Bài giảng Dịch tễ học thú ý - Trương Hà Thái

pdf

158 trang hapham 3200

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Dịch tễ học thú ý - Trương Hà Thái", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

bai_giang_dich_te_hoc_thu_y_truong_ha_thai.pdf

Nội dung text: Bài giảng Dịch tễ học thú ý - Trương Hà Thái

BÀI GI NG DCH T HC THÚ Y Ngư i so n: Trương Hà Thái CHƯƠNG 1 MC TIÊU VÀ NHI M V CA DCH T HC I. M T VÀI KHÁI NI M CƠ B N V DCH T HC • Trong vài th p k gn đây vi nh ng thành tu ca y hc, thú y hc và các ngành khoa hc cơ bn khác nhi u quan ni m v mc tiêu, nhi m v và phương pháp dch t hc đã có nh ng thay đi khá sâu sc và phát tri n mnh m. • Dch t hc đã tr thành mt ngành khoa hc ca tư duy khách quan c v phương pháp nghiên cu và th c hành. 1
• Dch t hc phát tri n vi mt quan ni m bao trùm cơ bn là mi bnh tr ng ca con ngư i và đng vt không ph i xy ra mt cách ng u nhiên vô c mà tt c các bnh tr ng đu có nh ng yu t quy đnh nh t đnh. • Nh ng yu t này đu có th xác đnh đư c nh s tìm tòi nghiên cu mt cách có h th ng vi các phương pháp dch t hc. • Dch t hc nghiên cu mi hi n tư ng v sc kh e và nh ng tác đng qua li gi a cơ th vi nh ng yu t ni, ngo i sinh có th liên quan đn sc kh e. • V th c ch t là sn ph m ca mi tương tác gi a đng vt và nh ng yu t ni ngo i sinh đó, trong đó các thăng bng sinh hc ca cơ th là nh ng bi u hi n ch th rt quan tr ng. • S tác đng qua li đó s đưa đn kt qu là trong nh ng đi u ki n nh t đnh cơ th s th ng (kh e mnh, kh i bnh) ho c b bi (b bnh, ch t) trong nh ng đi u ki n c th nh t đnh. • S phát tri n ca dch t hc ngày càng đư c hoàn thi n nên mi mt th i kỳ có nh ng đnh ngh ĩa v dch t hc khác nhau, đi u đó nói lên s phát tri n ca môn hc qua tng th i gian. 2
1. Sơ lư c lch s phát tri n ca dch t hc 1.1. D ch t hc y h c • Là môn khoa h c h c có t lâu đ i, Hipocrat là ngư i đ u tiên đ t n n móng cho môn khoa h c này. Ông quan ni m “S phát tri n b nh t t c a con ngư i và đ ng v t có th liên quan đ n nh ng yu t ca môi trư ng bên ngoài” • Lch s ca d ch t hc phát tri n qua nhi u th i kỳ, nhưng n i b t nh t là 3 c t m c đánh d u nh ng giai đo n phát tri n đ c bi t: John Graunt (1662): ngư i đ u tiên đ nh lư ng các hi n tư ng s c kho , b t đ u chú ý t i t n s mc, ch t các l a tu i, gi i tính khác nhau, ông cũng nh n th y d ch x y ra khác nhau nh ng năm khác nhau, nêu lên đư c đ c đi m c a các năm có dch x y ra. William Farr 1983: đã có đóng góp r t nhi u cho vi c hình thành v phương pháp nghiên c u d ch t hc hi n đ i như: Đnh ngh ĩa qu n th có nguy cơ, phương pháp so sánh gi a các đ i tư ng khác nhau, ch n nhóm so sánh, r t coi tr ng đ n các yu t có th nh hư ng đ n b nh ho c ch t theo nhóm tu i, th i gian phơi nhi m v i các y u t nguy cơ, theo tình tr ng s c kho chung. 3
John Snow kho ng nh ng năm 40 –50 c a th k 19: là ngư i đ u tiên đưa ra gi thuy t v mt y u t bên ngoài có liên quan ch t ch đ i v i m t bnh (tuy gi thuy t này kho ng 30 năm sau m i đư c ki m ch ng). • Như v y John Snow là ngư i đ u tiên, là cha đ ca ngành d ch t hc, ông đã nêu đy đ các thành ph n c a đ nh ngh ĩa d ch t hc và quan ni m đúng đ n v mt đ cp d ch t hc. 1.2. D ch t hc thú y • Có nhi u tài li u c ca Aicp, Hy L p, Trung Qu c, n Đ đ cp đ n các b nh truy n nhi m ca đ ng v t: D i, U n ván, T thư • Cũng t lâu con ngư i đã bi t phòng ch ng b nh tt cho mình và cho gia súc: h n ch phơi nhi m vi chu t đ gi m b nh d ch h ch, cách ly ngư i hi, l y v y đ u mùa s y khô đ phòng b nh • Mt s nhà hc gi ni ti ng như: Hipocrat, Xidenham, Rracatoro đã có hc thuy t “mm truy n nhi m do phơi nhi m” ho c “ht nh gây bnh” và đ ra bi n pháp ch ng d ch. • Sau này có thêm m t s nhà khoa h c khác: Jenner, Xamoilovic, Kock, Pasteur và nhi u nhà bác hc khác đã góp công l n trong vi c nghiên c u các b nh truy n nhi m và môn d ch t hc. • Như v y có th th y d ch t hc đã có t rt lâu, nhưng đ gi i thích đ y đ thì dch t hc là môn khoa h c còn tương đ i non tr . 4
1.3. nư c ta • Tài li u c ch bt đ u t th i Đinh, Ti n Lê, Lý, Tr n đã có nh ng tài li u ghi chép v bnh d ch gia súc. • T th i H u Lê đã có nh ng quy đ nh v bi n pháp cn thi hành đ phòng ch ng d ch khi có gia súc ch t. • Đn th k 18: Tu Tĩnh, Nguy n Gia Phan đã có nh ng tài li u ch a b nh cho gia súc. • Sau này tr i qua g n 100 năm dư i ách th ng tr ca th c dân Pháp tuy ngành thú y đã bư c đ u đư c hình thành và giai đo n này m c dù đã có áp d ng mt s bi n pháp phòng tr dch b nh nhưng d ch bnh c a gia súc v n thư ng xuyên x y ra. • Ch sau Cách m ng tháng Tám ngành thú y nư c ta mi th c s đư c xây d ng, c ng c và phát tri n, các ho t đ ng phòng ch ng d ch b nh cho gia súc đư c đ y m nh, nghiên c u khoa h c phòng ch ng dch đư c tăng cư ng, các nghiên c u đi u tra d ch t hc đã là cơ s cho công tác phòng tr dch b nh. 2. M t vài đ nh ngh ĩa cơ b n • T trư c đ n nay, cùng v i s phát tri n c a d ch t hc, đã có nhi u đ nh ngh ĩa v môn h c này, m i mt đ nh ngh ĩa đánh d u m t bư c phát tri n th i k ỳ đó. Nguy n Lương (1978): “Dch t hc là khoa h c nghiên c u v tn s xu t hi n c a các b nh trong các qu n th đ ng v t, theo dõi di n bi n c a các bnh đó, đ xu t ra các gi thuy t v nguyên nhân bnh h c và phòng ch ng b nh đó”. 5
Martin (1987): “Dch t hc là khoa h c nghiên cu v tính thư ng xuyên, s phân b cùng các y u t quy t đ nh đ n s c kh e và bnh t t trong m t qu n th đ ng v t”. Đnh ngh ĩa d ch t hc g n đây đư c chú ý nh t là ca Dương Đình Thi n (1997): “Dch t hc là khoa h c nghiên c u s phân b tn s mc ho c tn s ch t đ i v i các b nh tr ng cùng v i nh ng yu t quy đ nh s phân b ca các y u t đó”. 3. Thành ph n cơ b n c a đ nh ngh ĩa • Trong các đ nh ngh ĩa trên đ u có 2 thành ph n liên quan ch t ch vi nhau: S phân b tn s mc b nh ho c ch t đ i v i m t bnh tr ng nh t đ nh đư c nhìn dư i 3 góc đ ca dch t hc (Cơ th đ ng v t Không gian Th i gian), đ có th gi i đáp m t b nh tr ng nào đó: Phân b như th nào? Có mc hay không? M c nhi u hay ít? X y ra trên lo i đ ng v t như th nào: loài, gi ng, l a tu i, tính bi t ? M c vùng nào? Th i gian c th ra sao? Các y u t quy đ nh s phân b các b nh tr ng: Mi y u t ni, ngo i sinh thu c nhi u l ĩnh v c, b n ch t khác nhau có nh hư ng t i s mt cân b ng sinh h c đ i v i m t cơ th , khi n cơ th đó không duy trì đư c tình tr ng s c kh e bình thư ng. Chúng ta ph i ti n hành nghiên c u các y u t quy đnh s phân b đ t đó gi i thích các nguyên nhân, các y u t nghi ng và đưa ra bi n pháp phòng ng a đ i v i t ng b nh. 6
• Qua đây ta th y c hai thành ph n c a đ nh ngh ĩa v dch t hc đ u có liên quan ch t ch ti t n s mc và tn s ch t. • Do đó ph i đ nh lư ng các hi n tư ng s c kho ca qu n th đó dư i các d ng s tuy t đ i b ng đo đm chính xác và dư i các d ng t s đ có th đem so sánh đư c. • Nhìn chung đ nh ngh ĩa v dch t hc có 2 n i dung chính đó là đi u tra v nguyên nhân gây b nh và có bi n pháp, có hành đ ng hi u qu đ ch n đ ng s lây lan c a b nh. • Nên khi nghiên c u d ch t hc thì cn n m v ng 2 thành ph n liên quan ch t ch trong d ch t hc đ ti n hành bư c ti p theo là lp lu n d ch t hc. 4. Quá trình l p lu n d ch t hc • Thư ng b t đ u b ng s nghi ng v nh ng nh hư ng có th có ca m t nguyên nhân đ c thù nào đó dn đ n s xu t hi n b nh, di n bi n b nh hay suy tàn b nh. • S nghi ng này n y sinh t nh ng phát hi n lâm sàng ho c qua xét nghi m, qua báo cáo v tình hình các ca b nh t nh ng nghiên c u mô t dch t hc T đó có th phác th o nên nh ng gi thuy t v nguyên nhân nghi ng ca b nh ho c gi thuy t v quan h nhân qu . 7
II. Đ I TƯ NG VÀ MC TIÊU C A D CH T HC 1. Đ i tư ng • Dch t hc nghiên c u các quy lu t phát sinh, phát tri n, k t thúc quá trình d ch c a đ ng v t trong qu n th trên nh ng quy mô nh t đ nh và nh ng yu t nh hư ng đ n quá trình đó. • S phát sinh (xu t hi n, tái di n) và s di n bi n (gia tăng, thu h p, l i tàn, k t thúc) c a m t b nh tr ng, dù vi quy mô nào c ũng tuân theo nh ng quy lu t riêng c a nó trong m t qu n th bt k ỳ, trong nh ng đi u ki n nh t đ nh c a t nhiên, c a xã h i, c a sinh thái và ca chính ch th đ ng v t. • Nói khác đi, đi tư ng nghiên c u c a D ch t hc là các quy lu t phân b ca các b nh tr ng x y ra trong nh ng qu n th đ ng v t nh t đ nh, v i các yu t nguyên nhân chi ph i tình tr ng phân b đó trong nh ng đi u ki n nh t đ nh theo th i gian không gian đ ng v t. • Chúng ta hi u s phân b đó cùng v i căn nguyên ca chúng không t ĩnh t i mà thay đ i không đ ng đu theo th i gian, không gian và theo các y u t bên trong là các ph n ng c a cơ th đ ng v t trư c nh ng y u t ca môi trư ng xung quanh trong m i tương tác th i gian – không gian qu n th mà các cá th đó đang s ng. 2. M c tiêu • Vi nh ng quan ni m và đ nh ngh ĩa c a D ch t hc đã nêu, d ch t hc có mc tiêu khái quát là đ xu t đư c nh ng bi n pháp can thi p h u hi u nh t đ phòng ng a, ki m soát, h n ch và thanh toán nh ng tình tr ng không có li cho s c kho ca đ ng v t. Có ba m c tiêu chính sau: Xác đ nh s phân b các hi n tư ng s c kho bnh tr ng, s phân b các y u t ni ngo i sinh trong qu n th theo 3 góc đ đ ng v t – không gian th i gian, nh m đ nh hư ng cho s phát tri n các chương trình và dch v sc kho . 8
Làm b c l các nguy cơ và các y u t căn nguyên ca tình hình s c kho bnh tr ng đó, nh m ph c v cho các k ho ch chăm sóc s c kho , phòng ng a, ki m soát ho c thanh toán các b nh tr ng vi chi phí kinh t ít nh t nhưng l i có hi u qu cao nh t. Cung c p nh ng phương pháp đánh giá hi u l c ca các bi n pháp áp d ng trong thú y giúp cho vi c ch n l a, hoàn thi n các bi n pháp phòng ch ng các b nh tr ng, nâng cao hi u qu kinh t trong chăn nuôi, c i thi n s c kho con ngư i. III. PH M VI C A D CH T HC 1. S dng d ch t hc • Dch t hc đư c s dng v i nh ng m c đích: Xác đ nh nguyên nhân, ngu n g c khi có dch x y ra Gi i thích s phân b tn s mc, t n s ch t c a bnh Đ ra nh ng bi n pháp kh ng ch có hi u qu nh t khi có dch x y ra trư c khi hoàn t t vi c ch n đoán Lp k ho ch mang tính chi n lư c đ kh ng ch , thanh toán b nh, tính toán đư c h u qu kinh t khi d ch b nh x y ra 2. Ho t đ ng d ch t hc • Đc tính c a d ch t hc là quan tâm đ n t ng đàn gia súc hơn là đ i v i m t cá th đ ng v t m, ch t. M c đích chính là phòng b nh hơn ch a b nh. • Ho t đ ng c a d ch t hc bao g m các l ĩnh v c sau: Nghiên c u v dch t hc: D ch t hc mô t , d ch t hc phân tích, d ch t hc th c nghi m Giám sát v dch t hc: quan sát, phát hi n s m Đánh giá v dch t hc: sc kh e và bnh t t 9
IV. VAI TRÒ C A D CH T HC • Dch t hc có vai trò quan tr ng trong các công tác: • Duy trì, bo v sc kh e, phát tri n chăn nuôi, nâng cao sn lư ng, ch t lư ng đàn gia súc gia cm ca mt cơ s, mt xí nghi p chăn nuôi ho c ca mt huy n, mt tnh, mt qu c gia. • Là căn c khoa hc đ xây dng các ch trương, chính sách ca nhà nư c đi vi ngành thú y. • Phương pháp dch t hc đư c coi là cơ s pháp lý ca công tác qu n lý hành chính ca ngành thú y ca mt huy n, tnh, qu c gia. • Là cơ s ca phương pháp nghiên cu đo lư ng mc đ tác đng ca dch bnh, đng th i cũng là phương pháp đ đánh giá các bi n pháp can thi p v mt thú y. V. NHI M V CA D CH T HC • Nhi m v ca dch t hc thú y là: Nghiên cu các quy lu t phân b ca các bnh, xác đnh căn nguyên ca các hi n tư ng bnh lý xy ra trên mi cơ th và qu n th đng vt. Tìm ra nh ng yu t nguy cơ đc thù cùng vi nh ng yu t nguy cơ nghi ng chi ph i s phát sinh và di n bi n ca bnh trong nh ng đi u ki n nh t đnh theo không gian, th i gian. Đ xu t ra các bi n pháp đúng đn, hu hi u nh m hn ch , thu hp dn s phân b tn s ca các bnh, ti n ti thanh toán các bnh đó trong qu n th đng v t . • Chú ý: Khi nghiên cu s phân b các tn s cùng vi các căn nguyên ca bnh là không tĩnh ti mà luôn thay đi theo th i gian, không gian, theo các yu t bên trong là các ph n ng ca cơ th và yu t bên ngoài là môi trư ng xung quanh mà các cá th đó đang sng trong mi tương tác: Th i gian Không gian Qu n th đng vt đó. 10
• Tuy nhiên đ th c hi n các nhi m v ca dch t hc ta cn ti n hành các công vi c sau: • Giám sát dch t hc: Bng cách thu th p các thông tin mt cách liên tc, thư ng xuyên, nhanh chóng và có h th ng. S dng các thông tin đó đ d báo s xu t hi n ca mt vn đ nào đó liên quan đn dch bnh ho c xác đnh các yu t có liên quan đn s ti n tri n ca vn đ đó. Đi u tra dch t hc: Nhi m v này b sung cho nhi m v th nh t bng cách th c hi n các cu c đi u tra dch t hc nh m nghiên cu th c t các hoàn cnh xu t hi n ca mt vn đ có liên quan ti sc kh e và dch bnh đng th i phân tích các yu t quy t đnh vn đ đó t đó rút ra các kt lu n và đưa ra các khuy n ngh nh m ki m soát và d phòng vn đ đt ra. Đánh giá dch t hc: S dng các phương ti n k thu t tham gia vào vi c đánh giá các chương trình d phòng dch bnh cũng như các chi n lư c phòng ch ng dch bnh và mi s can thi p nh m gi m bt bnh và t l m, t l ch t. VI. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U D CH T HC 1. Dch t hc mô t • Là phương pháp nghiên cu mô t bnh và s phân b tn s ca chúng dư i 3 góc đ Cơ th đng vt Không gian Th i gian trong mi quan h tương tác thư ng xuyên ca cơ th đó cùng các yu t ni, ngo i sinh đ làm bc l ra nh ng yu t mang tính căn nguyên ca các bnh trong qu n th t đó phác th o, hình thành nên nh ng gi thuy t gi a yu t nguy cơ và bnh. 11
2. Dch t hc phân tích • Là phương pháp nghiên cu phân tích các d li u thu th p đư c t dch t hc mô t, đng th i tìm cách gi i thích nh ng yu t căn nguyên ca bnh và ti n hành các phân tích, th ng kê nh ng thông tin thu đư c đ xác đnh căn nguyên đc thù. • Nói mt cách khác là ki m đnh nh ng gi thuy t đư c hình thành t dch t hc mô t, t đó đ ra nh ng bi n pháp thích hp đ hn ch ngăn ng a bnh. 3. Dch t hc can thi p • Là các phương pháp nghiên cu can thi p đư c đt ra vi các bi n pháp tác đng vào yu t nguy cơ nh m làm gi m kh năng mc ho c ch t vi bnh đó. 4. Dch t hc th c nghi m • Là các phương pháp nghiên cu th nghi m đư c ti n hành đ lp li mô hình tương tác gi a bnh và căn nguyên ca chúng đ đi chi u, so sánh, ki m đnh li mt cách ch c ch n và xác nh n tính đúng đn ca gi thuy t đã hình thành. 5. Kinh t dch t hc • Là phương pháp nghiên cu nh ng thi t hi do bnh gây nên, nghiên cu nh ng phương pháp tác đng sao cho vi nh ng chi phí tn kém ít nh t, nhưng li có hi u qu nh t cho vi c phòng ch ng dch bnh gia súc, gia cm đ khôi ph c và phát tri n chăn nuôi. 12
6. Dch t hc lý thuy t khái quát • Là phương pháp nghiên cu xây dng các mô hình lý thuy t ca bnh đã đư c nghiên cu, trên cơ s đó khái quát s phân b ca bnh cùng vi nh ng mi tương tác có căn nguyên ca chúng, giúp cho vi c hn ch , ngăn ng a kh năng phát tri n, xu hư ng gia tăng và s phân b rng rãi ca bnh trong nh ng qu n th tương t khác. VII. N I DUNG C A MÔN D CH T HC • Là môn khoa hc nghiên cu v tn s xu t hi n ca các bnh trong các qu n th đng vt, theo dõi di n bi n ca các bnh đó, đ xu t ra các gi thuy t v nguyên nhân bnh hc và phòng ch ng các bnh đó. • Tuy nhiên, trong ngành Thú y cho đn nay môn hc này tp trung nghiên cu v các bnh truy n nhi m, đc bi t là các bnh truy n nhi m nguy hi m có nh hư ng ln ti nn kinh t. • Mi bnh truy n nhi m có nh ng quá trình phát sinh, phát tri n và ng ng tt ca nó, các quá trình đó tuân theo nh ng quy lu t nh t đnh, có nh ng quy lu t riêng cho tng bnh, nhưng có nh ng quy lu t chung cho mi bnh. • Nghiên cu nh ng quy lu t chung và đ ra nh ng bi n pháp chung đ phòng ch ng dch là nhi m v và ni dung ca môn dch t hc đi cương, còn nghiên cu nh ng quy lu t riêng, bi n pháp riêng s đư c nghiên cu trong ph n dch t ca mi bnh. 13
1. Nghiên cu mi quan h gi a cơ th mm bnh ngo i cnh • Mi quan h gi a cơ th mm bnh ngo i cnh là nguyên nhân ca s n đnh, không n đnh ca sc kh e dn đn phát sinh bnh, nó bao gm: Kh năng nhi m và gây bnh ca mm bnh, tính th cm, sc ch ng đ và kh năng đáp ng mi n dch ca cơ th , các yu t ngo i cnh • Như vy, dch t hc nghiên cu mi quan h gi a mm bnh và ngo i cnh, s tn ti ca mm bnh, các đi u ki n làm cho vi sinh vt tr thành mm bnh, nh hư ng ca đi u ki n ngo i cnh ti mm bnh. 2. Nghiên cu các cơ ch phát sinh bnh truy n nhi m • Dch t hc cũng nghiên cu mi quan h gi a mm bnh và đng vt b bnh trong nh ng đi u ki n nh t đnh, nh ng vn đ v lý thuy t nhi m trùng như đư ng xâm nh p, đư ng bài xu t ca mm bnh • Nên cũng có th gi dch t hc là khoa hc v các cơ ch phát sinh bnh truy n nhi m. 3. Nghiên cu nguyên nhân làm n ra và lây lan dch • Dch t hc còn nghiên cu các nguyên nhân làm n ra và tn ti ca các dch ln, như vy dch t hc là khoa hc v s lây lan. • Dch t hc cũng nghiên cu v s phát tri n bnh gi a các loài đng vt vi nhau, gi a đng vt vi con ngư i, nên dch t hc là khoa hc v các quy lu t phát sinh, lây lan trong xã hi và các bi n pháp phòng bnh. 14
4. Kt lu n • Dch t hc là khoa hc nghiên cu s phân b tn ca bnh, ca hi n tư ng dch và các yu t quy t đnh s phân b đó trong kho ng th i gian và không gian nh t đnh. Hi n tư ng dch: là mt hi n tư ng có tn s xu t hi n bnh cao hơn bình thư ng. VIII. CHU TRÌNH NGHIÊN C U D CH T • Có th kh ng đnh rng dch t hc mô t là cơ s khoa hc cho các nghiên cu dch t khác, do vy khi nghiên cu v nó cn chú tr ng 3 yu t cơ bn: Đc đi m ca cơ th b bnh: loài, gi ng, tu i, tính bi t Đc đi m v th i gian: tháng, năm, mùa v, th i gian nung bnh, bnh trình, di n bi n bnh Đc đi m v không gian: vùng, tính ch t vùng, tính ch t ca bnh trong vùng • Đây là 3 chìa khóa ca dch t hc, các yu t này cung cp tài li u cho dch t hc phân tích đ đi sâu tìm ra các yu t gây bnh, phân bi t nguyên nhân và các đi u ki n làm bnh phát sinh, lây lan ho c tn ti. • Chính vì vy nghiên cu dch t hc đư c bt đu bng nghiên cu mô t s phân b ca bnh trong nh ng nhóm, đàn, qu n th đng vt cùng vi các yu t nguy cơ quy đnh s phân b đó dư i 3 góc nhìn ca dch t hc: Cơ th đng vt – Không gian – Th i gian. 15
• Như vy, dch t hc mô t là bư c kh i đu cung cp nh ng thông tin, d ki n v sc kho , bnh tt ca qu n th đng vt mà ta đang nghiên cu. • Dch t hc mô t còn là bư c kh i đu trong vi c làm sáng t ph n nào các nguyên nhân ca bnh, vì đã nêu ra đư c các nhóm đng vt có t l mc cao hay th p đi vi mt bnh nh t đnh nên ngư i nghiên cu s đt câu hi là ti sao li có nh ng t l mc khác nhau đó? Do vy lp nên nh ng gi thuy t v nguyên nhân mà nh ng nghiên cu dch t hc ti p theo có th xác nh n ho c bác b. • Các nghiên cu dch t hc nh m ki m đnh li nh ng gi thuy t t dch t hc mô t đư c gi là dch t hc phân tích. Dch t hc phân tích có nhi m v xác nh n ho c lo i b nh ng gi thuy t đã nêu ca dch t mô t, là ti n đ cho nh ng nghiên cu mô t khác đ dn ti nh ng gi thuy t mi sát hơn, cao hơn, chi ti t hơn. Nh ng gi thuy t mi này li đư c ki m đnh bng nh ng nghiên cu phân tích mi và c ti p tc chu trình nghiên cu như vy cho đn khi kt hp nhân qu đư c xác lp đúng đn nh t. • Sau khi gi thuy t hình thành t nghiên cu mô t đư c ki m đnh là đúng bi các nghiên cu phân tích thì các nghiên cu can thi p đư c đt ra vi các bi n pháp tác đng vào yu t nguy cơ nh m làm gi m kh năng mc ho c ch t đi vi bnh. • Nu các bi n pháp can thi p là không hoàn toàn vô hi, thì trư c khi áp dng cho qu n th cn ph i qua nghiên cu th c nghi m (vacxin, thu c đi u tr mi) đ xem các bi n pháp can thi p có hi u qu hay không, ph i ti n hành các cu c đi u tra đánh giá. • Bng các bư c như trên, nu chân lý đư c ti p cn, cu i cùng có th xây dng đư c mô hình dch t ca các bnh tr ng đã nghiên cu. 16
Sơ đ chu trình nghiên cu dch t Hình thành gi thuy t Nghiên cu Ki m đnh gi Nghiên cu mô t thuy t phân tích Nghiên cu can thi p Nghiên cu th c nghi m Đánh giá Xây dng mô hình dch t CHƯƠNG 2 KHÁI NI M VÀ THU T NG DÙNG TRONG D CH T HC I. QUÁ TRÌNH T NHIÊN C A B NH • Bt kỳ mt bnh nào cũng có th i gian ti n tri n nh t đnh trên cơ th đng vt t tr ng thái kh e mnh, sau đó kh i ho c đ li di ch ng ho c ch t. • Trong cùng mt lo i bnh có th khác nhau v mc đ, nhưng nhìn chung mi lo i bnh đu có mt quá trình di n bi n t nhiên theo mt quy lu t riêng trong mt th i gian nh t đnh. Quá trình đó đư c gi là quá trình t nhiên ca bnh, ngh ĩa là quá trình di n bi n ca bnh không có s can thi p đi u tr . • Cn ph i xác đnh quá trình t nhiên ca bnh mi có nh ng đ cp khác nhau trong vi c phòng ng a và ki m soát bnh. 17
1. Giai đo n cm nhi m • Đnh ngh ĩa: là giai đo n bnh chưa phát tri n nhưng cơ th đã bt đu có phơi nhi m vi yu t nguy cơ, có th làm cho cơ th s xu t hi n bnh tương ng. • Các yu t nguy cơ là nh ng yu t lý, hoá, sinh hc, xã hi hc mà tác đng ca chúng làm tăng kh năng có th phát tri n mt bnh nh t đnh. • Trong giai đo n này có nh ng yu t không thay đi: tu i, tính bi t, loài, gi ng và nh ng yu t có th thay đi: v sinh, khí đc, sc kh e, th c ăn, nư c ung, các bnh khác Chính nh ng yu t này có th làm tăng ho c gi m nguy cơ phát bnh. • Như vy, nu xác đnh đư c các yu t nguy cơ thì s có th làm gi m ho c không phát bnh. Tuy nhiên không ph i tt c mi cá th có phơi nhi m vi các yu t nguy cơ đu phát bnh, cũng không đm bo rng tt c mi cơ th không phơi nhi m vi yu t nguy cơ đu s không phát bnh. • Do mi bnh đu có nh ng lư i nguy cơ riêng không th phát hi n đư c ht trong các nghiên cu ca mình và không có du hi u nào đ phát hi n mt cơ th đng vt đang giai đo n này. • Nhưng dù sao giai đo n cm nhi m này, vi c làm gi m nh , gi m hoàn toàn phơi nhi m vi yu t nguy cơ ch c ch n s làm gi m đư c kh năng phát tri n bnh hơn là các giai đo n mu n sau đó. • Nên đ hn ch kh năng phát bnh cn: chăm sóc tt, làm gi m hoàn toàn phơi nhi m vi yu t nguy cơ, làm gi m các yu t nguy cơ. 18
2. Giai đo n ti n lâm sàng • Cơ th chưa có tri u ch ng ca bnh nhưng bt đu có nh ng thay đi bnh lý do tác đng qua li gi a cơ th và các yu t nguy cơ tuy nhiên nh ng thay đi này dư i ngư ng bnh lý. Thí d: Trong mt s bnh truy n nhi m, trư c khi con vt có nh ng bi u hi n lâm sàng thì ngư i ta đã th y có s thay đi v lư ng hng cu trong máu, tuy nhiên s thay đi này không nh hư ng đn ch c năng sinh lý bình thư ng ca cơ th . 3. Giai đo n lâm sàng • Cơ th đã có nh ng thay đi v ch c năng các tri u ch ng và du hi u đc trưng ca bnh đã th hi n ra bên ngoài. Do vy có th ch n đoán bnh qua nh ng bi u hi n lâm sàng. • Th c ra cho đn nay, ngư i ta vn chưa hi u bi t đy đ v quá trình t nhiên đi vi nhi u bnh, cũng như chưa đ v vi c ti sao có nh ng cá th phơi nhi m vi mt s yu t nguy cơ li không có ti n tri n lâm sàng ca bnh. 4. Giai đo n sau lâm sàng • Sau giai đo n lâm sàng nhi u bnh ti n ti kh i hoàn toàn do t kh i ho c do đi u tr , sau mt giai đo n ph c hi ng n có ho c không có nh ng bi n ch ng cp tính. • Nhưng đi vi mt s bnh dư i nh ng đi u ki n nh t đnh, sau giai đo n lâm sàng có th đ li di ch ng nh t th i (Newcastle, T huy t trùng, Lao ) ho c vĩnh vi n (Brucellosis, Đu mùa ). 19
II. ĐI U KI N Đ BNH PHÁT SINH PHÁT TRI N 1. Quan ni m v nguyên nhân đa yu t • Bnh tr ng phát sinh ra trong mt h sinh thái nh t đnh, nên mt đ cp sinh thái hc là rt cn thi t trong dch t hc đ gi i thích s ny sinh mt bnh tr ng. • Trong quan ni m và phương pháp dch t hc hi n đi ngư i ta không nh n mnh v mt yu t nào trong các đi u ki n đ bnh phát tri n. • “Bt kỳ mt bnh nào đó ny sinh không ch liên quan đn mt yu t đơn thu n mà liên quan đn nhi u yu t khác nhau”. • Cho nên, trong quá trình phân tích dch t hc ca bt kỳ bnh nào ph i ti n hành tìm hi u nguyên nhân, đó ph i bao gm mt chu i nh ng yu t tác đng ph i hp qua li ln nhau. • Như vy, s phát sinh và phát tri n ca mt bnh nào đó liên quan đn nhi u yu t căn nguyên khác nhau và s tác đng qua li ca các yu t đó, gi đó là nguyên nhân đa yu t. • Do đó: “Mt nguyên nhân đy đ” có th đư c xem như mt tp hp nh ng hi n tư ng, nh ng đi u ki n, nh ng đc tính ti thi u không th tránh kh i đ gây nên bnh. 2. Nh ng yu t cn thi t và cơ bn đ bnh phát sinh • Yu t gây bnh hay tác nhân gây bnh: gm các yu t sinh hc, lý hc, hóa hc Là đi u ki n cn thi t nhưng chưa đ đ gây nên bnh vì nó còn cn ph i có các đi u ki n h tr ca yu t bên trong là vt ch và yu t bên ngoài là môi trư ng ngo i cnh thì bnh mi phát sinh. Nhưng là mt yu t bt bu c ph i có, là đi u ki n cn thi t đ bnh phát sinh, phát tri n. 20
• Yu t bên trong (vt ch ): Là cơ th đng vt vi nh ng đc trưng ca chúng như loài, gi ng, tu i, gi i tính, đc tính di truy n, tr ng thái sinh lý, tr ng thái bnh lý Tình tr ng ca vt ch bt kỳ lúc nào cũg là kt qu ca tác đng qua li ca các yu t ni sinh di truy n vi ngo i cnh trong su t cu c đi mà ngày nay ngư i ta mi bi t rõ mt s đi m, còn nhi u đi m khác chưa đư c bi t rõ ràng đy đ. Tuy nhiên, qua nh ng hi u bi t ít i đó, cũng cho phép chúng ta ít nh t là xác đnh ra nh ng cá th có xác su t ln trong kh năng phát tri n mt s bnh và hư ng nh ng c gng d phòng vào đó. • Yu t bên ngoài (môi trư ng ngo i cnh): Các yu t bên ngoài hay các yu t ca môi trư ng có rt nhi u và đu có th nh hư ng đn s phát sinh và phát tri n bnh thông qua các yu t bên trong ca cơ th ). Yu t t nhiên: khí hu, th i ti t, đa lý, đa hình, nhi t đ, ánh sáng, không khí, đ m Các yu t do con ngư i to ra: chu ng tr i, v sinh, chăm sóc, dng c nuôi dư ng 3. Các dng liên kt ca các yu t (nhân t) • Mc tiêu ca nghiên cu các dng liên kt này nh m xác đnh tác nhân liên quan ti s phát sinh bnh. Sau khi tác nhân đã đư c xác đnh ta có th đánh giá tác nhân đó gây bnh như th nào? Nu th y có s ph i hp nguyên nhân gi a tác nhân và bnh đang tn ti, thì tác nhân đó đư c gi là yu t quy t đnh. • Như vy, s liên kt gi a các yu t có th đư c hi u nu mc đ ph i hp ca các tác nhân càng cao thì dch bnh s xy ra thư ng xuyên hơn trong qu n th . Ngư c li nu chúng ta lo i tr chính xác s ph i hp ca các tác nhân gây bnh đó thì dch bnh s gi m ho c không xy ra. 21
4. Nguyên nhân ti thi u • Dch t hc quan ni m bt c mt bnh nào cũng không ph i xy ra mt cách ng u nhiên, vô c mà ph i có nh ng nguyên nhân nh t đnh ca chúng, nh ng nguyên nhân này có th xác đnh đư c. • Mt thu t ng đư c đ cp đn đó là “nguyên nhân ti thi u va đ” khái ni m này đã có t lâu, thí d như: LD50, ID50, CPE50, TCID50, EID50 Nguyên nhân ti thi u va đ va mang ý ngh ĩa ca li u đáp ng, va mang ý ngh ĩa ca th i gian đáp ng, ngh ĩa là mi li u đáp ng ti thi u đu ng vi mt th i gian đáp ng ti thi u nh t đnh và ngư c li. Hay nói cách khác s xu t hi n ca mt bnh nào đó là do lư ng nguyên nhân quá ngư ng tác đng trong mt th i gian nh t đnh, li u càng cao thì th i gian tác đng càng ng n và ngư c li. IV. CÁC MÔ HÌNH C A D CH B NH 1. Mô hình sinh thái hc • Mô hình sinh thái hc chính là s tương tác ca tt c các yu t vi nhau cùng tác đng lên cơ th vt ch . • Mô hình này đư c thi t lp nh m tìm ra cơ ch , hu qu ca tt c nh ng tác đng đó đi vi vi c hình thành, xu t hi n bnh như th nào? • Tìm ra đư c nguyên nhân nào là ch yu nh hư ng ti tình tr ng sc kh e ca qu n th đàn gia súc hay ca mt cá th mt th i đi m nh t đnh đ đi u ch nh kp th i và gi thăng bng cho cơ th . 22
• Có nh ng yu t trong h sinh thái thay đi, nhưng không gây nh hư ng ti sc kh e qu n th đàn gia súc, thì không cn ph i đi u ch nh, vì có các yu t khác trong h sinh thái đó có kh năng t bù đp t đi u ch nh li nh ng nh hư ng đó. • Ngư c li có nh ng thay đi dù nh nhưng li nh hư ng ti sc kh e ca qu n th đàn gia súc, dn ti bnh tt thì ph i đi u ch nh ngay. Vt ch Môi trư ng Dch bnh 1 a b G Tác nhân c Hình 1: Sơ đ mô hình tam giác Hình 2: Sơ đ mô hình bánh xe • Mô hình tam giác Gm 3 thành ph n: Tác nhân Vt ch Môi trư ng Mô hình này cho rng trong bt c dch bnh nào cũng ph i phân tích đy đ 3 thành ph n trên, nu có bt kỳ mt thành ph n nào thay đi s kéo theo s gia tăng ho c gi m th p tn s ca bnh. Tuy nhiên vi quan ni m v các yu t bên trong và bên ngoài, ng vi tính cm th ca cơ th và kh năng phơi nhi m đi vi các yu t ca môi trư ng bên ngoài thì thành ph n “tác nhân” ch là mt trong các yu t ca môi trư ng bên ngoài. 23
Khi nghiên cu dch t hc ca các bnh truy n nhi m thì vi c tách riêng các VSV gây bnh ra kh i các yu t ca môi trư ng thành lo i tác nhân là chính xác, nh m làm sáng t nguyên nhân chính gây ra bnh. Nhưng vi quan ni m và phương pháp nghiên cu dch t hc hi n nay áp dng cho mi lo i bnh, ngư i ta s không nh n mnh vào yu t đc thù nào, ngay c đi vi các bnh đã bi t đư c “tác nhân” gây bnh. Mô hình sinh thái hc đư c hình thành, không nh n mnh đn “tác nhân” mà quan tâm đn các tác đng qua li gi a vt ch và môi trư ng, ngh ĩa là quan tâm đn tác đng gi a yu t bên trong và bên ngoài. • Mô hình bánh xe Mô hình bánh xe là mô hình đư c đ cp đ phát hi n nh ng mi quan h gi a cơ th và môi trư ng, đó là các vòng tròn ln, nh khác nhau đư c lng vào nhau. gi a là mt vòng tròn bi u th cho cơ th vt (1) ch vi h th ng thông tin di truy n ca nó (G). Xung quanh là môi trư ng, chia thành 3 mnh, bi u th cho các lo i môi trư ng: môi trư ng sinh hc (a), môi trư ng lý hc (b) và môi trư ng xã hi (c). Đ ln ca tng thành ph n ca “bánh xe” ph thu c vào tng bnh c th : bnh do di truy n, bnh truy n nhi m, bnh không truy n nhi m Mô hình này xác đnh đư c nhi u yu t căn nguyên ca bnh mà không cn nh n mnh đn tác nhân. VD: trong bnh Di không cn nh n mnh đn virus Di, mà ph i nh n mnh đn gia súc mc bnh là ch a virus đó và môi trư ng. Phân chia ra các yu t ca vt ch và các yu t môi trư ng rt có li trong phân tích dch t hc. 24
2. Mô hình Reed Frost • Mô hình phát tri n ca dch bnh có th đư c s dng đ đánh giá, đ d đoán và đ ra nh ng chi n lư c không ch , ngăn ch n s phát tri n ca các dch bnh khác nhau. • Mô hình Reed Frost là mt trong nh ng mô hình đơn gi n nh t, nhưng li rt hu ích trong dch t hc, mô hình Reed Frost nh n xét: S nhi m bnh tr c ti p t cá th b nhi m sang cá th mn cm bng mt lo t các phơi nhi m nh t đnh đư c gi là “phơi nhi m đy đ”. Bt c cá th nào chưa đư c mi n dch ho c chưa mn cm trong nhóm, đàn, qu n th phơi nhi m vi mt cá th mc bnh bnh truy n nhi m trong mt giai đo n nh t đnh s phát tri n thành bnh và có kh năng lây lan cho các cá th khác trong nhóm, đàn, qu n th và trong giai đo n ti p theo, sau đó s có kh năng hoàn toàn mi n dch. Mi mt cá th có mt xác su t c đnh đ “phơi nhi m đy đ” và hoàn toàn ng u nhiên vi cá th đc bi t khác trong nhóm, đàn, qu n th trong mt kho ng th i gian nh t đnh, xác su t này cũng tương ng cho mi thành viên trong nhóm, đàn, qu n th khác. Nh ng cá th đã b nhi m “đư c coi như tách kh i” nh ng cá th trong nhóm, đàn, qu n th . Kho ng cách th i gian cho giai đo n nhi m bnh bng bình quân đ dài ca kho ng cách ti n phát. 25
• Mô hình Reed Frost mô t dch bnh bng phương ct trình sau: C (t+1) = S t (1 Q ) • Trong đó: t là giai đo n th i gian xác đnh bi th i kỳ nung bnh ca tác nhân (đư c đo bng đơn v gi , ngày, tháng). C(t+1) là s trư ng hp bnh b nhi m trong th i gian t St là s đng vt d phơi nhi m trong th i gian t Q là kh năng ca mt cá th không đư c phơi nhi m đy đ trong mt giai đo n th i gian. Giá tr ca Q đư c xác đnh bng 1 P, mà P là kh năng ca mt cá th đư c phơi nhi m đy đ, nên: Q = 1 P Kh năng phơi nhi m đy đ P có th đư c xác đnh bng K/(N – 1) K là s lư ng phơi nhi m có hi u qu ca mt cá th trong mt giai đo n xác đnh, còn N là quy mô ca qu n th . • Mô hình Reed Frost có th xác đnh đư c s đng vt mi b nhi m trong giai đo n v sau nu bi t đư c s lư ng hi n ti nh ng đng vt d nhi m, s lư ng các ca bnh hi n ti và kh năng phơi nhi m có hi u qu . • Mô hình Reed Frost nghiên cu dch t hc hi n hành, ch ng minh rng dch bnh s tàn li hay kt thúc khi s phơi nhi m đy đ (P) mc đ th p và khi s lư ng đng vt d nhi m (S) gi m: Khi mà P x S > 1 thì dch bnh có th xy ra Ngư c li khi P x S < 1 thì dch bnh s không xy ra ho c kt thúc Còn nu như dch bnh không mt ht, có th là do có s thay đi v đc lc ca VSV gây bnh. 26
• Mô hình Reed Frost cho bi t nu s đng vt d nhi m trong qu n th gi m do tăng t l đng vt đư c mi n dch thì mc đ ca dch bnh và th i gian ca dch bnh có th s gi m nhi u. Đi u này nêu lên khái ni m v “mi n dch đàn”. “Mi n dch đàn” đư c coi như s bo v ca qu n th kh i nhi m dch bnh bng mi n dch ca các cá th trong qu n th . Nu như t l đng vt đư c mi n dch trong qu n th gi m dư i mc quy đnh, thì dch bnh s tăng cao đó là đi u tt yu. • Do vy tiêm vacxin phòng bnh cho đàn gia súc là phương pháp to và duy trì nh ng đng vt có mi n dch trong qu n th , bo v tng cá th gia súc kh i mc ph i dch bnh, đem li li ích cho cng đng, đem li li ích cho cá nhân. • Đây chính là nh ng lý do ti sao chúng ta ph i tiêm các lo i vacxin phòng bnh cho đàn gia súc. V. M T S THU T NG THƯ NG DÙNG 1. Nguy cơ, yu t nguy cơ • Trong các bnh nhi m khu n, nguyên nhân gây bnh là do các VSV gây nên. Tuy nhiên ngày nay khái ni m này đư c m rng nó bao gm tt c các yu t bên trong và bên ngoài có liên quan, nh hư ng đn vi c hình thành, di n bi n ca bnh trong mt qu n th . • Chúng đu đư c nhìn nh n là nh ng yu t nguy cơ ca bnh nhưng các mc đ khác nhau tùy thu c vào kt qu xác đnh đó là yu t nguy cơ nghi ng hay yu t nguy cơ căn nguyên. 27
• Nguy cơ: Là kh năng mc mt bnh nào đó Nguy cơ đư c đnh ngh ĩa là xác su t xu t hi n mt bi n c không có li đi vi sc kh e ca mi cá th ho c ca mt qu n th . Có th nh n th y khái ni m nguy cơ là mt khái ni m xác su t trìu tư ng có th xy ra và cũng có th không xy ra. • Yu t nguy cơ: Bt kỳ mt yu t nào, dù có bn ch t nào (vt lý, hóa hc, sinh hc ) góp ph n làm cho mt cơ th đang kh e mnh mà mc bnh thì yu t đó đư c gi là yu t nguy cơ. Như vy, khác hn vi nguy cơ, yu t nguy cơ là mt khái ni m vt ch t c th . Nên khi nói đn nguy cơ chúng ta bao gi cũng ph i gn li n vi yu t nguy cơ nu không s không có ý ngh ĩa gì v mt dch t hc và cũng s không mang li mt li ích gì khi mu n can thi p đ bo v cá th ho c qu n th đó. Nu không kh c ph c đư c yu t nguy cơ thì hu qu tt nhiên là dch bnh s xy ra. 2. Tương tác quan h nhân qu • Mt bnh xy ra là hu qu do tác đng ca nhi u yu t nguyên nhân khác nhau, trong dch t hc, ngư i ta gi các hi n tư ng đó là “lư i nguyên nhân”. • Bi vì mt bnh có th đư c hình thành do nhi u nguyên nhân khác nhau. • Ngư c li, mt yu t nguyên nhân cũng có th gây tác đng hình thành nhi u hu qu khác nhau, ngư i ta gi đó là “lư i hu qu ”. 28
• Vì vy, trong các gi thuy t nhân qu không ch quan sát nh ng “di n bi n” ca bnh mà ph i nm đư c “ch t tác đng” lên “di n bi n” đó cũng như bi u hi n ca các “di n bi n” đó. • Ngoài ra trong khái ni m lư i nguyên nhân và lư i hu qu , còn cn ph i chú ý ti nh ng tác đng hi p đng ca các yu t nguy hi đi vi cơ th , cũng như s cân bng gi a các ph n ng ca cơ th vi môi trư ng xung quanh. • S hi p đng này có khi ch là mt tác đng ph i hp đơn thu n (bng tng các tác đng) có khi li là mt s ph i hp tăng ho c gi m (ln hơn ho c nh hơn tng các tác đng). • Trong mi tương tác quan h nhân qu , mt vn đ không th b qua đư c đó là các quan h v li u đáp ng và th i gian đáp ng. 3. Qu n th • Qu n th đư c hi u mt cách khái quát là tp hp nhi u cá th trong mt ph m trù nh t đnh, là tng s cá th trong mt ph m trù xy ra bnh ho c các cá th có phơi nhi m vi yu t nguy cơ ca bnh cn nghiên cu. • Có th chia ra các lo i qu n th sau: Qu n th toàn b: là mt tp hp các cá th có chung nh ng đc đi m, tính ch t nh t đnh trong mt th i gian và không gian nh t đnh. 29
Qu n th đnh danh: là mt tp hp nh ng cá th có chung nh ng tính ch t nh t đnh, hình thành mt xác su t mc tương t đi vi mt bnh nào đó trư c nh ng yu t nguy cơ nh t đnh. Tc là các cá th đó ph i đng nh t vi nhau v nhi u tính ch t và đng nh t ti đa v nguy cơ mc bnh. Trong qu n th đnh danh có th chia ra: Qu n th d nhi m còn gi là qu n th mc tiêu Qu n th có nguy cơ Qu n th b đe da • Chúng ta có th ch n bt kỳ qu n th nào tùy theo mc đích nghiên cu, nhưng ph i xác đnh đư c s cá th có trong qu n th đó ho c s cá th có trong th i đi m nghiên cu (nghiên cu ng n) ho c ph i xác đnh đư c s cá th trung bình có trong th i gian nghiên cu ho c giai đo n nghiên cu (nghiên cu dài). Vì các cá th này s đư c dùng làm mu s cho tính toán các t l sau này. • Đi vi mt qu n th ln (nghiên cu trong ph m vi rng và th i gian dài) thì không nên tính tng s cá th , vì s không chính xác. Trong trư ng hp này nên ly s th ng kê tng đàn gia súc có trong khu vc gi a th i kỳ nghiên cu. • Đi vi các qu n th nh , mà quan sát li đư c ti n hành trong ph m vi hp và th i gian ng n thì t s ca các t l cn ph i là s chính xác ca các trư ng hp gia súc mc bnh, gia súc ch t còn mu s là tng đàn gia súc có trong th i gian ng n đó. 30
4. Th i đi m phát bnh • Xác đnh th i đi m phát bnh là rt cn thi t, trong vi c thi t lp các t l mc bnh, t l ch t và đc bi t là t l mi mc. • Có bnh có th xác đnh đư c th i đi m phát bnh mt cách d dàng và chính xác. Có bnh thì khó xác đnh hơn ho c nhi u khi không xác đnh đư c chính xác. Trong trư ng hp này ta có th coi th i đi m phát hi n nh ng tri u ch ng đu tiên sm nh t ho c là lúc có ch n đoán chính xác là th i đi m phát bnh. 5. Th i kỳ quan sát • Khi xác đnh các t l luôn luôn ph i bao ph mt kho ng th i gian nh t đnh, thư ng là: 1 tháng, 3 tháng, 6 tháng, 1 năm ho c có th bao gm mt kho ng th i gian dài ng n bt kỳ nào. Nói chung kho ng th i gian đó ph i đ dài đ có th đm bo đư c s n đnh ca t s khi tính các t l. • Th i kỳ quan sát là kho ng th i gian đư c tính t ngày phát bnh đn ngày có con vt mc bnh cu i cùng trong mt v dch. VI. THU T NG DÙNG TRONG B NH TRUY N NHI M 1. Th i kỳ nung bnh (incubation period) • Là kho ng cách th i gian gi a kh năng b lây t mt tác nhân truy n nhi m và s xu t hi n nh ng tri u ch ng đu tiên ca mt bnh nghi vn. 2. Th i kỳ ti n phát (prepatent period) • Là kho ng th i gian gi a s nhi m ti khi bài xu t mm bnh truy n nhi m. 31
3. Đng vt mang trùng (carier) • Là đng vt b nhi m ch a mt tác nhân gây nhi m đc bi t mà không có tri u ch ng lâm sàng rõ rt nhưng là ngu n dch cho các đng vt khác. • Tr ng thái mang trùng có th là không rõ rt trong su t quá trình b nhi m hay có th xy ra trong th i kỳ nung bnh ho c trong th i kỳ hi ph c. 4. Đng vt nhi m bnh • Là đng vt chưa có nh ng tri u ch ng đi n hình ca bnh đó, nhưng có nh ng bi u hi n tương t như đng vt mc bnh. 5. Đng vt nghi nhi m bnh • Là đng vt d nhi m đã phơi nhi m ho c gn đng vt mc bnh ho c nghi mc bnh. 6. Ngu n dch (reservoir) • Là vi sinh vt sng ký sinh trên cơ th đng vt hay trong môi trư ng ngo i cnh (đt, nư c, không khí ) mà đó chúng có kh năng tn ti, duy trì s sng, nhân lên, chúng có th gây bnh làm lây lan bnh. 7. S nhi m (infection) • Là tác nhân truy n nhi m có kh năng xâm nh p, phát tri n và nhân lên trong cơ th đng vt sng. 8. S ô nhi m (contamination) • Là s có mt ca các tác nhân gây nhi m trong môi trư ng vi mt s lư ng vư t quá ch tiêu cho phép. 9. Tính cư ng đc (virulence) • Là kh năng ca mt tác nhân có th gây bnh nng cho đng vt. 32
7. S nhi m (infection) • Là tác nhân truy n nhi m có kh năng xâm nh p, phát tri n và nhân lên trong cơ th đng vt sng. 8. S ô nhi m (contamination) • Là s có mt ca các tác nhân gây nhi m trong môi trư ng vi mt s lư ng vư t quá ch tiêu cho phép. 9. Tính cư ng đc (virulence) • Là kh năng ca mt tác nhân có th gây bnh nng cho đng vt. VII. THU T NG Đ I V I B NH KHÔNG TRUY N NHI M 1. Giai đo n cm ng • Là th i gian t lúc phơi nhi m vi tác nhân đn khi xu t hi n bnh (gi ng như th i th i kỳ nung bnh trong bnh truy n nhi m) 2. S ô nhi m • Là s có mt ca các ch t đc, các khí th i có hi cho sc kho ca con ngư i và đng vt vi mt s lư ng vư t quá các ch tiêu cho phép trong mt môi trư ng ngo i cnh nh t đnh. CHƯƠNG 3 CÁC THÔNG S ĐO LƯ NG DCH T HC 33
I. KHÁI NI M V S LI U VÀ BNG S LI U 1. S li u (d ki n) • S li u là nh ng thông tin thu đư c trong quá trình đi u tra, giám sát dch t dư i dng các bi n s đơn l. S li u thư ng dùng là s li u có tính ch t đnh tính và s li u có tính ch t đnh lư ng. S li u có tính ch t đnh tính thư ng tr li cho câu hi có hay không? Dương tính hay âm tính? (Ví d: Tên gia súc ho c s hi u (nu có), đa phương nghiên cu, gi ng, loài, tu i, tính bi t, đc đi m riêng khác, xét nghi m huy t thanh: âm tính hay dương tính). S li u có tính ch t đnh lư ng chia làm hai lo i: S li u đnh lư ng theo kho ng th i gian: tr ng lư ng sa/năm; vacxin tiêm my ln/năm; kh i lư ng tăng trung bình/tháng; s ca bnh/năm, s ca bnh/tháng; s đng vt ch t/năm, s đng vt ch t/tháng S li u đnh lư ng theo kho ng cách th t: giá tr ca kho ng cách này có tính ni ti p và đư c đnh lư ng theo quy ưc ca ngư i nghiên cu. Ví d: ng vi cách đánh giá th tr ng gia súc béo, tt, trung bình, gy, xu ta có các s quy ưc sau: 1, 2, 3, 4, 5 (Gi a các s này không có bt kỳ mt s trung gian hay mt s l nào khác như 1,5; 2,7 ) 2. Bng s li u (bng d ki n) • Các bi n s đơn l đi u tra thu th p đư c, s đư c tp hp thành bng s li u hay mc lc (có th coi đây là cơ s ca d li u hay ngân hàng s li u). Tp hp ca các s li u thư ng đư c sp xp theo h th ng mô hình 2 chi u tên ca các bi n s đư c xp theo chi u ngang còn các s li u thu đư c xp theo chi u dc. • Thông thư ng các bng s li u s đư c sp xp theo nh ng chuyên đ, khi cn có th tra cu d dàng. Có th dùng máy tính đ lưu tr ho c sp xp s li u, nu không có máy tính thì dùng tay đ ghi chép, tng hp, lưu tr , sp xp s li u. 34
• Do các s li u thu đư c là nh ng thông tin rt cn thi t trong bt kỳ nghiên cu nào nên cu trúc ca các bng s li u ph i khoa hc, có h th ng. Đây là cơ s đ tra cu, tích lu , phân tích, trao đi thông tin và giúp ph c hi s li u khi cn thi t mt cách thu n li nh t. • Tóm li ph i xây dng đư c mt cơ s d li u cho th t cn th n, chi ti t và d dàng x lý khi cn thi t (s li u không bi t sp xp và xp không đúng ch coi như s li u đó đã ch t ho c b mt). 3. Phương pháp thu th p s li u • Khi thu th p s li u trong bt kỳ chương trình đi u tra sc kho và dch bnh đng vt ta cn chú ý đn các vn đ sau: Vn đ nghiên cu: xác đnh vn đ nghiên cu thu c lĩnh vc nào t đó thu th p s li u thu c lĩnh vc đó. Thu th p s li u: bng cách đi u tra, quan sát, th ng kê, thu th p các s li u có liên quan đn vn đ cn nghiên cu Phương pháp thu th p s li u: có th t đi u tra (ch đng), ho c da trên các tài li u lưu tr ho c do ngư i khác cung cp (b đng). Ngu n gc s li u: có th thu th p qua các tài li u lưu tr , báo cáo ngày, quý, năm, qua tài li u lưu tr ca các Cc, V, Vi n, Trư ng, Trung tâm cũng có th t mình đi u tra các vn đ cn quan tâm. Phân tích s li u: da trên các s li u thu th p đư c, ti n hành phân tích, mô t ri so sánh vi các s li u bình thư ng khi chưa có dch xy ra. Có th bi u di n bng cách v đ th , đánh du lên bn đ dch t, đánh giá vn đ dch bnh mc đ nào, tính ch t lưu hành ca bnh. 35
Các bi n pháp x lý: đ xu t các bi n pháp x lý tu ỳ thu c tính ch t và tình hình dch bnh. La ch n bi n pháp: nh n đnh, đánh giá, rút ra kt lu n v các bi n pháp đã gi i quy t là đư c hay không đư c, ch p nh n hay không ch p nh n. Tuy nhiên, dù đư c hay chưa, ch p nh n hay không cũng đu ph i đư c ki m tra li t đu. H th ng sp xp s li u: sp xp li các s li u thu th p đư c theo tng chuyên đ nghiên cu riêng ho c đánh s, theo thư mc đ khi cn s dng có th tra cu d dàng, thu n li. 4. Trao đi d li u • Gi a nh ng ngư i làm công tác chuyên môn, gi a các trung tâm nghiên cu có th trao đi d li u: Trao đi các báo cáo, thông tin v lĩnh vc chuyên môn Gi i thi u các kt qu nghiên cu trên sách báo, tp chí, Internet Thu nh n các thông tin qua máy tính có ni mng gi a nh ng ngư i nghiên cu, các phòng ban, Trung tâm, Cc, V, Vi n, Trư ng, đa phương, gi a các qu c gia v các vn đ cùng quan tâm. II. KHÁI NI M V T S, T L, T SU T • Thông s đo lư ng v bnh là công vi c đu tiên, bt bu c cho bt kỳ mt nghiên cu dch t hc nào, đơn gi n nh t là đm s mc bnh, s ch t. • Nhưng trong nghiên cu dch t hc ta còn ph i bi t c kích thư c ca qu n th mà bnh xy ra, kho ng th i gian bnh xy ra mi có th có nh ng so sánh và đánh giá xác th c v dch bnh. • Ta thư ng bi u di n các khái ni m th ng kê này dư i dng nh ng t s, t l, t xu t. Chúng có nh ng đi m chung, nhưng cũng có nh ng khác bi t quan tr ng khi s dng trong dch t hc. 36
1. T s (Ratio) • T s là mt bi u hi n ca mi quan h gi a 2 đi lư ng, mt t s có dng: a/b hay (a/b) x k Trong đó t s a là mt s s ki n nào đó, đi lư ng a không nh t thi t là mt ph n ca đi lư ng b to ra mu ca t s. Còn mu s b là mt s s ki n đm đư c trong th i đi m t ho c trong mt kho ng th i gian t1 – t2. H s k có th là 1, 10, 100, 1000 • Không có mt quy tc chính th c nào đ so sánh 2 đi lư ng trong thành ph n ca t s. Ngư i ta thư ng s dng các t s trong dch t hc đ so sánh các t l. Thí d: trong mt mu nghiên cu v đi gia súc, trong đó có 600 trâu, 300 bò. T s trâu/bò là 2 ho c bò/trâu là 0,5 ho c 1/2, c 2 t s này h s k đu bng 1. 2. T l (Proportion) • T l là mt phân s nói lên s bi n đi ca mt đi lư ng này (ghi t s) so vi s thay đi ca mt đi lư ng khác (ghi mu s). Đi lư ng ghi mu s này thư ng dùng là đơn v th i gian, nên có s quan h ch t ch gi a t s và mu s. • T l là mt dng đc bi t ca t s, mà s ki n đư c nêu đu xy ra trong mt kho ng th i gian xác đnh, trong đó s đo ca t s là mt b ph n ca mu s, c hai đi lư ng này đu đư c đo đng th i. 37
• Mt t l có dng: {a/(a+b)}x100 • Trong đó: a là tn s xu t hi n s ki n, hi n tư ng cn quan tâm, thí d: s con nhi m, mc bnh, ch t b là tn s không xu t hi n s ki n, hi n tư ng cn quan tâm trong qu n th xy ra s ki n, hi n tư ng đó, thí d: s con không nhi m, không mc bnh, s con kho • Mt t l nói chung đu đư c bi u th bng ph n trăm, thư ng dùng đ đánh giá nh ng hi n tư ng ri ro. • Đơn v đánh giá ca bt kỳ t l nào là th i gian, đư c tính bng đơn v thích hp nh t: ngày, tu n, tháng, quý, năm VD: t l ln mc bnh THT trong tháng 12 ca tr i ln khoa CNTY, đư c tính bng s con mc bnh trong tháng (25 con)/tng s ln ca tr i có trong tháng 12 (1000 con): 25/1000) x 100 = 2,5%. 3. T su t (Rate) • T su t là s đo xác su t xu t hi n mt hi n tư ng xy ra trong mt đơn v th i gian. Đư c bi u th đơn gi n bng cách ly s n chia cho s kia dư i dng mt phân s, mà không có mt liên h gì đc bi t gi a t s và mu s. • T s và mu s có th là hai đi lư ng khác nhau (đơn v khác nhau) ho c là cùng mt hi n tư ng, nhưng nh ng qu n th khác nhau, th i gian khác nhau, không gian khác nhau. S đo ca mu s không bao gm s đo ca t s. 38
• T su t đư c bi u th dư i dng: (a/b) x k • Trong đó: T s a ca t su t: là tn s xu t hi n s ki n, hi n tư ng A (nhi m, m, bnh, ch t) mt qu n th xy ra trong mt kho ng th i gian t1 – t2. Mu s b là tn s xu t hi n ca s ki n, hi n tư ng B, trong th i gian đó, qu n th đó. b là tn s xu t hi n s ki n A nhưng mt th i gian khác, qu n th khác. Đi lư ng mu s này (b) thư ng khó ưc lư ng đư c chính xác. • Hng s k là mt lu th a ca 10, nó ph thu c vào kích thư c tương đi ca các đi lư ng a và b. Ch n hng s k sao cho t su t ch có 1 đn 2 ch s đng trư c du ph y đ d dàng khi đc t l. • Chú ý: tính t su t trong dch t hc là đ so sánh cùng mt hi n tư ng 2 qu n th khác nhau, 2 th i gian khác nhau, 2 khu vc khác nhau, 2 hi n tư ng khác nhau cùng mt qu n th , cùng mt th i gian và ngư c li • VD: trong mt tr i ln có 500 con, sau ba ăn trưa kho ng 5 ti ng có 50 ln b tiêu ch y, trong đó có 32 ln con và 18 ln hâu b, ta có th tính: T l ln trong tr i b tiêu ch y sau khi ăn: (50/500)x100 = 10% T su t mc bnh ca ln sau khi ăn là: (50/450)x100 = 11,11% = 0,1111 T l ln con trong tr i b tiêu ch y so vi tng s ln b tiêu ch y sau khi ăn là: (32/50)x100 = 64% T l ln hu b b tiêu ch y/t ng s ln b tiêu ch y sau khi ăn là: (18/50)x100 = 36% T xu t gi a t l ln con b tiêu ch y/t l ln hu b b tiêu ch y là: (64%/36%)x100 = (32/18)x100 = 177,78% = 1,7778 39
4. Đc đi m t s ca t l • Trong mt s trư ng hp có hơn mt ln s ki n xy ra trên cùng mt đi tư ng đng vt trong th i gian nghiên cu theo dõi, đi u này s dn ti 2 th t l đi vi cùng mt lo i s ki n. • VD: Đng vt có th b tái nhi m nhi u ln đi vi mt bnh nào đó trong th i gian nghiên cu kéo dài, ta có th tính đu c 2 lo i t l sau: S đng vt mc bnh T l 1 = x 100 Tng s đng s đng vt có nguy cơ mc bnh • T l này cho bi t xác su t ca bt kỳ đng vt nào trong qu n th có nguy cơ s có th b mc bnh trong th i gian nghiên cu. S ln đng vt b mc bnh T l 2= x 100 Tng s đng vt có nguy cơ mc bnh • T l này ưc tính s ln đng vt có th b mc bnh trong qu n th có nguy cơ trong th i gian nghiên cu. • Chú ý: C 2 t l này đu đư c tính cùng trong mt th i gian nghiên cu, khi có s s ki n khác nhau như trên thì trong c hai trư ng hp t s ph i đư c xác đnh rõ ràng. • Khi không có s khác bi t thì t s thư ng đư c tính là s đng vt mc bnh và t l mc bnh là bi u th xác su t đi vi mt đi tư ng đng vt. 40
5. Đc đi m mu s ca t l • Mu s ca t l (nhi m, mc, ch t ) là tng s các cá th có trong qu n th đư c đm mt cách chính xác trong th i gian nghiên cu. • Tuy nhiên, vì s mc và s ch t ph i ph kín trong th i gian nghiên cu nên tng s đng vt trong qu n th có th có nh ng thay đi, nh t là trong kho ng th i gian nghiên cu dài. • Nên khi tính mu s cách đơn gi n nh t là ly tng s đng vt trong qu n th vào th i đi m gi a ca th i kỳ nghiên cu ho c ly s trung bình cng ca các đt bi n đng trong th i kỳ nghiên cu. III. CÁC THÔNG S ĐO LƯ NG D CH T HC • Đo lư ng bnh tt ca đng vt là ht sc cn thi t và quan tr ng, mu n vy ngư i làm công tác dch t ph i hi u và nm đư c nh ng s vi c, nh ng hi n tư ng đã xy ra trong qu n th . • Trên cơ s nh ng thông tin, s li u thu th p đư c trong quá trình đi u tra, giám sát dch bnh có th thi t lp đư c các thông s đo lư ng v dch t. Cũng trên cơ s các thông s đo lư ng này có th khái quát đư c: tính ch t ca dch, kh năng ki m soát, đ ra chi n lư c phòng ch ng bnh phù hp. 1. S mc bnh và t l mc bnh • S mc bnh: là s hi n mc ca mt bnh nh t đnh nào đó, bao gm tt c các cá th đang có bnh đó mà ta có th đm đư c trong mt qu n th mt th i đi m nh t đnh ho c trong kho ng th i gian nh t đnh. • T l mc (phát) bnh: là cơ s nn móng ca đi u tra dch t hc, nó đánh giá s ri ro bình quân tr thành mt ca bnh hay đánh giá kh năng gây bnh trong mt giai đo n nh t đnh. 41
• T l mc bnh có th tính theo 2 cách: T l mc bnh so vi tng đàn bình quân: S gia súc mc bnh trong giai đo n nh t đnh TLMB/TĐBQ= x 100 Tng đàn gia súc trung bình trong th i gian đó T l mc bnh so vi tng đàn gia súc b đe do : S gia súc mc bnh trong giai đo n nh t đnh TLMB/TĐBĐD= x 100 Tng đàn gia súc b đe do trong th i gian đó • Chú ý: T l mc bnh là s đánh giá kh năng gây bnh ca mt “tác nhân” nào đó đi vi qu n th . Nên t l mc bnh ph i bao gm c s đánh giá v th i gian nm trong mu s, vì vy nó đư c đánh giá bng nh ng đơn v th i gian nh t đnh. • Do vy khi nói t l mc bnh bao gi cũng ph i xác đnh th i gian kèm theo, nu không s không mang ý ngh ĩa gì v mt dch t hc. • Trong nghiên cu dch t hc thì mu s cũng quan tr ng như t s, các đi lư ng này có quan h ch t ch vi nhau, nu không có mt trong 2 đi lư ng trên thì không th tính đư c các thông s ca dch t hc. • Bi vì t s là các trư ng hp bnh ho c ch t, còn mu s là các trư ng hp không bnh, các đng vt kho ho c s đng vt b đe do . 2. T l nhi m • T l nhi m: là t l mc bnh dng đc bi t dùng trong trong đi u tra dch t, thông thư ng là đng nh t vi t l phát bnh. • Bi vì các dch thư ng xy ra trong th i gian tương đi ng n nên t s là s ca bnh mi phát bnh trong mt giai đo n nh t đnh còn mu s là tng đàn gia súc b đe do • Tuy nhiên, t l nhi m trong các bnh KST và mt s bnh truy n nhi m không hn đã đng nh t vi t l mc bnh. Đi vi các trư ng hp này ph i căn c vào mc đ, vào cư ng đ nhi m, hi u giá gây nhi m đ đánh giá đng vt đó có mc bnh hay không. 42
3. S hi n mc và t l hi n mc • S hi n mc ca mt bnh nh t đnh bao gm tt c s cá th hi n đang có bnh đó mà ta có th đm đư c trong mt qu n th mt th i đi m nh t đnh (trong nghiên cu ngang) ho c trong mt kho ng th i gian nh t đnh (các nghiên cu dc). • T l hi n mc s có đư c bng cách đem s hi n mc chia cho tng s cá th ca qu n th (qu n th có nguy cơ, qu n th đnh danh ) tu ỳ mc tiêu ca nghiên cu. T l hi n mc đư c ký hi u là P (Prevalence). • Có 2 s đo ca t l hi n mc: T l hi n mc đi m: T l này đư c thu th p khi ti n hành mt nghiên cu ngang, nó cho bi t chính xác t l bnh trong qu n th vào mt th i đi m nh t đnh khi nghiên cu. S hi n mc ca qu n th vào mt th i đi m Pđ = Tng s cá th trong qu n th vào th i đi m đó Chú ý: gi là th i đi m cho d hình dung nhưng trên th c t th i đi m đây đư c hi u là mt th i gian ng n: mt ngày, mt tu n, 2 tu n T l hi n mc kỳ: T l này đư c thi t lp khi ti n hành mt cu c nghiên cu dc (nghiên cu hi cu hay tương lai). S hi n mc ca qu n th trong th i kỳ nghiên cu Pkỳ = Tng s cá th trung bình ca qu n th trong th i kỳ đó T l hi n mc kỳ là mt t l đư c dùng khá ph bi n, cn nh là khi nói t l hi n mc bao gi cũng ph i xác đnh th i gian kèm theo, nu không s không có ý ngh ĩa gì c. VD: T l mc bnh Nhi t thán trâu bò trong năm 1998 tnh Lai Châu là 4/1000 hay 0,4%. 43
4. S mi mc và t l mi mc • S mi mc: Có đư c khi ti n hành mt cu c nghiên cu dc. Ngh ĩa là mt nghiên cu đư c ti n hành trong mt kho ng th i gian dài, mà trong kho ng th i gian đó ngư i ta ch đm s mi mc là s đng vt mc bnh có th i đi m phát bnh nm trong kho ng th i gian nghiên cu (Không gm s đng vt bnh có th i đi m phát bnh xy ra trư c th i đi m bt đu nghiên cu). • T l mi mc: Có đư c khi đem s mi mc chia cho tng s cá th đi di n cho qu n th nghiên cu trong kho ng th i gian nghiên cu. • T l mi mc có nhi u ý ngh ĩa và ng dng thi t th c trong dch t hc, rt có ích trong vi c đánh giá nguy cơ phát bnh theo th i gian, nghiên cu vai trò ca các yu t nguy cơ nghi ng mt cách sát th c, đánh giá đư c hi u lc ca các bi n pháp thú y đã đư c áp dng ho c can thi p trong qu n th đ làm gi m t l mi mc, có ích trong quá trình đánh giá mt hi n tư ng mc hàng lo t, ưc lư ng đư c th i kỳ ti m tàng ca bnh (th i kỳ bnh), đ ra đư c các bi n pháp hp lý và hu hi u đ ngăn ch n bnh. • T l mi mc đư c bi u th dư i nhi u dng khác nhau, tu ỳ tính ch t và mc tiêu ca nghiên cu. Tc đ mi mc: Là t l mc trong mt đơn v th i gian xy ra dch tu ỳ theo tình hình, di n bi n ca dch mà đơn v th i gian tính có th là ngày, tu n, tháng, quí, năm. T l mi mc trong th i kỳ nghiên cu TĐMM = Đơn v th i gian nghiên cu S này còn gi là s mc trung bình ho c tc đ mc trung bình ho c tc đ tn công trung bình ngày, tu n, tháng, quí, năm ca bnh đó. 44
• T l tn công (Attack Rate = AR): Mt trư ng hp đc bi t, khi th i gian quan sát là th i gian xy ra tr n vn mt v bùng n thì t l mi mc đư c dùng vi mt thu t ng riêng là t l tn công. • T l tn công là mt bi u hi n riêng ca t l mi mc trong trư ng hp: S ki n ch xy ra trong mt th i gian ng n: đt nhi m đc th c ăn, ph n ng khi tiêm vacxin Ngoài th i gian đó có s mc rt ít trong qu n th , và vi c theo dõi nh n bi t các trư ng hp bnh đó là không chính xác • T l tn công đư c chia ra: T l tn công tiên phát: T s là nh ng cá th mc ngay t sau đt bùng n đu tiên (th i gian đu ca s ki n), mu s là các cá th có nguy cơ trong th i gian đó. T l tn công th phát: T s là nh ng cá th mc thêm (không tính các cá th đã mc đt đu), mu s là tng s các cá th có nguy cơ đã tr đi s mc ln đu tiên. Cách tính này thư ng đư c áp dng đi vi nh ng bnh có “đuôi dch”. VD: nh ng v nhi m đc th c ăn có kèm nhi m khu n. • T l mi mc tích lu (Cumulative Incidence Rate CIR): Nguy cơ phát ra mt bnh đư c lư ng hoá bng s mi mc tích lu hay gi là nguy cơ mi mc. • T l mi mc tích lũy ngoài ý ngh ĩa chung ca t l mi mc, còn cung cp mt ưc lư ng ca xác xu t mà mt cá th trong qu n th có th phát tri n thành bnh trong mt kho ng th i gian nh t đnh. • T l mi mc tích lu : S mi mc trong qu n th trong th i kỳ nghiên cu CIR = Tng s cá th trong qu n th ti th i đi m bt đu nghiên cu 45
• S mi mc tích lu bao gi cũng đư c bi u th dư i dng t l mi mc tích lu . S mi mc tích lu đư c tính bng cách đm s mi mc đư c trong các đơn v th i gian nghiên cu • VD: Theo dõi v kh năng mc bnh Lao ca đàn bò 100 con (lúc đu ki m tra bng ph n ng Tuberculin không có con nào mc bnh), 6 tháng ki m tra mt ln, sau 3 năm (6 ln ki m tra) th y 15 con có ph n ng Tuberculin dương tính. Vy t l mi mc tích lu đàn bò: CIR = 15/100=0,15 tc 15% trong 3 năm; 5% trong 1 năm • Mt đ mi mc (Incidence Density): Đư c bi u th dư i dng t l, gi là t l mt đ mi mc (Incidence Density RateIDR) hay còn gi là t l mi mc th c (True Incidence RateTIR). T l mt đ mi mc có đư c khi ta ưc lư ng mt t l mi mc trung bình trong mt đơn v th i gian bng cách thi t lp mt phân s mà t s là s trư ng hp mi mc còn mu s là tng s đơn v th i gian theo dõi đư c đi vi tng cá th trong qu n th nghiên cu trong su t kho ng th i gian nghiên cu đó Đơn v ca mu s tính là th i giancon (th i gian c th có th là nămcon, quícon, thángcon, tu n con, ngàycon tu ỳ theo th i gian theo dõi đi vi mt con). S mi mc trong qu n th trong th i kỳ nghiên cu IDR= Tng s đơn v đ dài th i gian có nguy cơ theo dõi đư c đi vi tng cá th trong qu n th đó Như vy, t l mt đ mi mc đư c coi là phương pháp tính t l tc th i ca s phát tri n bnh trong mt qu n th . 46
T l này rt có ích và thu n li trong dch t hc vì trên th c t nh ng đng vt đư c theo dõi có th không cùng nghiên cu vào mt th i đi m có th thôi không tham d nghiên cu vào cùng mt th i đi m, có ngh ĩa là th i gian theo dõi nghiên cu đi vi tt c mi cá th d cu c không đng đu bng nhau. Vì vy ta có th tính t l mt đ mi mc vào lúc toàn b qu n th đã cung cp xong các thông tin cn thi t, mà không bt bu c ph i xong cùng mt lúc. • VD: nghiên cu theo dõi mt đàn gà mái 60 con đi vi bnh do Salmonella trong th i gian 12 tháng. C 3 tháng ki m tra mt ln bng ph n ng huy t thanh ngưng kt. Nh n th y có 55 con qua 4 ln ki m tra đu bình thư ng (âm tính) và có 5 con ln ki m tra th 3 (tc sau 9 tháng có ph n ng dương tính hi u giá 1/160 – có bnh). • Ta có th tính tng s th i gian theo dõi đàn gà trên như sau: Tng th i gian theo dõi đi vi 55 gà bình thư ng: 12 tháng x 55con = 660 tháng – con Tng th i gian theo dõi đi vi 5 gà bnh là: 9 tháng x 5 con = 45 tháng con Tng th i gian theo dõi ca c đàn gà là: 660 thángcon + 45 thángcon = 705 thángcon Trong th i gian theo dõi này có 5 trư ng hp mc bnh, do đó: IDR = 5/705 thángcon= 1/141 = 0,00709 tháng – con 5. Liên quan gi a t l hi n mc và t l mi mc • Khái ni m v bnh kỳ và bnh có tình hình dng Bnh kỳ: là th i gian kéo dài t th i đi m phát bnh đn th i đi m kt thúc bnh bng kh i ho c ch t. Bnh có tình hình dng: là nh ng bnh có bnh kỳ tương đi n đnh, không thay đi my (do chưa có s can thi p hu hi u ca ngành y t, thú y ) • Mi liên quan gi a t l hi n mc P và t l mi mc I đư c bi u di n bng các công th c sau: Nu P th p dư i 10% (P<10%): P = I x D Nu P t 10% tr lên (P ≥10%): P = I x D/{1+ (I x D)} 47
• S liên quan này nh c chúng ta mt đi u quan tr ng là nu mu n gi m t l hi n mc thì có th th c hi n các bi n pháp: Ho c làm gi m s mi mc (phòng ch ng dch hi u qu , ct đt quá trình truy n lây, có bi n pháp phòng bnh đc hi u ), Ho c làm gi m bnh kỳ (có bi n pháp đi u tr tt, tăng cư ng sc kho cho qu n th đng vt ), Ho c cùng lúc ti n hành c hai bi n pháp này. 6. Liên quan gi a t l mi mc tích lu (CIR) và mt đ mi mc (ID) • Khái ni m v th i kỳ phơi nhi m: Th i gian phơi nhi m (L) đư c tính là th i gian k t khi bt đu phơi nhi m vi các yu t nguy cơ đn th i đi m phát hi n bnh. Nó chính là th i gian đáp ng đi vi li u đáp ng ti thi u, nó tương đương vi th i kỳ nung bnh trong các bnh truy n nhi m. • Mi liên quan đư c bi u di n bng công th c: ID = CIR/L • VD: mt bnh có CIR = 1,87% trong 1 năm, mà th i kỳ nung bnh L = 6 tháng thì ID = 0,0031 tháng con 7. Các t l ch t ch yu • T l ch t thô (Crude Death Rate = CDR): T l ch t thô là s gia súc ch t trong mt giai đo n nh t đnh mà không k ti nguyên nhân gây ch t đư c chia cho tng đàn bình quân S ch t vì mi nguyên nhân ca qu n th trong mt kho ng th i gian CDR = x 100 Tng đàn bình quân ca qu n th trong th i gian đó • T l này có th đư c th hi n bng nhi u cách khác nhau nó ph n ánh nguy cơ ch t cho c mt qu n th nên thư ng đư c dùng đ so sánh nguy cơ ch t ca các qu n th khác nhau trong cùng mt giai đo n ho c nh ng giai đo n khác nhau. 48
• T l ch t vì mt bnh so vi tng đàn hay t l ch t đc hi u (Speccific Death Rate – SDR): T l ch t đc hi u đ bi u hi n t l ch t do mt nguyên nhân bnh tt nh t đnh so vi tng đàn bình quân trong mt giai đo n nh t đnh. S gia súc ch t vì mt bnh trong mt kho ng th i gian SDR = x 100 Tng đàn bình quân ca qu n th trong th i gian đó • T l ch t vì mt bnh (Mortality Rate = MR): T l ch t vì mt bnh đư c tính bng cách ly t s là s gia súc ch t vì mt bnh trong mt giai đo n nh t đnh, còn mu s là tng s gia súc ch t vì mi nguyên nhân trong giai đo n đó. Thư ng đư c dùng đ bi u hi n và so sánh nh ng tác hi do tng bnh gây ra đi vi qu n th đàn gia súc. S gia súc ch t vì mt bnh trong qu n th giai đo n nh t đnh MR= x 100 Tng s gia súc ch t vì mi bnh trong qu n th trong giai đo n đó • T l ch t trên mc (Case Fatality Rate – CFR): T l này đư c tính bng cách ly t s là tng s các trư ng hp gia súc ch t vì mt bnh nào đó trong qu n th , còn mu s là tng s gia súc trong qu n th mc bnh đó trong mt giai đo n nh t đnh. T l này thư ng đư c dùng đ đánh giá v s cư ng đc ca mm bnh, di n bi n ca bnh hay s nghiêm tr ng ca bnh. S gia súc ch t vì mt bnh trong qu n th giai đo n nh t đnh CFR = x 100 Tng s gia súc mc bnh đó trong qu n th trong giai đo n đó 49
• T l ch t theo nhóm tu i: T l này đư c tính bng cách ly t s là s gia súc ch t vì mt bnh (ho c nhi u bnh) trong qu n th mt nhóm tu i nh t đnh, còn mu s là tng s gia súc có cùng nhóm tu i qu n th đó trong mt giai đo n nh t đnh. Đư c dùng đ so sánh t l ch t trong cùng mt nhóm tu i cùng mt bnh, các bnh khác nhau. S gia súc ch t vì mt bnh (nhi u bnh) trong qu n th giai đo n nh t đnh TLCTNT = x 100 Tng s gia súc có cùng nhóm tu i trong qu n th giai đo n đó • T l ch t theo gi ng: T l này đư c tính bng cách ly t s là s gia súc ch t vì mt bnh (nhi u bnh) mt gi ng nào đó, còn mu s là tng s gia súc trong cùng mt gi ng có trong giai đo n đó. T l này thư ng đư c dùng đ so sánh t l ch t gi a các loài, gi ng khác nhau có kh năng mc cùng mt bnh ho c các bnh khác nhau. S gia súc mt loài, gi ng ch t vì mt bnh (nhi u bnh) trong qu n th giai đo n nh t đnh TLCTG = x 100 Tng s gia súc cùng mt loài, gi ng trong qu n th trong giai đo n đó • T l ch t theo tính bi t: T l này đư c tính bng cách ly t s là s gia súc đc (cái) b ch t trong qu n th , còn mu s là tng s gia súc đc (cái) có trong qu n th mt giai đo n nh t đnh. T l này đư c dùng đ so sánh t l ch t ca gia súc có tính bi t khác nhau trong giai đo n nh t đnh. S gia súc đc (cái) ch t trong qu n th giai đo n nh t đnh TLCTTB = x 100 Tng s gia súc đc (cái) trong qu n th trong giai đo n đó 50
CHƯƠNG 4 DCH T HC MÔ T I. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U MÔ T 1. Đnh ngh ĩa • Nghiên cu mô t là mt nghiên cu v hình thái xu t hi n bnh có liên quan đn các bi n s: Đng vt – Không gian Th i gian. Nh ng nghiên cu này nói tóm tt mt cách có h th ng các s li u cơ bn v sc kho , và nguyên nhân ch yu gây bnh và t vong. • Đi vi các nhà dch t hc, xác đnh các yu t mô t s to nên mt bư c quan tr ng đu tiên trong vi c nghiên cu các yu t quy t đnh hay yu t nguy cơ làm dch bnh phát tri n đ t đó hn ch các yu t này. 2. Mc đích ca nghiên cu mô t • Đánh giá chi u hư ng ca dch bnh đng vt, so sánh gi a các vùng trong mt nư c hay gi a các nư c vi nhau . • Cung cp cơ s cho vi c vch k ho ch và đánh giá các đi u ki n thú y cơ s. • Xác đnh vn đ cn nghiên cu, hình thành nh ng gi thuy t s đư c ki m đnh bng các nghiên cu phân tích ti p theo. 51
• Nghiên cu mô t có th s dng thông tin t nhi u ngu n khác nhau: tài li u lưu tr , thông tin đi chúng Vì nh ng thông tin này đư c cp nh t thư ng xuyên và có sn nên nói chung nghiên cu mô t it tn kém v th i gian và kinh t so vi nghiên cu phân tích nên nó rt ph bi n trong các nghiên cu dch t. • Tuy nhiên, nghiên cu mô t không có kh năng ki m đnh các gi thuy t dch t hc. II. CÁC PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U MÔ T • Có 3 phương pháp nghiên cu mô t chính: Nghiên cu tương quan Correlation Study: Nghiên cu hình thái ca bnh trong qu n th . Báo cáo bnh Case Reports hay đt bnh Case Series Đi u tra ngang Cross – Sectional Surveys • Mi phương pháp này cung cp thông tin v các đc tính khác nhau v qu n th đng vt, không gian, th i gian và mi nghiên cu đu có nh ng ưu đi m và hn ch riêng ca nó. 1. Nghiên cu tương quan • Nghiên cu tương quan là nghiên cu các hình thái ca bnh trong qu n th đ tìm ra mi liên quan gi a yu t nguy cơ và bnh nh m so sánh tn s mc bnh nh ng nhóm loài đng vt khác nhau trên cùng mt kho ng th i gian ho c nh ng nhóm đng vt trong cùng mt loài nhưng nh ng th i đi m khác nhau. • Cũng có th nói nghiên cu tương quan là nghiên cu mô t mi liên quan ca bnh vi nh ng yu t mà ngư i nghiên cu quan tâm như: tu i, gi ng, loài, tính bi t, th i gian, không gian 52
• Đ đánh giá mi quan h ca các yu t ngư i ta dùng h s tương quan. • Đây là thông s mô t mi quan h trong nghiên cu tương quan, h s này xác đnh v mt s lư ng mi quan h tuy n tính gi a phơi nhi m và bnh. • Có ngh ĩa là mi thay đi v mc đ phơi nhi m thì tn s mc bnh s tăng gi m tương ng theo. • Thu n li: nghiên cu tương quan đơn gi n, d ti n hành, th c hi n nhanh chóng vì đã có sn nh ng thông tin, nh ng d ki n ca qu n th , ít tn kém. • Hn ch : nghiên cu tương quan ít ho c không có kh năng suy di n, thi u kh năng ki m soát nh hư ng ca các yu t gây nhi u và các ch s tương quan ch bi u th mc đ phơi nhi m trung bình ca qu n th , ch không bi u th mc đ phơi nhi m ca tng cá th . 2. Các báo cáo ca bnh hay đt bnh • Khác vi nghiên cu tương quan, ngư i ta ti n hành xem xét toàn b qu n th . Trong nghiên cu ca bnh, đt bnh li tp trung mô t chi ti t, t m v căn nguyên, di n bi n ca tng trư ng hp bnh hay mt nhóm bnh có cùng mt ch n đoán. • Phương pháp nghiên cu này có th nh n bi t đư c nh ng nét khác thư ng ca bnh đang nghiên cu và dn đn hình thành mt hay nhi u gi thuy t mi. 53
• Nghiên cu tng trư ng hp bnh: Đây là phương pháp nghiên cu ph bi n nó cung cp thông tin v mt hi n tư ng bt thư ng v sc kho , là đi m mc cho vi c xác đnh bnh mi. Nghiên cu này th m rng ra nghiên cu hàng lo t các trư ng hp bnh hay đt bnh trong cùng mt gi i hn không gian và th i gian nh t đnh. • Nghiên cu đt bnh: Là nghiên cu thu th p các báo cáo bnh ca tng trư ng hp bnh xy ra trong mt th i gian ng n. Nghiên cu này rt quan tr ng trong dch t hc vì nó thư ng đư c áp dng đ xác đnh sm s bt đu xu t hi n dch hay bnh mi. • Nh n xét: Mc dù nghiên cu tng trư ng hp bnh hay đt bnh rt có ích trong vi c hình thành gi thuy t, nhưng nó cũng có nh ng hn ch nh t đnh như sau: Không có kh năng ki m tra đư c s có mt ca mt kt hp th ng kê. Phương pháp nghiên cu này da trên ti n tri n bnh ca mt cá th , do đó s có mt ca bt kỳ yu t nguy cơ nào cũng có th là s trùng hp ng u nhiên mà nhi u khi không th lo i tr ht. Khi gi i thích nguyên nhân thư ng b hn ch do thi u nhóm so sánh tương ng và làm m đi mi quan h ho c li gi ý mt kt hp không có trong th c t. 3. Nghiên cu ngang • Nghiên cu ngang là nghiên cu đư c th c hi n trên nh ng cá th có mt trong qu n th nghiên cu dù có bnh hay không có bnh, có phơi nhi m hay không phơi nhi m đư c lư ng giá vào đúng th i đi m nghiên cu đư c th c hi n. • Mc tiêu ch yu ca nghiên cu ngang là mô t dch t hc nh m tìm ra tn s mc bnh ho c s phân b ca mt hi n tư ng sc kho nào đó. 54
• Nh ng s li u này rt có giá tr đi vi nh ng nhà nghiên cu dch t hc, và ngư i qu n lý v lĩnh vc thú y trong vi c đánh giá tình tr ng sc kho và các yu t nh hư ng đn tình tr ng sc kho cu qu n th đng vt đang nghiên cu đ t đó có nh ng gi i pháp thích hp nh m hn ch tình hình dch bnh, nâng cao sc kho ca qu n th mà ta quan tâm. • Nghiên cu ngang có th đư c ti n hành dư i dng mt cu c đi u tra sc kho ca qu n th , thông qua vi c ch n mt mu ng u nhiên các cá th t qu n th . III. NGHIÊN C U MÔ T TRONG THÚ Y 1. Mô t ca bnh • Là mô hình nghiên cu cơ bn ca phương pháp dch t hc mô t da trên d ki n thu th p t tng cá th . • Là bnh án chi ti t, t m, đy đ do mt ho c nhi u bác s thú y th c hi n trên mt gia súc bnh. • Khi mô t đòi hi ph i khai thác đy đ, t m, đc bi t là v căn nguyên nghi ng ca bnh. Kt qu ph i nêu đư c mt hay nhi u gi thuy t v quan h nhân – qu . • Lưu ý: Khi mô t ca bnh ngoài vi c mô t nh ng bi u hi n chung, cn ph i mô t nh ng bi u hi n không bình thư ng ho c hi m th y ca mt bnh. • Ph i trung th c khi mô t nh ng hi n tư ng ho c nh ng bi u hi n ca bnh, tránh đưa ra nh ng nh n xét v nguyên nhân gây bnh ho c nh ng suy lu n đánh giá qua kt qu đi u tr tt hay xu. • Cn chú ý nh ng bi u hi n gi ng nhau mt s bnh trên cùng mt loài đng vt: 4 bnh đ ln (Dch t ln, Phó thương hàn, Đóng du ln, T huy t trùng ln); 3 bnh T huy t trùng, Khí ung thán, Nhi t thán trâu bò 55
2. Mô t các ca bnh hay mô t mt chùm bnh • Cũng tương t như mô t mt trư ng hp bnh nhưng đ áp dng mô t cho mt vài trư ng hp cùng mc mt bnh, cùng có chung mt hi n tư ng như nhau v sc kho . Mô t mt chùm bnh s có giá tr hình thành gi thuy t cao hơn so vi mô t mt trư ng hp bnh. • Do vy yêu cu ph i mô t chi ti t và trung th c quá trình bi u hi n lâm sàng ca các ca bnh đó trong mt đi u ki n nh t đnh gi i hn trong mt th i gian nào đó, cùng vi s đánh giá tiên lư ng. • Trong ph m vi mt tr i hay mt đa phương có th có nhi u ca bnh xy ra cùng mt lúc ho c mu n hơn ho c sm hơn. • Nên khi đc báo cáo v các lo i ca bnh, có th đt ra mt s câu hi: Qu n th hay tng đàn ti khu vc không gian đó có bnh lo i nào? Các ca bnh đã báo cáo có gi ng các ca bnh đã gp trong th c t không? Các ca bnh đã đư c mô t đy đ, khách quan chưa? Có th đi di n cho nhóm, đàn, loài gia súc chưa? 3. Kh o sát chung • Là nh ng nghiên cu mô t áp dng cho mt qu n th đng vt, mc tiêu ca kh o sát là cung cp nh ng s li u v s lưu hành, tính ph bi n ca các đc đi m như: T l mc, t l ch t, tu i mc, gi ng loài mc, th i đi m, mùa v mc Các lo i bnh tt, tác nhân gây bnh, phương th c, tp quán chăn nuôi, quy trình phòng bnh, tính ch t lây lan, mc đ tr m tr ng ca bnh 56
• Ta có th ti n hành kh o sát bng phương pháp tr c ti p ho c gián ti p: Phương pháp kh o sát tr c ti p có th ti n hành bng hình th c ph ng vn cá nhân, đi n tho i, thư tín Phương pháp kh o sát gián ti p thì do ngư i khác làm theo mu có sn ho c theo các câu hi mà ngư i đi u tra đưa ra 4. Nh ng đc trưng cn mô t • Đng vt: Đc trưng mô t v đng vt đ tr li cho câu hi “Loài đng vt nào mc bnh và mc như th nào?”. • Cho nên cn chú ý nh ng đc trưng sau: Tu i: tu i là yu t quan tr ng nh t trong các đc trưng v đng vt. Tu i không ch có liên quan đn tn s mc bnh các bnh nhi m khu n mà con liên quan đn mc đ nng ca bnh. Nh ng đng vt non có th không mc bnh trong mt kho ng th i gian nh t đnh t khi mi sinh (tu ỳ loài) do có kháng th t m truy n sang. Nhưng t l mc bnh s tăng cao theo th i gian nu không áp dng các bi n pháp phòng bnh đc hi u. Nói chung tu i càng tăng thì t l mc bnh và t l t vong càng tăng do các nguyên nhân sau: tăng phơi nhi m tích lu , gi m mi n dch phòng v ca cơ th , ki t sc không đc hi u, tăng d dng nhi m sc th , thay đi ni ti t. 57
Tính bi t: có s khác bi t rt rõ rt đi vi nhi u bnh v t l mc bnh, t vong gi a con đc và cái. S khác bi t này này có th là do đc tính ca gi i, s khác nhau v thăng bng ni ti t, môi trư ng sng VD: trong bnh Sy thai truy n nhi m t l mc bnh gi ng cái cao hơn gi ng đc. Loài gi ng: S khác bi t này thư ng do các yu t di truy n, kh năng thích nghi vi môi trư ng sng ca tng loài, gi ng Tr ng thái sinh lý: thông thư ng nh ng đng vt có tr ng thái th n kinh th dch thu c lo i hưng ph n thư ng có t l mc bnh và t vong cao hơn so vi nh ng đng vt có tr ng thái th n kinh thăng bng hay c ch • Không gian: Câu hi th 2 đư c nêu lên trong nghiên cu mô t là “Nơi nào có t l mc bnh cao nh t hay th p nh t?”. Các đc trưng mô t có liên quan đn không gian có th cung cp s hi u bi t sâu hơn v bnh căn ca bnh. V trí có th phân chia theo biên gi i t nhiên như núi, sông, sa mc, theo phân vùng hành chính. 58
• Th i gian: S li u miêu t theo th i gian tr li cho câu hi “Khi nào bnh xy ra thư ng xuyên hay ít xy ra?” và “Tn s ca bnh hi n nay có khác vi tn s tương ng trong quá kh hay không?” Thay đi t l bnh theo th i gian tương ng vi khái ni m kinh đi n v mt v dch có liên quan ti s tăng cao tn s ca bnh trong mt th i gian tương đi ln. S tăng tn s mc bnh trong mt kho ng th i gian: Đi vi nhi u bnh có th i kỳ bnh ng n, vi c mô t s tăng tn s mc bnh trong mt kho ng th i gian có th dn đn các nghiên cu phân tích v mt nguyên nhân gây bnh nào đó. Tính chu kỳ: S thay đi có tính chu kỳ là s thay đi lp li tn s ca bnh. Tính chu kỳ có th là hàng năm (theo mùa) hay theo tng th i kỳ nhi u năm. Chu kỳ nhi u năm: nguyên nhân ca tính chu kỳ nhi u năm này là do s thay đi mi n dch ca kh i cm th . Thí d: dch Si và dch cúm A thư ng xy ra 23 năm mt ln. Tính theo mùa: nguyên nhân dn đn s phân b theo mùa ca các bnh do s nh hư ng ca môi trư ng đn bn thân tác nhân gây bnh, đn côn trùng trung gian truy n bnh, đn tp quán, li sng và tính cm th ca vt ch . Nghiên cu di n bi n theo mùa ca bnh có th giúp cho vi c gi ý gi thuy t v bnh căn. 59
Xu th ca bnh: là s thay đi t l mc bnh và t l t vong trong mt kho ng th i gian dài nhi u năm, nhi u th p k và hàng th k. Xu hư ng th k có th do mt hay nhi u yu t khác nhau: Thay đi v k thu t ch n đoán dn đn tăng các báo cáo ca các ch n đoán đc bi t ngay c khi bnh th c s không còn ph bi n. Thay đi tính chính xác ca vi c th ng kê đng vt có phơi nhi m vi nguy cơ phát tri n bnh, dn đn thay đi t l mc bnh có th không ph n ánh s thay đi tn s th c ca bnh. Thay đi v phân b bnh ca qu n th có th dn đn thay đi t l thô ca bnh mc dù t l đc hi u theo tu i không thay đi. Thay đi t l sng sót, kh i bnh do ci ti n vi c đi u tr hay nh hư ng ca vi c đi u tr sm. Thay đi t l mi mc th c t do thay đi các yu t môi trư ng và đi u ki n chăm sóc. IV. K T LU N • Như vy dch t hc mô t quan tâm ti hàng lo t đc đi m cơ bn v tình hình dch bnh, trong mt kho ng không gian và th i gian nh t đnh, tp trung vào đc đi m ca đàn gia súc như: sc kho , bnh tt, tp quán chăn nuôi, phòng bnh, tính ch t lây lan th i gian và không gian phát sinh bnh. • Nghiên cu mô t là phương pháp đơn gi n nh t và có th còn nhi u thi u sót trong khi th c hi n, s thi u sót này có th là thi u đ tin cy tương đi và thông thư ng là chưa có đy đ lư ng thông tin cn thi t. 60
• Nghiên cu mô t rt có ích và thi t th c trong nghiên cu dch t hc. Do vy, các nghiên cu mô t cn ph i thi t k như th nào đ có cơ s hình thành mt gi thuy t nhân qu đ làm ti n đ cho nh ng mô t ti p theo sâu sc hơn, sát th c hơn và cũng là ti n đ cho các nghiên cu phân tích sau đó, bi bn thân các thi t k nghiên cu mô t không th ki m đnh đư c các gi thuy t v mi quan h nhân qu . CHƯƠNG 5 DCH T HC PHÂN TÍCH PH N 1 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U BNH CH NG 61
I. Đ NH NGH ĨA • Nghiên cu bnh ch ng là mt trong nh ng nghiên cu qu n th , ti n hành bng nghiên cu quan sát phân tích trên 2 nhóm cá th cùng mt lúc: nhóm ch cu và nhóm đi ch ng, da trên đi m xu t phát căn c vào có bnh (nhóm ch cu) và không có bnh (nhóm đi ch ng). • Sau đó ti n hành đi u tra ngư c tr li theo th i gian trư c đó xem tình tr ng phơi nhi m vi yu t nguy cơ như th nào, ri so sánh gi a hai nhóm vi nhau. Nhóm ch cu đư c ch n là mt nhóm gm nh ng cá th đng vt đã có mc bnh tr ng mà ta mu n nghiên cu. Nhóm đi ch ng là mt nhóm cá th đng nh t v nhi u góc đ vi nhóm ch cu, nhưng ch c ch n không mc bnh tr ng mu n nghiên cu như nhóm ch cu. • Phép nghiên cu bnh ch ng là mt thi t k nghiên cu phân tích dch t hc, nó đư c ti n hành sau các nghiên cu quan sát mô t. • Nói cách khác, sau khi đã quan sát mô t và hình thành mt gi thuy t nhân qu gi a mt bnh tr ng vi mt yu t nguy cơ thì ta s c xác nh n s kt hp nhân qu đó bng cách ti n hành mt nghiên cu dch t hc phân tích, đây là nghiên cu bnh ch ng. 62
• Mt trong nh ng đi m xu t phát đu tiên rt quan tr ng ca phép nghiên cu bnh ch ng là bnh. • Cho nên bnh cn ph i đc bi t quan tâm: bnh ph i đư c đnh ngh ĩa chính xác, rõ ràng, d hi u, d th ng nh t đ đm bo vi c ch n nhóm bnh là đng nh t, không mc các sai s h th ng. • Nh ng nghiên cu ít coi tr ng đi m xu t phát này thì trong kt qu nghiên cu s ch a đng nh ng sai s và kt qu không có đ tin cy. • Mu n đm bo tính đng nh t đó, trong thi t k ph i lp ra mt bn tiêu chu n ch n đoán bnh th t ch t ch , th t c th , đo lư ng chính xác, th t đơn gi n d hi u, ai cũng làm đư c và làm th ng nh t như nhau trên mi cá th d cu c nghiên cu. II. PHÂN TÍCH NGHIÊN C U B NH CH NG • Phân tích nghiên cu bnh ch ng là so sánh tn s phơi nhi m vi mt yu t nguy cơ gi a nhóm bnh và nhóm ch ng. • Sau khi đã ch n đư c 2 nhóm này ri, thì công vi c ti p sau đó là đi u tra ngư c li th i gian trư c xem mi cá th đã phơi nhi m vi yu t nguy cơ như th nào và đư c ti n hành như nhau đi vi tng cá th 2 nhóm, đ cu i cùng có th đem so sánh đư c vi nhau. 63
• Như vy, cu i cùng mi nhóm s bao gm 2 lo i: có và không phơi nhi m vi yu t nguy cơ. • Đ tính toán s kt hp, s li u dch t hc đư c trình bày thành bng ti p liên (2x2). • Bng ti p liên (2x2) có th đư c phát tri n thành các bng (rxc), trong đó r là s hàng và c là s ct đ nghiên cu mc đ phơi nhi m khác nhau và các giai đo n bnh khác nhau. Bng ti p liên (2x2) Ch đng ch n Bnh tr ng Tng vào nghiên cu Có Không Nguy Có a b a+b cơ Không c d c+d Tng a+c b+d a+b+c+d=n •Trong đó: a: là s cá th đư c ch n có bnh mà khi nghiên cu th y có phơi nhi m vi yu t nguy cơ b: là s cá th không có bnh, nhưng có phơi nhi m vi yu t nguy cơ c: là s cá th có bnh, nhưng không có phơi nhi m d: là s cá th không có bnh và cũng không có phơi nhi m • Đ đm bo cho d ki n có ý ngh ĩa th ng kê, trư c khi phân tích kt qu bao gi cũng ph i làm test χ2, theo k thu t χ2 Mantel – Haenszel. [(ad – bc) – n/2] x n χ2 = (a+b)(c+d)(a+c)(b+d) • Vi mt bc t do và vi xác su t P = 0,05; 0,01 • Tra bng χ2, nu đm bo d ki n có ý ngh ĩa ta s ti n hành tính toán các s li u cn thi t cho nghiên cu. 64
1. Nguy cơ tương đi (Relative risk: RR) • Nguy cơ tương đi đánh giá mc đ kt hp gi a phơi nhi m vi mt yu t nguy cơ và bnh, nó nói lên kh năng phát tri n bnh mt cách tương đi nhóm bnh có phơi nhi m. • Nguy cơ tương đi đư c tính theo công th c: Ie a/(a+b) RR= = Io c/(c+d) • Trong đó: Ie : là t l mi mc nhóm có phơi nhi m Io : là t l mi mc nhóm không phơi nhi m • Ta có th ly ví d đ so sánh t l mc bnh gi a nh ng ln đư c nuôi trong đi u ki n chu ng tr i sch s vi nh ng ln đư c nuôi trong đi u ki n chu ng tr i m th p, bn th u. Bnh tr ng Ch đng ch n Tng Có Không Nguy Chu ng tr i m th p 1350 1296 2646 cơ Chu ng tr i sch s 55 145 200 Tng 1405 1441 2846 1350/(1350+1296) 1350/2646 1350x200 270000 RR = = = = = 1,86 55/(55+145) 55/200 2646x55 145530 2. T su t chênh (Odds ratio) • Trong đa s các trư ng hp nghiên cu bnh ch ng, ta không th tính toán tr c ti p t l bnh nhóm phơi nhi m và không phơi nhi m. Do đó không th áp dng công th c tính nguy cơ tương đi (RR) mà ph i tính gián ti p qua t su t chênh. • T su t chênh cũng là mt s đo ca nguy cơ so sánh, nó so sánh đ chênh ca bnh s xy ra trong s cá th có phơi nhi m vi yu t nguy cơ và đ chênh ca bnh s xy ra trong s cá th không phơi nhi m vi yu t nguy cơ. 65
• Trong các bnh hi m gp, t l mc bnh nhóm có phơi nhi m và không phơi nhi m là rt th p. Tng s: (a+b) ≈ b và (c+d) ≈ d. Do vy ta có công th c tính t su t chênh OR như sau: a/(a+b) a/b ad RR = ≈ ≈ = OR c/(c+d) c/d bc Nu OR > 1 ch s kt hp gi a bnh vi s phơi nhi m, tr s OR càng ln thì s kt hp càng mnh Nu OR = 1 thì bnh và s phơi nhi m vi yu t nguy cơ không có liên quan gì đn nhau OR < 1 nói lên mt kt hp âm tính • Ta ly ví d đ so sánh t l mc bnh gi a nh ng gia súc đư c tiêm phòng vacxin và gia súc không đư c tiêm phòng vacxin Ch đng ch n Bnh Không bnh Tng Không tiêm phòng 25 187 212 vacxin Tiêm phòng vacxin 5 275 280 Tng 30 462 492 25x275 6875 OR = = = 7,35 5x187 935 3. Nguy cơ quy thu c (Attributable Risk: AR) • Nguy cơ quy thu c đư c đnh ngh ĩa là s khác nhau v t l mi mc (I) nhóm có phơi nhi m và không phơi nhi m. Nó đo lư ng nh hư ng tuy t đi ca phơi nhi m có nguy cơ cao phát tri n bnh hai nhóm. • nghiên cu này, ưc lư ng ca AR ch là tương đi, ta nh c li: trong lý thuy t v lư i nguyên nhân và lư i hu qu đã đ cp đn mt nguy cơ có th tham gia gây nhi u hu qu khác nhau, cũng như mt bnh tr ng có th gây nên do hu qu ca nhi u nguy cơ 66
• đây ta đang nghiên cu kt hp cu bnh tr ng và nguy cơ thì cn bi t rng trong vi c hình thành bnh tr ng nghiên cu có bao nhiêu ph n là do yu t nguy cơ nghiên cu ch u trách nhi m v s hình thành bnh tr ng đang nghiên cu. • Ph n này gi là nguy cơ quy thu c, hay như cách nói quen thu c v nguy cơ này là “mt t l ti đa ca mt bnh quy riêng cho mt yu t nguy cơ”. • Ký hi u quen dùng là AR, đư c tính mt cách đơn gi n nh t và nhi u ngư i ch p nh n nh t là khi t l mi mc tính đư c trong nhóm phơi nhi m Ie và không phơi nhi m Io ca mu nghiên cu là đi di n tương ng cho qu n th . • Công th c này đư c bi u di n như sau: a c AR = Ie – Io = a+b c+d Nu AR=0: không có s kt hp gi a phơi nhi m và bnh, không có s khác nhau v t l mi mc hai nhóm có phơi nhi m và không phơi nhi m. AR>0: có s kt hp gi a phơi nhi m và bnh: S các trư ng hp bnh nhóm có phơi nhi m đư c quy cho là phơi nhi m vi yu t nguy cơ, và s trư ng hp bnh nhóm có phơi nhi m s gi m đi nu ta hn ch phơi nhi m vi yu t nguy cơ. AR<0: Có s kt hp âm tính • Nhưng th c ra các t l mi mc nhóm phơi nhi m và không phơi nhi m không có giá tr đi di n trên, nên đ đánh giá s gi m t l mi mc bng gi m phơi nhi m, nguy cơ quy thu c thư ng đư c tính bng ph n trăm. • Nguy cơ quy thu c ph n trăm đư c tính bng công th c sau: AR Ie – Io RR – 1 AR% = x 100 = x 100 AR%= x100 Ie Ie RR • Nguy cơ quy thu c này g i là nguy cơ quy thu c ph n trăm, c ũng g i là phân s căn nguyên, t l quy thu c (attributable rate, etiologic fraction, attributable proportion) cho m u nghiên c u. 67
VD: T nghiên c u nguy cơ m c b nh gi a chu ng tr i m th p và chu ng tr i s ch s ta có: AR% = {(1,861)/1,86}x100=46,24% Nu chu ng tr i m th p gây ra b nh; 46,24% b nh là do chu ng tr i m th p, có th làm gi m t l bnh b ng cách gi v sinh chu ng tr i. III. ĐÁNH GIÁ KT QU NGHIÊN C U 1. Sai l ch l a ch n (Selection Bias) • Sai l ch l a ch n có th xy ra b t k ỳ lúc nào trong quá trình chúng ta l a ch n nhóm b nh và nhóm ch ng vào nghiên c u. • Có nhi u tình hu ng d n đ n sai l ch l a ch n: Các tình hu ng có chung m t đ c đi m Đó là s khác nhau v tình tr ng b nh và phơi nhi m gi a nh ng đ i tư ng tham gia nghiên c u. Có nh ng đ i tư ng đ tiêu chu n nhưng không tham gia ho c không đư c l a ch n. Sai l ch này xu t hi n khi t l tr li th p hay tr li không gi ng nhau gi a ch nhóm b nh và nhóm ch ng. 2. Sai l ch quan sát (Observation bias) • Sai l ch quan sát là s sai l ch trong vi c thu th p thông tin v tình tr ng phơi nhi m và bnh. • Sai l ch này x y ra do thông tin v phơi nhi m đư c thu th p t nh ng đ i tư ng nghiên c u sau khi đã mc b nh. • Trình đ ca ch gia súc c ũng nh hư ng t i vi c báo cáo, ghi chép hay gi i thích thông tin v bnh. 68
3. Sai lch hi tư ng (Recall bias) • Sai lch hi tư ng là sai lch v s nh li ti n s phơi nhi m nhóm bnh và nhóm ch ng. • Phương pháp thu th p thông tin trong nghiên cu bnhch ng là hi tr c ti p ch gia súc nên nó có th cho nh ng kt qu khác nhau tu ỳ theo s hp tác và s nhi t tình ca h. 4. Sai lch phân lo i • Sai lch phân lo i có liên quan vi nh ng sai lch trong vi c phân lo i sai phơi nhi m và tình tr ng bnh. Nh ng sai lm như vy là không th tránh kh i trong bt kỳ nghiên cu nào. • Sai lch phân lo i ng u nhiên: Khi phân lo i tình tr ng phơi nhi m hay bnh sai như nhau c nhóm bnh và nhóm ch ng. • Sai lch phân lo i không ng u nhiên: khi phân lo i tình tr ng phơi nhi m hay bnh không như nhau c nhóm bnh và nhóm ch ng. IV. K T LU N • Nghiên cu bnh ch ng là mt nghiên cu đc bi t đi u tra các bnh hi m và vai trò ca yu t nguy cơ. • Vì giá thành th p và hi u qu cao, nghiên cu bnhch ng là bư c đu tiên trong vi c xác đnh nh hư ng ca các yu t nguy cơ đi vi bnh. • Nu thi t k và th c hi n chính xác, nghiên cu bênh ch ng là mt phương pháp nghiên cu có giá tr và đáng tin cy đ ki m tra các gi thuy t dch t hc. 69
• Ưu đi m: Th c hi n tương đi nhanh, ít tn kém hơn so vi các nghiên cu phân tích khác, đc bi t thích hp vi nh ng bnh có th i kỳ bnh kéo dài. Ti ưu khi nghiên cu các bnh hi m vì các đi tư ng nghiên cu đư c la ch n trên cơ s tình tr ng bnh. Có kh năng đi u tra nh hư ng ca nhi u yu t căn nguyên và là bư c kh i đu cho vi c xác đnh các yu t phòng bnh hay nguyên nhân ca mt bnh mà ta còn bi t rt ít. • Như c đi m: Không có hi u qu khi nghiên cu các phơi nhi m hi m, tr khi nghiên cu rt ln hay phơi nhi m ph bi n nh ng đi tư ng mc bnh. Không tính toán đư c tr c ti p t l mc bnh nhóm phơi nhi m và nhóm không phơi nhi m tr khi nghiên cu da trên qu n th . Trong mt vài trư ng hp, mi quan h v mt th i gian gi a phơi nhi m và bnh khó có th xác đnh đư c. Nh y cm vi các sai lch đc bi t là sai lch la ch n và hi tư ng. PH N 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U THU N T P 70
I. Đ NH NGH ĨA • Nghiên cu thu n tp (Cohort Studies) hay còn gi là nghiên cu theo dõi (Followup Studies), là lo i nghiên cu phân tích quan sát, trong đó mt hay nhi u nhóm cá th đư c ch n trên cơ s có hay không phơi nhi m vi mt yu t nguy cơ. • Ti th i đi m tình tr ng phơi nhi m đư c xác đnh, tt c các đi tư ng nghiên cu chưa mc bnh mà ta nghiên cu và đư c theo dõi trong mt th i gian dài đ đánh giá s xu t hi n ca bnh đó. • Hay nói cách khác đi m xu t phát ca nghiên cu thu n tp là căn c vào s ki n: Có phơi nhi m vi yu t nguy cơ (nhóm ch cu), không phơi nhi m vi yu t nguy cơ (nhóm đi ch ng) ri sau đó mi xem xét theo dõi v bnh tr ng c 2 nhóm đó như th nào? • Th i đi m bt đu ti n hành nghiên cu là hi n ti, nh ng th i đi m xy ra s ki n có th khác nhau tu ỳ theo thi t k ban đu. II. CÁC LO I NGHIÊN C U THU N T P 1. Nghiên cu thu n tp hi cu • Th i đi m bt đu nghiên cu vào lúc c phơi nhi m và bnh tr ng đã xy ra hoàn toàn. • Nhưng đi m khác bi t vi thi t k nghiên cu bnh ch ng là thi t k thu n tp hi cu này là ta ch đng ch n s ki n phơi nhi m vào nhóm ch cu, sau đó mi ln tr li xem tình hình bnh tr ng đã xy ra như th nào c hai nhóm ch cu và đi ch ng. 71
2. Nghiên cu thu n tp tương lai • Trong nghiên cu này, ti th i đi m nghiên cu các cá th nghiên cu đã bt đu có phơi nhi m vi yu t nguy cơ nhưng chưa xu t hi n bnh, đư c theo dõi mt th i gian ng n ho c dài, có th rt dài trong tương lai. • Đi u này ph thu c vào li u đáp ng và th i gian đáp ng ca yu t nguy cơ đi vi bnh tr ng. 3. Nghiên cu thu n tp va hi cu va tương lai • Các thông tin thu th p đư c va hi cu va tương lai trên cùng mt qu n th . Lo i nghiên cu này rt có ích đi vi các phơi nhi m va có nh hư ng ng n va có nh hư ng dài. • VD: mt ch t hoá hc có th làm tăng nguy cơ d dng bm sinh trong mt vài năm sau khi phơi nhi m ho c nguy cơ ung thư sau hàng ch c năm. 4. Nghiên cu thu n tp lng nghiên cu bnh ch ng • Trong các nghiên cu dch t hc, ngư i ta thư ng th c hi n lng nghiên cu bnh ch ng vào mt nghiên cu thu n tp hi cu ho c tương lai. • Thi t k nghiên cu này đc bi t thích hp khi th c hi n trong nh ng nghiên cu ln, tuy nhiên đòi hi chi phí tn kém. • VD: Thu th p mu máu ca nh ng ln đư c nuôi bng th c ăn có ch a kháng sinh, sau đó ti p tc theo dõi đ xác đnh lư ng kháng sinh tn dư trong sn ph m và nh hư ng ca nó. 72
III. PHÂN TÍCH K T QU NGHIÊN C U • Phân tích kt qu trong nghiên cu thu n tp có liên quan đn vi c tính toán các t l mc bnh các nhóm thu n tp mà ta nghiên cu: Nhóm có phơi nhi m vi yu t nguy cơ Nhóm không có phơi nhi m vi yu t nguy cơ Các mc đ phơi nhi m khác nhau đi vi các yu t nguy cơ S ph i hp gi a các yu t nguy cơ vi nhau. Bng ti p liên (2x2) Ch đng ch n Hu qu Tng vào nghiên cu Bnh Không Có phơi nhi m a b a+b Nguy cơ Không phơi nhi m c d c+d Tng a+c b+d a+b+c+d=n •Trong đó a: là s cá th đư c ch n phơi nhi m vi yu t nguy cơ, mà khi nghiên cu th y phát tri n bnh b: là s cá th có phơi nhi m vi yu t nguy cơ, nhưng khi nghiên cu không th y phát tri n bnh c: là s cá th không phơi nhi m vi yu t nguy cơ, nhưng khi nghiên cu th y có phát tri n bnh d: là s cá th không phơi nhi m vi yu t nguy cơ và cũng không phát tri n bnh. • Đi vi nghiên cu thu n tp có th i gian theo dõi thay đi, ngư i ta trình bày s li u theo mt bng khác vì lúc này kt qu thu đư c là đơn v th i gian con các cá th theo dõi có phơi nhi m và không phơi nhi m không ph i là tng s cá th mi nhóm nghiên cu. • Ngoài ra, trong trư ng hp này không cn thi t ph i tính toán t l mc bnh nhóm có phơi nhi m và không phơi nhi m. 73