánh 3p trong cu2c ;i và trong s ó có khong tQ 30-50% cùng Bng th;i b ng c ãi v, tâm lý và lm d+ng/xâm phm tình d+c. Ti các n c châu Phi hin t ng em gái b cPt âm v3t vWn không gim. M2t na s ng ;i t nn là ph+ n, và h( là i t ng dH b xâm phm th xác và lm d+ng tình d+c trong các tri t nn. Tình trng ng c ãi ph+ n là m2t trong nhng v:n , y t công c2ng c'n phi c quan tâm và gii quyt. S liu Vit Nam cho th:y rVng tJ l ph+ n b ánh 3p ti các gia ình có chi,u h ng gia t*ng. Bo lc gia ình là hình thc ph7 bin Vit Nam, ch yu là b ánh 3p, chi mPng, hành h. Nhi,u ph+ n do b hành h quá mc ã phi t t ho8c ly d. Nguyên nhân ly d ca 65% c8p v chBng là do ng ;i v b ánh 3p tàn nhWn. M2t trong nhng lý do dWn n hin t ng ng ;i ph+ n b ng c ãi là do quan nim phong kin v, v trí th:p kém ca ng ;i ph+ n. TU l hip dâm cTng ngày m2t t*ng lên. Theo báo cáo ca Toà án nhân dân ti cao, s các v+ hip dâm 16
Các yu t nh h ng ti sc kho bà m và tr em các n c ang phát trin t*ng 40% tQ n*m 1994 n 1996. Trong s ó hip dâm tr em gia t*ng, chim ti 30% t7ng s v+ hip dâm. Xã h2i và d lu3n Vit Nam coi bo lc gia ình là m2t v:n , riêng t và “có th ch:p nh3n” c trong quan h v chBng, 8c bit là khi v có lSi. i,u ó xu:t phát tQ các quan nim tr(ng nam khinh n, và nó ã chi phi m2t cách áng k các phn ng và hành 2ng chng li bo lc gia ình. Trong vòng hai th3p kU qua tQ 1980 n 1997, tJ l ph+ n i làm ngày càng nhi,u hn, t*ng tQ 26% ti 45%. Ti khu vc BPc phi và ông Á, tJ l này th:p hn 1/3. Nhng công vic do t bn thân to ra, làm thêm ho8c công vic không chính thc t*ng c h2i cho ph+ n tham gia vào th tr ;ng lao 2ng, tuy nhiên h( không c m bo an toàn, không có li nhu3n và thu nh3p th:p. Do s con sinh ra ca mSi c8p v chBng ngày càng gim i cho nên ngày càng nhi,u ph+ n i làm trong tu7i sinh . Hình 3. T@ l/ ph= n2 trong l1c l*ng lao 6;ng 1997-1998 . Vi/t Nam Ngu9n: CIDA 2001 Ti Vit Nam sau th;i k6 7i mi, ng ;i ph+ n g8p nhi,u thách thc trong công vic hn. Nhi,u ng ;i b m:t vic, phi chuyn sang nhng công vic không chính thc, không c m bo các quy,n li nh tiêu chuIn nghJ ho8c nghJ khi con m. Ph+ n chim ti 70% t7ng s nhân công lao 2ng trong nông nghip, khong 34% trong l-nh vc xây dng công nghip và chim 42% trong l-nh vc dch v+. Tuy nhiên ng ;i ph+ n vQa phi m nhim trách nhim gia ình và công vic ngoài xã h2i, cho nên h( bu2c phi tìm kim nhi,u công vic khác nhau thích 17
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em hp vi hoàn cnh ca mình. H( th ;ng phi ch:p nh3n làm nhng công vic không chính thc, c chi tr ít hn so vi nam gii. S liu cho th:y l ng ca ng ;i ph+ n th:p hn nam gii tQ 20-50%. Theo i,u tra v, mc sng dân c n*m 1997-1998, ph+ n Vit Nam c chi tr l ng ít hn nam gii khong 14%/tháng. Bình quân h( có th nh3n c 32 USD/tháng trong khi nam gii có th c nh3n ti 41USD/tháng. Ngày càng có nhi,u ph+ n tham gia vào các công vic do mình t qun lý và kinh doanh ví d+ nh vic kinh doanh gia súc, dch v+ sa cha và sn xu:t nhR. L-nh vc này phát trin mnh nhng ni nh khu vc c3n Sahara. Nu ng ;i ph+ n ngày càng có nhi,u quy,n hn hn và c tham gia bình .ng trong ;i sng c2ng Bng so vi nam gii sA giúp các doanh nghip và chính ph trong sch hn, công tác qun lý nhà n c thu3n li hn. Bi vì h( th ;ng có chuIn mc cao hn v, hành vi o c và ít thích ri ro hn trong kinh doanh. Phân bit gii In cha trong các th ch xã h2i, quyt nh ca h2 gia ình và chính sách kinh t. Các th ch xã h2i vi nhng chuIn mc (chính thc ho8c không chính thc) nh h ng n vai trò và mi quan h ca ng ;i ph+ n trong xã h2i và gia ình, cTng nh vic tip c3n nguBn lc và cTng nh các hot 2ng ca h(. Không nh3n thc c s khác bit v, gii khi thit k các chính sách có th có hi cho các chính sách ó, xét c trên khía cnh công bVng và hiu qu. Yu t thit yu trong vic nâng cao s bình .ng gii là to l3p m2t th ch bình .ng gia nam và n. Phi m bo công bVng gia nam và n v, các quy,n c bn ví d+ nh quy,n pháp lý (tham gia quc h2i, i h(c, s hu tài sn v.v), v, kinh t (có các chính sách không phân bit i x nam và n v, ti,n l ng), xã h2i (cung c:p các dch v+ tín d+ng c2ng Bng cho c hai gii). C'n phi duy trì t*ng tr ng kinh t cng c nhng 2ng c khuyn khích vic phân phi nguBn lc bình .ng và s tham gia ca ph+ n. T*ng c ;ng các c h2i phát trin kinh t cho ph+ n ví d+ khi kinh t phát trin, th tr ;ng lao 2ng c m r2ng, ng ;i ph+ n có th tham gia th tr ;ng lao 2ng kim ti,n và gim th;i gian làm vic nhà, ch*m sóc con cái. Chính ph c'n thc hin nhng gii pháp chính sách tích cc khPc ph+c s phân bit gii nhVm òi thêm nguBn lc và ting nói chính tr. Ví d+ nh 'u t có tr(ng im vào n c sch, giao thông và các c s h t'ng giúp ng ;i ph+ n tit kim th;i gian ch*m sóc gia ình, to i,u kin tr em gái có th n tr ;ng i h(c, ng ;i v có th tham gia các công vic xã h2i. Vic t*ng s l ng gh trong các c quan ca chính ph có tác d+ng làm t*ng mc i din v, m8t chính tr ca ph+ n. 2. CÁC YU T NH HNG TI S C KHO PH N Cu2c sng ca ng ;i ph+ n chu tác 2ng ca nhi,u yu t nh phong t+c t3p quán, chính tr, kinh t, v*n hoá xã h2i, môi tr ;ng. có th thc hin c các 18
Các yu t nh h ng ti sc kho bà m và tr em các n c ang phát trin dch v+ ch*m sóc sc kho cho ph+ n, c'n phi hiu c nhng yu t nào có th nh h ng ti sc kho ca h(. Tình trng sc kho ca h( có th c tóm tPt thông qua on v*n ngPn sau: “Women in developing countries are often in poor health and overburdened with work; they are tired, most anemic, many suffer from malnutrition and pararitism and chronic ill health from lack of personnal attention and adequate health care, especially during pregnancy and childbirth. Early marriage, repeated childbering, ignorance, poverty and manual labor all have deleterious effects. Women’s special needs have often been ignored by health planners and women have thus had to bear a dispoportionate share of unmet health needs” (Smyke, 1993: 8). 2.1. Kinh t, vn hoá, xã h;i và chính tr Trên th gii có ti 70% s dân sng d i mc nghèo kh7 là ph+ n. ã tQ lâu mi quan h gia nghèo ói và bnh t3t ã c xác nh. Liên quan gia sc kho và các yu t nh môi tr ;ng làm vic, hành vi sc kho (ch 2 dinh d @ng, hút thuc lá) ã c chng minh. Bnh t3t và nhi,u con nh h ng trc tip n thu nh3p gia ình, có th làm cho gia ình ri vào nghèo ói. /m au dWn n tn kém do các chi phí khám cha bnh. Hn na nhng ng ;i nghèo có thu nh3p th:p th ;ng dH b mPc bnh hn nhng ng ;i giàu. Các nghiên cu ã cho th:y rVng các n c nghèo và nhng ng ;i nghèo th ;ng chu nhi,u tác 2ng dWn n tJ l mPc bnh cao hn là nhng n c phát trin. H( th ;ng b chi phi bi vòng luIn quIn: nghèo ói dWn n bnh t3t và bnh t3t th ;ng gây ra nghèo ói. TQ lâu các nghiên cu châu Âu ã chJ ra s chênh lch v, sc kho gia nhng ng ;i nghèo và ng ;i giàu. Nhng ng ;i nghèo th ;ng cht sm hn và có tJ l mPc bnh cao hn. Các chJ s ánh giá tình trng sc kho nh chJ s nhân trPc h(c, suy dinh d @ng, t vong ,u cao hn nhng ng ;i nghèo. Nhng ng ;i có thu nh3p cao th ;ng s d+ng các dch v+ ch*m sóc sc kho nhi,u hn, s d+ng các dch v+ y t hin i nhi,u hn là các dch v+ y t c7 truy,n. Ch 2 nuôi d @ng ch*m sóc tr và các bin pháp gi gìn v sinh th ;ng c ci thin cùng vi mc thu nh3p. S chênh lch này dao 2ng gia các quc gia. Châu M? La tinh là khu vc có s khác bit nhi,u nh:t so vi các khu vc khác trên th gii. Ti các n c ang phát trin tJ l tiêm chng tr em nghèo th ;ng th:p hn là nhng tr thu2c các gia ình có thu nh3p cao hn. TU l tip c3n vi dch v+ y t công c2ng ca nhng ng ;i nghèo th:p hn là ca nhng ng ;i giàu, 8c bit là nhng dch v+ y t ti các bnh vin. Có nhi,u yu t liên quan n tJ l th:p này, nhi,u n c trong khu vc nh Costa Rica, Malaysia và )n 2 ã áp d+ng m2t s chính sách nhVm t*ng c ;ng vic phân b7 chi phí Bng ,u cho các nhóm c2ng Bng. Vit Nam, tJ l s d+ng bnh vin công ca hai nhóm ng ;i có thu nh3p 19
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em cao nh:t chim ti 61%. Chính ph Vit Nam ã trin khai hàng lot các ch ng trình gim và miHn vin phí cho ng ;i nghèo. Các nghiên cu ã chJ ra rVng trình 2 v*n hoá và quy,n hn ca ng ;i ph+ n liên quan ch8t chA vi nhi,u hành vi và tình trng sc kho. S phân bit i x vi n gii nhi,u ni trên th gii khin cho ng ;i ph+ n v trí th:p kém nhi,u so vi nam gii. H( không có quy,n t quyt nh th;i im và a im i,u tr cho bn thân ho8c cho con cái trong gia ình nu không c s ch:p thu3n ca ng ;i ng ;i chBng. Khi ng ;i v không có quy,n kim soát tài sn và ra quyt nh thì tình trng sc kho ca các thành viên trong gia ình th ;ng kém hn các h2 gia ình khi ng ;i v có quy,n quyt nh cao. Ví d+ tJ l tiêm chng con cái ca nhng bà m có trình 2 v*n hoá th:p th ;ng th:p hn là nhng bà m có trình 2 v*n hoá cao. T ng t nh v3y, h( cTng không t quyt nh trong vic s d+ng bin pháp tránh thai ho8c s con trong gia ình. Hin nay vic ô th hoá, di dân tQ khu vc nông thôn ra các thành ph ln cTng là m2t v:n , nh h ng ti sc kho ph+ n. Khi ng ;i chBng i ra thành ph làm vic kim sng, ng ;i ph+ n sA phi gánh chu toàn b2 trách nhim n8ng n, ca ng ;i ch gia ình, làm c ph'n vic ca ng ;i àn ông. Khi toàn b2 gia ình di dân n thành th, nhi,u gia ình phi sng trong các khu 7 chu2t vi các i,u kin sinh hot r:t nghèo nàn, m:t v sinh mà ng ;i ph+ n phi chu ng ph+c v+ gia ình. 2.2. Phong t=c tp quán Các phong t+c t3p quán a ph ng có nh h ng r:t ln n sc kho ng ;i ph+ n. Ví d+, t+c l cPt âm v3t ca ph+ n là m2t trong nhng t3p t+c v*n hóa lc h3u b phê phán tQ lâu có nh h ng ln n sc kho ph+ n. Tuy nhiên r:t nhi,u ni trên th gii t3p quán ó vWn c duy trì do quan nim rVng ph+ n b cPt âm v3t thì có th tr nên quyn rT hn i vi àn ông. T3p t+c thách c i, òi ca hBi môn khi l:y chBng có th dWn n vic b e do, ánh 3p th3m chí hành h n cht. Ti nhi,u a ph ng Nam Á và vùng c3n Sahara có t3p t+c kt hôn và sinh con r:t sm k c khi em bé gái ch a n tu7i d3y thì. Nepal, có ti 1/3 s tr ;ng hp em bé gái l:y chBng tu7i 15. )n 2, vùng ông nam Á và vùng c3n Sahara có khong tQ 1/3 n 1/2 s tr ;ng hp em gái l:y chBng tu7i v thành niên. Ng ;i chBng th ;ng già hn khong tQ 10 n 12 tu7i. Bên cnh nhng h t+c lc h3u có nhi,u phong t+c t3p quán r:t tt trong vic ch*m sóc sc khRe ca ng ;i dân. H'u ht ti các n c ang phát trin các bà m ,u có t3p quán nuôi con bVng sa m. M2t thách thc ln 8t ra i vi nhng ng ;i công tác trong l-nh vc bo v sc kho bà m tr em là phi bit loi bR d'n nhng t3p t+c lc h3u và bit phát huy nhng phong t+c truy,n thng có li cho sc kho. H( c'n phi kt hp vi nhng cán b2 y t và nhng ng ;i có uy tín ti a ph ng, nhng ng ;i am hiu phong t+c t3p quán có th tìm hiu duy trì phát huy nhng 20
Các yu t nh h ng ti sc kho bà m và tr em các n c ang phát trin phong t+c t3p quán tt và d'n d'n loi bR nhng t3p t+c, thói quen lc h3u có nh h ng x:u n sc kho ca ng ;i dân. 2.3. Thích con trai Ti nhi,u a ph ng trên th gii, 8c bit khu vc Nam Á, có con trai sm là m2t trong nhng yêu c'u bPt bu2c i vi các gia ình. Quan nim chJ có con trai mi ni dõi dòng t2c và trông nom hS tr b m lúc tu7i già ã có nh h ng r:t ln n hành vi ch*m sóc tr. Nhi,u nghiên cu ã cho th:y có s phân bit i x gia con gái và con trai, ví d+ tr em gái th ;ng c cho *n ít hn, c cho bú ngPn ngày hn tr em gái. Tr em trai th ;ng c ch*m sóc sc kho tt hn là tr em gái khi m. S liu cho th:y có s khác bit áng k v, tJ l t vong s sinh gia tr em gái và trai. khu vc châu Á - Thái Bình D ng, tJ l tr em gái ra ít hn h.n so vi tr em trai. Trung Quc là m2t quc gia in hình trên th gii có s chênh lch v, gii tính vi tJ l tr em trai/gái sinh ra là 117/100. Hàng n*m, Trung Quc có khong 50 triu ph+ n b m:t tích do các nguyên nhân nh phá thai, bo lc, bR ói tr em gái, không c ch*m sóc v, sc kho (WHO, 1997). Ti m2t s n c nh Nh3t Bn, Hàn Quc và Trung Quc, cha m th ;ng có thói quen xác nh sm gii tính ca tr tQ lúc sinh ra và nu là con gái thì sA phá thai sm. Thích con trai là h3u qu và là nguyên nhân a v th:p kém ca ph+ n trong xã h2i. Ng ;i ph+ n luôn b coi th ;ng, b ánh giá th:p trong xã h2i cTng nh trong gia ình, h( chJ c làm nhng vic không quan tr(ng, không c 'u t h(c hành, làm vic nh nam gii. Cho nên h( không có c c h2i phát trin và b gt ra khRi l, ca xã h2i và luôn gi v trí th:p kém hn trong xã h2i cTng nh trong gia ình. 2.4. Tip cn v-i dch v= chm sóc sc kho3 Ti nhi,u n c trên th gii ph+ n ít s d+ng dch v+ y t hn nam gii. Lý do có th không có sXn dch v+ ho8c chi phí quá cao không cho phép h( s d+ng các dch v+ ó. Nhng ng ;i nghèo th ;ng chu nh h ng ca môi tr ;ng mnh hn. H( th ;ng sng nhng khu vc xa thu2c nông thôn và mi,n núi, ;ng xá i li khó kh*n hn ch vic i n các c s y t có ch:t l ng tt. H( là nhng ng ;i 'u tiên b chi phi khi giá dch v+ y t t*ng do h( th ;ng không có bo him y t. M2t v:n , na n7i lên là h'u ht các dch v+ y t ,u không tính n nhu c'u riêng bit ca ng ;i ph+ n. Ti nhi,u a ph ng vùng Trung Á, phong t+c t3p quán a ph ng không cho ph+ n c i khám bnh nu bác s? là nam gii. Trong khi ó ph'n ông các nhân viên y t li là nam. Các dch v+ y t nhi,u khi không kt hp lBng ghép các loi hình dch v+ khin cho ng ;i ph+ n phi i tn công sc i khám nhi,u l'n nh3n c các dch v+ khác nhau. 21
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em 2.5. i<u ki/n s0ng và làm vi/c Ti các h2 gia ình, h'u ht ph+ n ,u m nhim vic cm n c và ch*m sóc sc kho các thành viên trong gia ình. i,u kin a lý và môi tr ;ng sng có nh h ng trc tip n tình trng sc kho ca c2ng Bng s ti. Ví d+, khi i,u kin ;ng xá i li khó kh*n, không có nguBn cung c:p n c sch, và i,u kin v sinh tt thì ng ;i dân ít có kh n*ng duy trì c các hành vi sc kho tt nh dùng n c sch, xây và s d+ng nhà v sinh v.v. c s d+ng n c sch, in, ph ng tin giao thông tin li và môi tr ;ng trong sch sA gim bt gánh n8ng công vic và ci thin i,u kin sng ca ng ;i ph+ n lên nhi,u, giúp h( tit kim th;i gian có th tham gia vào các công vic xã h2i khác, t*ng thu nh3p gia ình. Hình 4. T@ l/ s+ d=ng n-c sch và v/ sinh nm 2000 . Vi/t Nam. Ngu9n: CIDA 2001 Theo báo cáo ca T7 chc Y t th gii, l ng các khí 2c hi có th gây ung th mà ng ;i ph+ n hít phi trong khi n:u bp trong nhng c*n nhà không thông thoáng t ng ng vi vic hút 20 iu thuc lá trong m2t ngày. Tip xúc vi khói và hít các khí 2c trong n:u *n là m2t v:n , nghiêm tr(ng nh:t trong các nguy c v, bnh ngh, nghip hin nay. nhi,u ni, ph+ n hàng ngày phi i b2 ti 10 km, 2i trên 'u m2t khi l ng n8ng khong 20 kg khi h( v3n chuyn n c ho8c gánh ci tQ rQng v, nhà. i,u tra mc sng 1997-1998 Vit Nam cho th:y rVng t:t c các nhóm tu7i, th;i gian làm vic ca ph+ n g:p ôi nam gii. Trong m2t tu'n, h( phi làm vic vi t7ng th;i gian khong 51-60 gi;. Ti nông thôn và mi,n núi, ph+ n có khi phi làm vic ti 12,5 –14 gi;/ngày. Công vic b3n bu khin h( không có th;i gian tham d các hot 2ng xã h2i khác nh các cu2c h(p h(p c2ng Bng, tip xúc vi các thông tin tQ ph ng tin truy,n thông nh tivi ho8c ài báo. Do v3y, h( không hiu bit v, quy,n li ca mình cTng nhng không c nâng cao các kin thc, k? n*ng liên quan n công vic nhà nông. 22
Các yu t nh h ng ti sc kho bà m và tr em các n c ang phát trin Môi tr ;ng làm vic cTng có tác 2ng trc tip ti sc kho ng ;i ph+ n. Khi h( phi làm vic lâu ngày trong nhng môi tr ;ng không m bo v, các i,u kin v sinh, thông khí, h( dH có nguy c phi nhiHm vi các hoá ch:t, ting Bn, nóng, Im, c*ng th.ng v, th ch:t, và có th b d ng. 3. CHIN L(C NÂNG CAO V& TRÍ PH N có th nâng cao sc kho ph+ n, c'n phi có m2t cách tip c3n toàn din, yêu c'u có s kt hp gia suy ngh-, cm nh3n và hành 2ng ca bn thân ng ;i ph+ n. H( phi nh3n thc c rVng cu2c sng ca mình chu s tác 2ng ca nhi,u yu t khác nhau nh i,u kin kinh t, v*n hoá, xã h2i, chính tr, phong t+c t3p quán, môi tr ;ng, c2ng Bng và gia ình. Bn thân h( là m2t nhân t tích cc trong chu trình ó. M2t h ng tip c3n quan tr(ng là phi nâng cao trình 2 v*n hoá, t*ng tip c3n vi thông tin giáo d+c nói chung. Trên c s ó, ng ;i ph+ n sA t mình quyt nh, t gii quyt trong khuôn kh7 quy,n lc cho phép ca mình. Gii pháp ó sA có hiu qu cao hn nhi,u so vi vic chJ làm theo i,u các nhân viên y t chJ dWn. H( c'n phi duy trì nhng im tt trong phong t+c t3p quán v, ch*m sóc sc kho, Bng th;i kt hp vi vic phòng bnh có th có c nhng hành vi t ch*m sóc sc kho bn thân. Trong giai on tQ n*m 1975 n 1995 ã có bn h2i ngh quc t v, các v:n , gii. H2i ngh cui cùng c t7 chc ti BPc Kinh, Trung Quc. Ti h2i ngh này các n c ã quyt nh la ch(n tuyên ngôn BPc Kinh và d tho hành 2ng là k hoch hot 2ng vì s tin b2 ca ph+ n. N*m 1982, chính ph Vit Nam ã ký kt Công c v, xoá bR m(i loi hình phân bit i x vi ph+ n và ã trình vi Liên hip quc k hoch thc hin d tho v, s tin b2 ca ph+ n. H2i ph+ n Vit Nam c thành l3p tQ n*m 1930 và là m2t t7 chc lâu ;i và mnh nh:t ca ph+ n vi khong 11 triu thành viên. H2i ph+ n Vit Nam có vai trò quyt nh trong vic hình thành mng l i ph+ n Vit Nam, vi chc n*ng nhim v+ hS tr ph+ n trong s nghip xây dng và phát trin :t n c nói chung và ph+ n nói riêng. T7 chc này hot 2ng bn tuyn tQ trung ng xung n tJnh, huyn và xã. Trung ng h2i ph+ n h(p 5 n*m m2t l'n. UU ban quc gia v, s tin b2 ca ph+ n c thành l3p vào n*m 1985, là m2t t7 chc bo v quy,n li ca ph+ n. Ch ng trình hành 2ng quc gia ca uU ban a ra c ch(n là chính sách quc gia v, s phát trin ca ph+ n. Ch ng trình hành 2ng , c3p n m ;i m2t l-nh vc hành 2ng khác nhau bao gBm vic làm, xoá ói gim nghèo, to c h2i phát trin v, giáo d+c ào to, ci thin i,u kin ch*m sóc sc kho, t*ng c ;ng v trí và vai trò ca ph+ n trong khu vc lãnh o và ra quyt nh, bo v và t*ng c ;ng quy,n lc ca ph+ n, v trí ca gia ình, vai trò ca ph+ n trong các v:n , môi tr ;ng và phát trin b,n vng, hot 2ng thông 23
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em tin truy,n thông v, quy,n bình .ng, s óng góp ca ph+ n vì tin trình hoà bình, bo v quy,n li ca tr em gái. 24
Các yu t nh h ng ti sc kho bà m và tr em các n c ang phát trin TÀI LI U THAM KHO Agency, C. I. D. (2001). Gender profile: Vietnam (August 2001), CIDA. 2003. AWID (3-6/10/2002). The Status of Women in the World. Re-Inventing Globalisation, Guadalajara, Mexico. Heis, L., M. Ellsberg, et al. (1999). "Ending Violence Against Women." Population Reports L(11). Matteson, P. S. (2001). Women's Health During The Childbearing Years. Community-Based Approach. Missourie, Mosby, Inc. Scientists, W. F. o. (2000). HIV/Mother to Child Transmission. Joint Report of AIDS Infectious Diseases PMP Mother and Child PMP Erice August 2000. Erice. The Alan Guttmache Institute (1998). Into a New World: Young Women's Sexual and Reproductive Lives. New York, AGI. UN (2000). "The World Women 2000: Trends and Statistics." Wagstaff, A. (2000). "Poverty and health sector inequalities." Bulletin of the World Health Organisation 80(2): 97-105. WHO/WPRO (1997). Women's Health in a Social Context in the Pacific Region. Manila. The Phillipines, WHO/WPRO. WHO/WPRO. (1998). Gender and Health: Technical paper. Manila, Phillipines, WHO. Women's health and development. Family and Reproductive Health. World Bank (2001). a v:n , gii vào phát trin. Hà n2i, Nhà xu:t bn v*n hoá thông tin. Zapatta, B. C. and T. Bennett (1997). Maternal and Child Health. Programs, Problems and Policy in Public Health. Maryland, Aspen Publication. 25
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em S C KHO SINH SN C A PH N QUA CÁC L A TU!I MC TIÊU BÀI HC Sau bài h(c này, h(c viên có kh n*ng: 1. Trình bày c khái nim sc kho sinh sn 2. Trình bày c các biu hin sinh lý bình th ng và mt s bt th ng qua các la tu i. 3. Trình bày c các bnh hay m!c phi ca ph n trong la tu i sinh sn. NI DUNG BÀI HC 1. S C KHO SINH SN Khái nim sc kho sinh sn có nguBn gc tQ nhng n*m 50 ca th kU này, khi có tình trng gia t*ng dân s quá nhanh nhi,u quc gia, 8c bit là các n c ang phát trin. Nhi,u chính ph ã quyt nh hành 2ng kim soát s gia t*ng dân s và v:n , này c coi nh là m2t quc sách. Nhi,u ch ng trình k hoch hóa gia ình ra ;i, xu:t hin nhi,u nS lc nhVm nghiên cu v:n , sinh sn ng ;i. N*m 1965, sau nhi,u n*m tranh lu3n gay gPt, H2i Bng dân s th gii ã kêu g(i T7 chc Y t Th gii a v:n , sinh sn ng ;i vào ch ng trình hot 2ng và yêu c'u thit l3p m2t ch ng trình hot 2ng có liên quan n sinh sn. Ng ;i ta ã xem xét và nh:n mnh rVng: các vn dân s cn c nghiên cu trong mi quan h vi các yu t kinh t, xã hi, vn hóa, tâm lý và sc kho thì mi có cách nhìn t7ng th. N*m 1972, m2t s n c và m2t s t7 chc ã xây dng m2t ch ng trình nghiên cu m r2ng v, sinh sn và 5 n*m sau ã tr thành m2t ch ng trình 8c bit có nhim v+ “nghiên cu, phát trin và hu:n luyn nghiên cu v, sinh sn ng ;i”. n n*m 1988, T7 chc Y t th gii ã ng h2 nhng ;ng li chin l c ca ch ng trình, tái kh.ng nh mi liên quan m3t thit gia k hoch hóa gia ình vi sc kho và phát trin. H2i ngh Cairo 1994 ã nêu nh ngh-a sc kho sinh sn: “Sc kho sinh sn là tình trng hoàn toàn kho mnh v, th ch:t, tinh th'n và xã h2i và không chJ là không có bnh hay không b tàn t3t v, t:t c nhng gì có liên quan ti h thng sinh sn, chc n*ng và quá trình sinh sn. Nh th, sc kho sinh sn có ngh-a là m(i ng ;i ,u có th c h ng m2t ;i sng tình d+c an toàn và tho mãn, có kh n*ng sinh sn và c t do quyt nh có sinh hay không, sinh khi nào và sinh bao nhiêu. i,u cui cùng có ngh-a là nam và n có quy,n c tip c3n vi thông tin và vi các bin pháp k hoch hóa gia ình an toàn, hiu qu, vQa túi ti,n, có th ch:p nh3n c và c t do la ch(n, cTng nh các bin pháp khác i,u hoà sinh sn mà không trái vi pháp lu3t. Vic tip c3n các dch v+ ch*m sóc sc kho thích hp sA giúp ng ;i cho ph+ n tri qua th;i k6 thai nghén và sinh an toàn, 26
Sc kho sinh sn ca ph n qua các la tu i to cho các c8p v chBng có c may tt nh:t có con lành mnh. GPn vi nh ngh-a nói trên là m2t lot nhng bin pháp, k? thu3t và dch v+ góp ph'n nâng cao sc khRe sinh sn và s an toàn thông qua vic , phòng và gii pháp cho nhng v:n , liên quan n sc kho sinh sn. Sc kho tình d+c nhVm nâng cao nhng mi quan h trong ;i sng và gia con ng ;i và không chJ là kim soát các bnh có th lây truy,n qua ;ng tình d+c”. Sc kho sinh sn có nh h ng qua li vi nhi,u khía cnh khác ca sc kho, tQ dinh d @ng, sc kho v thành niên, tu7i hot 2ng sinh d+c và tu7i mãn kinh Ngoài ra còn b nh h ng bi môi tr ;ng, li sng, t3p t+c, các yu t v*n hóa, xã h2i Nh v3y, khái nim sc kho sinh sn là m2t khái nim m r2ng, không chJ gii hn sc kho ng ;i m mà là sc kho ca ng ;i ph+ n nói chung. Trên góc 2 n2i tit sinh d+c, cu2c ;i ng ;i ph+ n c chia ra các giai on sau: - Th;i k6 tr em: tr c d3y thì. - Tu7i d3y thì: khi hành kinh l'n 'u tiên. - Tu7i hot 2ng sinh d+c: tQ tu7i d3y thì n tu7i mãn kinh . - Giai on ti,n mãn kinh: i tr c lúc mãn kinh, 2 dài r:t khác nhau tQ vài tháng n vài n*m. - Th;i k6 sau mãn kinh: tính tQ sau khi ht kinh nguyt c 1 n*m. Trong ph'n này, chúng tôi sA l'n l t trình bày: sc kho v thành niên, sc kho ca ph+ n 2 tu7i hot 2ng sinh d+c và tu7i mãn kinh. 2. S C KHO V& THÀNH NIÊN V thành niên là tu7i chuyn tip tQ tr em sang tr ng thành, thu2c la tu7i 10-19, th3p kU th hai ca cu2c ;i. V thành niên là la tu7i mà xã h2i c'n có s 'u t , rèn luyn v, th lc, trí lc và nhân cách, phát trin n*ng khiu ào to nhân tài, chuIn b lp ng ;i có kh n*ng hoà nh3p c2ng Bng, có ích cho c2ng Bng. M2t hin t ng sinh lý quan tr(ng ca tu7i v thành niên là d3y thì. D3y thì là th;i k6 hot 2ng ca tuyn sinh d+c, có nguBn gc tQ vùng d i Bi, còn ch a bit rõ yu t khi phát, kéo dài trong nhi,u n*m (4-5 n*m). D3y thì là m2t quá trình chín muBi t7ng hp gây ra bi s thay 7i sâu sPc trong l-nh vc th ch:t, nh3n thc và cm xúc. Biu hin ca d3y thì là phát trin các tính ch:t sinh d+c ph+, có kh n*ng th+ thai, tc 2 phát trin ca c th t*ng rõ ràng. Các diHn bin này kéo dài trung bình trong khong 4 n 5 n*m. Nhi,u tác gi có nh3n xét là tu7i d3y thì có xu h ng gim i, các bé gái có xu h ng ngày càng d3y thì sm hn. Tuy nhiên các thay 7i này r:t ch3m, diHn ra trong nhi,u th kU. 95% bé gái d3y thì bPt 'u trong khong 9-13 tu7i. Qua nghiên cu ca vin Bo v Sc kho tr em và B2 Giáo d+c, tu7i d3y thì ca bé gái n c 27
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em ta ch3m 2 tu7i so vi các n c hin nay, tu7i d3y thì ca bé gái nông thôn mu2n hn so vi bé gái thành th. 3. CÁC GIAI ON PHÁT TRIN DAY THÌ C A N - Giai on tr c d3y thì: vú chJ t*ng nhú, ch a có lông mu. - N+ vú, có lông môi ln. - Có th s; th:y c:u trúc tuyn vú, ch a có ranh gii xung quanh, lông môi ln lên n mu. - Vú tip t+c phát trin, qu'ng vú n7i rõ lên, lông mu m(c r2ng sang hai bên. - Vú và qu'ng vú có chu vi rõ, lông mu có hình tam giác, áy cao, xu:t hin kinh nguyt. 3.1. Phát tri,n vú Ng ;i ta th:y rVng tQ n+ vú n lúc vú phát trin xong phi m:t n 4,5 n*m (theo Marshall W.A. và Tanner J.M.). Trong a s các tr ;ng hp phát trin vú là d:u hiu 'u tiên, biu hin bVng núm vú hi n7i lên. Trung bình hin t ng này xu:t hin lúc 11 tu7i (8 n 13 tu7i). Th;i gian trung bình (n*m) - TQ n+ vú n lúc xu:t hin lông mu 0,5 - TQ n+ vú n lúc c th có tc 2 ln nhanh nh:t 1,0 - TQ n+ vú n lúc có hành kinh 2,3 - TQ n+ vú n lúc lông mu m(c xong 3,1 - TQ n+ vú n lúc vú phát trin xong 4,5 Th;i gian các giai on d3y thì bé gái (theo Marshall và Tanner) 3.2. Phát tri,n lông mu, lông nách và c quan sinh d=c ngoài Lông mu phát trin tip theo sau vú khong 6 tháng. Lông mu phát trin 2 tu7i 11,5. Trong 16% s tr ;ng hp, phát trin lông mu là d:u hiu 'u tiên ca d3y thì, i tr c phát trin ca vú. Lông nách xu:t hin giai on vú phát trin g'n xong. Song song vi quá trình này, c th cTng có nhng thay 7i, âm h2 có xu h ng nVm ngang, môi ln và môi bé phát trin, môi bé xWm màu hn, Im t và có ít khí h . 28
Sc kho sinh sn ca ph n qua các la tu i 3.3. KB hành kinh 6u tiên K6 hành kinh 'u tiên xu:t hin trung bình 2 tu7i 13 (95% s bé gái có k6 kinh 'u tiên 2 tu7i 11 n 15). a s các bé gái có vòng kinh không phóng noãn trong 18 tháng 'u, 50% bé gái có vòng kinh không phóng noãn trong 3 n*m 'u. 3.4. Phát tri,n c quan sinh d=c trong Bng th;i vi k6 hành kinh 'u tiên, c quan sinh d+c trong (t cung và buBng trng) cTng phát trin. T cung to d'n lên, xu:t hin khong trng gia. Thân t cung phát trin r:t nhanh làm cho c7 t cung và eo t cung nhR i t ng i. Khi d3y thì, buBng trng dài tQ 2,5 n 3cm, có các hình nh cha dch vi ;ng kính 7-8mm, to ra hình nh ging nh buBng trng a nang nhR. 3.5. Tr.ng thành xng và phát tri,n c th, D3y thì bPt 'u khi x ng t 2 tr ng thành nh:t nh. C7 in là d:u hiu x ng vQng ngón cái (xu:t hin 2 tu7i trung bình là 11). Tc 2 phát trin ca c th t ti a tu7i 12. C th cao thêm trung bình 7cm/n*m. Sau ó phát trin chi,u cao gim d'n và ngQng cao khi 18 tu7i. Vit Nam, chi,u cao trung bình ca bé gái n 15 tu7i là 140cm còn r:t th:p so vi tiêu chuIn quc t hin nay. Nói chung cân n8ng d i mc trung bình. Ngành nhi Vit Nam ã ánh giá: không chJ suy dinh d @ng mà còn g'y mòn, còi c(c, ó là m2t tình trng suy dinh d @ng kéo dài, mn tính và thiu *n. 3.6. M;t s0 b/nh lý . tuCi dy thì 3.6.1. Dy thì s m Khi có xu:t hin m2t hay nhi,u tính ch:t sinh d+c ph+ tr c 8 tu7i. 3.6.2. Dy thì mun Không xu:t hin các 8c im sinh d+c ph+ sau tu7i 15. 3.6.3. Vn ph khoa tui dy thì Rong kinh, rong huyt tu i d"y thì: các vòng kinh 'u h'u ht ch tit hormon ch a có vòng kinh hoàn chJnh. L ng estrogen gây hành kinh, nh ng không gây ra Jnh LH, không có phóng noãn, không có hoàng th và thiu progesteron. N2i mc t cung không chuyn sang giai on ch tit, không bong toàn b2 làm cho chy máu nhi,u và kéo dài. Ng ;i ta th:y rong kinh, rong huyt c n*ng chim ti 95% s tr ;ng hp, chJ có 5% là có nguyên nhân thc th (bnh lý v, ông máu, nhiHm khuIn, có liên quan n thai nghén, khi u buBng trng ) 29
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em Thng kinh là hin t ng b au b+ng khi có hành kinh. Thng kinh có th là th phát sau m2t nguyên nhân ti chS: lc n2i mc t cung, d dng t cung, u nang buBng trng. Nh ng ph'n ln thng kinh có liên quan n ch tit b:t th ;ng ca prostaglandin. i,u tr i vi thng kinh là dùng thuc kháng prostaglandin (Ponstyl) tr c khi có kinh nguyt. Trong tr ;ng hp th:t bi có th dùng viên estro-progestatif. Kinh nguyt th a r:t hay g8p trong nhng n*m 'u sau khi bPt 'u có kinh. các vòng kinh th a, progesteron thiu và có hin t ng c ;ng estrogen t ng i. Tình hung này dH làm xu:t hin c ;ng androgen do kích thích quá mc ch:t m vR buBng trng. Kinh nguyt th a có nguy c dWn n hình thành buBng trng a nang, v, lâu dài làm t*ng áng k nguy c b ung th vú. i,u tr da trên c s b7 sung progestatif. Tu6 theo bnh cnh lâm sàng mà la ch(n các loi thuc khác nhau. Nu chJ có kinh th a dùng Utrogestan (200 n 300 mg/ngày) hay Duphaston (10 mg/ngày). Nu có kèm theo rong kinh, dùng Luteran (2 n 5 mg/ngày) hay Surgestone (250 mg/ngày). Dùng thuc tQ ngày th 16 n ngày th 25 ca vòng kinh, trong khong th;i gian tQ 6 tháng n 12 tháng. 3.7. Hành vi tình d=c và sinh s4n trong la tuCi v thành niên Dù cho có s khác bit v, m8t a d và phong t+c t3p quán nh ng h'u ht t:t c m(i ng ;i ,u tr ng thành v, hành vi tình d+c vào la tu7i v thành niên. Tr c ây các hành vi (hot 2ng) tình d+c c bPt 'u khi l:y v, l:y chBng sm. Tuy nhiên ngày nay do la tu7i l3p gia ình ã t*ng lên cho nên r:t nhi,u thanh niên ã bPt 'u có các hot 2ng tình d+c tr c khi l3p gia ình. Ngay ti các khu vc có các t3p t+c xã h2i r:t hà khPc nh khu vc C3n Sahara, theo m2t i,u tra ti 7 n c trong khu vc có ti quá na s n thanh niên ã có các hot 2ng tình d+c la tu7i 15-19. Ti Uganda, la tu7i trung bình ca n gii khi bPt 'u có quan h tình d+c l'n 'u tiên là 15,5. Ti các n c khu vc châu Á và m2t s n c trong khu vc châu M? La tinh thì la tu7i trung bình bPt 'u có quan h tình d+c mu2n hn. Ti Singapore thì chJ có m2t s ít ng ;i có quan h tình d+c tr c la tu7i 25, Srilanka la tu7i 20, và B*ngladesh là la tu7i 19. Bnh lây truy,n theo ;ng tình d+c gia t*ng, nh:t là v thành niên ln. Theo t7 chc Y t th gii, hàng n*m có 250 triu ng ;i mi b mPc bnh có th lây truy,n theo ;ng tình d+c. Cao nh:t la tu7i 20-24, ng hàng th hai la tu7i 15-19. CTng theo T7 chc Y t th gii, c 20 n v thành niên có m2t ng ;i b mPc bnh có th lây truy,n qua ;ng tình d+c. Nguy c t*ng là do giao hp vi nhi,u ng ;i ho8c giao hp vi i t ng có nhi,u bn tình, i t ng già hn. Bnh có th lây truy,n qua ;ng tình d+c làm t*ng nguy c b nhiHm HIV/AIDS (nguy c b nhiHm t*ng g:p 10 l'n ho8c hn), dH dWn n viêm nhiHm tiu khung, vô sinh. 30
Sc kho sinh sn ca ph n qua các la tu i S thai nghén tu7i v thành niên gia t*ng, m2t s do to hôn nh ng ph'n ln do hot 2ng tình d+c không giá thú. Vi thai không giá thú ph'n ln dWn n no phá thai. Nhi,u tr ;ng hp vì nhi,u lý do khác nhau (ha hn c i, không ngh- n có thai), khi n bnh vin yêu c'u phá thai thì thai ã quá ln, không th phá c hay bu2c phi phá thai to ch:p nh3n r:t nhi,u bin c, ri ro. Nu thai phát trin n tháng, tJ l non, thai cht l u, nhiHm 2c thai nghén, khó cTng cao hn bình th ;ng. Trong la tu7i v thành niên, h'u ht các thanh niên ,u thiu kin thc và hiu bit v, sinh sn và tình d+c, cTng nh không có tip c3n vi các dch v+ SKSS k c KHHG. ChJ m2t s ít thanh niên trong la tu7i 12-20 bit c m2t vài thông tin v, SKSS. Ti m2t s n c châu Á, nhà n c nghiêm c:m vic cung c:p thông tin tình d+c và SKSS cho thanh niên m2t la tu7i nh:t nh. Ngoài ra la tu7i v thành niên h( còn ch a có quy,n lc, s t tin và quyt nh c'n thit có th tQ chi các quan h tình d+c không mong mun. Vic con sm có liên quan n tu7i l3p gia ình, trình 2 v*n hoá và các phong t+c t3p quán xã h2i. Do nh h ng ca các yu t v, sinh lý và xã h2i, các em gái tu7i v thành niên th ;ng b các nguy c cao hn có liên quan n thai nghén, con, các bnh lây truyên qua ;ng tình d+c, bao gBm c HIV/AIDS và phá thai không an toàn. Nguy c b bnh và t vong ca n la tu7i v thành niên cao hn la tu7i ngoài 20 và 30. Các yu t nguy c có liên quan n thai nghén và tai bin sn khoa: do c th ch a phát trin hoàn chJnh, x ng sng vWn còn tip t+c phát trin và chJ hoàn chJnh vào la tu7i 20-21, cho nên có thai trong la tu7i này có nguy c cao b khó do tJ l gia khung x ng ch3u và thai không cân i, ngoài ra, có th b m2t s tai bin trong khi có thai và sinh nh sn gi3t hay rau bong non. TU l t vong m la tu7i v thành niên cao hn la tu7i tr ng thành 20-29 là 28%. Các bnh lây truy,n qua ;ng tình d+c (bnh LTQTD): n v thành niên th ;ng thiu kin thc v, các bnh LTQTD và các bin pháp phòng chng. H( còn b khó kh*n khi tip c3n vi các bin pháp KHHG và thiu kin thc, kinh nghim có tho thu3n v, tình d+c an toàn. Có khong 40% s thanh n nói rVng h( b ép bu2c có quan h tình d+c (Kenya) và 17% là b hip (Jamaica). R:t nhi,u ng ;i trong s h( không bit cách nh3n bit các d:u hiu ca bnh ho8c không bit i khám cha bnh âu, do v3y ã li nhi,u h3u qu sau này nh cha ngoài d con, các bnh viêm nhiHm, vô sinh và li nhng nh h ng x:u i vi con ca h( sinh ra. Hàng n*m có khong 5 triu n v thành niên no phá thai, s ln trong ó là phá thai không an toàn. H( th ;ng i phá thai mu2n, không có ti,n i khám và 31
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em không c i,u tr ti các bác s? chuyên khoa có kinh nghim, 8c bit là th ;ng ch3m trH trong vic i,u tr các tai bin do phá thai em li. Theo các nghiên cu thì s bnh nhân i,u tr các tai bin có liên quan n phá thai chim ti 24-37% Malawi, Uganda và Zambia, và 50% Kenya, Nigeria. 3.8. Nguy c v< mDt kinh t và xã h;i c a vi/c có thai và có con s-m Vic có thai và có con sm trong la tu7i v thành niên ã làm hn ch các c h2i h(c hành và tin b2 ca thanh thiu niên. Ti Kenya, mSi n*m có 10.000 h(c sinh n phi bR h(c do có thai. Botswana, có ti 1/7 h(c sinh n bR h(c do có thai và chJ có 1/5 s ó quay tr li h(c tip t+c mà thôi. Trách nhim nuôi con và hS tr gia ình ca n v thành niên ã làm hn ch kh n*ng kim ti,n ca h(. T:t c nhng nh h ng trên ã hn ch kh n*ng phát trin và t ng lai ca nhng bà m tr trong vic tìm kim công vic cTng nh v, v trí trong xã h2i ca h(. Gii pháp: - Hin nay các quc gia trên th gii ,u có xu h ng là 2ng viên gia ình và c2ng Bng có th t*ng tu7i kt hôn và có con lên (sau tu7i 18 i vi n). - Ph+ n phi c to thêm nhi,u c h2i hn trong vic h(c t3p. - M ra nhi,u c h2i cho ph+ n trong vic tip c3n và kim ti,n. - C nam và n phi có trách nhim i vi ;i sng tình d+c và sc kho sinh sn an toàn. 3.9. Vi/t Nam i vi thiu niên: nguyên lý hành 2ng là cung c:p thông tin cho các thiu niên hiu rõ v, gii tính, , phòng có thai ngoài ý mun, , phòng các bnh lây truy,n theo ;ng tình d+c có nguy c dWn n vô sinh. CTng c'n giáo d+c cho nhng ng ;i tr tu7i rõ c'n tôn tr(ng s t quyt ca ph+ n và chia x vi h( trách nhim trong nhng v:n , v, tình d+c và sinh sn. sm không nhng có nguy c làm t*ng nhanh dân s mà còn làm t*ng nguy c t vong ng ;i m, t*ng tJ l mPc bnh và t vong ca tr lên r:t nhi,u. L:y chBng sm và sm làm gim kh n*ng h(c t3p và lao 2ng ca các ph+ n tr, làm gim ch:t l ng cu2c sng ca h( và con cái h(. - Tình bn và tình yêu lành mnh. - Ph7 bin kin thc v, v sinh kinh nguyt và v sinh b2 ph3n sinh d+c. M+c tiêu là gii quyt nhng v:n , sc kho tình d+c sinh sn và sinh sn ca thiu niên, ch yu là tránh có thai ngoài ý mun và phá thai trong nhng i,u kin 32
Sc kho sinh sn ca ph n qua các la tu i kém an toàn, tránh các bnh lây truy,n theo ;ng tình d+c và nhiHm HIV, làm gim h.n tJ l có thai la tu7i thiu niên. Bin pháp gBm h ng dWn thiu niên x s úng Pn v, gii tính và sinh sn. Nhng b3c làm cha m và nhng ng ;i có trách nhim tr c chính quy,n có quy,n, có ngh-a v+ và trách nhim làm vic ó k c vic xoá bR nhng lu3t l và quy tPc xã h2i, tôn giáo ng*n c:m cung c:p thông tin v, sc kho sinh sn và ch*m sóc sc kho sinh sn cho thiu niên. 4. PH N TU!I SINH SN Tu7i hot 2ng sinh d+c là giai on kéo dài nh:t ca cu2c ;i ng ;i ph+ n, ánh d:u tQ khi d3y thì cho ti khi mãn kinh. D:u hiu c bn 8c tr ng nh:t ca giai on này là kinh nguyt hàng tháng và kh n*ng có thai. 4.1. Sinh lý kinh nguy/t Kinh nguyt là hin t ng ra máu chy tQ buBng t cung ra ngoài qua âm o do n2i mc t cung b bong vì t+t các hormon sinh d+c n. Chu k6 kinh nguyt sinh lý bình th ;ng là có phóng noãn. Tuy nhiên các vòng kinh hai 'u cu2c ;i (lúc d3y thì và khi ti,n mãn kinh) nhi,u khi li không có phóng noãn. M2t s d:u hiu lâm sàng ca vòng kinh sinh lý bình th ;ng: - 2 dài vòng kinh: trung bình 28 ngày (tQ 23 n 35 ngày) - S ngày th:y kinh: 3-5 ngày - L ng huyt kinh trung bình: 50-100g. - Na 'u vòng kinh có thân nhit c bn th:p (ngày bPt 'u ra máu kinh là ngày th nh:t ca chu k6 kinh), th;i im phóng noãn thân nhit t+t th:p thêm m2t chút na rBi t*ng ngay lên và duy trì mc 2 cao hn so vi na 'u ca vòng kinh (giai on thân nhit cao) - Ch:t nh'y c7 t cung nhi,u, trong, loãng và kt tinh hình lá d ng xJ ngày phóng noãn (ngày th 14 ca vòng kinh 28 ngày), ngay sau ó 8c quánh, +c và ít. Th;i im ng ;i ph+ n có cm giác Im t là lúc xy ra phóng noãn và r:t có kh n*ng th+ thai nu có giao hp. 4.2. Hot 6;ng n;i tit - sinh h8c trong m;t chu kB kinh nguy/t 'u vòng kinh m2t trong s nhi,u nang noãn phát trin l ng chQng hai buBng trng ln v t tr2i d i nh h ng ca m2t l ng FSH do tuyn yên ch tit ra. Nang noãn v t tr2i này sn xu:t ra m2t l ng estrogen áng k. ngày th 14, tuyn yên ch tit LH to ra m2t Jnh ã gây ra phóng noãn. Ph'n còn li ca nang noãn to thành hoàng th, tip t+c ch tit estrogen và c progesteron. Th;i gian tBn ti ca hoàng th là 14 ngày, hoàng th thoái hóa làm t+t các hormon sinh d+c n và 33
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em gây ra hành kinh (nu không có th+ thai). Các tng ích ca buBng trng (n2i mc t cung, c7 t cung, âm o, âm h2 và vú) chu các thay 7i ca hormon sinh d+c n trong m2t chu k6 kinh nguyt. N2i mc t cung na 'u ca vòng kinh giai on t*ng sinh do chJ có tác d+ng ca estrogen, na sau ca vòng kinh chuyn sang giai on ch tit do có tác d+ng ca Bng th;i estrogen và progesteron. Ch:t nh'y c7 t cung t*ng tit ti a theo nBng 2 ca m2t mình estrogen và gim ch tit khi b tác d+ng ca c estrogen và progesteron. Âm h2, âm o và vú cTng có nhng bin 7i liên quan ch8t chA n thay 7i hormon sinh d+c trong c th. MSi khi ã có tác d+ng ca estrogen (chJ n thu'n estrogen cTng c) và nBng 2 estrogen trong máu b t+t i ã làm bong n2i mc t cung và gây ra máu. 4.3. M;t s0 bEt thFng v< kinh nguy/t 4.3.1. Tui hành kinh bt thng - D3y thì sm: xu:t hin các 8c im sinh d+c th phát tr c 8 tu7i. - D3y thì mu2n: không xu:t hin các d:u hiu d3y thì tu7i 15. - Mãn kinh sm: mãn kinh tr c tu7i 40. - Mãn kinh mu2n: mãn kinh sau tu7i 55. 4.3.2. Chu k kinh nguyt bt thng - Kinh mau: vòng kinh d i 22 ngày. - Kinh th a: vòng kinh trên 35 ngày. - Vô kinh nguyên phát: không xu:t hin kinh nguyt tu7i 18. - Vô kinh th phát: m:t kinh trên 3 tháng ( ng ;i có vòng kinh ,u), trên 6 tháng ( ng ;i có vòng kinh không ,u). 4.3.3. Bt thng v s ngày ra máu - Rong kinh: ra máu kéo dài trên 7 ngày - Kinh ngPn: ra máu không n 2 ngày 4.3.4. Lng máu kinh bt thng - Kinh ít (thiu kinh): l ng máu kinh ra ít, không áng k, ôi khi không c'n óng b*ng v sinh - B*ng kinh: l ng máu quá nhi,u, B t, có nh h ng n toàn trng. 4.3.5. Vòng kinh không phóng noãn là không bình thng Có th ch:p nh3n c vi m2t tJ l nh:t nh khi mi d3y thì hay lúc ti,n mãn kinh. Nhng ng ;i có vòng kinh không phóng noãn, kh n*ng b vô sinh là cao. 34
Sc kho sinh sn ca ph n qua các la tu i 4.3.6. Mt s bt thng khác: H2i chng tr c kinh (phù n,, khó chu tr c khi ra máu kinh), thng kinh ( au b+ng khi có hành kinh) 4.4. Thai nghén Trong i a s tr ;ng hp, thai nghén là hin t ng sinh lý bình th ;ng ca ng ;i ph+ n 2 tu7i hot 2ng sinh d+c. Nh ng cTng không him tr ;ng hp hin t ng này không th diHn ra bình th ;ng c ho8c g8p nhi,u ri ro, ôi khi e do c tính mng. 4.4.1. iu kin có th th thai c i vi ph+ n: - BuBng trng ã hot 2ng ( trong 2 tu7i hot 2ng sinh d+c) và có phóng noãn. - C:u trúc gii phWu ca d ;ng sinh d+c bình th ;ng, không b tPc nghAn (âm h2, âm o, c7 t cung, t cung và hai vòi trng) i vi nam gii - Có m2t s l ng tinh trùng có th th+ tinh c, theo quy nh ca WHO, gii hn này là 20 triu/ml, nh ng theo giáo s NguyHn KhPc Liêu con s này phi là 40 triu/ml thì mi có th có thai t nhiên c. S tinh trùng cht hay b d dng không nhi,u. - C:u trúc gii phWu ca d ng v3t bình th ;ng, có th thc hin giao hp c. Chúng ta th:y các i,u kin có th có thai t nhiên c không phi là nhi,u. Tuy nhiên mSi khi th*m khám các c8p v chBng b vô sinh, tìm ra nguyên nhân gây vô sinh là r:t khó kh*n, r:t phc tp và cTng không him tr ;ng hp b vô sinh mà không tìm ra nguyên nhân. 4.4.2. Din bi n ca thai nghén D:u hiu lâm sàng 'u tiên ca thai nghén là ch3m kinh (tu7i thai c tính k tQ ngày bPt 'u th:y kinh ca l'n có kinh cui, th ;ng c g(i là kinh cui cùng), tip theo có th xu:t hin các d:u hiu nghén (bao gBm t:t c nhng bin 7i v, nhi,u m8t mà tr c ó không có). Bng th;i b+ng to d'n lên. Xu:t hin m2t s thay 7i v, sPc t (vt dám da m8t hay b2 m8t thai nghén, vt rn thWm màu da b+ng). Khi thai c khong 4,5 tháng, thai ph+ có th cm giác th:y c 2ng ca thai (th ;ng c g(i là thai p), ng ;i cha l'n 'u th ;ng th:y mu2n hn. Sau 6 tháng t cung to lên r:t nhanh, n khi tháng chi,u cao t cung trung bình là 30-32cm. 35
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em 4.4.3. Chn oán thai nghén trong 3 tháng u: Ch3m kinh, r:t có giá tr ng ;i có chu k6 kinh nguyt ,u. - Xu:t hin các d:u hiu nghén (có tr ;ng hp không có nghén). - Khám th:y c7 t cung m,m, tím; thân t cung to lên, tròn (d:u hiu Noble), eo t cung r:t m,m (d:u hiu Hegar). - Hai vú phát trin, cm th:y vú c*ng và n8ng. Mng l i t-nh mch d i da t*ng, qu'ng vú thâm hn, n7i ht Montgomery. Có th th:y sa non tQ cui quý 'u. - HCG d ng tính (trong n c tiu hay trong huyt t ng) - Siêu âm: hình nh túi i, có âm vang thai và th:y hot 2ng ca tim thai. 4.4.4. Mt s lu ý khi thm khám thai nghén trong 3 tháng u: - Xác nh có thai - Thai bình th ;ng hay b:t th ;ng (cha ngoài t cung, cha trng, thai l u) - Xác nh tu7i thai (da vào ngày kinh cui, nu không th da vào kinh cui thì phi da vào siêu âm). Luôn có ý thc xác nh tu7i thai vì có ý ngh-a r:t ln cho vic theo dõi thai nghén trong các tháng tip theo, hn na chJ có lúc này mi có kh n*ng xác nh chính xác tu7i thai c. Khi thai càng ln, xác nh tu7i thai càng kém chính xác và không còn kh n*ng xác nh tu7i thai khi thai trên 20 tu'n. Trong 3 tháng 'u là khong th;i gian hình thành các m'm c quan ca thai, vì v3y các tác nhân, kích thích (hoá ch:t, phóng x, virus, m2t s thuc ) trong giai on này r:t dH gây ra d dng thai. 4.4.5. Mt s thay i sinh lý ca thai ph trong khi có thai: - T*ng cân n8ng: trung bình t*ng 10 kg cho n lúc tháng (tQ 8 n 12kg). ây là m2t chJ tiêu theo dõi thai nghén r:t có giá tr và dH thc hin, không òi hRi trang b Pt ti,n. T*ng cân ít quá, thai có nguy c b suy dinh d @ng, t*ng cân nhi,u quá, thai ph+ có nguy c b nhiHm 2c thai nghén. - Thay 7i v, máu: th tích huyt t ng t*ng lên thêm 40%, th tích hBng c'u t*ng lên ít hn dWn n thiu máu sinh lý, s l ng hBng c'u gim (còn 3,7 triu/mm3), hematocrit gim (còn 34%), gii hn d i ca hemoglobin là 10,5g/100ml. B7 sung thêm sPt trong sut quá trình mang thai luôn c'n thit. - Thay 7i v, tim mch: nhp t*ng nhanh lên (thêm 2 10 nhp so vi khi không có thai), huyt áp 2ng mch gim nh 36
Sc kho sinh sn ca ph n qua các la tu i - B2 máy hô h:p: nhu c'u oxy t*ng lên, t cung to chèn ép vào c hoành làm cho m2t s thai ph+ co biu hin khó th 3 tháng cui. - M2t s b2 máy khác: hay g8p táo bón, 'y b+ng vì nhu 2ng ca ru2t gim i do nh h ng ca progesteron. Hay có (ng ;ng tit niu có nguy c gây nhiHm khuIn ;ng tit niu. Chuyn hoá t*ng lên, nhu c'u n*ng l ng vào khong 2500 cal/ngày. Nhu c'u canxi t*ng lên vì nhu c'u xây dng b2 x ng ca thai, thai ph+ dH có các d:u hiu h canxi máu. Vì v3y nên chú ý b7 xung thêm canxi nh:t là vào nhng tháng cui. 4.4.6. Mt s bnh lý hay gp trong khi có thai: Trong 3 tháng 6u: - Cha ngoài t cung: tJ l g8p khong 1/100 l'n có thai, thai không làm t7 trong buBng t cung, hay g8p nh:t là làm t7 vòi trng dWn n nguy c v@ vòi trng chy máu trong, e do tính mng nu không m7 c:p cu kp th;i c'm máu. - Cha trng: thoái hóa ca các lông rau. Các d:u hiu lâm sàng là; nghén nhi,u, ra máu en dai d.ng, ít m2t, t cung to hn tu7i thai. Bnh lý này khá ph7 bin n c ta (khong 1/500 l'n có thai), g'n 1/3 b bin chng thành chorio. - Sy thai: thai b tng ra khRi buBng t cung tr c 28 tu'n (hay n8ng 1000g) (FIGO), bin chng có th g8p là b*ng huyt hay b nhiHm khuIn. - Thai b cht l u: có th g8p b:t k6 tu7i thai nào, nguyên nhân khá phong phú. Thai cht l u lâu ngày có th gây ri lon ông máu. Trong 3 tháng gi2a: ây là th;i k6 chung sng hoà bình tt nh:t gia bà m và thai trong b+ng, m2t giai on khá an toàn. Có th g8p sy thai hay thai b cht l u. Trong 3 tháng cu0i: - H2i chng cao huyt áp do thai nghén: g8p vi m2t tJ l khong 5% s thai nghén. in hình có ba triu chng: phù, protein niu và t*ng huyt áp. Cao huyt áp do thai nghén (ti,n sn gi3t) nu không c i,u tr tt gây ra nhi,u tai bin n8ng n, cho c m và con nh : cn sn gi3t, rau bong non, thai b cht l u, thai b kém phát trin, suy dinh d @ng Khám thai úng k? thu3t và ,u cho phép phát hin sm bin chng này. - Rau ti,n o: (tJ l g8p khong 0,5% s thai nghén) m2t ph'n hay toàn b2 bánh rau bám th:p xung on d i. Nguy c ca rau ti,n o là chy máu không c'm c, gây t vong m và c con. - Rau bong non: (tJ l g8p khong 0,1%) là h3u qu ca nhiHm 2c thai nghén, rau b bong tr c khi thai s7, làm cho thai cht và gây ri lon ông máu cho sn ph+. 37
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em - non vi m2t tJ l khong 5-6%, cu2c diHn ra tr c tu'n th 37 (cân n8ng con d i 2500g) (FIGO). - Thai ch3m phát trin (thai suy dinh d @ng) chim tJ l khong 4%. Tr ra có cân n8ng nVm d i ;ng ph'n tr*m th 5. 4.5. Chuy,n d Cu2c (chuyn d) là toàn b2 các hin t ng mà kt qu là thai và bánh rau c Iy ra khRi buBng t cung. Cu2c tháng khi diHn ra tQ ht tu'n th 37 n ht tu'n th 42 (FIGO). Nu diHn ra tr c th;i hn này là non, sau th;i hn này là già tháng. C'n phi theo dõi chuyn d bi nhng ng ;i ã c hu:n luyn, ào to (n h2 sinh, bác s- ). @ là m2t ngh thu3t, v:n , @ sch, vô khuIn luôn c coi tr(ng hàng 'u. Trong lúc chuyn d, có nhi,u tai bin luôn e do tính mng sn ph+ nh v@ t cung, b*ng huyt, rau bong non, rau ti,n o, tPc mch i Do ó bên cnh 2i ngT thành tho, c'n phi tính n yu t trang thit b (d+ng c+, thuc men, tr máu ) có th cu giúp sn ph+ khi có tai bin xy ra. 4.6. Nm tai bin s4n khoa, t+ vong m5 TQ nhng n*m 60, B2 Y t ã , ra ch tr ng phòng chng 5 tai bin sn khoa: - B*ng huyt - Sn gi3t - V@ t cung - NhiHm khuIn - Un ván rn Qua nhi,u n*m ph:n :u, chúng ta ã h th:p tJ l các tai bin này. Tuy nhiên chúng ta cTng c'n bit thc trng n*m tai bin hin nay (Thng kê n*m 1998 - Niên giám y t 1999): B4ng 3. S0 mGc và cht do các tai bin s4n khoa qua các nm Tai bin MPc Cht 94 96 94 96 B*ng huyt 7920 6369 113 122 Sn gi3t 1144 1026 41 28 Un ván 153 71 104 45 V@ t cung 214 153 28 19 NhiHm khuIn 1792 1793 21 40 Trong 5 tai bin, b*ng huyt vWn là tai bin hàng 'u, gây t vong nhi,u nh:t. Vì v3y trong hoch nh chính sách, vWn phi t3p trung chú ý hàng 'u vào b*ng huyt bên cnh các tai bin khác. 38
Sc kho sinh sn ca ph n qua các la tu i T vong m là t vong ca ng ;i m vì b:t k6 nguyên nhân gì, xy ra trong khi có thai ho8c trong 42 ngày sau khi kt thúc thai nghén, không tính n tu7i thai và v trí ca thai (FIGO,1967). TU l t vong m là s tr ;ng hp t vong m trong 100000 tr sng. Hàng n*m trên toàn th gii có khong 585000 tr ;ng hp t vong m. Theo i,u tra t vong m n*m 2003 ca B2 y t, tU su:t t vong m là 165/100 000 tr sng. T vong m còn r:t cao nhng vùng xa xôi, ho lánh, giao thông i li khó kh*n, h thng ch*m sóc y t còn nhi,u khó kh*n. 4.7. Nh2ng gi4i pháp chính - Thc hin tt ch*m sóc tr c , c gPng t ti thiu 3 l'n khám thai trong sut th;i k6 mang thai (n*m 1994 khám thai trung bình là 1,2 l'n; n*m 1996 khám thai trung bình là 1,4 l'n, n*m 2002 khám thai trung bình là 2,5 l'n). Phát hin sm nhng tr ;ng hp có nguy c cao chuyn lên tuyn trên kp th;i. - B7 sung vi ch:t (sPt, canxi), thc hin 'y tiêm chng phòng un ván. - Nh3n bit và x trí sm các bin chng: sy thai, phá thai, thiu máu, t*ng huyt áp, chuyn d kéo dài - Thc hin @ sch và an toàn. 4.8. Nh2ng vEn 6< cn chú ý trong la tuCi sinh s4n Trong la tu7i sinh sn, ngoài các v:n , liên quan n có thai và con, ph+ n còn có các nguy c cao v, mPc các bnh lây truy,n qua ;ng tình d+c, ;ng sinh sn k c HIV/AIDS. 4.8.1. Các bnh lây truyn qua ng tình d c Sinh lý h8c: B2 ph3n sinh d+c n có c:u to gii phWu 8c bit vi nhi,u ngóc ngách, nhi,u np nh*n, nhi,u lS tuyn thu3n li cho các m'm bnh khu trú và phát trin. ;ng sinh d+c n thông phía ngoài qua khe âm h2 và thông vào 7 b+ng 'u loa vòi trng. Do v3y 7 b+ng có liên thông vi bên ngoài dH dàng và là i,u kin thu3n li cho viêm nhiHm dH phát trin vào 7 phúc mc làm cho bnh tr nên n8ng hn. Ngoài ra hành kinh hàng tháng kèm theo bong niêm mc t cung li t7n th ng trong buBng t cung, máu kinh li là môi tr ;ng nuôi c:y vi khuIn r:t thu3n li cho các bnh viêm nhiHm phát trin. Th1c trng: Các bnh lây truy,n qua ;ng tình d+c (LTQTD) ã nh h ng ln ti các n c phát trin và ang phát trin. La tu7i tQ 20-24 có nguy c mPc bnh cao nh:t. TU l bnh mi mPc hàng n*m là 333 triu ca. Ngoài HIV/AIDS ra thì có 4 loi bnh LTQTD hay g8p nh:t là: - Bnh l3u - Viêm do Clamydia trachomatis 39
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em - Giang mai - Viêm âm o do Trichomonas. Bnh lu: TU l mi mPc: 62 triu ca trên toàn th gii.TU l mPc Vit nam là 3.5% (nghiên cu ca B2 Y t, 1997). Triu chng: - Th;i gian bnh: 2-6 ngày - Có th không có triu chng - Dch tit but âm o b:t th ;ng, khí h nh m, nh'y m m'u xanh vàng - ái but, ái au, ái rPt - Áp-xe tuyn Bartholin. Ng ;i ph+ n có th b bnh nhi,u n*m mà không bit, b viêm ph'n ph+, viêm tiu khung và vô sinh, là nguBn lây bnh âm th'm cho àn ông. àn ông th ;ng hay b ái au, ái but, bí ái nên th ;ng i khám sm. i,u tr:: kháng sinh. Viêm do Clamydia trachomatis TU l mi mPc: 89 triu ng ;i trên toàn th gii. Triu chng: Không có triu chng ho8c bnh chng r:t nghèo nàn. Nu nh không c chIn oán kp th;i thì có th sA gây nên vô sinh ho8c lây truy,n tQ m sang con trong quá trình , dWn n con b viêm mPt s sinh sau ;ng d i. i,u tr: Kháng sinh. Giang mai: TU l mi mPc: 12 triu ng ;i trên toàn th gii. Triu chng: Ngoài HIV/ AIDS ra thì giang mai là m2t bnh gây cht ng ;i. Các d:u hiu ca bnh này có th bPt 'u tQ t7n th ng da n các tai bin v, tim và h th'n kinh. i,u tr: Penicillin. Viêm âm o do Trichomonas: 40
Sc kho sinh sn ca ph n qua các la tu i TU l mi mPc: 170 triu ng ;i. TU l mPc Trichomonas Vit nam là 3,5% (b2 y t, 1997) Triu chng: ây là m2t bnh ký sinh trùng có th dWn n viêm âm o ho8c gây ra nhi,u khí h ph+ n. i,u tr: Metronidazol. TU l mi mPc bnh LTQTD ngày càng có xu h ng t*ng lên trên toàn th gii. Nguy c mPc bnh ngày càng cao do vic quan h tình d+c ngày càng tr nên thoi mái, có nhi,u bn tình. Tuy nhiên ngoài nhng triu chng 8c tr ng ca bnh LTQTD, ã có nhng bVng chng cho th:y viêm nhiHm ;ng tình d+c và các t7n th ng làm t*ng nguy c mPc bnh HIV qua ;ng tình d+c. Chin l*c phòng ch0ng và ki,m soát b/nh LTQTD: Bnh LTQTD là m2t trong nhng u tiên hàng 'u ca T7 chc Y t th gii. Chin l c phòng chng và kim soát c trình bày d i ây: 1. T*ng c ;ng các hành vi tình d+c có trách nhim. 2. Tip c3n vi bao cao su vi giá ch:p nh3n c. 3. i,u tr bnh LTQTD trong các dch v+ y t thit yu. 4. i,u tr bnh LTQTD úng ( úng thuc, i,u tr bn tình, giáo d+c và khuyên bo, cung c:p bao cao su) 5. Cung c:p các dch v+ y t sm cho các i t ng mPc bnh LTQTD 6. Sàng tuyn các bnh nhân không có triu chng lâm sàng ví d+ nh ph+ n b giang mai trong giai on có thai. 4.8.2. HIV/AIDS và ph n trong la tui sinh sn Tình hình nhim HIV/AIDS trên th gi-i. Theo WHO và UNAIDS, n 'u n*m 1998, có trên 30 triu ng ;i trên th gii b nhiHm HIV, và ã có 11,7 triu ng ;i cht vì bnh này. Nu không có thuc i,u tr hiu qu thì h'u ht nhng ng ;i này sA cht trong vòng m2t th3p kU. HIV tip t+c lây truy,n, bình th ;ng c m2t ngày thì có thêm 16.000 ng ;i mi mPc. Trung bình c 1/100 ng ;i trong la tu7i sinh sn b nhiHm HIV. TU l lây nhiHm HIV t*ng nhanh các n c ang phát trin châu Á, ông Âu và Nam Phi. Vit Nam là m2t trong nhng n c châu Á có tJ l t*ng nhiHm HIV nhanh. Trong ó 70% s nhiHm HIV là nhng ng ;i tiêm chích, sau ó là n gái mi dâm, bnh nhân mPc bnh LTQTD và sau ó là các i t ng khác nh ng ;i cho máu, nhân viên khách sn, bnh nhân lao Trong ó s bnh nhân nam cao hn s bnh nhân n. 41
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em Trong giai on 'u mi mPc bnh (3-6 tháng), bnh nhân nhiHm HIV ch a có biu hin mPc bnh nh ng thc ch:t ã là ng ;i lây bnh cho c2ng Bng. Do nhng hn ch v, k? thu3t, trong giai on "ca s7 sinh h(c" này ch a phát hin c vi rút và do ó nhng ng ;i b nhiHm HIV vWn có th sinh con. AIDS làm t7n hi n8ng n, v, m8t kinh t, xã h2i và sA dWn n nhng nh h ng x:u v, chính tr. Công tác phòng chng HIV/AIDS, vic i,u tr và ch*m sóc ng ;i bnh, vic 'u t nghiên cu c bn và ng d+ng các bin pháp mi vào phòng chng và i,u tr AIDS gây t7n phí không th l ;ng ht c. Ti các n c ang phát trin, mong i tránh nhiHm c cho 10 triu ng ;i tQ nay n n*m 2000 thì c'n 'u t 2.5 tJ USD/n*m cho công tác phòng tránh c bn, tc là g:p 10 l'n kinh phí hin nay. Tính riêng châu Á, tránh nhiHm c HIV cho n n*m 2000 thì c'n 'u t 1.5 tJ USD/n*m, tc là 0.03% t7ng thu nh3p ca châu Á. Trong công tác ch*m sóc sc kho bà m tr em, khi tin hành các th thu3t cho bà m (thc hin các bin pháp KHHG, ình sn, m7 , th thu3t sn ph+ khoa ) ã làm t*ng nguy c lây nhiHm HIV cho các bà m, tr em nu nh không tuân th ch8t chA các quy tPc vô khuIn và tit trùng. Nh v3y công cu2c phòng chng HIV/AIDS có liên quan ch8t chA n công tác BVSKBMTE. Ng ;i làm công tác BVSKBMTE Bng th;i phi là ng ;i tham gia tích cc vào chin l c phòng chng HIV/AIDS. M0i liên quan gi2a nhim HIV/AIDS v-i các b/nh LTQTD khác Mi liên quan gia nhiHm HIV/AIDS vi các bnh LTQTD khác th hin nhi,u khía cnh trong có có m2t s im c'n l u ý nh : - ;ng lây truy,n (tình d+c, ;ng máu, m con) - i t ng có hành vi nguy c cao (gái mi dâm, nghin chích ma tuý ) - Chin l c và m+c tiêu phòng chng (giáo d+c thay 7i hành vi sc kho, hành vi tình d+c ) - bnh LTQTD gây t7n th ng niêm mc và da, to ;ng thâm nh3p vào máu thu3n li cho HIV/AIDS. Chính vì có mi liên h kh*ng khít nh v3y, vic phòng chng HIV/AIDS phi i li,n vi vic phòng chng bnh LTQTD. L9ng ghép công tác phòng ch0ng HIV/AIDS v-i công tác BVSKBMTE Trong công tác ch*m sóc tr c , ch*m sóc thai nghén: 42
Sc kho sinh sn ca ph n qua các la tu i - Sàng l(c có bin pháp giúp @ kp th;i cho thai ph+ nhiHm HIV/AIDS. V3n 2ng ng ;i ph+ n có thai và ng ;i chBng/ bn tình th HIV có thái 2 x trí rõ ràng vi thai nghén, có tip t+c duy trì thai nghén hay không. Nu ng ;i ph+ n có thai nhiHm HIV (+) thì nên t v:n và v3n 2ng phá thai gim tU l lây truy,n tQ m sang con. Ng ;i ph+ n phi c bit v, tU l lây nhiHm HIV/AIDS tQ m sang con là 15-30% nu không dùng thuc d phòng trong khi có thai. Trong tr ;ng hp vWn mun gi thai thì phi i,u tr thuc chng retrovirus. - T v:n phòng chng HIV/AIDS cho các i t ng. Iy mnh công tác giáo d+c t v:n cho t:t c các ph+ n, 8c bit là nhng ng ;i trong la tu7i sinh t bo v mình và bo v con cái ca mình. H( phi bit cách t phòng bnh, tránh các bnh lây truy,n qua ;ng tình d+c, tránh lây truy,n trong gia ình. - m bo thc hin nghiêm túc các quy nh v, v sinh an toàn tránh m(i kh n*ng lây truy,n có th xy ra trong khi thc hin các th thu3t, phWu thu3t. Tuân th các h ng dWn khi @ i vi sn ph+ (vô khuIn, lau ra âm o bVng dung dch tit trùng, chJ m7 thai khi có chJ nh sn khoa), i vi tr s sinh (không 8t in cc vào 'u thai nhi, không l:y máu da 'u làm pH, thông báo cho cán b2 y t có ch 2 ch*m sóc 8c bit), có ch 2 ch*m sóc 8c bit vi ng ;i nhiHm HIV (+). i vi thai ph+ nhiHm HIV/AIDS: - Giúp @, không phân bit i x. - Nên phá thai tránh làm n8ng bnh lên ho8c lây cho con. - Tin hành ch*m sóc i,u tr HIV/AIDS cho con và m theo các ph ng pháp i,u tr hin có (ví d+ nh s d+ng AZT, tiêm vPc xin phòng bnh ) - Nâng cao ch:t l ng ch ng trình phòng chng các bnh LTQTD. - Tham gia thc hin công tác giáo d+c truy,n thông phòng chng HIV/AIDS, và bnh LTQTD. - Nên t v:n m không cho bú bVng sa m gim nguy c lây nhiHm HIV cho con, và cho dùng các sn phIm thay th sa m. Khi không có i,u kin thì nên cho *n sa m bVng thìa, và i,u tr các vt th ng trong ming tr, tránh các bnh 'u vú ca m gim nguy c lây nhiHm i vi nhng ng ;i tr tu7i: - S d+ng bm kim tiêm an toàn i vi c ng ;i tiêm chích, cán b2 y t và ng ;i s d+ng bm kim tiêm nói chung. - Tit trùng d+ng c+ theo úng quy trình k? thu3t. - Tip c3n vi bao cao su. 43
Bài ging Bo v sc kho bà m tr em - Cai nghin. - Giáo d+c sc kho v, gim nhu c'u s d+ng thuc tiêm. 5. MÃN KINH Mãn kinh là m2t thay 7i ít nhi,u sinh lý trong cu2c ;i ng ;i ph+ n. Mãn kinh không phi là m2t bnh và cTng không phi là m2t i,u làm quá b3n tâm, lo lPng. Nói m2t cách n gin mãn kinh là khi hai buBng trng không còn hot 2ng na dWn n thiu nhng n2i tit do buBng trng khi còn hot 2ng sn xu:t ra. Tu7i mãn kinh trung bình là 50 tu7i. Tu7i mãn kinh h'u nh không thay 7i qua m2t th;i gian r:t dài, ít nh:t là 200 n*m g'n ây. V:n , mãn kinh ngày càng tr lên có ý ngh-a quan tr(ng khi tu7i th( trung bình ca con ng ;i ngày càng t*ng cao. Ng ;i ph+ n sng r:t lâu sau khi ã mãn kinh 8t ra v:n , không chJ cho xã h2i mà cho c y h(c. Nghiên cu M?, ng ;i ta th:y: tu7i mãn kinh trung bình là 51 tu7i, m2t na s ph+ n mãn kinh gia tu7i 45 n 50, m2t ph'n t mãn kinh tr c tu7i 45 và m2t ph'n t mãn kinh sau tu7i 50. Tu7i mãn kinh không liên quan n s noãn ã phóng, cho bú m, s d+ng thuc tránh thai, chng t2c, giáo d+c, chi,u cao, cân n8ng, tu7i bPt 'u có kinh, tu7i có thai l'n 'u hay l'n cui cùng. Mãn kinh v, nguyên tPc là th;i im ch:m dt v-nh viHn hin t ng hành kinh. Mãn kinh thc s hay còn g(i là sau mãn kinh bPt 'u tQ m2t n*m sau l'n hành kinh cui cùng. Th;i k6 mãn kinh là lúc hai buBng trng không còn hot 2ng na, m8c dù các kích thích ca vùng tuyn yên, d i Bi t*ng lên r:t mnh. Ti,n mãn kinh là m2t giai on dài hay ngPn khác nhau tu6 ng ;i, c tính tQ lúc có ri lon vòng kinh cho n sau l'n hành kinh cui m2t n*m. Ti,n mãn kinh-quá trình chuyn tip có th kéo dài n 4 hay 5 n*m. 5.1. V< phng di/n sinh lý b/nh, mãn kinh có ba h;i chng l-n: H2i chng suy buBng trng: có liên quan trc tip vi thiu các hormon estrogen và progesteron, gBm các biu hin sau: - Ri lon kinh nguyt (vòng kinh không ,u, th a kéo dài) rBi i n chS m:t kinh hoàn toàn. - Ri lon dinh d @ng niêm mc ca ;ng sinh d+c, niêm mc b teo mRng, khô âm o làm cho giao hp au, khó kh*n, nga, viêm âm o do thiu n2i tit - Ri lon chuyn hoá 8c bit là chuyn hoá lipid và chuyn hoá canxi. H2i chng t*ng hot 2ng ca vùng d i Bi luôn luôn biu hin bVng t*ng nBng 2 FSH trong máu: 44