Bài giảng Các vitamin - Trần Thanh Tùng

Nội dung text: Bài giảng Các vitamin - Trần Thanh Tùng

1. Mục tiêu học tập Sau khi học xong bài này học viên phải: c¸c vitamin 1. Trình bày được tầm quan trọng của thuốc vitamin và nguyên nhân thiếu - thừa một số vitamin chính (A, D, B1, PP, B6, C). TS.TrÇn Thanh Tïng 2. Với mỗi vitamin trên, nêu được: nguồn gốc, tính chất Bé m«n Dưîc lý chính, cơ chế tác dụng chủ yếu, áp dụng điều trị, theo dõi §¹i häc Y Hµ Néi sử dụng. 1 2 Th¶o luËn I. ĐẠI CƯƠNG 1. Kh¸i niÖm vitamin: Vitamin ? + Hîp chÊt h÷u c¬ cÇn cho mét sè ph¶n øng chuyÓn ho¸ + C¬ thÓ kh«ng tù tæng hîp ®ưîc (trõ vitamin D) Cã ë ®©u ? + §ưa tõ ngoµi vµo b»ng ¨n, uèng 2. Nhu cÇu: tuú vµo giíi vµ giai ®o¹n ph¸t triÓn Khi nµo th× cÇn dïng ? 3. C¸c ®Æc ®iÓm cña vitamin: + Cã mÆt trong thøc ¨n víi lượng nhá C¬ thÓ cã thÓ tù tæng hîp ? + RÊt cÇn cho sù ph¸t triÓn vµ sù sèng b×nh thưêng + Khi thiÕu hôt sÏ g©y bÖnh lý ®Æc hiÖu + C¬ thÓ kh«ng tù tæng hîp ®ưîc (trõ vitamin D) Dïng thõa cã ®éc kh«ng ? + ë ngưêi: mét sè vi khuÈn cã thÓ tæng hîp vitamin K 3 4 1
2. I. ĐẠI CƯƠNG II. C¸c vitamin 4. Nguyªn nh©n thiÕu vitamin  Ph©n lo¹i: dùa vµo tÝnh tan - Cung cÊp kh«ng ®Çy ®ñ qua thøc ¨n - Vitamin tan trong dÇu: A, D, E, K - BÖnh lý rèi lo¹n hÊp thu: viªm ruét, t¾c mËt, - Do dïng thuèc hoÆc mét sè chÊt kh¸ng vitamin - Vitamin tan trong nưíc: B1, B2, PP, B6, C, B12, folic 5. Lưu ý + Thưêng thiÕu nhiÒu vitamin cïng lóc nªn cÇn phèi hîp + Vitamin A, D, E, K thõa sÏ dÔ g©y tai biÕn, c¸c vitamin tan trong nưíc th¶i nhanh ra khái c¬ thÓ nªn Ýt g©y tai biÕn Dïng vitamin cã thÓ g©y tai biÕn + Vitamin kh«ng ph¶i thuèc bæ nªn chØ dïng khi cÇn thiÕt. 5 6 1. Vitamin A (Retinol) 1. Vitamin A (Retinol) * Nguån gèc * Tác dụng và c¬ chÕ t¸c dông + Vitamin A có 3 dạng retinol, retinal, acid retinoic. Có 3 tiền - Trªn thÞ gi¸c: trong m¸u vitamin A chuyÓn thµnh Rhodopsin – lµ vtamin A: α, β, ɤ caroten s¾c tè nh¹y c¶m víi ¸nh s¸ng (ë tÕ bµo h×nh nãn cña vâng m¹c) + §éng vËt: gan c¸, b¬, s÷a, lßng ®á trøng gióp cho vâng m¹c nhËn ®ưîc c¸c h×nh ¶nh khi chiÕu s¸ng + Thùc vËt: cµ rèt, bÇu, bÝ, gÊc, cµ chua * ThiÕu hôt + G©y bÖnh qu¸ng gµ, kh« m¾t loÐt gi¸c m¹c + Tăng sừng hóa biểu mô, da khô, thoái hóa tuyến mồ hôi, nhiễm trùng da. + Cơ thể dễ bị nhiễm trùng hô hấp, tiết niệu, sinh dục và chậm lớn, chán ăn. 7 8 2
3. 1. Vitamin A (Retinol) 1. Vitamin A * Tác dụng và c¬ chÕ t¸c dông - Trªn da: kÝch thÝch biÖt ho¸ biÓu m«, t¨ng tiÕt nhÇy, øc chÕ sõng ho¸ * ChØ ®Þnh tÕ bµo biÓu m« - Bệnh khô mắt, quáng gà Thiếu vitamin A dễ bị mẫn cảm với các chất gây ung thư. Có thể - Trẻ chậm lớn dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, suy dinh dưỡng, vitamin A điều hòa sự sinh tổng hợp protein cần thiết cho sự biệt hóa suy dinh dưỡng thể Kwashiorkor. tế bào của tổ chức biểu mô và ức chế sự nhân lên của tế bào ung thư. - Bệnh trứng cá, da, tóc, móng khô, bệnh á sừng, bệnh vẩy nến, - Trªn miÔn dÞch: t¨ng søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ víi nhiÔm vi khuÈn, ký các vết thương, vết bỏng sinh trïng, virus. - Hỗ trợ trong điều trị ung thư da, cổ tử cung, đại tràng, phổi và - Chống oxy hóa: β-caroten phối hợp cùng selen, vitamin C, vitamin E phòng - chống lão hoá. 9 10 1. Vitamin A 1. Vitamin A * Theo dâi sö dông * LiÒu lưîng: - Uèng liÒu cao, kÐo dµi sÏ g©y ngé ®éc vitamin A: - Uống 5000 đv mỗi ngày hoặc cách 10- 15 ngày uống 50.000 đv. kh« m¾t, trãc vÈy, t¨ng ¸p lùc néi sä, ®au ®Çu, xuÊt - Phụ nữ có thai uống dưới 2500 đv/ ngày. huyÕt, §èi víi PN cã thai, ®Æc biÖt 3 th¸ng ®Çu kh«ng ®ưîc dïng vitamin A -Kh«ng dïng cïng dÇu parafin liÒu cao v× cã thÓ g©y qu¸i thai. * Chư¬ng tr×nh Quèc Gia uèng vitamin A cho trÎ 6-36 th¸ng tuæi: uèng mçi lÇn 1 viªn 100.000UI, c¸ch nhau 6 th¸ng 11 12 3
4. 2. Vitamin D (Calciferol) * Nguån gèc 2. Vitamin D Gåm vitamin D1 – D6, hay dïng D2 & D3 * ThiÕu hôt * Thừa: - Vitamin D2 (Ergocalciferol) - Cã thÓ gÆp c¬n h¹ calci m¸u Khi ngộ độc có biểu hiện + Tăng calci máu Cã nguån gèc tæng hîp tõ thùc vËt thưêng - ThiÕu kÐo dµi g©y ra: cßi + chán ăn, mệt mỏi, đái nhiều, khát ®ưîc dïng trong ®iÒu trÞ. xư¬ng ë trÎ em vµ nhuyÔn nước, nôn, ỉa chảy - Vitamin D3 (Cholecalciferol) cã nguån xư¬ng ë ngưêi lín + Rối loạn tâm thần. gèc tù nhiªn: dÇu gan c¸, t¾m n¾ng nhê - §Ò phßng: + Tăng calci máu kéo dài gây calci tia cùc tÝm + T¾m n¾ng hóa các tạng - Vitamin D ®ưîc coi như hormon v× ®ưîc tæng hîp dưíi da råi ®i vµo + Bæ sung b»ng ®ưêng uèng + Có thể gặp suy thận. m¸u ®Õn c¬ quan ®Ých vµ t¸c dông trªn receptor ®Æc hiÖu 13 14 Kh«ng cã vitamin D 2. Vitamin D 2. Vitamin D Cã vitamin D * Vai trò sinh lý * Dược động học: - T¨ng hÊp thu calci ë ruét & t¸i hÊp thu ë thËn  Vitamin D được hấp thu ở ruột non; D3 hấp thu tốt hơn D2. - T¨ng tÝch tô calci ë xư¬ng (ch¾c xư¬ng) - Phối hợp với hormon cận giáp (PTH) điều hòa nồng độ calci trong  Để có tác dụng, vitamin D được hydroxyl hóa qua 2 giai đoạn. Ở máu. gan được chuyển thành calcifediol sau đó đi vào máu đến thận bị - Giảm bài tiết phosphat và giúp chuyển phosphat hữu cơ thành hydroxyl hóa lần thứ 2 tạo thành calcitrol có hoạt tính. phosphat vô cơ. - Oxy hóa citrat giúp cho sự hòa tan phức hợp calci và điều hòa nồng  Enzym tham gia phản ứng hydroxyl hóa vitamin D ở gan và thận độ calci. có thể gây cảm ứng hoặc tăng hoạt tính khi thiếu vitamin D, calci, * C¬ chÕ t¸c dông phosphat, hormon cận giáp, prolactin và estrogen. KÝch thÝch t¨ng carrier vËn chuyÓn calci ë niªm m¹c ruét. . 15 16 4
5. 2. Vitamin D 2. Vitamin D * ChØ ®Þnh - Phßng vµ chèng cßi xư¬ng cho trÎ em - Phßng vµ chèng lo·ng xư¬ng ë ngưêi lín - Ngưêi g·y xư¬ng l©u lµnh - Phòng và chèng co giËt trong bÖnh suy tuyÕn cËn gi¸p - Hội chứng Fanconi (bệnh lý ống thận, gây đào thải quá nhiều phospho qua thận, làm giảm phospho máu) Chuyển hóa vitamin D 17 18 2. Vitamin D 3. Vitamin B1 (Thiamin) * Theo dâi sö dông * Nguån gèc - uèng liÒu cao, kÐo dµi sÏ g©y ngé ®éc vitamin D: mÖt mái, n«n, Øa - C¬ thÓ kh«ng tÝch luü mµ thu nhËn tõ thøc ¨n hµng ngµy ch¶y, rèi lo¹n t©m thÇn, calci ho¸ c¸c t¹ng & m« mÒm, suy thËn, - Thực vật: Cã nhiÒu ë men bia, c¸m g¹o, ®Ëu tư¬ng. - Động vật: Lưîng nhá trong s÷a, trøng, thÞt n¹c, gan, thËn - T¸c dông phô th«ng thưêng: ch¸n ¨n, buån n«n, nhøc ®Çu, tiªu ch¶y. - Dạng hoạt động là thiamin pyrophosphat - D2 vµ D3 dÔ bÞ oxy ho¸: lä nót mê, chøa khÝ tr¬ * LiÒu phßng bÖnh cho TE uèng 200 - 400 UI/ngµy hoÆc 6 th¸ng uèng liÒu duy nhÊt 200.000 UI 19 20 5
6. 3. Vitamin B1 (Thiamin) 3. Vitamin B1 (Thiamin) * DÊu hiÖu thiÕu hôt - MÖt mái, ch¸n ¨n, gi¶m trÝ nhí * Vai trò và cơ chế - §au, viªm d©y thÇn kinh, gi¶m trư¬ng lùc c¬ - Tham gia chuyển hóa pyruvat, glucose với - NÕu thiÕu kÐo dµi g©y bÖnh Beri-Beri, cã thÓ dÉn tíi suy tim. vai trò là coenzym của decarboxylase, transketolase * ChØ ®Þnh - Tham gia tổng hợp acetylcholin với sự tham - BÖnh tª phï Beri-Beri gia của acetyl CoA - Viªm d©y thÇn kinh, ngưêi nghiÖn rưîu, cã thai - Tham gia chuyển hóa acid amin: khử - RLTH: ch¸n ¨n, tiªu ch¶y kÐo dµi, viªm loÐt ®¹i trµng carboxyl của valin, leucin và isoleucin - BÖnh nh©n cã chÕ ®é dinh dưìng nh©n t¹o 21 - BÖnh tim m¹ch, nhược cơ 22 3. Vitamin B1 4. Vitamin B3 (Niacin, PP) * Nguån gèc * Theo dâi sö dông - Vi khuÈn ruét cã thÓ tæng hîp ®ưîc mét lưîng nhá vitamin PP - Tiªm vitamin B1 vµo tÜnh m¹ch cã thÓ g©y sèc ph¶n vÖ. - Cã nhiÒu ë gan, thÞt, c¸, rau, qu¶, g¹o vµ lóa m×. * LiÒu lưîng - Trung b×nh uèng 0,04 - 0,1g/ngµy, Tiªm b¾p 0,05g/ngµy. - LiÒu cao 0,1-1g/ngµy ®iÒu trÞ viªm d©y thÇn kinh, bÖnh tª phï 23 24 6
7. 4. Vitamin B3 4. Vitamin B3 * T¸c dông * ThiÕu hôt G©y bÖnh Pellagra, bÖnh nh©n cã héi chøng 3D (Dermatitis, Diarrhea, - Tham gia chuyÓn ho¸ glucid, protid, xóc t¸c Dementia): ph¶n øng oxy ho¸ khö trong chuçi h« hÊp tÕ bµo - Da: viªm da ®èi xøng ë ch©n vµ c¸c vïng hë - H¹ lipoprotein m¸u (giảm chủ yếu là triglycerid), cơ chế chưa rõ ràng. - Tiªu ho¸: viªm lưìi, loÐt miÖng, viªm thùc qu¶n, viªm d¹ dµy * ChØ ®Þnh - ThÇn kinh: mÊt ngñ, nhøc ®Çu, trÇm c¶m, ló lÉn, sa sót trÝ tuÖ - Phßng vµ ®iÒu trÞ bÖnh Pellagra - T¨ng lipoprotein m¸u - ThiÕu m¸u HÖ thÇn kinh Da - Phô n÷ uèng thuèc tr¸nh thai HÖ tiªu ho¸ 25 26 4. Vitamin B3 5. Vitamin C (acid ascorbic) * Theo dâi sö dông * Nguån gèc, tính chất - Uèng 1g/ngµy ®iÒu trÞ t¨ng lipid m¸u cã thÓ g©y ra: gi·n m¹ch - Chủ yếu từ thực vật: Cã nhiÒu ë hÇu hÕt nöa trªn c¬ thÓ, bèc ho¶, ngøa, buån n«n, ®¸nh trèng ngùc, rèi c¸c rau qu¶, ®Æc biÖt lµ c¶i xoong, qu¶ cã lo¹n tiªu ho¸ vÞ chua: ổi, bưởi, cam, chanh, - §Ó h¹n chÕ t¸c dông kh«ng mong muèn: cÇn t¨ng liÒu tõ tõ ®Ó - Tan mạnh trong nước, dễ bị phân hủy bởi c¬ thÓ thÝch nghi vµ uèng kÌm aspirin nhiệt độ, ánh sáng, các chất oxy hóa và * LiÒu lưîng trong môi trường base. Uèng trung b×nh 100-500mg/ngµy, chia nhiÒu lÇn Cã thÓ tiªm tÜnh m¹ch 27 28 7
8. 5. Vitamin C (acid ascorbic) 5. Vitamin C * Vai trò và cơ chế * ThiÕu hôt - Tham gia chuyÓn ho¸ vµ tæng hîp rÊt nhiÒu chÊt như: chuyển acid - ThiÕu g©y ra: mÖt mái, viªm lîi, thiÕu folic thành acid folinic, collagen, ức chế hyaluronidase (enzym tiêu m¸u, gi¶m søc ®Ò kh¸ng. protein, tăng thấm mao mạch) → vững bền thành mạch - ThiÕu nÆng g©y bÖnh Scorbut: ch¶y - Chuyển dopamin thành noradrenalin, tổng hợp serotonin từ m¸u díi da, r¨ng miÖng, rông r¨ng, viªm tryptophan, tổng hợp hormon vỏ thượng thận. lîi, sõng ho¸ nang l«ng - Gióp chuyÓn Fe 3+ thµnh Fe 2+ lµm t¨ng hÊp thu Fe ë ruét * Thừa - HiÖp ®ång víi vitamin E, β-caroten, selen ng¨n c¶n gèc tù do g©y ®éc - Mất ngủ, tiêu chảy, sỏi thận, tăng huyết tÕ bµo áp, - Trên thực nghiệm: vitamin C tăng tổng hợp interferon, giảm nhạy 29 cảm với histamin. 30 5. Vitamin C 5. Vitamin C * Theo dâi sö dông * ChØ ®Þnh + Phô n÷ cã thai: dïng vitamin C cã thÓ g©y bÖnh Scorbut ë trÎ - Phßng vµ ®iÒu trÞ bÖnh Scorbut (cảm ứng enzym chuyển hóa) - Ch¶y m¸u do thiÕu vitamin C + Dïng liÒu cao, kÐo dµi sÏ lµm t¨ng nhu cÇu, dõng ®ét ngét sÏ g©y thiÕu - T¨ng søc ®Ò kh¸ng trong nhiÔm trïng, nhiÔm ®éc, thai nghÐn - ThiÕu m¸u + Tiªm TM cã thÓ g©y shock ph¶n vÖ do chÊt b¶o qu¶n cña vitamin C - Ngưêi nghiÖn rưîu, nghiện thuốc lá + LiÒu > 1g, kÐo dµi t¹o sái oxalat vµ urat ë thËn - DÞ øng * LiÒu lưîng - Trung b×nh 0,2 - 0,5g/ngµy, chia liÒu, kh«ng nªn qu¸ 1g/ngµy - Tiªm dưíi da, tÜnh m¹ch kh«ng qu¸ 1g/ngµy 31 - TrÎ em b»ng 1/2 liÒu ngưêi lín. 32 8
9. 6. Vitamin B6 6. Vitamin B6 * ThiÕu hôt Do chÕ ®é dinh dưìng hoÆc dïng thuèc như * Nguån gèc, tính chất INH, g©y ra: ư - Lµ vitamin tan trong nưíc - Tæn th ¬ng da (ngøa, viªm da) - Viªm miÖng, lưìi - Cã nhiÒu ë thÞt, gan, s÷a, lßng ®á trøng, mÇm lóa m×, men bia, rau, - Co giËt, viªm d©y thÇn kinh ngo¹i vi - Các chất pyridoxin, pyridoxal vµ pyridoxamin cã cÊu tróc ho¸ häc gÇn gièng nhau, cã cïng t¸c dông sinh häc, gäi - ThiÕu m¸u (tham gia chuyÓn ho¸ vitamin B12, acid folic) chung lµ vitamin B6. - Nhiệt độ cao, gặp chất oxy hóa, tia cực tím, vitamin B6 dễ bị phân - Xét nghiệm: giảm GABA, noradrenalin, serotonin hủy và mất tác dụng 33 34 6. Vitamin B6 6. Vitamin B6 * ChØ ®Þnh * Vai trò và cơ chế - X¬ v÷a ®éng m¹ch (giúp chuyển tryptophan thành vitamin B3) - Vitamin B6 chuyển thành dạng có hoạt tính pyridoxal phosphat nhờ - Viªm d©y thÇn kinh ngo¹i vi vµ thÞ gi¸c pyrodoxalkinase, INH ức chế kinase → thiếu hụt vitamin B6. - §éng kinh, móa vên, móa giËt ë trÎ em - Pyridoxal phosphat là coenzym của một số enzym chuyển hóa - Say tµu xe, n«n khi mang thai acid amin: decarboxylase, transaminase, desaminase - ThiÕu m¸u (thông qua vitamin B12, acid folic) - Tham gia tæng hîp GABA, chuyển hóa acid oxalic - Dïng kÌm INH, ngé ®éc benzen - Ảnh hưëng tíi qu¸ tr×nh t¹o m¸u: chuyÓn ho¸ vitamin B12, folic - Dù phßng t¸c dông kh«ng mong muèn do isoniazid g©y ra 35 36 9
10. 6. Vitamin B6 Tr¸i c©y lµ nguån cung cÊp vitamin tõ thiªn nhiªn * Theo dâi sö dông - ë nhiÖt ®é cao, gÆp chÊt oxy ho¸ hay tia cùc tÝm th× vitamin B6 dÔ bÞ ph©n huû vµ mÊt t¸c dông - §ưêng dïng: uèng, tiªm b¾p, tiªm dưíi da * LiÒu dïng - Tiªm b¾p hoÆc dưíi da trung b×nh 0,05-0,1g/ngµy x 1-3 th¸ng - Dù phßng khi dïng cïng INH (tr¸nh g©y viªm d©y thÇn kinh ngo¹i vi). Uèng 10mg vitamin B6 mçi khi uèng 100mg INH 37 38 10