Bài giảng Sinh lý sinh sản - Nguyễn Phúc Hậu

116 trang hapham 1310

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Sinh lý sinh sản - Nguyễn Phúc Hậu", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

bai_giang_sinh_ly_sinh_san_nguyen_phuc_hau.ppt

Nội dung text: Bài giảng Sinh lý sinh sản - Nguyễn Phúc Hậu

SINH LÝ SINH SẢN Ths. Bs. Nguyễn Phúc Hậu Phó Chủ Nhiệm BM Sinh lý học ĐẠI HỌC Y DƯỢC TP HCM
ĐẠI CƯƠNG VỀ HỆ SINH SẢN
Sự khác biệt giữa đực và cái là tùy thuộc một nhiễm sắc thể (nhiễm sắc thể Y) Và một cặp cấu trúc nội tiết là tinh hoàn ở giống đực- buồng trứng ở giống cái. Thời kỳ bào thai, sự biệt hóa tuyến sinh sản nguyên thủy* (primitive gonads) thành tinh hoàn hay buồng trứng là do yếu tố di truyền quyết định.
Tinh hoàn sau khi hình thành -> biệt hóa ra cơ quan sinh sản nam (như ống dẫn tinh, mào tinh, ). Nếu không có tinh hoàn, cơ quan sinh sản nữ sẽ hình thành. Ở cả hai phái, tuyến sinh sản* (gonads) có hai chức năng: Chức năng sản xuất giao tử và chức năng bài tiết các hormon phái tính.
Androgen là các hormon steroit có tác động nam hóa Estrogen là các hormon có tác dụng làm nữ hóa. Các hormon này bình thường đều hiện diện ở cả hai phái. Tinh hoàn là nơi bài tiết rất nhiều androgen, chủ yếu là testosteron, nhưng tinh hoàn cũng sản xuất một ít estrogen. Buồng trứng là nơi sản xuất rất nhiều estrogen và một ít testosteron
Androgen cũng được bài tiết ở vỏ thượng thận của cả 2 phái và một số androgen này được biến đổi thành estrogen ở mô mỡ và các mô khác. Buồng trứng còn bài tiết progesteron, relaxin Progesteron có tác dụng chuẩn bị tử cung tiếp nhận bào thai. Đặc biệt trong thời kỳ có thai, buồng trứng còn bài tiết một hormon polypeptit là relaxin có tác dụng làm mềm dây chằng khớp xương mu và cổ tử cung.
Ở cả 2 phái, tuyến sinh sản còn bài tiết những hormon polypeptit khác trong đó có inhibin. Đây là một polypeptit tác dụng ức chế bài tiết FSH. Chức năng bài tiết và tạo giao tử của tuyến sinh sản tùy thuộc vào sự bài tiết gonadotropin của tiền yên. Gonadotropin là từ gọi chung cho hai hormon là FSH và LH.
Các hormon phái tính và inhibin có tác dụng điều hòa ngược, ức chế bài tiết gonadotropin. Phái nam, sự bài tiết gonadotropin không có tính chu kỳ còn ở Phái nữ sau dậy thì, các hormon này được bài tiết tuần tự và như thế tạo ra chu kỳ kinh nguyệt, sự mang thai và tạo sữa.
Sự biệt hóa và phát triển cơ quan sinh sản ở bào thai Nhiễm sắc thể phái tính ◼ Phái tính được quyết định về mặt di truyền bởi 2 nhiễm sắc thể gọi là nhiễm sắc thể phái tính (sex chromosomes). ◼ Các nhiễm sắc thể còn lại được gọi là nhiễm sắc thể cơ thể Ở người nhiễm sắc thể phái tính được gọi là nhiễm sắc thể X và Y. ◼ Nhiễm sắc thể Y là điều kiện cần và đủ để tạo ra tinh hoàn.
Chỉ có một vùng nhỏ trên nhánh ngắn của nhiễm sắc thể Y là quyết định sự hình thành tinh hoàn. Vùng này được gọi là SDY (sex determining of the Y chromosome - vùng quyết định phái tính của NST Y) Chứa một loạt các gen cần để biệt hóa tinh hoàn, trong đó bao gồm gen tạo ra chất MIS (Mullerian inhibiting substance)
Nhiễm sắc thể Y có kích thước nhỏ hơn nhiễm sắc thể X. Vì vậy có giả thuyết cho rằng tinh trùng Y nhẹ hơn tinh trùng X nên “bơi” nhanh hơn trong đường sinh sản người phụ nữ và đến trứng trước. Điều đó giải thích tại sao dân số loài người có phái nam hơi nhiều hơn phái nữ.
Sự hình thành tuyến sinh sản (tinh hoàn hay buồng trứng) Trong bào thai, sự phát triển của tuyến sinh sản bắt đầu bằng sự xuất hiện 2 gờ sinh sản (genital ridge) ở gần tuyến thượng thận. Đây là 2 tuyến sinh sản nguyên thủy dần dần phát triển thành một vùng vỏ cấp 2 và một vùng tủy cấp 2 Khi bào thai được 6 tuần tuổi, cấu trúc này ở cả 2 phái đều giống nhau.
Đến tuần thứ 7, 8, bào thai được di truyền là nam (genetic male) thì phần tủy sẽ phát triển thành tinh hoàn còn phần vỏ sẽ thoái triển. Lúc này tế bào Leydig và tế bào Sertoli tiết ra testosteron và chất ức chế ống Muller (Mullerian inhibiting substance, MIS). Bào thai di truyền là nam, sau khi tinh hoàn hình thành, tế bào Leydig sẽ bài tiết testosteron còn tế bào Sertoli bài tiết MIS MIS làm teo ống Muller bằng cơ chế apoptosis còn testosteron làm ống Wolf phát triển thành mào tinh và ống dẫn tinh. Nếu bào thai được di truyền là nữ thì phần vỏ sẽ phát triển thành buồng trứng còn phần tủy sẽ thoái triển.
Sự biệt hoá tuyến sinh sản
Tuần thứ bảy, bào thai có các đường sinh sản (genital ducts) của cả nữ lẫn nam là ống Muller và ống Wolf. Đây là những ống sinh sản nguyên thủy. Ở bào thai nữ hệ thống ống Muller sẽ phát triển thành ống dẫn trứng và tử cung. Còn ở bào thai nam ống Wolf sẽ phát triển thành mào tinh và ống dẫn tinh.
Cơ quan sinh sản ngoài Đến tuần thứ 8 các cơ quan này của cả 2 phái đều giống nhau Sau đó khe sinh niệu (urogenital slit) biến mất, hình thành nên cơ quan sinh sản ngoài của phái nam, Hay khe sinh niệu vẫn còn tạo nên cơ quan sinh sản ngoài của phái nữ.
Sự biệt hoá cơ quan Sinh Dục ngoài
Tác nhân khởi phát hiện tượng dậy thì Tuyến sinh sản của trẻ con vẫn có khả năng đáp ứng với gonadotropin. Tuyến yên của chúng cũng có chứa các hormon này. Và vùng dưới đồi cũng có GnRH. Tuy nhiên không hiểu sao vào giai đoạn này tuyến yên không bài tiết gonadotropin.
Ở khỉ con nếu chích liên tiếp GnRH để tạo những xung nồng độ trong máu (pulsatile injection) kinh nguyệt sẽ xuất hiện. Ngoài ra nhận thấy ở bào thai, GnRH được bài tiết dưới dạng xung. Vậy từ lúc mới sinh cho đến lúc dậy thì, có một cơ chế thần kinh ngăn không cho GnRH bài tiết dưới dạng xung như ở người lớn.
Tuổi dậy thì không có tính cố định. Ở châu Âu và Hoa Kỳ, người ta nhận thấy trong vòng 175 năm qua tuổi dậy thì đang giảm đi với tốc độ 1-3 tháng trong mỗi 10 năm. Tuổi dậy thì của phái nữ là 8 –13 và ở phái nam là 9 –14 tuổi.
Mãn kinh (menopause) Về già, buồng trứng phụ nữ càng ít đáp ứng với gonadotropin Số lượng nang noãn nguyên thủy giảm rất nhanh, buồng trứng không còn tiết nhiều progesteron và 17b estradiol. Do tác dụng điều khiển ngược của estrogen và progesteron giảm đi nên lượng LH và FSH bài tiết gia tăng
45-55 tuổi, kinh nguyệt thất thường rồi ngừng hẳn. Trung bình là 52ø. Lúc mãn kinh là do thiếu estrogen : - Cảm giác nóng, chạy từ thân người lên mặt (vascular flushing). - Tính khí thay đổi (emotional lability). - Mô bì âm đạo bị mỏng đi và mất khả năng xuất tiết. - Vú teo lại. - Đặc biệt là mô xương bị mất càng lúc càng nhiều và tăng nguy cơ bệnh mạch vành.
SINH SẢN NAM Tinh hoàn nằm trong bìu. Nơi đây có nhiệt độ thấp hơn nhiệt độ trung tâm của cơ thể từ 1 -2 độ 80% tinh hoàn của người lớn là ống sinh tinh, 20% còn lại là mô liên kết. Thành ống sinh tinh là nơi tinh trùng được tạo ra.
Màng ngăn máu - tinh hoàn (blood-testis-barrier)
Tạo tinh trùng (Gametogenesis) Màng ngăn máu - tinh hoàn Thành của ống sinh tinh được tạo thành bởi các tế bào mầm nguyên thủy và tế bào Sertoli Tế bào Sertoli là những tế bào to, phức tạp có chứa glycogen và trải dài từ màng đáy đến lòng ống sinh tinh. Ở gần màng đáy, các tế bào Sertoli kế cận nhau gắn chặt vào nhau nhờ những liên kết chặt (tight junction, còn gọi là liên kết vòng bịt)
Nhờ các liên kết chặt này mà các phân tử lớn không đi qua lại từ khoảng kẽ sang lòng ống sinh tinh được. Đặc điểm như vậy có thể nói giữa khoảng kẽ và lòng ống sinh tinh có một hàng rào ngăn cách. Hàng rào này được gọi là màng ngăn máu-tinh hoàn.
Có khả năng ngăn các phân tử lớn nhưng màng ngăn máu-tinh hoàn cho các steroit qua lại dễ dàng. Tế bào mầm đang trưởng thành cũng phải băng qua màng ngăn này để đi vào lòng ống sinh tinh. Quá trình di chuyển diễn ra không làm phá hủy màng ngăn là do liên tục có sự phá vỡ liên-kết-chặt ở phía trên và sự hình thành liên-kết-chặt ở phía dưới.
Dịch trong lòng ống-sinh-tinh: chứa rất ít protein và glucose, có nhiều androgen, estrogens, K+, inositol, glutamic và aspartic axít. Màng ngăn máu-tinh hoàn là tác nhân duy trì thành phần dịch như trên. Nhờ màng ngăn này mà các tế bào mầm được bảo vệ khỏi các chất độc hại với chúng trong máu.
Màng ngăn cũng giúp ngăn không cho các sản phẩm hình thành từ quá trình phân chia hay trưởng thành của tế bào mầm vào hệ tuần hoàn để tạo kháng thể. Điều đó tránh khả năng gây phản ứng tự miễn
Trường hợp cơ chế này không hoạt động tốt, hiệu giá kháng thể kháng tinh trùng trong huyết thanh cao Gây suy giảm khả năng thụ tinh của tinh trùng. Màng ngăn cũng tạo một bậc thang nồng độ thẩm thấu (osmotic gradient) làm dịch di chuyển vào lòng ống sinh tinh.
Sự tạo tinh Sản xuất tinh trùng bắt đầu từ lúc dậy thì và kéo dài suốt đời. Mỗi ngày có khoảng 100 đến 200 triệu tinh trùng được tạo ra. Để tạo số lượng lớn các tinh nguyên bào phải được tạo thêm bằng hiện tượng phân chia tế bào.
Khi trưởng thành, các tinh nguyên bào biến thành tinh bào bậc 1. Mỗi tinh bào 1 sẽ gián phân giảm nhiễm qua 2 giai đoạn. Giai đoạn 1 tạo ra 2 tinh bào bậc 2 Giai đoạn 2 cho ra 4 tinh tử.
Tinh tử có 22 NST cơ thể và 1 NST phái tính, có thể là X hay Y. Tinh tử khi trưởng thành sẽ thành tinh trùng Tinh nguyên bào phân chia và trưởng thành, con cháu của nó vẫn còn nối với nhau bởi những cầu bào tương cho đến giai đoạn cuối cùng của tinh tử. Nhờ thế bảo đảm tính đồng bộ của mỗi clôn tế bào mầm. Tức là tinh tử của cùng một clôn thì xuất hiện cùng một lúc.
Theo ước tính, mỗi tinh nguyên bào sẽ cho ra 512 tinh tử. Trong quá trình này nhân tinh tử cô đặc, bào tương co lại, hình thành thể cực đầu và phát triển đuôi. Ở người, từ một tế bào mầm nguyên thủy phải mất 74 ngày mới cho ra được tinh trùng trưởng thành. Khi được đưa vào lòng ống sinh tinh, tinh trùng có cấu trúc thẳng và gồm 3 phần
Phần đầu có chứa nhân và thể cực đầu (acrosome). Thể cực đầu có các men thủy phân và men phân hủy protein Các men này giúp tinh trùng xuyên vào trứng và cũng có thể giúp tinh trùng xuyên qua nút nhầy ở cổ tử cung. Thân của tinh trùng có nhiều ty thể tạo năng lượng, sự di chuyển của tinh trùng. Phần cuối của tinh trùng là đuôi tạo chuyển động cho tinh trùng.
Đường đi của tinh trùng Tinh trùng từ dịch phóng tinh không thể thụ tinh ngay được. Quá trình thụ tinh xảy ra được nếu tinh trùng nằm trong đường sinh sản nữ từ 4 đến 6 tiếng,chịu sự biến đổi gọi là “tạo khả năng” Quá trình thụ tinh trong ống nghiệm chỉ xảy ra sau khi tinh trùng được rửa sạch dịch của túi tinh.
Điều này chứng tỏ những chất trong đường sinh sản nữ đã rửa sạch hay trung hòa các chất nằm trên tinh trùng. Những chất này sẽ ngăn tinh trùng kết hợp với trứng. Dù quá trình “tạo khả năng” còn chưa được biết rõ, nhưng nó làm cho tinh trùng có được cử động rất đặc biệt giúp tinh trùng dễ xuyên qua trứng. Nó cũng giúp enzym từ thể cực đầu thoát ra làm xuyên thủng trứng.
Hiện tượng cương Hiện tượng cương bắt đầu bằng sự giãn nở tiểu động mạch, làm máu đổ vào mô xốp. Khi các mô xốp của dương vật chứa đầy máu, các tĩnh mạch sẽ bị ép, làm cản máu khó thoát ra. Dương vật căng cứng.
Trung khu phối hợp gây phản ứng cương nằm ở đoạn tủy lưng. Trung khu này nhận xung động hướng tâm Bộ phận nhận cảm ở cơ quan sinh sản Từ hệ thần kinh trung ương khi có kích thích tình dục về mặt tâm lý (nhìn hình ảnh khiêu gợi, nghe kể, ).
Trung khu này phát xung động ly tâm đi theo dây thần kinh tạng vùng chậu dẫn đến dương vật. Trong các chất dẫn truyền của hệ thần kinh phó giao cảm gây hiện tượng cương, chất nitric oxit (NO) là chất dẫn truyền thần kinh quan trọng. Hiện tượng cương bị chấm dứt khi có luồng xung động giao cảm làm co tiểu động mạch.
Hiện tượng phóng tinh Là một phản xạ tủy sống 2 giai đoạn: Giai đoạn tiết tinh (emission): tinh dịch được tiết ra và di chuyển vào niệu đạo do sự co thắt của cơ trơn ở ống dẫn tinh và túi tinh Giai đoạn phóng tinh thật sự: Tinh dịch từ niệu đạo được các cơ bầu hang co thắt làm bắn ra khỏi niệu đạo lúc cực khoái.
Phản xạ phóng tinh có luồng hướng tâm xuất phát từ các bộ phận nhận cảm giác đụng chạm ở đầu dương vật, đi đến tủy sống qua thần kinh thẹn trong. Trung khu phản xạ phóng tinh nằm ở đoạn tủy lưng dưới cùng và đoạn tủy thiêng trên cùng.
Tinh dịch Dịch phóng ra khỏi dương vật lúc cực khoái là tinh dịch. Tinh dịch có chứa tinh trùng và các chất tiết của túi tinh, tuyến tiền liệt, tuyến Cowper (tuyến bầu niệu đạo) và tuyến niệu đạo. Thể tích trung bình của tinh dịch trong 1 lần phóng tinh là 2.5 – 3.5 mL sau vài ngày kiêng giao hợp.
Bình thường trong 1mL tinh dịch có 100 triệu tinh trùng. 50% người đàn ông có số lượng tinh trùng từ 20 – 40 triệu/mL Người có số lượng dưới 20 triệu/mL bị vô sinh. Tinh trùng di chuyển với tốc độ 3mm/phút Sau khi giao hợp phải mất 30-60 phút tinh trùng mới đến ống vòi.
Chức năng nội tiết của tinh hoàn Hóa học và sinh tổng hợp testosteron Testosteron là hormon chính của tinh hoàn. Testosteron được sinh tổng hợp từ cholesterol trong tế bào Leydig. Testosteron cũng được tạo ra ở vỏ thượng thận. Sự bài tiết testosteron chịu sự điều khiển của LH. LH kích thích tế bào Leydig qua cơ chế làm tăng AMP vòng.
Bài tiết Testosteron bài tiết ở người đàn ông là 4 – 9mg/ngày. Một lượng nhỏ testosteron cũng được bài tiết ở phụ nữ có lẽ từ buồng trứng và thượng thận.
Vận chuyển và chuyển hoá Nồng độ testosteron (tự do và kết hợp) ở người đàn ông trưởng thành là 525 ng/100mL (18.2nmol/lít), Ơû người phụ nữ trưởng thành là 30 ng/100mL (1.0 nmol/lit).
Phát triển và duy trì phái tính thứ phát Thay đổi hình thể (phái tính thứ phát) bé trai lúc dậy thì. Cơ quan sinh sản ngoài: Dương vật tăng chiều dài và đường kính. Bìu sậm màu và tạo nếp dầy (rugose) Cơ quan sinh sản trong: Túi tinh lớn và tiết fructose, Tuyến tiền liệt và tuyến bầu niệu đạo lớn và bài tiết. Giọng nói: Thanh quản phát triển, dây thanh âm dài và dầy làm giọng nói trầm đi.
Lông tóc: Sói đầu, lằn chân tóc lên cao ở 2 thái dương, lông mu hình tam giác, đỉnh phía rốn. Phát Tâm thần: Năng động, gây sự. Thích người khác phái. Dáng người: Vai rộng, bắp cơ nở. Da: Chất nhầy bài tiết ở da trở nên đặc hơn và tăng số lượng. Dễ bị mụn.
Tác động đồng hóa (anabolic effects) Androgen làm tăng sinh tổng hợp và giảm thoái biến protein, từ đó làm tăng sự phát triển. Chúng cũng làm sụn đầu xương hoá cốt, nên cuối cùng thì làm ngưng phát triển chiều cao. Đi theo tác động đồng hóa là sự tích tụ natri, kali, nước, calcium, sulfat và phosphat. Androgen cũng làm tăng kích thước thận
Hormon điều hòa hoạt động sinh tinh Trục GnRH-LH/FSH-tinh hoàn có vai trò quan trọng điều hoà hoạt động sinh tinh. Tinh hoàn của bé trai chưa dậy thì chỉ có tinh nguyên bào ở trạng thái yên lặng. Không có tế bào Leydig lẫn tế bào quanh ống. Các tế bào Sertoli cũng yên lặng.
Sự bài tiết FSH gia tăng vào dậy thì các tinh nguyên bào bắt đầu được hoạt hoá FSH hoạt hoá tế bào Sertoli, vì hoạt động của tế bào này rất cần cho quá trình phân bào của các tế bào mầm. LH kích thích tế bào Leydig bài tiết testosteron. Hormon này khuếch tán qua màng đáy để vào tế bào Sertoli. Hoàn tất giai đoạn cuối quá trình sinh tinh cần phải có một lượng testosteron tại chỗ cao hơn nồng độ trong huyết tương 100 lần.
Dậy thì, hoạt động tạo tinh đã diễn ra thường xuyên. Nếu FSH và LH bài tiết quá ít thì sự tạo tinh vẫn diễn ra nếu có testosteron nồng độ cao. Trong trường hợp như vậy số lượng tinh trùng giảm đáng kể nhưng hình dạng tinh trùng vẫn bình thường.
Chỉ cần làm tăng nồng độ hoặc LH hoặc FSH về bình thường là có thể làm tăng lượng tinh trùng. Tuy nhiên cần phải có cả 2 thì mới có được số lượng tinh trùng bình thường. Cả FSH và LH đều không tác động trực tiếp lên tế bào mầm mà tác động lên tế bào Sertoli (FSH) và tế bào Leydig (LH).
Sự tạo tinh diễn ra có tính chu kỳ ở tại các ống sinh tinh, nhưng tinh hoàn liên tục giải phóng tinh trùng. Dù sự bài tiết gonadotropin có dạng xung nhưng lượng FSH và LH trung bình trong ngày ở đàn ông hầu như hằng định. Sau dậy thì, tế bào Sertoli không phân chia nữa. Mỗi tế bào Sertoli tiếp xúc với có thể đến 5 tế bào Sertoli chung quanh và 47 tế bào mầm ở các thời kỳ phát triển khác nhau. Tế bào Sertli thường xuyên thay đổi hình dạng và hoạt động hình như là vì sự điều khiển của tế bào mầm.
Dưới tác dụng của FSH, tế bào Sertoli sản xuất và bài tiết rất nhiều chất. Một số chất này đổ trực tiếp vào lòng ống sinh tinh. Dưới tác động cộng hưởng của cả FSH và testosteron, tế bào Sertoli sản xuất chất chuyên chở androgen gọi là ABP (androgen-binding protein). Chất này gắn chặt với testosteron, dihydrotestosteron và estradiol do đó điều hoà và làm cho các hormon này lúc nào cũng có sẵn cho các tế bào mầm ở ống sinh tinh và mào tinh.
Điều hòa hoạt động tinh hoàn Hoạt động tinh hoàn chịu ảnh hưởng của FSH và LH. FSH có tác động nuôi dưỡng (tropic) tế bào Sertoli. FSH cùng với các androgen duy trì chức năng tạo tinh của tinh hoàn.
FSH còn kích thích bài tiết ABP và inhibin. Inhibin có tác động ức chế sự bài tiết FSH. LH có tác động nuôi dưỡng tế bào Leydig. Các tổn thương vùng dưới đồi ở động vật và người sẽ làm teo tinh hoàn và tinh hoàn không còn hoạt động.
Inhibin Testosteron có tác dụng điều hòa ngược làm giảm LH trong huyết tương nhưng nó không có tác dụng trên FSH Chất inhibin được tiết bởi tế bào Sertoli có tác dụng điều hòa ngược âm tính lên sự bài tiết FSH.
Điều hòa ngược bởi steroit Người ta nhận thấy khi cắt bỏ tinh hoàn thì lượng FSH và LH tăng nhiều. Testosteron ức chế bài tiết LH do tác động trực tiếp lên trên tuyến yên trước và còn do tác động lên vùng dưới đồi làm giảm GnRH. Còn inhibin tác động trực tiếp lên tuyến yên trước làm ức chế bài tiết FSH.
Dưới tác động của LH, một số lớn testosteron bài tiết bởi tế bào Leydig tiếp xúc với mô bì của ống sinh tinh. Tế bào Sertoli có nồng độ androgen tại chỗ đủ cao mới duy trì hoạt động tạo tinh được. Nếu chích testosteron ngoại sinh vào. Lượng testosteron này sẽ ức chế tế bào Leydig nên không tạo được một nồng độ testosteron tại chỗ đủ lớn cho sự tạo tinh.
Kết quả là lượng tinh trùng đếm được bị giảm. Vì lý do này người ta đã đề nghị dùng testosteron làm thuốc ngừa thai cho đàn ông. Tuy nhiên với liều testosteron đủ gây ức chế sự tạo tinh, thì lại sinh ra phản ứng phụ là tích tụ muối và nước. Vai trò của inhibin trong việc ngừa thai cũng đang được tìm hiểu.
SINH SẢN NỮ
Chu kỳ buồng trứng Bé gái mới được sinh ra, dưới lớp vỏ buồng trứng đã có nhiều nang trứng nguyên thủy (primodial follicles). Mỗi nang trứng có một trứng chưa trưởng thành Ngày thứ sáu của chu kỳ, một trong hai buồng trứng có một nang phát triển nhanh, trở thành nang trội (dominant follicle) còn những nang khác thì thoái triển, tạo thành nang thoái hóa (atretic follicles).
Người phụ nữ được chích chế phẩm gonadotropin thì nhiều nang trứng cùng phát triển. Cấu tạo của một nang trứng trưởng thành, còn gọi là nang de Graf (graafian follicle) Các tế bào của lớp vỏ trong là nguồn cung cấp estrogen lưu hành trong máu. Các tế bào hạt cũng sản xuất nhiều estrogen đổ vào dịch nang.
Ngày 14 của chu kỳ, nang trứng do căng phồng quá bắt đầu vỡ ra. giải phóng trứng vào ổ bụng. Quá trình này gọi là rụng trứng. Trứng sẽ được tua viền bắt lấy và được vận chuyển đến tử cung. Nếu không được thụ tinh, trứng sẽ ra ngoài qua ngả âm đạo.
Nang trứng bị vỡ ra lúc rụng trứng bị đổ đầy máu rất nhanh tạo ra thể xuất huyết (corpus hemorrhagicum). Một ít máu từ nang trứng đổ vào ổ bụng gây phản ứng ở màng bụng và gây đau ở bụng dưới. Lớp vỏ và lớp hạt bắt đầu tăng sinh nhanh. Cục máu đông nhanh chóng bị thay bằng những tế bào thể vàng (luteal cells) có nhiều lipit, tạo thành thể vàng (corpus luteum).
Giai đoạn thể vàng, tế bào thể vàng tiết nhiều estrogen và progesteron. Nếu có thai, thể vàng tiếp tục tồn tại. Nếu không có thai, thể vàng sẽ thoái hoa vào ngày 24 cũa chu kỳ) Thể vàng bị thay thế bằng mô sẹo tạo ra thể trắng (corpus albican).
Bào thai, buồng trứng có trên 7 triệu nang trứng nguyên thủy. Khi sinh ra thì chỉ còn 1 triệu trứng. Trứng bắt đầu quá trình giảm phân I và dừng lại ở tiền kỳ, dưới dạng trứng sơ cấp (primary oocyte) Một số trứng sơ cấp thoái hoá đến lúc dậy thì còn chưa đầy 300.000 trứng. Trong mỗi chu kỳ kinh nguyệt chỉ có một trứng trưởng thành, nên cả khoảng thời gian có thể sinh sản của người phụ nữ chỉ có khoảng 500 trứng là trưởng thành được.
Quá trình sinh noãn (oogenesis) bắt đầu từ trong bào thai. Khi sinh ra người phụ nữ đã có các trứng sơ cấp nằm trong nang trứng ở trạng thái còn ngủ (dormant). Đến dậy thì, dưới tác động của FSH các nang trứng này phát triển và trứng sơ cấp cũng tiếp tục quá trình giảm phân I. Nang trứng phát triển và trưởng thành rồi rụng trứng.
Ngay trước khi rụng trứng, quá trình phân chia giảm nhiểm lần thứ nhất hòan tất cho ra 2 tb con. Một gọi là trứng thứ cấp tiếp nhận hầu hết bào tương, một gọi là thể cực thứ nhất (phân chia nhỏ rồi biến mất) Trứng thứ cấp nếu có 1 tinh trùng chui vào, nó sẽ được TT kích thích nó sẽ bắt đầu quá trình gián phân II tạo ra thể cực thứ hai và 1 trứng thực sự
Chu kỳ tử cung ◼ Vào cuối chu kỳ KN nội mạc TC bị tróc hết đến lớp sâu nhất ◼ Ngày thứ 5 ->14 do ảnh hưởng estrogen từ nang trứng đang pt, NMTC tăng sinh chiều dày rất nhanh ◼ Các tuyến TC giãn và dài ra-> gđ tăng sinh NMTC ◼ Sau khi trứng rụng NMTC pt rất nhiều mạch máu, phù nề dưới tác dụng của estrogen và progesteron từ thể vàng
Các tuyến cuộn lại và xuất tiết nhiều dịch-> gđ xụất tiết hay gđ thể vàng Không thụ thai-> thể vàng thoái hoá-> nguồn hormon cung cấp bị thiếu hụt đi Làm NMTC mỏng đi-> mạch máu càng bị xoắn thêm
Các điểm hoại tử bắt đầu xuất hiện rồi càng lan rộng Các động mạch bị xoắn hoại tử-> xuất huyết tạo thành máu kinh Sự co thắt Đm xoắn có lẻ do chất prostaglandin được tiết ra ở đây
Thời gian hành kinh từ 3-7 ngày Lượng máu mất trung bình 30ml Máu kinh: mảnh vụn mô, prostaglandin và nhiều fibrinolysin tiết từ mô nội mạc TC, fibrinolysin làm tan cục máu đông làm máu kinh không động Trong giai đoạn trước khi rụng trứng estrogen làm cho chất nhày CTC loãng và kiềm, tạo ĐK cho TT tồn tại và di chuyển được
Chu kỳ âm đạo ◼ Do ảnh hưởng estrogen mô bì âm đạo bị sừng hoá ◼ Dưới ảnh hưởng progesteron âm đạo tiết chất nhày đặc, mô bì tăng sinh và tẩm nhuận BC
Biến đổi chu kỳ ở vú ◼ Estrogen làm pt ống dẫn của tuyến vú, progesteron làm pt các tiểu thùy và nang ◼ Trước khi có KN 10 ngày vú hơi to lên do các ống dẫn bị căng, có xung huyết và phù mô kẽ của vú
Dấu hiệu rụng trứng ◼ Sự bài tiết hormon LH lên đến đỉnh điểm trong 36- 38h-> rụng trứng ◼ Sau khi thoát ra khỏi nang trứng có thể sống 72 giờ nhưng tg thụ tinh thì ngắn hơn ◼ Giao hợp 1 lần vào ngày rụng trứng: 36%. Sau khi rụng trứng tỉ lệ thành công là 0% ◼ Trước khi rụng trứng 1-2 ngày là : 36% ◼ Trước 5 ngày là: 8% ◼ TT hiện diện trước 48h là dể thụ tinh nhất
Hormon buồng trứng ESTROGEN: ◼ Tự nhiên trong cơ thể: 17ß-estradiol, estron và estriol ◼ Chúng được tiết: tb vỏ trong, tb hạt của trứng, thể vàng, nhau ◼ Hầu hết estrogen điều do BT tiết ra ◼ Có 2 đỉnh tiết estrogen: một là trứơc khi rụng trứng, hai giữa gđ thể vàng
Aûnh hưởng estrogen lên cơ thể nữ ◼ Làm hổ trợ sự pt nang trứng, tăng cử động vòi trứng ◼ Tăng dòng máu ở TC, tăng lượng cơ TC, và các protein co thắt ở TC. Dưới tác động của estrogen CTC dể bị kích thích ◼ Tăng sự kích thích của oxytocin lên cơ TC ◼ Dùng estrogen thường xuyên -> phì NMTC
◼ Estrogen ức chế bài tiết FSH, còn LH thì trong 1 số đk nó sẽ ức chế, trong trường hợp khác nó lại kích thích LH ◼ Làm tăng kích thước tuyến yên ◼ Dùng estrogen liều cao 4-6 ngày sau khi giao hợp ở phụ nữ ngay ngày rụng trứng là PP ngừa thai (sáng hôm sau) vì nó có tác dụng ngăn không cho trứng đã thụ tinh làm tổ
◼ Tăng trọng lượng ( do tăng đồng hóa protein) ◼ Sụn xương dài hoá cốt ◼ Gây ra hịện tượng ham muốn tình dục ◼ Làm vú nở to lúc dậy thì-> hormon tăng trưởng vú ◼ Phát triển phái tính thứ phát của phụ nữ ◼ Làm giảm cholesteron huyết tương rất đáng kể-> ức chế hiện tượng xơ cứng ĐM ◼ Tích tụ nước và muối khoáng-> tăng cân ◼ Ưùc chế sự tạo thành mụn đầu đen hay mụn lớn ◼ Giảm nguy cơ bệnh mạch máu nếu sau khi mãn kinh dùng 1 liều nhỏ estrogen bổ sung ◼ Liều lớn có thể làm tăng huyết khối do nó bắt gan tăng sx các yếu tố đông máu
PROGESTERON: ◼ Được bài tiết bởi thể vàng và nhau và nang trứng ◼ Tử cung , vú, não là cơ quan đích của progesteron ◼ Làm thay đổi có chu kỳ ở NMTC,CTC, ÂĐ ◼ Kháng với estrogen trên Cơ TC-> giảm kthích và nhạy cảm với cơ TC với oxytocin ◼ Kích thích các nang và tiểu thùy của tuyến vú ◼ Gây tác động điều hoà ngược lên vùng dưới đồi và tuyến yên, dùng liều cao progesteron có tác dụng ức chế bài tiết LH ngăn rụng trứng
◼ Progesteron tác dụng sinh nhiệt nên làm tăng nhiệt độ cơ thể khi rụng trứng ( biểu đồ thân nhiệt) RELAXIN: ◼ Là 1 hormon tạo ra ở thể vàng, TC, nhau, tuyến vú ◼ Lúc mang thai nó làm giãn khớp xương mu, xương chậu, làm mềm và nở CTC tạo thuận lợi cho quá trình chuyển dạ và sổ thai ◼ Ưùc chế sự co thắt Cơ TC, làm pt tuyến vú
ĐIỀU HOÀ CHỨC NĂNG BUỒNG TRỨNG ◼ FSH kích thích sự trưởng thành của nang trứng vào đầu chu kỳ kinh nguyệt ◼ Khi phối hợp với LH, FSH làm cho nang trứng trưởng thành ở gđ cuối ◼ LH tăng vọt gây nên rụng trứng và tạo thể vàng ◼ LH kích thích thể vàng bài tiết estrogen và progesteron
◼ Vùng dưới đồi bài tiết GnRH-> kt bài tiết LH, FSH ◼ GnRH được bài tiết thành những xung nồng độ, các xung động này thì đồng bộ với đỉnh nồng độ LH trong máu và cần thiết cho sự bài thiết của gonadotropin ◼ Sự dao động về tần số và biên độ xung GnRH là quan trọng trong việc gây ra sự thay đổi nồng độ các hormon khác có trách nhiệm trong chu kỳ KN
◼ Tần số này gia tăng do tác dụng của estrogen và giảm do progesteron và testosteron ◼ Tần số này tăng vào cuối gđ nang trứng tạo nên đỉnh LH ◼ Trong gđ xuất tiết tần số này giảm là do progesteron, nhưng đến cuối chu kì progesteron và estrogen giảm thì tần số lại tăng trở lại ◼ Vào thời điểm có đợt dâng cao LH các tb bài tiết gonadotropin tăng tính nhạy cảm với GnRH vì tần số các xung GnRH rất cao, sự tự điều chỉnh của GnRH mà đáp ứng của tế bào bài tiết LH lên mức tối đa
HIỆN TƯỢNG ĐIỀU HOÀ NGƯỢC: ◼ Phần đầu gđ nang trứng nồng độ inhibin thấp còn FSH thì hơi tăng, kích thích nang trứng phát triển. ◼ Sự bài tiết của LH được kiểm sóat bởi cơ chề điều hòa ngược âm tính của estrogen ◼ 36-48 giờ trước rụng trứng tác dụng điều hòa ngược của estrogen trở nên dương tính, tạo nên đợt dâng cao LH, đó là tác nhân gây rụng trứng. Sự bài tiết FSH cũng lên đỉnh điểm ◼ Một nồng độ vừa phải và hằng định chất estrogen trong máu gây ra tác động điếu hòa ngược âm tính trên LH còn nồng độ cao gây ra tác động dương tính
◼ Tb vỏ trong cung cấp androgen cho tế bào hạt ◼ Tb vỏ trong bài tiết estrogen gây ức chế ngược GnRH, LH, FSH ◼ Tb hạt bài tiết Inhibin quay lên ức chế ngược FSH ◼ LH chỉ điều hoà bài tiết TB vỏ trong, còn TB hạt thì được điều hoà bài tiết cả LH và FSH
NGỪA THAI ◼ Nếu chưa có thai: ◼ Dụng cụ ngừa thai: bao cao su, dụng cụ TC ( vòng tránh thai) vòng này làm bằng chất kim loại đồng nó có tác dụng diệt tinh trùng, tạo biến đổi môi trường TC làm trứng không làm tổ được ◼ Tránh ngày rụng trứng ◼ Giao hợp gián đoạn ◼ Xuất tinh ngoài AĐ
◼ Thuốc: tác dụng dược lý làm ức chế FSH, LH làm ngăn không cho rụng trứng, chất này là estrogen hay estrogen + progesteron tổng hợp dùng liên tục 21 ngày nghỉ 7 ngày trong lúc có kinh ◼ Đã có thai: dùng chất đối kháng với progesteron như mifepriston để phá thai, chất này ngăn progesteron trên NMTC làm tăng sự co thắt cơ TC, giảm sự pt NMTC
Tài liệu tham khảo: ◼ Sách Sinh lý học y khoa tập II. Nhà xuất bản y học Tp.Hồ Chí Minh 2005. ◼ Ganong William F. Review of Medical Physiology, 18th ed, Appeton & Lange, Connecticut, USA, 1997 ◼ Guyton Arthur C. Textbook of Medical Physiology, 8th ed, W.B.Saunders Company, Philadelphia, USA, 1991