Bài giảng Tài chính kế toán

Nội dung text: Bài giảng Tài chính kế toán

1. BÀI GIẢNG TÀI CHÍNH KẾ TOÁN
2. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán Ch−ơng 1 Tổng quan về thị tr−ờng chứng khoán 1.1. Đại c−ơng về thị tr−ờng tài chính 1.1.1. Khái niệm thị tr−ờng tài chính Nhu cầu về vốn để tiến hành đầu t− và các nguồn tiết kiệm có thể phát sinh từ các chủ thể khác nhau trong nền kinh tế. Trong đó, th−ờng xảy ra tình huống: những ng−ời có cơ hội đầu t− sinh lời thì thiếu vốn, trái lại những ng−ời có vốn nhàn rỗi lại không có cơ hội đầu t− hoặc không biết đầu t− vào đâu. Từ đó hình thành nên một cơ chế chuyển đổi từ tiết kiệm sang đầu t−. Cơ chế đó đ−ợc thực hiện và điều chỉnh trong khuôn khổ một thị tr−ờng đó là thị tr−ờng tài chính. Trên thị tr−ờng tài chính, những ng−ời thiếu vốn huy động vốn bằng cách phát hành ra các công cụ tài chính nh− cổ phiếu, trái phiếu Những ng−ời có vốn d− thừa, thay vì trực tiếp đầu t− vào máy móc thiết bị, nhà x−ởng để sản xuất hàng hóa hay cung cấp dịch vụ, sẽ đầu t− (mua) các công cụ tài chính đ−ợc phát hành bởi những ng−ời cần huy động vốn. Vậy, thị tr−ờng tài chính là nơi diễn ra sự chuyển vốn từ những ng−ời d− thừa vốn tới những ng−ời thiếu vốn. Thị tr−ờng tài chính cũng có thể đ−ợc định nghĩa là nơi phát hành, mua bán, trao đổi và chuyển nh−ợng các công cụ tài chính theo các quy tắc, luật lệ đã đ−ợc ấn định. Trong nền kinh tế thị tr−ờng, sự tồn tại và phát triển của thị tr−ờng tài chính là tất yếu khách quan. Hoạt động trên thị tr−ờng tài chính có những tác động, hiệu ứng trực tiếp tới hiệu quả đầu t− của các cá nhân của các doanh nghiệp và hành vi của ng−ời tiêu dùng, và tới động thái chung của toàn bộ nền kinh tế. 1.1.2. Chức năng của thị tr−ờng tài chính - Huy động và dẫn vốn từ nơi thừa vốn sang nơi thiếu vốn Thị tr−ờng tài chính có chức năng cơ bản là dẫn vốn từ những ng−ời d− thừa vốn sang những ng−ời cần vốn. Với những ng−ời d− thừa vốn, thu nhập lớn hơn chi tiêu, những ng−ời này có thể là Chính phủ, các tổ chức hoặc cá nhân. Trong khi đó, do chi tiêu lớn hơn thu nhập, chính phủ, các tổ chức và Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 5
3. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán cá nhân khác lại cần vốn. Sự chuyển dịch vốn này đ−ợc thực hiện theo sơ đồ sau: Sơ đồ: Chức năng dẫn chuyển vốn của thị tr−ờng tài chính tài TRợ gián tiếp các trung gian tài chính vốn vốn vốn Ng−ời cho vay vốn Ng−ời đi vay vốn 1. Hộ gia đình thị 1. Hộ gia đình 2. Doanh nghiệp vốn tr−ờng vốn 2. Doanh nghiệp 3. Chính phủ tài 3. Chính phủ 4. N−ớc ngoài chính 4. N−ớc ngoài tài TRợ trực tiếp Qua sơ đồ trên ta thấy, sự chuyển dịch vốn đ−ợc thực hiện qua hai con đ−ờng, tài trợ trực tiếp và tài trợ gián tiếp. Trong tài trợ trực tiếp, những ng−ời cần vốn huy động trực tiếp từ những ng−ời có vốn bằng cách bán các chứng khoán cho họ. Các chứng khoán này là các công cụ tài chính, nó cung cấp quyền yêu cầu về thu nhập và tài sản và các quyền khác cho chủ sở hữu đối với ng−ời phát hành. Các chứng khoán đ−ợc mua bán rộng rãi trên thị tr−ờng cấp một và thị tr−ờng cấp hai. Cách thức thứ hai để dẫn vốn là tài trợ gián tiếp thông qua các trung gian tài chính. Các trung gian tài chính nh− các ngân hàng, các tổ chức tín dụng, các tổ chức bảo hiểm và các trung gian khác có vai trò cực kỳ quan trọng trong việc tích tụ, tập trung và phân phối vốn trong nền kinh tế, đồng thời các tổ chức này cũng có vai trò quan trọng trong việc cấp vốn và hỗ trợ cho dòng tài chính trực tiếp nh− thông qua các hoạt động: đại lý, bảo lãnh, thanh toán v.v Nh− vậy, thông qua việc dẫn chuyển vốn, thị tr−ờng tài chính có vai trò quan trọng trong việc tích tụ, tập trung và phân phối vốn trong nền kinh tế, trên cơ sở đó làm tăng năng suất và hiệu quả của toàn bộ nền kinh tế. Thị tr−ờng tài chính trực tiếp cải thiện mức sống cho cả những ng−ời có vốn và những ng−ời cần vốn. 6 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
4. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán - Xác định giá cả của các tài sản tài chính. Thông qua quan hệ giữa ng−ời mua và ng−ời bán (quan hệ cung cầu trên thị tr−ờng) giá cả của các tài sản tài chính đ−ợc xác định, hay nói cách khác, lợi tức yêu cầu của tài sản tài chính đ−ợc xác định. Vì vậy, thị tr−ờng tài chính là nơi hình thành nên giá cả của các tài sản tài chính - các "hàng hoá" trên thị tr−ờng. - Tạo tính thanh khoản cho tài sản tài chính. Thị tr−ờng tài chính cung cấp một một cơ chế để các nhà đầu t− có thể trao đổi, mua bán các tài sản tài chính của mình trên thị tr−ờng thứ cấp, nh− vậy thị tr−ờng tài chính tạo ra tính thanh khoản cho các tài sản tài chính. Nếu thiếu tính thanh khoản, ng−ời đầu t− sẽ buộc phải nắm giữ các công cụ nợ cho tới khi đáo hạn, hoặc nắm giữ các công cụ vốn cho tới khi công ty phá sản hoặc giải thể phải thanh lý tài sản. Mức độ thanh khoản của các thị truờng tài chính là khác nhau, nó phụ thuộc vào sự phát triển của thị tr−ờng. - Giảm thiểu chi phí cho các chủ thể tham gia trên thị tr−ờng Để cho các giao dịch có thể diễn ra, những ng−ời mua và những ng−ời bán cần phải bỏ ra các chi phí nh− chi phí tìm kiếm đối tác và tìm kiếm thông tin trong quá trình tr−ớc, trong và sau khi ra các quyết định đầu t−. Nhờ tính tập trung, các thông tin phục vụ quá trình đầu t− đ−ợc cung cấp đầy đủ, chính xác và nhanh chóng trên thị tr−ờng tài chính, từ đó cho phép giảm thiểu những chi phí đối với các bên tham gia giao dịch và góp phần tăng hiệu quả đối với các chủ thể trên thị tr−ờng cũng nh− đối với toàn bộ nền kinh tế. - Khuyến khích cạnh tranh và tăng hiệu quả kinh doanh Thị tr−ờng tài chính là thị tr−ờng định giá các công cụ tài chính, vì vậy, sẽ khuyến khích quá trình phân phối vốn một cách có hiệu quả, góp phần tăng tính cạnh tranh giữa các doanh nghiệp và từ đó đặt ra cho các doanh nghiệp phải tăng hiệu quả kinh doanh để có thể tồn tại và phát triển. - ổn định và điều hoà l−u thông tiền tệ. Thị tr−ờng tài chính có một chức năng quan trọng là ổn định và điều hoà l−u thông tiền tệ, đảm bảo sự phát triển lành mạnh của nền kinh tế. Chức năng này đ−ợc thể hiện thông qua việc mua bán các trái phiếu, tín phiếu và các giấy tờ có giá khác của Ngân hàng Trung −ơng trên thị tr−ờng tài chính và thị tr−ờng tiền tệ. Thông qua đó, Chính phủ có thể huy động đ−ợc nguồn vốn lớn để bù đắp thâm hụt ngân sách và kiểm soát lạm phát. Ngoài ra, Ngân hàng Trung −ơng cũng có thể mua bán ngoại tệ trên thị tr−ờng ngoại hối để Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 7
5. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán điều chỉnh l−ợng cung và cầu ngoại tệ nhằm giúp Chính phủ ổn định tỷ giá hối đoái. Nh− vậy, thị tr−ờng tài chính có chức năng hết sức quan trọng không những đối với nền kinh tế mà cả đối với từng cá nhân, tổ chức kinh tế. Thị tr−ờng tài chính tạo điều kiện cho phép vốn đ−ợc chuyển từ ng−ời có tiền nhàn rỗi và không có cơ hội đầu t− hiệu quả sang cho ng−ời có cơ hội đầu t−, có khả năng sản suất, giúp nâng cao năng suất và hiệu quả toàn bộ nền kinh tế. Ngoài ra, thị tr−ờng tài chính cũng trực tiếp cải thiện mức sống của ng−ời tiêu dùng bằng cách giúp họ chọn thời điểm cho việc mua sắm tốt hơn. Thị tr−ờng tài chính hoạt động hiệu quả sẽ trực tiếp cải thiện đời sống kinh tế xã hội. 1.1.3. Cấu trúc của thị tr−ờng tài chính Căn cứ vào các tiêu thức khác nhau, ng−ời ta phân loại thị tr−ờng tài chính thành các thị tr−ờng bộ phận. * Thị tr−ờng nợ và thị tr−ờng vốn cổ phần. Căn cứ vào ph−ơng thức huy động vốn của tổ chức phát hành, thị tr−ờng tài chính đ−ợc phân thành thị tr−ờng nợ và thị tr−ờng vốn cổ phần. Thị tr−ờng nợ là thị tr−ờng mà hàng hoá đ−ợc mua bán tại đó là các công cụ nợ. Thực chất của việc phát hành các công cụ nợ này là nhà phát hành đứng ra đi vay theo ph−ơng thức có hoàn trả cả gốc và lãi. Ng−ời cho vay không chịu bất cứ trách nhiệm nào về kết quả hoạt động sử dụng vốn của ng−ời vay và trong mọi tr−ờng hợp, nhà phát hành phải có trách nhiệm hoàn trả theo các cam kết đã đ−ợc xác định trong hợp đồng vay. Các công cụ nợ có thời hạn xác định, có thể là ngắn hạn, trung hạn hay dài hạn. Tín phiếu và trái phiếu là hai ví dụ điển hình của các công cụ nợ. Khác với thị tr−ờng nợ, thị tr−ờng vốn cổ phần là nơi mua bán các cổ phiếu, giấy xác nhận cổ phần đóng góp của cổ đông. Cổ đông là chủ sở hữu của công ty và phải chịu trách nhiệm trong phần đóng góp của mình. Cổ phiếu sẽ cho phép họ có quyền yêu cầu đối với lợi nhuận sau thuế của công ty cũng nh− đối với tài sản của công ty. Cổ phiếu là vô thời hạn vì chúng không xác định cụ thể ngày mãn hạn. Ng−ời sở hữu cổ phiếu chỉ có thể lấy lại tiền bằng cách bán lại cổ phiếu đó trên thị tr−ờng thứ cấp hoặc khi công ty tuyên bố phá sản. * Thị tr−ờng tiền tệ và thị tr−ờng vốn. 8 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
6. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán Căn cứ vào thời hạn luân chuyển của vốn, thị tr−ờng tài chính đ−ợc chia thành thị tr−ờng tiền tệ và thị tr−ờng vốn. Thị tr−ờng tiền tệ là thị tr−ờng tài chính trong đó các công cụ ngắn hạn (có kỳ hạn d−ới một năm) đ−ợc mua bán, còn thị tr−ờng vốn là thị tr−ờng giao dịch, mua bán các công cụ tài chính trung và dài hạn (gồm các công cụ vay nợ dài hạn và cổ phiếu). Vốn ngắn hạn chủ yếu do các ngân hàng cung cấp, còn thị tr−ờng chứng khoán là đặc tr−ng cơ bản của thị tr−ờng vốn. Các hàng hoá trên thị tr−ờng tiền tệ có đặc điểm là thời gian đáo hạn ngắn hạn nên có tính lỏng cao, độ rủi ro thấp và ổn định. Thị tr−ờng tiền tệ bao gồm: thị tr−ờng liên ngân hàng, thị tr−ờng tín dụng, thị tr−ờng ngoại hối. * Thị tr−ờng sơ cấp và thị tr−ờng thứ cấp. Căn cứ vào tính chất của việc phát hành các công cụ tài chính, thị tr−ờng tài chính đ−ợc chia thành thị tr−ờng sơ cấp và thị tr−ờng thứ cấp. Thị tr−ờng sơ cấp. Thị tr−ờng sơ cấp hay còn gọi là thị tr−ờng phát hành là thị tr−ờng trong đó các công cụ tài chính đ−ợc mua bán lần đầu tiên. Do là thị tr−ờng phát hành lần đầu nên thị tr−ờng này còn đ−ợc gọi là thị tr−ờng cấp một. Thị tr−ờng sơ cấp ít quen thuộc với công chúng đầu t− vì việc bán chứng khoán tới những ng−ời mua đầu tiên đ−ợc tiến hành theo những ph−ơng thức và đặc thù riêng, thông th−ờng chỉ giới hạn ở một số thành viên nhất định. Thị tr−ờng thứ cấp. Thị tr−ờng thứ cấp là thị tr−ờng giao dịch các công cụ tài chính sau khi chúng đã đ−ợc phát hành trên thị tr−ờng sơ cấp. Thị tr−ờng thứ cấp còn đ−ợc gọi là thị tr−ờng cấp hai. Hoạt động trên thị tr−ờng thứ cấp diễn ra trong phạm vi rộng hơn với tổng mức l−u chuyển vốn lớn hơn nhiều so với thị tr−ờng sơ cấp. Tuy nhiên, việc mua bán chứng khoán trên thị tr−ờng này không làm thay đổi nguồn vốn của tổ chức phát hành mà thực chất chỉ là quá trình chuyển vốn từ chủ thể này sang chủ thể khác hay nói cách khác trên thị tr−ờng thứ cấp diễn ra việc trao đổi, mua bán các "quyền sở hữu công cụ tài chính". Thị tr−ờng thứ cấp làm cho các công cụ tài chính có tỉnh lỏng và tính sinh lợi cao hơn và do đó tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát hành trên thị tr−ờng sơ cấp. Vì vậy, có thể nói thị tr−ờng thứ cấp là động lực thúc đẩy sự phát triển của thị tr−ờng sơ cấp. Mối quan hệ giữa thị tr−ờng tài chính sơ cấp và thứ cấp là mối quan hệ Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 9
7. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán nội tại, hữu cơ và biện chứng. Thị tr−ờng sơ cấp đóng vai trò là cơ sở, tiền đề cho thị tr−ờng thứ cấp và ng−ợc lại thị tr−ờng thứ cấp đóng vai trò là động lực, thúc đẩy thị tr−ờng sơ cấp phát triển. 1.1.4. Mối quan hệ giữa các thị tr−ờng bộ phận cấu thành thị tr−ờng tài chính. Các bộ phận của thị tr−ờng tài chính (thị tr−ờng bộ phận) có mối quan hệ t−ơng hỗ không thể tách rời. Mối quan hệ của chúng đ−ợc hình thành từ các luồng chu chuyển về vốn giữa các bộ phận, biến động trên thị tr−ờng này sẽ tạo ra các luồng vốn chu chuyển, từ đó tác động đến quan hệ cung cầu, làm thay đổi những chỉ số phản ánh hoạt động của thị tr−ờng khác. Về mặt thời gian, thị tr−ờng tiền tệ xuất hiện tr−ớc thị tr−ờng vốn nh−ng chúng đều là những mắt xích trong một dây chuyền hoàn chỉnh - hệ thống tài chính quốc gia và quốc tế. Theo sự phát triển của nền kinh tế, thị tr−ờng tài chính ngày càng trở nên linh hoạt, tinh vi và phức tạp hơn, ranh giới giữa các công cụ, giữa các thị tr−ờng bộ phận ngày càng mang tính t−ơng đối. Các công cụ tài chính đ−ợc l−u thông đan xen giữa các loại thị tr−ờng và đ−ợc chuyển hoá lẫn nhau. Những công cụ mới xuất hiện liên tục, trong đó có những công cụ mang tính hỗn hợp với những đặc tính vốn tồn tại tách rời nhau. Các thị tr−ờng bộ phận do đó càng trở nên gắn bó với nhau chặt chẽ hơn. Mối quan hệ giữa các thị tr−ờng bộ phận thông qua công cụ lãi suất và đ−ợc phản ánh bởi sự biến động của các chỉ số khác nh− giá chứng khoán, tỷ giá hối đoái. Sự thay đổi của lãi suất chắc chắn sẽ dẫn đến những biến động về giá chứng khoán và tỷ giá hối đoái. Ng−ợc lại, những biến động này sẽ cân bằng trở lại d−ới tác dụng của việc điều chỉnh lãi suất. Có thể nói, lạm phát và lãi suất là hai nhân tố vĩ mô ảnh h−ởng tới giá cả trên thị tr−ờng chứng khoán, trong đó lãi suất là nhân tố gây tác động trực tiếp tới giá chứng khoán thông qua việc thay đổi lợi suất yêu cầu của nhà đầu t−. Khi thị tr−ờng tiền tệ có dấu hiệu thay đổi lãi suất chiết khấu và tái chiết khấu từ NHTW, lập ức sẽ ảnh h−ởng tới giá chứng khoán. Tóm lại, các thị tr−ờng bộ phận có mối quan hệ khăng khít, biện chứng và tác động lẫn nhau, ảnh h−ởng và chi phối đến nhau. Đây chính là một yếu tố tạo nên tính đồng bộ của thị tr−ờng tài chính. 10 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
8. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán 1.1.5. Các công cụ của thị tr−ờng tài chính 1.1.5.1. Các công cụ của thị tr−ờng tiền tệ Do có thời gian đáo hạn là ngắn hạn, những công cụ tài chính trên thị tr−ờng tiền tệ có đặc điểm là có tính rủi ro, mức độ dao động giá thấp và do đó đầu t− vào các công cụ này sẽ có ít rủi ro nhất. - Tín phiếu kho bạc Là công cụ vay nợ ngắn hạn của Chính phủ th−ờng đ−ợc phát hành với kỳ hạn thanh toán là 3, 6 và 12 tháng. Chúng đ−ợc trả lãi với mức lãi suất cố định và đ−ợc hoàn trả vốn khi đến hạn thanh toán hoặc đ−ợc thanh toán lãi do việc bán lần đầu có giảm giá, tức là, với giá thấp hơn so với khoản tiền đã định đ−ợc thanh toán khi hết hạn (hình thức chiết khấu). Tín phiếu kho bạc là loại có tính lỏng và an toàn nhất trong tất cả các công cụ trên thị tr−ờng tiền tệ, do vậy, chúng đ−ợc −a chuộng và mua bán nhiều nhất trên thị tr−ờng. Sở dĩ tín phiếu kho bạc là loại công cụ an toàn nhất trong tất cả các loại công cụ ở thị tr−ờng tiền tệ vì đ−ợc sự bảo đảm chi trả của Chính phủ. Tín phiếu kho bạc là công cụ đ−ợc nắm giữ chủ yếu bởi các ngân hàng th−ơng mại, ngoài ra cũng có một l−ợng nhỏ các hộ gia đình, các công ty và các trung gian tài chính khác nắm giữ tín phiếu kho bạc. Các ngân hàng th−ơng mại nắm giữ tín phiếu kho bạc ngoài mục đích đầu t− nguồn vốn đang bị đóng băng để h−ởng lợi tức còn sử dụng tín phiếu kho bạc nh− là khoản tiền dự trữ cấp hai. Ngoài ra, NHTW có thể sử dụng công cụ tín phiếu kho bạc để thực hiện nghiệp vụ thị tr−ờng mở nhằm điều chỉnh l−ợng tiền cung ứng ra l−u thông và kiểm soát thị tr−ờng tiền tệ. - Giấy chứng nhận tiền gửi của ngân hàng Giấy chứng nhận tiền gửi (CDs) là một công cụ vay nợ do ngân hàng th−ơng mại bán cho ng−ời gửi tiền. Ng−ời gửi đ−ợc thanh toán lãi hàng năm theo một tỷ lệ nhất định và khi đến kỳ hạn thanh toán, thì hoàn trả gốc theo giá mua ban đầu. Hiện nay, công cụ này đ−ợc hầu hết các ngân hàng th−ơng mại lớn phát hành và thu đ−ợc thành công to lớn, với tổng số d− gần đây v−ợt quá tổng số d− của tín phiếu kho bạc. Các chứng chỉ tiền gửi có thể đ−ợc bán lại trên thị tr−ờng thứ cấp. - Th−ơng phiếu Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 11
9. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán Th−ơng phiếu hay còn gọi là kỳ phiếu th−ơng mại là công cụ vay nợ ngắn hạn do các ngân hàng lớn và các công ty phát hành. Tr−ớc đây các công ty th−ờng vay vốn ngắn hạn ở các ngân hàng th−ơng mại, nh−ng sau đó họ dựa chủ yếu vào việc bán th−ơng phiếu cho các trung gian tài chính và các công ty khác để vay vốn tức thời. Th−ơng phiếu bao gồm: * Hối phiếu: Là một giấy ghi nợ do ng−ời bán ký phát trao cho ng−ời mua, trong đó yêu cầu ng−ời mua phải trả một số tiền nhất định khi đến hạn cho ng−ời bán hoặc bất kỳ ng−ời nào thụ h−ởng hối phiếu. * Lệnh phiếu: Là một giấy nhận nợ do ng−ời mua ký phát trao cho ng−ời bán, trong đó ng−ời mua cam kết trả một số tiền nhất định khi đến hạn thanh toán cho ng−ời thụ h−ởng lệnh phiếu. - Hối phiếu đ−ợc ngân hàng chấp nhận Hối phiếu đ−ợc ngân hàng chấp nhận là một hối phiếu ngân hàng (sự hứa hẹn thanh toán t−ơng tự một tấm séc) do một công ty phát hành, đ−ợc thanh toán trong t−ơng lai và đ−ợc ngân hàng bảo đảm với một khoản lệ phí bằng cách ngân hàng đóng dấu "đã chấp nhận" lên hối phiếu. Công ty phát hành hối phiếu phải gửi một khoản tiền bắt buộc theo thoả thuận vào tài khoản của mình tại ngân hàng đủ để trả cho hối phiếu. Nếu công ty không có khả năng thanh toán ngân hàng buộc phải thanh toán theo số tiền đã ghi trên hối phiếu cho ng−ời thụ h−ởng. Các hối phiếu "đã chấp nhận" này th−ờng đ−ợc mua đi bán lại ở thị tr−ờng thứ cấp và nh− vậy, nó có tác dụng t−ơng tự nh− tín phiếu kho bạc. Ngoài ra, ng−ời sở hữu hối phiếu cũng có thể chiết khấu lại trên thị tr−ờng để thu tiền tr−ớc. Đặc điểm của loại công cụ này là lãi suất thấp và có độ an toàn cao. 1.1.5.2. Các công cụ trên thị tr−ờng vốn Các công cụ trên thị tr−ờng vốn là các công cụ nợ và công cụ vốn với thời gian đáo hạn (kỳ hạn thanh toán) trên một năm hay vô hạn. Khác với các công cụ trên thị tr−ờng tiền tệ, các công cụ trên thị tr−ờng vốn có mức độ biến động giá mạnh hơn và tính thanh khoản thấp hơn so với các các công cụ trên thị tr−ờng tiền tệ, do vậy các công cụ này có mức độ rủi ro do lớn và lợi tức th−ờng cao hơn. - Cổ phiếu 12 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
10. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán Cổ phiếu là giấy chứng nhận quyền sở hữu và lợi ích hợp pháp đối với thu nhập ròng và tài sản của công ty cổ phần. Cổ phiếu có thể đ−ợc chia làm hai loại: • Cổ phiếu thông th−ờng (cổ phiếu phổ thông) là loại cổ phiếu có thu nhập không cố định, cổ tức biến động tuỳ theo sự biến động lợi nhuận của công ty. Tuy nhiên, thị giá cổ phiếu lại rất nhạy cảm trên thị tr−ờng, không chỉ phụ thuộc vào lợi nhuận công ty mà còn rất nhiều nhân tố khác nh−: môi tr−ờng kinh tế, thay đổi lãi suất, hay nói cách khác tuân theo quy luật cung cầu. Cụ thể hơn nữa, thị giá cổ phiếu thông th−ờng phụ thuộc vào tăng tr−ởng kinh tế nói chung và biến động theo chiều ng−ợc lại với biến động lãi suất trái phiếu chính phủ, các công cụ vay nợ dài hạn lãi suất cố định và lãi suất huy động tiền gửi của ngân hàng. • Cổ phiếu −u đ∙i: là loại cổ phiếu có quyền nhận đ−ợc thu nhập cố định theo một tỷ lệ lãi suất nhất định, không phụ thuộc vào lợi nhuận của công ty. Tuy nhiên, thị giá của cổ phiếu này phụ thuộc vào sự thay đổi lãi suất trái phiếu kho bạc và tình hình tài chính của công ty. Nh− vậy, việc đầu t− vào cổ phiếu không chỉ đơn giản là nhận đ−ợc cổ tức, mà quan trọng hơn chính là chênh lệch giá cổ phiếu trên thị tr−ờng (lãi vốn). Khi cổ phiếu của công ty đ−ợc nhiều ng−ời mua, chứng tỏ thị tr−ờng tin t−ởng vào hiện tại và khả năng phát triển của công ty trong t−ơng lai và ng−ợc lại. Một nhà đầu t− chứng khoán không chỉ xác định thời điểm và mức giá mua bán một loại chứng khoán, mà còn phải biết trung hoà rủi ro bằng cách đa dạng hoá thông qua việc xây dựng đ−ợc danh mục chứng khoán có các mức độ rủi ro khác nhau hoặc chu kỳ giao động lệch nhau. - Các khoản tín dụng cầm cố Là các khoản vay cho vay đối với các cá nhân hoặc các công ty kinh doanh vay để đầu t− và những công trình kiến trúc, nhà, đất đai và dùng chính các tài sản này làm vật thế chấp cho các món vay. Hình thức này chiếm một phần lớn trong nguồn tài trợ của các công ty, thậm chí còn chiếm một tỷ trọng lớn tại các n−ớc phát triển. - Các khoản tín dụng th−ơng mại Là các khoản cho vay trung và dài hạn của các ngân hàng th−ơng mại hoặc các công ty tài chính cho ng−ời tiêu dùng hoặc các doanh nghiệp có Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 13
11. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán nhu cầu vay vốn. Thông th−ờng, các khoản tín dụng này không đ−ợc giao dịch, mua bán trên thị tr−ờng thứ cấp do đó chúng có tính thanh khoản thấp. - Trái phiếu công ty Trái phiếu là giấy chứng nhận việc vay vốn của một chủ thể (ng−ời phát hành) đối với một chủ thể khác (ng−ời cho vay - ng−ời sở hữu trái phiếu). Trái phiếu quy định trách nhiệm hoàn trả gốc và lãi của tổ chức phát hành cho ng−ời sở hữu trái phiếu khi đến thời điểm đáo hạn. Trái phiếu công ty là loại trái khoán dài hạn, do các công ty phát hành với lãi suất khá cao, giúp công ty huy động khối l−ợng vốn lớn trong một thời gian ngắn. Ngoài ra, trái phiếu công ty còn có khả năng chuyển đổi và một số loại có thể chuyển thành cổ phiếu. Do vậy, trái phiếu công ty là một công cụ đ−ợc l−u hành rộng rãi trên thị tr−ờng vốn. - Các loại chứng khoán chính phủ: Là các công cụ vay nợ do Chính phủ phát hành nh−: Trái phiếu Chính phủ; Tín phiếu kho bạc; Công trái quốc gia 1.2. Tổng quan về thị tr−ờng chứng khoán 1.2.1. Lịch sử hình thành và phát triển của thị tr−ờng chứng khoán Thị tr−ờng chứng khoán đ−ợc xem là đặc tr−ng cơ bản, là biểu t−ợng của nền kinh tế hiện đại. Ng−ời ta có thể đo l−ờng và dự tính sự phát triển kinh tế qua diễn biến trên thị tr−ờng chứng khoán. Là một bộ phận cấu thành của thị tr−ờng tài chính, thị tr−ờng chứng khoán đ−ợc hiểu một cách chung nhất, là nơi diễn ra các giao dịch mua bán, trao đổi các chứng khoán - các hàng hoá và dịch vụ tài chính giữa các chủ thể tham gia. Việc trao đổi mua bán này đ−ợc thực hiện theo những quy tắc ấn định tr−ớc. Hình thức sơ khai của thị tr−ờng chứng khoán đã xuất hiện cách đây hàng trăm năm. Vào khoảng thế kỷ 15, ở các thành phố trung tâm th−ơng mại của các n−ớc ph−ơng Tây, trong các chợ phiên hay hội chợ, các th−ơng gia th−ờng tụ tập tại các quán cà phê để th−ơng l−ợng mua bán, trao đổi hàng hoá. Đặc điểm của hoạt động này là các th−ơng gia chỉ trao đổi bằng lời nói với nhau về các hợp đồng mua bán mà không có sự xuất hiện của bất cứ hàng hoá, giấy tờ nào. Đến cuối thế kỷ 15, "khu chợ riêng" đã trở thành thị tr−ờng hoạt động th−ờng xuyên với những quy −ớc xác định cho các cuộc th−ơng l−ợng. Những quy −ớc này dần trở thành các quy tắc có tính chất bắt 14 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
12. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán buộc đối với các thành viên tham gia. Buổi họp đầu tiên diễn ra năm 1453 tại một lữ quán của gia đình Vanber tại thành phố Bruges (V−ơng quốc Bỉ). Tr−ớc lữ quán có một bảng hiệu vẽ hình ba túi da và chữ Bourse. Ba túi da t−ợng tr−ng cho ba nội dung của thị tr−ờng: Thị tr−ờng hàng hoá; Thị tr−ờng ngoại tệ và Thị tr−ờng chứng khoán động sản; còn chữ Bourse có nghĩa là "mậu dịch thị tr−ờng" hay còn gọi là "nơi buôn bán chứng khoán". Đến năm 1547, thị tr−ờng ở thành phố Bruges bị sụp đổ do cửa biển Evin - nơi dẫn các tàu thuyền vào buôn bán tại thành phố bị cát biển lấp mất. Tuy nhiên, vào năm 1531, thị tr−ờng này đã đ−ợc dời tới thành phố cảng Anvers (Bỉ), từ đó, thị tr−ờng này phát triển nhanh chóng. Một thị tr−ờng nh− vậy cũng đ−ợc thành lập ở London (V−ơng quốc Anh) vào thế kỷ 18 và sau đó là một loạt thị tr−ờng tại Pháp, Đức, ý và một số n−ớc Bắc Âu và Mỹ cũng đ−ợc thành lập. Sau một thời gian hoạt động, thị tr−ờng đã chứng tỏ khả năng không đáp ứng đ−ợc yêu cầu của cả ba giao dịch khác nhau. Vì thế, thị tr−ờng hàng hoá đ−ợc tách ra thành các khu th−ơng mại, thị tr−ờng ngoại tệ đ−ợc tách ra và phát triển thành thị tr−ờng hối đoái. Thị tr−ờng chứng khoán động sản trở thành thị tr−ờng chứng khoán. Nh− vậy, thị tr−ờng chứng khoán đ−ợc hình thành cùng với thị tr−ờng hàng hoá và thị tr−ờng hối đoái. Quá trình phát triển của thị tr−ờng chứng khoán đã trải qua nhiều b−ớc thăng trầm. Lịch sử đã ghi nhận hai đợt khủng hoảng lớn, đó là khi các thị tr−ờng chứng khoán lớn ở Mỹ, Tây Âu, Bắc Âu, Nhật Bản bị sụp đổ chỉ trong vài giờ vào "ngày thứ năm đen tối", 29/10/1929 và "ngày thứ hai đen tối", 19/10/1987. Song, trải qua các cuộc khủng hoảng, cuối cùng thị tr−ờng chứng khoán lại đ−ợc phục hồi và tiếp tục phát triển, trở thành một thể chế tài chính không thể thiếu đ−ợc trong nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị tr−ờng. Hiện nay, do các biến động lớn trong nền kinh tế thế giới, do tác động của tiến bộ khoa học kỹ thuật và với mong muốn của Chính phủ các n−ớc trong việc tăng c−ờng vai trò của thị tr−ờng chứng khoán đối với đời sống kinh tế, thị tr−ờng chứng khoán đã đ−ợc tạo mọi điều kiện phát triển. Các chính sách của Chính phủ các n−ớc đã góp phần thúc đẩy sự hình thành và phát triển của thị tr−ờng chứng khoán thể hiện: Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 15
13. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán Thứ nhất, Chính phủ các n−ớc đã cải cách mạnh hệ thống thuế nhằm kích thích tiết kiệm và đầu t−. Các khoản thuế đối với thu nhập từ đầu t− cổ phiếu giảm đáng kể đã khuyến khích các doanh nghiệp tăng vốn chủ sở hữu. Với các doanh nghiệp Hàn Quốc, tỷ lệ nợ trên vốn chủ sở hữu đã giảm từ khoảng 500% vào đầu những năm 80 xuống còn 250% vào cuối những năm 90. Chính phủ Anh và Mỹ đã khuyến khích quá trình sáp nhập các doanh nghiệp nhằm làm tăng khả năng cạnh tranh và tính hiệu quả của chính các doanh nghiệp này. ở nhiều n−ớc, số l−ợng các công ty cổ phần mới ngày càng gia tăng. Đồng thời với các chính sách khuyến khích phát triển, Chính phủ các n−ớc cũng tăng c−ờng quản lý Nhà n−ớc đối với hoạt động của thị tr−ờng. Uỷ ban chứng khoán - cơ quan quản lý Nhà n−ớc về chứng khoán và thị tr−ờng chứng khoán đ−ợc thành lập. Ví dụ, Uỷ ban chứng khoán Anh đ−ợc thành lập năm 1968, Uỷ ban các nghiệp vụ chứng khoán Pháp đ−ợc thành lập năm 1967, Uỷ ban chứng khoán Thái Lan thành lập năm 1992. Hệ thống các văn bản pháp luật cũng đ−ợc hoàn thiện hơn để đảm bảo quyền lợi cho các nhà đầu t− và chống lại các hành vi phi đạo đức trong kinh doanh chứng khoán. Thứ hai, một loạt các công cụ tài chính mới đ−ợc tạo ra nhằm đáp ứng tốt hơn cho nhu cầu của nhà phát hành và các nhà đầu t−. Các công cụ này đ−ợc hình thành từ việc lai ghép các công cụ sẵn có, nhằm tận dụng các lợi thế về pháp lý hoặc kết hợp giữa các lợi thế của vốn chủ sở hữu với lợi thế của vốn vay. Điều này không chỉ giúp cho các doanh nghiệp có thể huy động vốn với chi phí thấp hơn, dễ thay đổi cơ cấu vốn đầu t−, mà còn tạo nhiều cơ hội lựa chọn hơn cho các nhà đầu t−. Hàng loạt các công cụ phòng vệ cũng xuất hiện nh− các hợp đồng quyền chọn, hợp đồng kỳ hạn và các công cụ dẫn suất mới. Các công cụ này vừa làm giảm rủi ro cho các nhà đầu t−, vừa tăng tính lỏng của tài sản, trên cơ sở đó làm giảm chi phí cho nhà phát hành. Thứ ba, các n−ớc tiến hành thành lập các thị tr−ờng giao dịch qua quầy với các yêu cầu niêm yết ít chặt chẽ hơn nhằm tạo điều kiện cho các công ty mới và các doanh nghiệp có tầm cỡ trung bình có thể tham gia thị tr−ờng. Bởi vậy, cơ hội huy động vốn cho các doanh nghiệp cũng nh− khả năng đa dạng hoá danh mục đầu t− cho các nhà kinh doanh chứng khoán đ−ợc gia tăng đáng kể. 16 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
14. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán Thứ t−, thị tr−ờng chứng khoán đã có sự đổi mới mạnh mẽ về kỹ thuật. Các thị tr−ờng đ−ợc tin học hoá triệt để, đồng thời với các cải cách về nghiệp vụ giao dịch, nghiệp vụ l−u ký và thanh toán, cải cách về tiền hoa hồng v.v đã làm giảm chi phí trung gian, giảm thời gian và tăng khối l−ợng giao dịch qua thị tr−ờng. Điều này đ−ợc đặc biệt ghi nhận tại thị tr−ờng chứng khoán London qua cải cách có tên gọi "Big Bang" năm 1986. Nhờ những tiến bộ khoa học kỹ thuật đó, thị tr−ờng chứng khoán ngày nay phát triển mạnh mẽ với mức độ quốc tế hoá ngày càng cao. Sự thống nhất Châu Âu đã hợp nhất hàng loạt các thị tr−ờng chứng khoán, tạo cơ hội mới cho việc phát triển thị tr−ờng. Thứ năm, thành lập thị tr−ờng các công cụ dẫn suất (Derivatives Markets). Năm 1986, Pháp thành lập thị tr−ờng MATIF (Marché à Terme International de France) và đến năm 1987, thành lập thêm thị tr−ờng MONEP (Marché d’Options Négociables de Paris). Các thị tr−ờng này đ−ợc thành lập để tạo điều kiện cho các tổ chức kinh tế và các nhà kinh doanh chứng khoán có khả năng phòng ngừa các rủi ro liên quan đến các biến động về giá cổ phiếu, về lãi suất và tỷ giá hối đoái, đồng thời làm tăng vốn khả dụng trên thị tr−ờng giao ngay, thông qua khả năng kinh doanh chênh lệch giá. Chính các thị tr−ờng này cũng thúc đẩy hiện đại hoá thị tr−ờng tài chính Pháp và giúp cho thị tr−ờng này cạnh tranh đ−ợc với trung tâm tài chính London. Thứ sáu, đẩy mạnh sự tham gia của các trung gian tài chính trên thị tr−ờng chứng khoán, đặc biệt sau khủng hoảng tài chính năm 1987, ng−ời ta đã nhận ra rằng, các thành viên lớn nhất của Sở giao dịch chứng khoán London không thể có đủ l−ợng vốn cần thiết để cạnh tranh với các nhà kinh doanh chứng khoán của Mỹ và Nhật Bản. Vì thế, các nhà quản lý vốn bảo thủ của Anh đã phải nới rộng các điều kiện cho phép các trung gian tài chính, trong đó có các ngân hàng th−ơng mại, tham gia vào thị tr−ờng, và chính điều đó đã làm tăng tính hiệu quả của thị tr−ờng chứng khoán. Thứ bảy, sự hiện đại hoá thị tr−ờng vay nợ của Chính phủ tạo điều kiện cho Nhà n−ớc có thể tăng c−ờng huy động các nguồn tài chính trên thị tr−ờng với các chi phí thấp hơn, tránh nguy cơ lạm dụng phát hành để tài trợ cho Ngân sách và tạo điều kiện thực hiện chính sách tiền tệ. Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 17
15. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán Với những cải cách đó, thị tr−ờng chứng khoán đã trở thành một kênh dẫn vốn quan trọng, một thực thể không thể thiếu đ−ợc đối với nền kinh tế hiện đại. 1.2.2. Khái niệm và bản chất của thị tr−ờng chứng khoán Hiện nay, tồn tại nhiều quan niệm khác nhau về thị tr−ờng chứng khoán Quan điểm thứ nhất cho rằng thị tr−ờng chứng khoán (TTCK) và thị tr−ờng vốn là một, chỉ là tên gọi khác nhau của cùng một khái niệm: Thị tr−ờng t− bản (Capital Market). Nếu xét về mặt nội dung, thì thị tr−ờng vốn biểu hiện các quan hệ bản chất bên trong của quá trình mua bán các chứng khoán. TTCK là biểu hiện bên ngoài, là hình thức giao dịch vốn cụ thể. Do đó, các thị tr−ờng này không thể phân biệt, tách rời nhau mà thống nhất và cùng phản ánh các quan hệ bên trong và bên ngoài của thị tr−ờng t− bản. Quan điểm thứ hai của đa số các nhà kinh tế cho rằng: " Thị tr−ờng chứng khoán đ−ợc đặc tr−ng bởi thị tr−ờng vốn chứ không phải đồng nhất là một". Nh− vậy, theo quan điểm này, TTCK và thị tr−ờng vốn là khác nhau, trong đó TTCK chỉ giao dịch, mua bán các công cụ tài chính trung và dài hạn nh− trái phiếu chính phủ, cổ phiếu và trái phiếu công ty. Các công cụ tài chính ngắn hạn đ−ợc giao dịch trên thị tr−ờng tiền tệ, không thuộc phạm vi hoạt động của TTCK. Quan điểm thứ ba, dựa trên những gì quan sát đ−ợc tại đa số các Sở giao dịch chứng khoán lại cho rằng "Thị tr−ờng chứng khoán là thị tr−ờng cổ phiếu", hay là nơi mua bán các phiếu cổ phần đ−ợc các công ty phát hành ra để huy động vốn. Theo quan điểm này, thị tr−ờng chứng khoán đ−ợc đặc tr−ng bởi thị tr−ờng mua bán các công cụ tài chính mang lại quyền tham gia sở hữu. Các quan điểm trên đều đ−ợc khái quát dựa trên những cơ sở thực tiễn và trong từng điều kiện lịch sử nhất định. Tuy nhiên, quan niệm đầy đủ và rõ ràng, phù hợp với sự phát triển chung của TTCK hiện nay, đ−ợc trình bày trong giáo trình là: Thị tr−ờng chứng khoán là nơi diễn ra các giao dịch mua bán, trao đổi các loại chứng khoán. Chứng khoán đ−ợc hiểu là các loại giấy tờ có giá hay bút toán ghi sổ, nó cho phép chủ sở hữu có quyền yêu cầu về thu nhập và tài sản của tổ chức phát hành hoặc quyền sở hữu. Các quyền yêu cầu này có sự khác nhau giữa các loại chứng khoán, tuỳ theo tính chất sở hữu của chúng. 18 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
16. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán Các giao dịch mua bán, trao đổi chứng khoán có thể diễn ra ở thị tr−ờng sơ cấp (Primary Market) hay thị tr−ờng thứ cấp (Secondary Market), tại Sở giao dịch (Stock Exchange) hay thị tr−ờng chứng khoán phi tập trung (Over - The Counter Market), ở thị tr−ờng giao ngay (Spot Market) hay thị tr−ờng có kỳ hạn (Future Market). Các quan hệ mua bán trao đổi này làm thay đổi chủ sở hữu của chứng khoán, và nh− vậy, thực chất đây chính là quá trình vận động của t− bản, chuyển từ t− bản sở hữu sang t− bản kinh doanh. Thị tr−ờng chứng khoán không giống với thị tr−ờng các hàng hoá thông th−ờng khác vì hàng hoá của thị tr−ờng chứng khoán là một loại hàng hoá đặc biệt, là quyền sở hữu về t− bản. Loại hàng hoá này cũng có giá trị và giá trị sử dụng. Nh− vậy, có thể nói, bản chất của thị tr−ờng chứng khoán là thị tr−ờng thể hiện mối quan hệ giữa cung và cầu của vốn đầu t− mà ở đó, giá cả của chứng khoán chứa đựng thông tin về chi phí vốn hay giá cả của vốn đầu t−. Thị tr−ờng chứng khoán là hình thức phát triển bậc cao của nền sản xuất và l−u thông hàng hoá 1.2.3. Vị trí và cấu trúc của thị tr−ờng chứng khoán 1.2.3.1. Vị trí của TTCK trong thị tr−ờng tài chính Thị tr−ờng chứng khoán là một bộ phận của thị tr−ờng tài chính. Vị trí của thị tr−ờng chứng khoán trong tổng thể thị tr−ờng tài chính thể hiện: - Thị tr−ờng chứng khoán là hình ảnh đặc tr−ng của thị tr−ờng vốn TT Tiền tệ Thị tr−ờng vốn TTCK Thời gian đáo hạn 1 năm t Nh− vậy, trên TTCK giao dịch 2 loại công cụ tài chính: công cụ tài chính trên thị tr−ờng vốn và công cụ tài chính trên thị tr−ờng tiền tệ. Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 19
17. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán - Thị tr−ờng chứng khoán là hạt nhân trung tâm của thị tr−ờng tài chính, nơi diễn ra quá trình phát hành, mua bán các công cụ Nợ và công cụ Vốn (các công cụ sở hữu). TT Nợ TT Vốn cổ phần TT Trái phiếu TT Cổ phiếu 1.2.3.2. Cấu trúc thị tr−ờng chứng khoán Tuỳ theo mục đích nghiên cứu, cấu trúc của TTCK có thể đ−ợc phân loại theo nhiều tiêu thức khác nhau. Tuy nhiên, thông th−ờng, ta có thể xem xét ba cách thức cơ bản là phân loại theo hàng hoá, phân loại theo hình thức tổ chức của thị tr−ờng và phân loại theo quá trình luân chuyển vốn. Các phân tích sau đây sẽ thể hiện từng cách thức phân loại đó. a. Phân loại theo hàng hoá Theo các loại hàng hoá đ−ợc mua bán trên thị tr−ờng, ng−ời ta có thể phân thị tr−ờng chứng khoán thành thị tr−ờng trái phiếu, thị tr−ờng cổ phiếu và thị tr−ờng các công cụ dẫn suất. Thị tr−ờng trái phiếu (Bond Markets) là thị tr−ờng mà hàng hoá đ−ợc mua bán tại đó là các trái phiếu. Trái phiếu là công cụ nợ, mà thực chất của việc phát hành các công cụ này là nhà phát hành đứng ra đi vay theo ph−ơng thức có hoàn trả cả gốc lẫn lãi. Ng−ời cho vay sẽ không chịu bất cứ trách nhiệm nào về kết quả hoạt động sử dụng vốn của ng−ời vay và trong mọi tr−ờng hợp, nhà phát hành phải có trách nhiệm hoàn trả cho trái chủ theo các cam kết đã đ−ợc xác định trong hợp đồng vay. Trái phiếu th−ờng có thời hạn xác định, có thể là trung hạn hay dài hạn. Khác với thị tr−ờng nợ, thị tr−ờng cổ phiếu (Stock Markets) là nơi giao dịch mua bán, trao đổi các giấy tờ xác nhận cổ phần đóng góp của cổ đông. Cổ đông là chủ sở hữu của công ty và phải chịu trách nhiệm trong phần đóng 20 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
18. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán góp của mình. Cổ phiếu sẽ cho phép họ có quyền yêu cầu đối với lợi nhuận sau thuế của công ty cũng nh− đối với tài sản của công ty, khi tài sản này đ−ợc đem bán. Cổ phiếu có thời gian đáo hạn là không xác định. Thị tr−ờng các công cụ dẫn suất (Derivative Markets) là nơi các chứng khoán phái sinh đ−ợc mua và bán. Tiêu biểu cho các công cụ này là hợp đồng t−ơng lai (Future Contracts), hợp đồng quyền chọn (Options). Thị tr−ờng này ngày càng trở nên quan trọng đối với các nhà quản lý tài chính. Nó cung cấp các công cụ phòng vệ hữu hiệu, đồng thời cũng là công cụ đầu cơ lý t−ởng cho các nhà đầu t−. b. Phân loại theo quá trình luân chuyển vốn Theo cách thức này, thị tr−ờng đ−ợc phân thành thị tr−ờng sơ cấp và thị tr−ờng thứ cấp. Thị tr−ờng sơ cấp hay thị tr−ờng cấp 1 (Primary Market) là thị tr−ờng phát hành các chứng khoán hay là nơi mua bán các chứng khoán lần đầu tiên. Tại thị tr−ờng này, giá cả của chứng khoán là giá phát hành. Việc mua bán chứng khoán trên thị tr−ờng sơ cấp làm tăng vốn cho nhà phát hành. Thông qua việc phát hành chứng khoán, Chính phủ có thêm nguồn thu để tài trợ cho các dự án đầu t− hoặc chi tiêu dùng của Chính phủ, các doanh nghiệp huy động vốn trên thị tr−ờng nhằm tài trợ cho các dự án đầu t−. Thị tr−ờng thứ cấp hay thị tr−ờng cấp 2 (Secondary Market) là thị tr−ờng giao dịch mua bán, trao đổi những chứng khoán đã đ−ợc phát hành nhằm mục đích kiếm lời, di chuyển vốn đầu t− hay di chuyển tài sản xã hội. Quan hệ giữa thị tr−ờng sơ cấp và thị tr−ờng thứ cấp thể hiện trên các giác độ sau: Thứ nhất, thị tr−ờng thứ cấp làm tăng tính lỏng của các chứng khoán đã phát hành. Việc này làm tăng sự −a chuộng của chứng khoán và làm giảm rủi ro cho các nhà đầu t−. Các nhà đầu t− sẽ dễ dàng hơn trong việc sàng lọc, lựa chọn, thay đổi kết cấu danh mục đầu t−, trên cơ sở đó làm giảm chi phí cho các nhà phát hành trong việc huy động và sử dụng vốn. Việc tăng tính lỏng của tài sản sẽ tạo điều kiện tách biệt giữa sở hữu và quản lý, làm cơ sở cho việc tăng hiệu quả quản lý doanh nghiệp. Việc tăng tính lỏng cho các chứng khoán tạo điều kiện cho việc chuyển đổi thời hạn của vốn, từ vốn ngắn hạn sang trung hạn và dài hạn, đồng thời, tạo điều kiện cho việc phân phối vốn một cách hiệu quả. Sự di chuyển vốn Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 21
19. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán đầu t− trong nền kinh tế đ−ợc thực hiện thông qua cơ chế "bàn tay vô hình", cơ chế xác định giá chứng khoán và thông qua hoạt động thâu tóm, sáp nhập doanh nghiệp trên thị tr−ờng thứ cấp. Thứ hai, thị tr−ờng thứ cấp xác định giá của chứng khoán đã đ−ợc phát hành trên thị tr−ờng sơ cấp. Thị tr−ờng thứ cấp đ−ợc xem là thị tr−ờng định giá các công ty. Thứ ba, thông qua việc xác định giá, thị tr−ờng thứ cấp cung cấp một danh mục chi phí vốn t−ơng ứng với các mức độ rủi ro khác nhau của từng ph−ơng án đầu t−, tạo cơ sở tham chiếu cho các nhà phát hành cũng nh− các nhà đầu t− trên thị tr−ờng sơ cấp. Thông qua cơ chế bàn tay vô hình, vốn sẽ đ−ợc chuyển tới những công ty nào làm ăn có hiệu quả cao nhất, qua đó làm tăng hiệu quả kinh tế xã hội. Tóm lại, thị tr−ờng sơ cấp và thị tr−ờng thứ cấp có quan hệ mật thiết, hỗ trợ lẫn nhau. Về bản chất, mối quan hệ giữa thị tr−ờng chứng khoán sơ cấp và thứ cấp là mối quan hệ nội tại, biện chứng. Nếu không có thị tr−ờng sơ cấp sẽ không có thị tr−ờng thứ cấp, đồng thời, thị tr−ờng thứ cấp lại tạo điều kiện phát triển cho thị tr−ờng sơ cấp. Mục đích cuối cùng của các nhà quản lý là phải tăng c−ờng hoạt động huy động vốn trên thị tr−ờng sơ cấp, vì chỉ có tại thị tr−ờng này, vốn mới thực sự vận động từ ng−ời tiết kiệm sang ng−ời đầu t−, còn sự vận động của vốn trên thị tr−ờng thứ cấp chỉ là t− bản giả, không tác động trực tiếp tới việc tích tụ và tập trung vốn. c. Phân loại theo hình thức tổ chức của thị tr−ờng Thị tr−ờng chứng khoán có thể đ−ợc tổ chức theo hai cách sau: Cách thứ nhất là tổ chức thành các Sở giao dịch (Stock Exchange), tại đây, ng−ời mua và ng−ời bán (hoặc đại lý, môi giới của họ) gặp nhau tại một địa điểm nhất định để tiến hành giao dịch mua bán, trao đổi chứng khoán. Chính vì vậy, ng−ời ta còn gọi Sở giao dịch chứng khoán là thị tr−ờng tập trung, nơi giao dịch mua bán, trao đổi các chứng khoán của các công ty lớn, hoạt động có hiệu quả. Sở giao dịch chứng khoán đ−ợc quản lý một cách chặt chẽ bởi Uỷ ban chứng khoán quốc gia, các giao dịch chịu sự điều tiết của Luật Chứng khoán và thị tr−ờng chứng khoán. Những thị tr−ờng chứng khoán tập trung tiêu biểu đ−ợc biết đến là Sở giao dịch chứng khoán Luân đôn (London Stock Exchange), Sở giao dịch chứng khoán Mỹ (American Stock Exchange), Sở giao dịch chứng khoán Pari (Paris Stock Exchange). 22 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
20. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán Cách thứ hai, khác với thị tr−ờng tập trung, thị tr−ờng giao dịch qua quầy hay thị tr−ờng chứng khoán phi tập trung (OTC: Over -The - Counter Market) là thị tr−ờng của các nhà buôn, những ng−ời tạo thị tr−ờng (Market Makers). Các nhà buôn có một danh mục chứng khoán và họ sẵn sàng mua và bán với các nhà buôn khác cũng nh− các nhà đầu t− khi những ng−ời này chấp nhận giá cả của họ. ở thị tr−ờng này không có địa điểm giao dịch chính thức mà có thể diễn ra tại tất cả các quầy, sàn giao dịch của các thành viên thông qua điện thoại hay mạng máy tính diện rộng. Khối l−ợng giao dịch của thị tr−ờng này th−ờng lớn hơn rất nhiều lần so với thị tr−ờng Sở giao dịch. Ngoài hai loại thị tr−ờng nêu trên, ng−ời ta còn nói đến thị tr−ờng thứ ba, thị tr−ờng dành cho các chứng khoán không đủ tiêu chuẩn để giao dịch trên thị tr−ờng tập trung và thị tr−ờng OTC. Ngoài ra, ng−ời ta còn phân loại thị tr−ờng chứng khoán thành thị tr−ờng mở và thị tr−ờng đàm phán, thị tr−ờng giao ngay (Spot Markets) và thị tr−ờng kỳ hạn (Future Markets). Việc phân loại thị tr−ờng chứng khoán sẽ giúp phân tích cụ thể hơn vai trò của thị tr−ờng chứng khoán. 1.2.4. Các chủ thể trên TTCK Các tổ chức và cá nhân tham gia thị tr−ờng chứng khoán có thể đ−ợc chia thành 3 nhóm sau: chủ thể phát hành, chủ thể đầu t− và các tổ chức có liên quan đến chứng khoán. 1.2.4.1. Chủ thể phát hành Chủ thể phát hành là ng−ời cung cấp các chứng khoán - hàng hóa của thị tr−ờng chứng khoán. Các chủ thể phát hành bao gồm: Chính phủ, các doanh nghiệp và một số tổ chức khác nh−: các Quỹ đầu t−; tổ chức tài chính trung gian - Chính phủ và chính quyền địa ph−ơng là chủ thể phát hành các chứng khoán: Trái phiếu Chính phủ; Trái phiếu địa ph−ơng; Trái phiếu công trình; Tín phiếu kho bạc. - Công ty là chủ thể phát hành các cổ phiếu và trái phiếu công ty. - Các tổ chức tài chính là chủ thể phát hành các công cụ tài chính nh− các trái phiếu, chứng chỉ h−ởng thụ phục vụ cho mục tiêu huy động vốn và phù hợp với đặc thù hoạt động của họ theo Luật định. Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 23
21. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán 1.2.4.2. Nhà đầu t− Chủ thể đầu t− là những ng−ời có tiền, thực hiện việc mua và bán chứng khoán trên thị tr−ờng chứng khoán để tìm kiếm lợi nhuận. Nhà đầu t− có thể đ−ợc chia thành 2 loại: nhà đầu t− cá nhân và nhà đầu t− có tổ chức. - Các nhà đầu t− cá nhân Nhà đầu t− cá nhân là các cá nhân và hộ gia đình, những ng−ời có vốn nhàn rỗi tạm thời, tham gia mua bán trên thị tr−ờng chứng khoán với mục đích tìm kiếm lợi nhuận. Tuy nhiên, trong đầu t− thì lợi nhuận lại luôn gắn với rủi ro, kỳ vọng lợi nhuận càng cao thì mức độ chấp nhận rủi ro phải càng lớn và ng−ợc lại. Chính vì vậy các nhà đầu t− cá nhân luôn phải lựa chọn các hình thức đầu t− phù hợp với khả năng cũng nh− mức độ chấp nhận rủi ro của mình. - Các nhà đầu t− có tổ chức Nhà đầu t− có tổ chức là các định chế đầu t−, th−ờng xuyên mua bán chứng khoán với số l−ợng lớn trên thị tr−ờng. Một số nhà đầu t− chuyên nghiệp chính trên thị tr−ờng chứng khoán là các ngân hàng th−ơng mại, công ty chứng khoán, công ty đầu t−, các công ty bảo hiểm, quỹ t−ơng hỗ, các quỹ l−ơng h−u và các quỹ bảo hiểm xã hội khác. Đầu t− thông qua các tổ chức đầu t− có −u điểm là có thể đa dạng hóa danh mục đầu t− và các quyết định đầu t− đ−ợc thực hiện bởi các chuyên gia có chuyên môn và có kinh nghiệm. 1.2.4.3. Các tổ chức có liên quan đến thị tr−ờng chứng khoán 1.2.4.3.1. Cơ quan quản lý và giám sát hoạt động TTCK Lịch sử hình thành và phát triển TTCK đã cho thấy, đầu tiên thị tr−ờng chứng khoán hình thành một cách tự phát khi có sự xuất hiện của cổ phiếu và trái phiếu và hầu nh− ch−a có sự quản lý. Nh−ng nhận thấy cần có sự bảo vệ lợi ích cho các nhà đầu t− và đảm bảo sự hoạt động của thị tr−ờng đ−ợc thông suốt, ổn định và an toàn, bản thân các nhà kinh doanh chứng khoán và các quốc gia có thị tr−ờng chứng khoán hoạt động cho rằng cần phải có cơ quan quản lý và giám sát về hoạt động phát hành và kinh doanh chứng khoán. Chính vì vậy, cơ quan quản lý và giám sát thị tr−ờng chứng khoán đã ra đời. Cơ quan quản lý và giám sát thị tr−ờng chứng khoán đ−ợc hình thành d−ới nhiều mô hình tổ chức hoạt động khác nhau, có n−ớc do các tổ chức tự quản thành lập, có n−ớc cơ quan này trực thuộc Chính phủ, nh−ng có n−ớc lại có sự 24 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
22. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán kết hợp quản lý giữa các tổ chức tự quản và Nhà n−ớc. Nh−ng tựu chung lại, cơ quan quản lý Nhà n−ớc về TTCK do Chính phủ của các n−ớc thành lập với mục đích bảo vệ lợi ích của ng−ời đầu t− và bảo đảm cho thị tr−ờng chứng khoán hoạt động lành mạnh, an toàn và phát triển bền vững Cơ quan quản lý Nhà n−ớc về TTCK có thể có những tên gọi khác nhau, tuỳ thuộc từng n−ớc và nó đ−ợc thành lập để thực hiện chức năng quản lý Nhà n−ớc đối với thị tr−ờng chứng khoán. Tại Trung Quốc, ban đầu Ngân hàng nhân dân Trung Quốc thực hiện chức năng quản lý Nhà n−ớc đối với các hoạt động của TTCK. Cùng phối hợp thực hiện chức năng quản lý với Ngân hàng nhân dân còn có cơ quan Hội đồng Nhà n−ớc trong lĩnh vực cổ phần hóa các doanh nghiệp. Do không nằm cùng trong một tổ chức độc lập nên việc quản lý thị tr−ờng không đ−ợc chặt chẽ, kém hiệu quả. Ngày 29/12/1998, Luật chứng khoán Trung Quốc đ−ợc thông qua đã tập trung việc giám sát, quản lý TTCK vào một cơ quan duy nhất đó là Uỷ ban giám quản chứng khoán của Quốc vụ viện Trung Quốc. Tại Anh cơ quan quản lý Nhà n−ớc về TTCK là Uỷ ban đầu t− chứng khoán (SIB - Securities Investment Board). Uỷ ban này là một tổ chức đ−ợc thừa nhận trong đạo luật về các dịch vụ tài chính ban hành năm 1986. Tại Mỹ, Uỷ ban chứng khoán và giao dịch chứng khoán (SEC - Securities anh Exchange Commision) là một cơ quan của liên bang có t− cách pháp lý thực hiện việc quản lý thị tr−ờng chứng khoán. Tất cả các tổ chức hoạt động trong ngành chứng khoán đều phải đăng ký, báo cáo và chịu sự kiểm tra, giám sát của Uỷ ban chứng khoán và giao dịch chứng khoán. Tại Nhật Bản, năm 1992, Uỷ ban giám sát chứng khoán và giao dịch chứng khoán (ESC - Exchange Surveillance Commission) đ−ợc thành lập, năm 1998 đã đổi tên thành Financial Supervision Agency (FSA) với chức năng cơ bản là tiến hành điều tra và xử lý các giao dịch gian lận trên thị tr−ờng chứng khoán. Các chức năng quản lý thị tr−ờng chứng khoán chung do Tổng cục chứng khoán thuộc Bộ Tài chính Nhật Bản đảm nhiệm. Tại Hàn Quốc, quản lý Nhà n−ớc về TTCK có Uỷ ban chứng khoán và giao dịch chứng khoán (SEC - Securities Exchange Commission) và Uỷ ban giám sát chứng khoán (SSB - Securities Supervise Board) (từ năm 1998 đổi tên thành Financial Supervision Commision) đ−ợc đặt d−ới sự quản lý của Bộ Kinh tế - Tài chính. Ban giám sát chứng khoán là cơ quan chấp hành của Uỷ ban Chứng khoán và giao dịch chứng khoán thực hiện các chức năng quản lý Nhà n−ớc đối với thị tr−ờng chứng khoán. Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 25
23. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán Từ những kinh nghiệm học tập đ−ợc ở những n−ớc có thị tr−ờng chứng khoán phát triển, với sự vận dụng sáng tạo vào điều kiện, hoàn cảnh thực tế, Việt Nam đã thành lập cơ quan quản lý Nhà n−ớc về chứng khoán và TTCK tr−ớc khi ra đời thị tr−ờng chứng khoán Việt Nam, đó là Uỷ ban Chứng khoán Nhà n−ớc, thành lập theo Nghị định số 75 CP ngày 28/11/1996 của Chính phủ. Theo đó, Uỷ ban Chứng khoán Nhà n−ớc là một cơ quan thuộc Chính phủ thực hiện chức năng quản lý Nhà n−ớc đối với thị tr−ờng chứng khoán ở Việt Nam. 1.2.3.4.2. Sở giao dịch chứng khoán Sở giao dịch chứng khoán thực hiện vận hành TTCK thông qua bộ máy tổ chức và hệ thống các quy định, văn bản pháp luật về giao dịch chứng khoán trên cơ sở phù hợp với các quy định của luật pháp và Uỷ ban chứng khoán. 1.2.3.4.3. Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán là tổ chức tự quản của các công ty chứng khoán và một số thành viên khác hoạt động trong ngành chứng khoán, đ−ợc thành lập với mục đích bảo vệ lợi ích cho các thành viên và các nhà đầu t− trên thị tr−ờng. Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán th−ờng là một tổ chức tự quản, thực hiện một số chức năng chính nh− sau: - Đào tạo, nghiên cứu trong lĩnh vực chứng khoán. - Khuyến khích hoạt động đầu t− và kinh doanh chứng khoán - Ban hành và thực hiện các quy tắc tự điều hành trên cơ sở các quy định pháp luật về chứng khoán hiện hành. - Giải quyết các tranh chấp giữa các thành viên. - Tiêu chuẩn hóa các nguyên tắc và thông lệ trong ngành chứng khoán - Hợp tác với Chính phủ và các cơ quan khác để giải quyết các vấn đề có tác động đến hoạt động kinh doanh chứng khoán. 1.2.3.4.4. Tổ chức l−u ký và thanh toán bù trừ chứng khoán Là tổ chức nhận l−u giữ các chứng khoán và tiến hành các nghiệp vụ thanh toán bù trừ cho các giao dịch chứng khoán. Các ngân hàng th−ơng mại, công ty chứng khoán đáp ứng đủ các điều kiện của Uỷ ban chứng khoán sẽ thực hiện dịch vụ l−u ký và thanh toán bù trừ chứng khoán. 1.2.3.4.5. Các tổ chức hỗ trợ 26 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
24. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán Là các tổ chức đ−ợc thành lập với mục đích khuyến khích mở rộng và tăng tr−ởng của thị tr−ờng chứng khoán thông qua các hoạt động nh−: cho vay tiền để mua cổ phiếu và cho vay chứng khoán để bán trong các giao dịch bảo chứng. Các tổ chức hỗ trợ chứng khoán ở các n−ớc khác nhau có đặc điểm khác nhau, có một số n−ớc không cho phép thành lập các loại hình tổ chức này. 1.2.3.4.6. Các công ty đánh giá hệ số tín nhiệm Công ty đánh giá hệ số tín nhiệm là công ty chuyên cung cấp dịch vụ đánh giá năng lực thanh toán các khoản vốn gốc và lãi đúng thời hạn và tiềm lực tài chính của tổ chức phát hành (TCPH) theo những điều khoản đã cam kết của TCPH đối với một đợt phát hành cụ thể. Hệ số tín nhiệm đ−ợc biểu hiện bằng các chữ cái hay chữ số, tuỳ theo quy định của từng công ty xếp hạng. Ví dụ, hệ thống xếp hạng Moody,s sẽ có các hệ só tín nhiệm đ−ợc ký hiệu là aaa, aa1, Baa1, hay B1 ; hệ thống xếp hạng của S&P, có các mức xếp hạng AAA, AA+, AA, AA-, A+, A Các nhà đầu t− có thể dựa vào các hệ số tín nhiệm về TCPH do các công ty đánh giá hệ số tín nhiệm cung cấp để cân nhắc đ−a ra quyết định đầu t− của mình. Các công ty đánh giá (xếp hạng) hệ số tín nhiệm có vai trò quan trọng trong việc phát hành các chứng khoán, đặc biệt là phát hành các chứng khoán quốc tế. 1.2.5. Vai trò của thị tr−ờng chứng khoán Xu thế hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực với sự ra đời của Tổ chức Th−ơng mại Thế giới (WTO), của Liên minh Châu Âu, của các khối thị tr−ờng chung, đòi hỏi các quốc gia phải thúc đẩy phát triển kinh tế với tốc độ và hiệu quả cao. Thực tế phát triển kinh tế ở các quốc gia trên thế giới đã khẳng định vai trò quan trọng của thị tr−ờng chứng khoán trong phát triển kinh tế: Thứ nhất, thị tr−ờng chứng khoán, với việc tạo ra các công cụ có tính thanh khoản cao, có thể tích tụ, tập trung và phân phối vốn, chuyển thời hạn của vốn phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế. ở Hàn Quốc, thị tr−ờng chứng khoán đã đóng vai trò không nhỏ trong sự tăng tr−ởng kinh tế trong hơn ba m−ơi năm cho tới cuối thập kỷ 90. Thị tr−ờng chứng khoán Hàn Quốc lớn mạnh đứng hàng thứ 13 trên thế giới, với Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 27
25. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán tổng giá trị huy động là 160 tỷ Đô la Mỹ, đã góp phần tạo mức tăng tr−ởng kinh tế đạt mức bình quân 9%/năm, thu nhập quốc dân bình quân đầu ng−ời năm 1995 là trên 10.000 USD. Yếu tố thông tin và yếu tố cạnh tranh trên thị tr−ờng sẽ đảm bảo cho việc phân phối vốn một cách có hiệu quả. Thị tr−ờng tài chính là nơi tiên phong áp dụng công nghệ mới và nhạy cảm với môi tr−ờng th−ờng xuyên thay đổi. Thực tế trên thị tr−ờng chứng khoán, tất cả các thông tin đ−ợc cập nhật và đ−ợc chuyển tải tới tất cả các nhà đầu t−, nhờ đó, họ có thể phân tích và định giá cho các chứng khoán. Chỉ những công ty có hiệu quả bền vững mới có thể nhận đ−ợc vốn với chi phí rẻ trên thị tr−ờng. Thị tr−ờng chứng khoán tạo một sự cạnh tranh có hiệu quả trên thị tr−ờng tài chính, điều này buộc các ngân hàng th−ơng mại và các tổ chức tài chính phải quan tâm tới hoạt động của chính họ và làm giảm chi phí tài chính. Việc huy động vốn trên thị tr−ờng chứng khoán có thể làm tăng vốn tự có của các công ty và giúp họ tránh các khoản vay có chi phí cao cũng nh− sự kiểm soát chặt chẽ của các ngân hàng th−ơng mại. Thị tr−ờng chứng khoán khuyến khích tính cạnh tranh của các công ty trên thị tr−ờng. Sự tồn tại của thị tr−ờng chứng khoán cũng là yếu tố quyết định để thu hút vốn đầu t− n−ớc ngoài. Đây chính là các yếu tố đảm bảo cho sự phân bổ có hiệu quả các nguồn lực trong một quốc gia cũng nh− trong phạm vi quốc tế. Thứ hai, thị tr−ờng chứng khoán góp phần thực hiện tái phân phối công bằng hơn, thông qua việc buộc các tập đoàn gia đình trị phát hành chứng khoán ra công chúng, giải toả sự tập trung quyền lực kinh tế của các tập đoàn, song vẫn tập trung vốn cho phát triển kinh tế. Việc tăng c−ờng tầng lớp trung l−u trong xã hội, tăng c−ờng sự giám sát của xã hội đối với quá trình phân phối đã giúp nhiều n−ớc tiến xa hơn tới một xã hội công bằng và dân chủ. Việc giải toả tập trung quyền lực kinh tế cũng tạo điều kiện cạnh tranh công bằng hơn, qua đó tạo hiệu quả và tăng tr−ởng kinh tế. Thứ ba, thị tr−ờng chứng khoán tạo điều kiện cho việc tách biệt giữa sở hữu và quản lý doanh nghiệp. Khi quy mô của doanh nghiệp tăng lên, môi tr−ờng kinh doanh trở nên phức tạp hơn, nhu cầu về quản lý chuyên trách cũng tăng theo. Thị tr−ờng chứng khoán tạo điều kiện cho việc tiết kiệm vốn và chất xám, tạo điều kiện thúc đẩy quá trình cổ phần hoá doanh nghiệp Nhà 28 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
26. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán n−ớc. Cơ chế thông tin hoàn hảo tạo khả năng giám chặt chẽ của thị tr−ờng chứng khoán đã làm giảm tác động của các tiêu cực trong quản lý, tạo điều kiện kết hợp hài hoà giữa lợi ích của chủ sở hữu, nhà quản lý và những ng−ời làm công. Thứ t−, hiệu quả của quốc tế hoá thị tr−ờng chứng khoán. Việc mở cửa thị tr−ờng chứng khoán làm tăng tính lỏng và cạnh tranh trên thị tr−ờng quốc tế. Điều này cho phép các công ty có thể huy động nguồn vốn rẻ hơn, tăng c−ờng đầu t− từ nguồn tiết kiệm bên ngoài, đồng thời tăng c−ờng khả năng cạnh tranh quốc tế và mở rộng các cơ hội kinh doanh của các công ty trong n−ớc. Hàn Quốc, Singapore, Thailand, Malaysia là những minh chứng điển hình về việc tận dụng các cơ hội do thị tr−ờng chứng khoán mang lại. Tuy nhiên, chúng ta cũng phải xem xét các tác động tiêu cực có thể xảy ra nh− việc tăng cung tiền quá mức, áp lực của lạm phát, vấn đề chảy máu vốn, hoặc sự thâu tóm của ng−ời n−ớc ngoài trên TTCK. Thứ năm, thị tr−ờng chứng khoán tạo cơ hội cho Chính phủ huy động các nguồn tài chính mà không tạo áp lực về lạm phát, đồng thời tạo các công cụ cho việc thực hiện chính sách tài chính tiền tệ của Chính phủ. Thứ sáu, thị tr−ờng chứng khoán cung cấp một dự báo tuyệt vời về các chu kỳ kinh doanh trong t−ơng lai. Việc thay đổi giá chứng khoán có xu h−ớng đi tr−ớc chu kỳ kinh doanh cho phép Chính phủ cũng nh− các công ty đánh giá kế hoạch đầu t− cũng nh− việc phân bổ các nguồn lực của họ. Thị tr−ờng chứng khoán cũng tạo điều kiện tái cấu trúc nền kinh tế. Ngoài những tác động tích cực trên đây, thị tr−ờng chứng khoán cũng có những tác động tiêu cực nhất định. Thị tr−ờng chứng khoán hoạt động trên cơ sở thông tin hoàn hảo. Song ở các thị tr−ờng mới nổi, thông tin đ−ợc chuyển tải tới các nhà đầu t− không đầy đủ và không giống nhau. Việc quyết định giá cả, mua bán chứng khoán của các nhà đầu t− không dựa trên cơ sở thông tin và xử lý thông tin. Nh− vậy, giá cả chứng khoán không phản ánh giá trị kinh tế cơ bản của công ty và không trở thành cơ sở để phân phối một cách có hiệu quả các nguồn lực. Một số tiêu cực khác của thị tr−ờng chứng khoán nh− hiện t−ợng đầu cơ, hiện t−ợng xung đột quyền lực làm thiệt hại cho quyền lợi của các cổ đông thiểu số, việc mua bán nội gián, thao túng thị tr−ờng làm nản lòng các Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 29
27. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán nhà đầu t− và nh− vậy, sẽ tác động tiêu cực tới tiết kiệm và đầu t−. Nhiệm vụ của các nhà quản lý thị tr−ờng là giảm thiểu các tiêu cực của thị tr−ờng nhằm bảo vệ quyền lợi của các nhà đầu t− và đảm bảo cho tính hiệu quả của thị tr−ờng. Nh− vậy, vai trò của thị tr−ờng chứng khoán đ−ợc thể hiện trên nhiều khía cạnh khác nhau. Song vai trò tích cực hay tiêu cực của thị tr−ờng chứng khoán có thực sự đ−ợc phát huy hay hạn chế phụ thuộc đáng kể vào các chủ thể tham gia thị tr−ờng và sự quản lý của Nhà n−ớc. 1.2.6. Giới thiệu một số TTCK trên thế giới 1.2.6.1. Thị tr−ờng chứng khoán Mỹ. Thị tr−ờng chứng khoán Mỹ có lịch sử phát triển lâu dài và đã đạt đến trình độ cao về mọi mặt. Mô hình TTCK Mỹ đã đ−ợc nhiều n−ớc học tập, áp dụng và sửa đổi cho phù hợp với điều kiện thực tế của từng n−ớc. Thời điểm đánh dấu sự ra đời TTCK Mỹ là 17 tháng 05 năm 1792 khi một số nhà môi giới công bố thoả thuận của họ sau khi nhóm họp d−ới gốc cây ngô đồng ở số 68 phố Uôn (gọi là Hiệp −ớc cây ngô đồng) và đến năm 1800 đánh dấu sự ra đời Sở giao dịch chứng khoán (SGDCK) đầu tiên, tiếp theo đó là hàng loạt các SGDCK đ−ợc hình thành trên khắp n−ớc Mỹ. Thị tr−ờng chứng khoán Mỹ hiện nay là một thị tr−ờng quan trọng bậc nhất trên thế giới nếu xét trên tổng thể khối l−ợng t− bản giao dịch và sự ảnh h−ởng to lớn của nó đối với các thị tr−ờng chứng khoán khác. Điều đáng chú ý là 2/3 nghiệp vụ giao dịch chứng khoán ở Mỹ đ−ợc thực hiện trên thị tr−ờng phi tập trung, đặc biệt là đối với các hàng hoá là trái phiếu chính phủ. Sở Giao dịch Chứng khoán NewYork (NYSE) là Sở giao dịch lớn nhất và lâu đời nhất n−ớc Mỹ. Thị tr−ờng chứng khoán này của Mỹ còn đ−ợc gọi là thị tr−ờng phố Wall - nơi phôi thai những giao dịch đầu tiên của n−ớc Mỹ kể từ năm 1864 và hiện là trung tâm giao dịch chứng khoán lớn nhất thế giới, quản lý tới hơn 80% các giao dịch chứng khoán của Mỹ và kể từ năm 1962 đã trở thành thị tr−ờng chứng khoán quốc gia. Năm 2000, tổng số có 262,5 tỷ cổ phần đ−ợc giao dịch trên NYSE, số cổ phần giao dịch bình quân ngày đạt 1.041,6 triệu USD. Giá trị giao dịch bình quân ngày cũng đạt 43,9 tỷ USD, tổng giá trị giao dịch trong năm 2000 của NYSE đạt 11,1 nghìn tỷ USD. Năm 2000 là năm NYSE hoàn thiện hơn nữa hệ thống giao dịch bằng sự thay đổi của cách yết giá (yết giá dạng thập phân thay 30 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
28. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán vì dạng phân số tr−ớc kia). Cuối năm 2000, có 2.862 cổ phiếu đ−ợc niêm yết trên NYSE với tổng giá trị là 17,1 nghìn tỷ USD. Sở giao dịch chứng khoán Mỹ (American Stock Exchange - AMEX) là thị tr−ờng chứng khoán tập trung lớn thứ hai ở Mỹ và hiện nay có khoảng 1/5 số chứng khoán của Mỹ đ−ợc mua bán trên thị tr−ờng này. Cũng t−ơng tự nh− Sở giao dịch chứng khoán NewYork, AMEX hoạt động theo hệ thống đấu giá mở và các chuyên gia trên thị tr−ờng đóng vai trò quan trọng. Hiện nay, thành viên của Sở là 661 thành viên. Bên cạnh các thị tr−ờng chứng khoán tập trung là các Sở giao dịch (hiện có khoảng 14 Sở GDCK khác nhau), tại Mỹ còn có thị tr−ờng chứng khoán phi tập trung (OTC) rất phát triển đó là Nasdaq. Thị tr−ờng OTC qua mạng máy tính Nasdaq đ−ợc thành lập từ năm 1971, là bộ phận lớn nhất của thị tr−ờng thứ cấp Mỹ xét về số l−ợng chứng khoán giao dịch trên thị tr−ờng với trên 15000 chứng khoán, lớn hơn rất nhiều so với số l−ợng chứng khoán giao dịch trên thị tr−ờng tập trung NYSE. Chứng khoán giao dịch trên thị tr−ờng này chiếm đa số là của các công ty thuộc ngành công nghệ thông tin và các công ty vừa và nhỏ. Thị tr−ờng đ−ợc vận hành bởi một hệ thống các nhà tạo lập thị tr−ờng và các nhà môi giới, có khoảng 600 nhà tạo lập thị tr−ờng hoạt động tích cực trên Nasdaq và trung bình mỗi nhà tạo lập thị tr−ờng đảm nhận 8 loại cổ phiếu. Thị tr−ờng Nasdaq chịu sự quản lý hai cấp của Uỷ ban chứng khoán Mỹ (SEC) và Hiệp hội các nhà giao dịch chứng khoán quốc gia Mỹ (NASD) quản lý trực tiếp. Thị tr−ờng Nasdaq hiện nay đã đ−ợc nối mạng toàn cầu với nhiều thị tr−ờng OTC khác trên thế giới. 1.2.6.2. Thị tr−ờng chứng khoán Nhật Bản. Thị tr−ờng chứng khoán Nhật Bản đóng vai trò quan trọng trong việc thu hút vốn dài hạn cho Chính phủ và các công ty. Nói đến thị tr−ờng chứng khoán Nhật Bản tr−ớc hết phải kể đến Sở giao dịch chứng khoán Tokyo (Tokyo Stock Exchange - TSE) bởi vì Sở giao dịch chứng khoán Tokyo ra đời sớm nhất, là thị tr−ờng lớn nhất tại Nhật bản về số l−ợng chứng khoán l−u hành cũng nh− về doanh thu. Sở giao dịch chứng khoán Tokyo đ−ợc hình thành cùng thời điểm với Sở giao dịch chứng khoán Osaka vào cuối năm 1878. Những năm 1943-1945, Sở giao dịch này bị đóng cửa do ảnh h−ởng của chiến tranh thế giới lần thứ II. Năm Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 31
29. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán 1948, Luật chứng khoán và giao dịch chứng khoán đ−ợc ban hành và Sở giao dịch chứng khoán Tokyo đ−ợc mở cửa hoạt động trở lại vào năm 1949. Từ đó đến nay, qua nhiều lần cải cách và đổi mới, Sở giao dịch chứng khoán Tokyo ngày càng phát triển, trở thành định chế tài chính quan trọng trong hệ thống kinh tế của Nhật bản. Sở Giao dịch Chứng khoán Tôkyô (TSE) là sở giao dịch lớn thứ 2 trên thế giới về doanh số bán, chỉ sau NYSE. Trên TSE, việc giao dịch, mua bán chứng khoán đ−ợc qui định dựa trên các nguyên tắc cơ bản quan trọng nhất là: Nguyên tắc công khai: công khai về hoạt động của ng−ời phát hành; các loại chứng khoán đ−ợc chào bán, đặt mua; giá cả, số l−ợng chứng khoán đ−ợc mua bán Nguyên tắc trung gian mua bán: mọi hoạt động mua bán chứng khoán đều phải qua môi giới là các công ty chứng khoán đ−ợc quyền hoạt động trên TSE (TSE có 125 Công ty chứng khoán, trong đó có 25 công ty n−ớc ngoài) để đảm bảo sự tin cậy của thị tr−ờng, tránh sự giả mạo; lừa đảo. Nguyên tắc tập trung: có nghĩa là tập trung tất cả mọi đơn đặt hàng, đơn chào bán vào TSE để đảm bảo việc hình thành giá cả trung thực, hợp lý. Nguyên tắc đấu giá: bao gồm quyền −u tiên giá (−u tiên giá chào bán thấp nhất và giá đặt mua cao nhất) và quyền −u tiên về thời gian. Sau khi đ−a hệ thống giao dịch bằng máy tính chính thức đi vào hoạt động (ngày 18/03/1991). Hiện nay, các cổ phiếu trên TSE vẫn đ−ợc giao dịch theo hai ph−ơng thức khác nhau: giao dịch tại sàn và thông qua hệ thống máy tính Trên TSE, hầu hết các giao dịch mua bán chứng khoán đ−ợc thanh toán vào ngày làm việc thứ ba sau ngày giao dịch (T+3). Hiện nay, Nhật Bản có 8 Sở giao dịch chứng khoán theo thứ tự từ Bắc xuống Nam là: Sapporo, Niigata, Tokyo, Nagoya, Kyoto, Osaka, Hiroshima và Fukuoka. Trong đó 3 Sở giao dịch chứng khoán Tokyo, Nagoya, Osaka là Sở giao dịch chứng khoán mang tính "quốc gia", giao dịch chiếm tới 98,1% tổng giá trị giao dịch chứng khoán trên thị tr−ờng chứng khoán Nhật Bản. Bên cạnh các Sở giao dịch chứng khoán, tại Nhật Bản còn có các thị tr−ờng chứng khoán phi tập trung, tiêu biểu đó là Nhật Bản có hai thị tr−ờng OTC cùng hoạt động đồng thời, đó là thị tr−ờng Jasdaq và thị tr−ờng J-net. Thị tr−ờng Jasdaq, hoạt động từ năm 1991 trên cơ sở phát triển thị tr−ờng OTC truyền thống hoạt động từ tháng 2/1963 do Hiệp hội các nhà kinh doanh 32 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
30. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán chứng khoán Nhật Bản (JSDA) quản lý. Luật chứng khoán sửa đổi năm 1983 đã đ−a thị tr−ờng OTC này vào quỹ đạo quản lý của Nhà n−ớc, cơ chế th−ơng l−ợng giá tay đôi giữa các công ty chứng khoán và giữa công ty chứng khoán với khách hàng đ−ợc đổi sang cơ chế đấu giá tập trung qua hệ thống các nhà tạo lập thị tr−ờng. Hiện nay trên thị tr−ờng Jasdaq, có 449 công ty làm vai trò tạo lập thị tr−ờng. Thị tr−ờng J-net mới đ−ợc đ−a vào hoạt động từ tháng 5 năm 2000, chịu sự quản lý trực tiếp của Sở giao dịch chứng khoán Osaka (OSE), đ−ợc tổ chức dành cho các chứng khoán không đ−ợc niêm yết trên sở giao dịch nhằm đáp ứng yêu cầu tiết kiệm thời gian và chi phí cho các đối t−ợng tham gia thị tr−ờng, hoạt động theo ph−ơng thức th−ơng l−ợng giá. Thành viên của OSE, ng−ời đầu t− và trung tâm quản lý đ−ợc trực tiếp nối mạng với nhau thông qua một mạng điện tử đa tầng, tạo điều kiện cho các đối t−ợng này có thể chia sẻ thông tin thị tr−ờng. 1.2.6.3. Thị tr−ờng chứng khoán Hàn Quốc. Thị tr−ờng chứng khoán Hàn Quốc ra đời và chính thức đi vào hoạt động vào năm 1956 cùng với sự khai sinh của Sở giao dịch chứng khoán Deahan - tiền thân của Sở giao dịch chứng khoán Hàn Quốc. Từ đó đến nay, thị tr−ờng chứng khoán Hàn Quốc đã trở thành một trong 10 thị tr−ờng chứng khoán lớn nhất thế giới. Thị tr−ờng này đã phát triển một cách nhanh chóng. Chỉ trong giai đoạn năm 1990 - 1999, khối l−ợng giao dịch cổ phiếu đã tăng từ 53 triệu tỷ Won lên 867 triệu tỷ Won, khối l−ợng giao dịch trái phiếu tăng từ 39 triệu tỷ lên đến 2.183 triệu tỷ Won,trong khi đó giá trị niêm yết trên thị tr−ờng cũng tăng từ 79 triệu tỷ Won lên 350 triệu tỷ Won. Sở Giao dịch chứng khoán Hàn Quốc (KSE) là một sàn giao dịch duy nhất có tổ chức ở Hàn Quốc, có 3 khu vực giao dịch trên Sở: khu vực giao dịch cho cổ phiếu, trái phiếu và các chứng khoán phát sinh. Khu vực cho cổ phiếu đ−ợc chia ra thành hai khu vực: khu vực thứ nhất dành cho các công ty có quy mô lớn, với hơn 80% tổng số cổ phiếu trên thị tr−ờng; khu vực thứ hai là địa điểm cho các cổ phiếu mới đ−ợc niêm yết, hoặc cho các công ty có quy mô vừa và nhỏ đ−ợc giao dịch. Đến tháng 03/2001, tổng số công ty chứng khoán hoạt động tại Hàn Quốc là 64 công ty, trong đó có 43 công ty trong n−ớc và 21 công ty n−ớc ngoài. Thị tr−ờng OTC truyền thống của Hàn quốc đ−ợc thành lập tháng 04/1987 nhằm tạo môi tr−ờng hoạt động cho các chứng khoán không đ−ợc niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán Hàn quốc (KSE), thị tr−ờng chịu sự Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 33
31. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán kiểm soát của Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán Hàn Quốc (KSDA) thành lập năm 1953. Tháng 04/1997, Chính phủ Hàn quốc quyết định tổ chức lại và thúc đẩy phát triển thị tr−ờng này bằng việc thành lập thị tr−ờng mạng máy tính điện tử Kosdaq nhằm tạo điều kiện cho các công ty mạo hiểm, công ty công nghệ cao, quỹ t−ơng hỗ và các công ty vừa và nhỏ không đủ tiêu chuẩn niêm yết trên thị tr−ờng tập trung có thể huy động vốn trực tiếp. Thị tr−ờng đ−ợc xây dựng theo mô hình thị tr−ờng Nasdaq, tiến hành giao dịch qua mạng điện tử có sự kiểm soát của trung tâm. Các tổ chức niêm yết trên thị tr−ờng Kosdaq phải đáp ứng một số tiêu chí cơ bản nh− mức vốn điều lệ tối thiểu, tỷ lệ phát hành ra công chúng Tuy nhiên, việc đấu giá đ−ợc thực hiện theo ph−ơng thức đấu lệnh tập trung t−ơng tự nh− Sở giao dịch. 1.2.6.4. Thị tr−ờng chứng khoán Thái Lan. TTCK Thái Lan là một trong những thị tr−ờng chứng khoán phát triển nhanh nhất ở khu vực Châu á. TTCK Thái Lan ban đầu đ−ợc các công ty t− nhân thành lập (vào tháng 7/1962), đến năm 1970 thị tr−ờng này phải đóng cửa vì ít ng−ời tham gia và thiếu sự hỗ trợ của Nhà n−ớc. Tháng 5 năm 1974, Luật Sở giao dịch chứng khoán đ−ợc ra đời và Sở giao dịch chứng khoán đ−ợc mở cửa trở lại vào năm 1975. Kể từ năm 1986, Sở giao dịch chứng khoán Thái Lan phát triển mạnh và đạt hiệu quả cao. Giai đoạn 1962-1986, Sở giao dịch chứng khoán Thái Lan chịu sự quản lý và giám sát song trùng của 2 cơ quan: Ngân hàng Trung −ơng, Bộ Tài chính. Năm 1992, Uỷ ban chứng khoán - cơ quan quản lý trực tiếp TTCK Thái Lan mới đ−ợc thành lập. Tại Thái Lan, theo Luật chứng khoán năm 1874, các công ty chứng khoán muốn trở thành thành viên của SGDCK phải đ−ợc Bộ Tài chính đồng ý. Theo luật về SGDCK, các thành viên phải có khả năng tài chính mạnh, có khả năng thực hiện các giao dịch chứng khoán và có kinh nghiệm trong các hoạt động giao dịch đó. Tháng 4 năm 1991, SGDCK Thái Lan bắt đầu áp dụng hệ thống vi tính hoàn toàn tự động trong giao dịch. Với hệ thống giao dịch tự động này, SGDCK Thái Lan cho phép các công ty chứng khoán thông qua hệ thống vi tính thực hiện các giao dịch ngay tại văn phòng của họ mà không cần đến trực tiếp sở giao dịch. 1.2.6.5. Thị tr−ờng chứng khoán Đài Loan Thị tr−ờng chứng khoán Đài Loan là thị tr−ờng nằm trong nhóm hệ thống 34 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
32. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán các thị tr−ờng mới nổi và hoạt động t−ơng đối hiệu quả. Sở giao dịch chứng khoán Đài Loan đ−ợc thành lập vào tháng 10-1961 đ−ợc tổ chức d−ới dạng công ty cổ phần, trong đó có sự tham gia sở hữu vốn của chính quyền, các ngân hàng và các nhà đầu t−. Khi mới đi vào vận hành, Sở giao dịch chứng khoán Đài Loan (TSE) thực hiện hệ thống giao dịch theo ph−ơng pháp thủ công, sau đó đến tháng 8-1985 đ−ợc thay thế bằng hệ thống giao dịch máy móc bán tự động, đến năm 1993 hệ thống giao dịch tự động hoàn toàn đ−ợc thiết lập. Các hoạt động trên Sở đ−ợc tiến hành dựa trên Luật giao dịch cổ phiếu và trái phiếu và chịu sự quản lý, giám sát chặt chẽ của Uỷ ban chứng khoán và giao dịch chứng khoán Đài Loan. Thời gian thanh toán áp dụng tại Sở giao dịch là T+2. Năm 1997, Đài Loan thành lập thêm một Sở giao dịch các hợp đồng t−ơng lai. 1.2.7. Thị tr−ờng chứng khoán ở Việt Nam Tr−ớc yêu cầu đổi mới và phát triển kinh tế, phù hợp với các điều kiện kinh tế - chính trị và xã hội trong n−ớc và xu thế hội nhập kinh tế quốc tế, trên cơ sở tham khảo có chọn lọc các kinh nghiệm và mô hình TTCK trên thế giới, Việt Nam đã quyết định thành lập thị tr−ờng chứng khoán với những đặc thù riêng biệt: thành lập 2 Trung tâm giao dịch chứng khoán (TTGDCK) ở TP. HCM và Hà Nội (hiện tại mới chỉ có TTGDCK TPHCM đã đi vào hoạt động còn ở Hà Nội sẽ thành lập và vận hành thị tr−ờng giao dịch Bảng II trong t−ơng lai), sau đó khi thị tr−ờng đã phát triển thì chuyển thành SGDCK. Sự ra đời của TTCK Việt Nam đ−ợc đánh dấu bằng việc đ−a vào vận hành Trung tâm Giao dịch Chứng khoán (TTGDCK) tại thành phố Hồ Chí Minh ngày 20/07/2000, và thực hiện phiên giao dịch đầu tiên vào ngày 28/07/2000. Các chủ thể tham gia trên TTCK Việt Nam: * Uỷ ban chứng khoán Nhà n−ớc (UBCKNN) UBCKNN đ−ợc thành lập theo Nghị định số 75/CP ngày 28/1/1996 của Chính phủ. Đây là cơ quan trực thuộc Chính phủ, thực hiện chức năng tổ chức và quản lý Nhà n−ớc về chứng khoán và thị tr−ờng chứng khoán quản lý việc cấp phép, đăng ký phát hành và kinh doanh chứng khoán, tổ chức công tác thanh tra, giám sát các hoạt động giao dịch, mua bán chứng khoán, để đảm bảo thị tr−ờng hoạt động ổn định, công bằng và minh bạch. Bộ máy làm việc của UBCKNN gồm có: Vụ phát triển thị tr−ờng; Vụ quản lý phát hành chứng khoán; Vụ quản lý kinh doanh chứng khoán; Vụ quan hệ quốc tế; Vụ tổ chức cán bộ và đào tạo; Thanh tra; Văn phòng. Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 35
33. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán * Trung tâm giao dịch chứng khoán TP.HCM (TTGDCK TP.HCM) Theo Nghị định 48/1998/NĐ-CP ngày 11/7/1998 của Thủ t−ớng Chính phủ về việc thành lập TTGDCK, Quyết định 128/1988/QĐ-UBCK5 ngày 1/8/1998 của Chủ tịch UBCKNN thì TTGDCK là đơn vị sự nghiệp có thu trực thuộc UBCKNN có t− cách pháp nhân, có trụ sở, con dấu và tài khoản riêng. TTGDCK TPHCM thực hiện các chức năng: tổ chức, quản lý điều hành việc mua bán chứng khoán; quản lý điều hành hệ thống giao dịch chứng khoán và cung cấp các dịch vụ hỗ trợ việc mua bán chứng khoán, dịch vụ l−u ký chứng khoán; đăng ký chứng khoán, thanh toán bù trừ đối với các giao dịch chứng khoán; công bố thông tin về hoạt động giao dịch chứng khoán; kiểm tra giám sát các hoạt động giao dịch chứng khoán và một số nhiệm vụ khác. Tổ chức của TTGDCK gồm có: Ban giám đốc điều hành và 8 phòng chức năng: (1) Phòng Quản lý giao dịch; (2) Phòng Đăng ký - L−u ký - Thanh toán bù trừ; (3) phòng Quản lý Niêm yết; (4) Phòng Giám sát thị tr−ờng; (5) Phòng Công bố thông tin; (6) Phòng Công nghệ tin học (7) Phòng Quản lý thành viên; (8) Phòng Hành chính - Nhân sự. * Các công ty chứng khoán (CTCK) Theo Quyết định số 04/1998/QĐ-UBCK3 ngày 13/10/1998 của UBCKNN, các CTCK đ−ợc thành lập d−ới hình thức pháp lý là công ty cổ phần hoặc công ty trách nhiệm nhiệm hữu hạn. Đó là những tổ chức kinh tế có t− cách pháp nhân, có vốn riêng và hạch toán kinh tế độc lập. Tuỳ theo vốn điều lệ và đăng ký kinh doanh mà một công ty có thể thực hiện một hoặc một số nghiệp vụ kinh doanh chứng khoán: môi giới chứng khoán, tự doanh, quản lý danh mục đầu t−, bảo lãnh phát hành, t− vấn đầu t− và l−u ký chứng khoán. *Các tổ chức phát hành chứng khoán. Theo các văn bản pháp lý hiện hành, các tổ chức đ−ợc phép phát hành chứng khoán ở Việt Nam bao gồm: - Chính phủ: phát hành tín phiếu kho bạc, trái phiếu kho bạc và trái phiếu đầu t−. - Chính quyền địa ph−ơng: phát hành trái phiếu để tài trợ cho các dự án và các nhu cầu chi tiêu của chính quyền địa ph−ơng. 36 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
34. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán - Các công ty cổ phần (bao gồm cả doanh nghiệp CPH và công ty cổ phần mới thành lập): phát hành cổ phiếu (cổ phiếu phổ thông, cổ phiếu −u đãi biểu quyết, cổ phiếu −u đãi cổ tức và cổ phiếu −u đãi hoàn lại) và trái phiếu doanh nghiệp. - Các DNNN và công ty trách nhiệm hữu hạn: phát hành trái phiếu doanh nghiệp. - Các quỹ đầu t− chứng khoán và công ty quản lý quỹ: phát hành chứng chỉ quỹ đầu t−. Tuy nhiên, trên thực tế tham gia phát hành chứng khoán trong thời gian qua chủ yếu là Chính phủ, các Ngân hàng th−ơng mại quốc doanh (NHTMQD), một số DNNN và các DNNN khi tiến hành CPH. Các chủ thể còn lại (ngoài chứng khoán phát hành lần đầu khi thành lập công ty, nếu có), hầu nh− ch−a triển khai phát hành chứng khoán. * Các nhà đầu t− chứng khoán. Theo các văn bản pháp luật hiện hành, các nhà đầu t− trên TTCK Việt Nam bao gồm: cá nhân, hộ gia đình, các tổ chức, các quỹ đầu t−, các doanh nghiệp, các công ty bảo hiểm Tuy nhiên, tuỳ theo đặc điểm của mỗi loại thị tr−ờng mà mức độ tham gia của các nhà đầu t− có khác nhau. Trên thị tr−ờng đấu thầu tín phiếu và trái phiếu kho bạc, các nhà đầu t− chủ yếu là các ngân hàng th−ơng mại quốc doanh và một số tổ chức Bảo hiểm quen thuộc. Các thành viên khác nh− ngân hàng th−ơng mại cổ phần, ngân hàng liên doanh, chi nhánh ngân hàng n−ớc ngoài tại Việt Nam hầu nh− không tham gia, hoặc tham gia đặt thầu với lãi suất cao nên rất ít khi trúng thầu. Trên thị tr−ờng bán lẻ trái phiếu qua hệ thống KBNN, hệ thống NHTM, TTGDCK các nhà đầu t− tham gia thị tr−ờng th−ờng là nhà đầu t− cá thể và chủ yếu là nhà đầu t− trong n−ớc. Thời gian gần đây đã bắt đầu xuất hiện một số nhà đầu t− n−ớc ngoài (Anh, Trung Quốc, Công ty Bảo hiểm Prudential). Trên thị tr−ờng tự do, ngoài các nhà đầu t− cá nhân trong n−ớc cũng đã xuất hiện những nhà đầu t− cá nhân n−ớc ngoài. * Các tổ chức phụ trợ khác Ngoài các thành viên nêu trên, tham gia TTCK Việt Nam còn có các tổ chức phụ trợ khác nh−: các tổ chức l−u ký, thanh toán bù trừ, các tổ chức kiểm toán Thành viên l−u ký của TTGDCK bao gồm các CTCK, NHTM đủ điều kiện đ−ợc UBCKNN cấp giấy phép hoạt động l−u ký chứng khoán. Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 37
35. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán Hiện nay, Ngân hàng đầu t− và phát triển Việt Nam đ−ợc chọn là ngân hàng chỉ định thanh toán. Câu hỏi ôn tập 1. Trình bày các chức năng cơ bản của thị tr−ờng tài chính. Liên hệ thực tiễn thị tr−ờng tài chính Việt Nam? 2. Phân tích các đặc điểm của các công cụ trên thị tr−ờng vốn và thị tr−ờng tiền tệ. Liên hệ với thực tiễn Việt Nam? 3. Một số nhà kinh tế cho rằng: một trong những lý do làm cho các nền kinh tế ở các n−ớc đang phát triển tăng tr−ởng chậm là do thị tr−ờng tài chính ch−a mở cửa một cách đầy đủ. Anh (Chị) hãy bình luận về quan điểm trên. 38 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
36. Ch−ơng 1: Tổng quan về Thị tr−ờng chứng khoán 4. Phân tích cấu trúc của thị tr−ờng chứng khoán. Từ đó đ−a ra các bình luận về quá trình xây dựng và phát triển TTCK ở Việt Nam hiện nay. 5. Vai trò của thị tr−ờng chứng khoán? Phân tích các cơ sở khoa học của việc hình thành TTCK ở Việt Nam hiện nay. 6. Các chủ thể trên thị tr−ờng chứng khoán? Liên hệ với thực tiễn TTCK Việt Nam hiện nay. Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 39
37. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán Ch−ơng 2 Chứng khoán và phát hành chứng khoán 2.1. Chứng khoán và phân loại chứng khoán 2.1.1. Khái niệm và đặc điểm của chứng khoán Chứng khoán là những giấy tờ có giá và có khả năng chuyển nh−ợng, xác định số vốn đầu t− (t− bản đầu t−); chứng khoán xác nhận quyền sở hữu hoặc quyền đòi nợ hợp pháp, bao gồm các điều kiện về thu nhập và tài sản trong một thời hạn nào đó. Chứng khoán là một tài sản tài chính có các đặc điểm cơ bản: Tính thanh khoản (Tính lỏng): Tính lỏng của tài sản là khả năng chuyển tài sản đó thành tiền mặt. Khả năng này cao hay thấp phụ thuộc vào khoảng thời gian và phí cần thiết cho việc chuyển đổi và rủi ro của việc giảm sút giá trị của tài sản đó do chuyển đổi. Chứng khoán có tính lỏng cao hơn so với các tài sản khác, thể hiện qua khả năng chuyển nh−ợng cao trên thị tr−ờng và nói chung, các chứng khoán khác nhau có khả năng chuyển nh−ợng là khác nhau. Tính rủi ro. Chứng khoán là các tài sản tài chính mà giá trị của nó chịu tác động lớn của rủi ro, bao gồm rủi ro có hệ thống và rủi ro không có hệ thống. Rủi ro có hệ thống hay rủi ro thị tr−ờng là loại rủi ro tác động tới toàn bộ hoặc hầu hết các tài sản. Loại rủi ro này chịu tác động của các điều kiện kinh tế chung nh−: lạm phát, sự thay đổi tỷ giá hối đoái, lãi suất v.v. Rủi ro không hệ thống là loại rủi ro chỉ tác động đến một tài sản hoặc một nhóm nhỏ các tài sản. Loại rủi ro này th−ờng liên quan tới điều kiện của nhà phát hành. Các nhà đầu t− th−ờng quan tâm tới việc xem xét, đánh giá các rủi ro liên quan, trên cơ sở đó đề ra các quyết định trong việc lựa chọn, nắm giữ hay bán các chứng khoán. Điều này phản ánh mối quan hệ giữa lợi tức và rủi 42 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
38. Ch−ơng 2: Chứng khoán và phát hành chứng khoán ro hay sự cân bằng về lợi tức - ng−ời ta sẽ không chịu rủi ro tăng thêm trừ khi ng−ời ta kỳ vọng đ−ợc bù đắp bằng lợi tức tăng thêm. Tính sinh lợi. Chứng khoán là một tài sản tài chính mà khi sở hữu nó, nhà đầu t− mong muốn nhận đ−ợc một thu nhập lớn hơn trong t−ơng lai. Thu nhập này đ−ợc bảo đảm bằng lợi tức đ−ợc phân chia hàng năm và việc tăng giá chứng khoán trên thị tr−ờng. Khả năng sinh lợi bao giờ cũng quan hệ chặt chẽ với rủi ro của tài sản, thể hiện trong nguyên lý - mức độ chấp nhận rủi ro càng cao thì lợi nhuận kỳ vọng càng lớn. Hình thức của chứng khoán. Hình thức của các loại chứng khoán có thu nhập (cố định hoặc biến đổi) th−ờng bao gồm phần bìa và phần bên trong. Ngoài bìa ghi rõ quyền đòi nợ hoặc quyền tham gia góp vốn. Số tiền ghi trên chứng khoán đ−ợc gọi là mệnh giá của chứng khoán. Đối với giấy tờ có giá với lãi suất cố định bên trong có phiếu ghi lợi tức (Coupon) - ghi rõ lãi suất hoặc lợi tức sẽ đ−ợc h−ởng. Đối với giấy tờ có giá mang lại cổ tức (cổ phiếu) bên trong chỉ ghi phần thu nhập nh−ng không ghi xác định số tiền đ−ợc h−ởng, nó chỉ đảm bảo cho ng−ời sở hữu quyền yêu cầu về thu nhập do kết quả kinh doanh của công ty và đ−ợc phân phối theo nghị quyết của đại hội cổ đông. Ngoài phiếu ghi lợi tức còn kèm theo phiếu ghi phần thu nhập bổ sung (xác nhận phần đóng góp luỹ kế) 2.1.2. Phân loại chứng khoán Tuỳ theo cách chọn tiêu thức, ng−ời ta có thể phân loại chứng khoán thành nhiều loại khác nhau. Tuy nhiên, trong giáo trình này, chứng khoán đ−ợc chia theo ba tiêu thức chủ yếu, đó là theo tính chất của chứng khoán, theo khả năng chuyển nh−ợng và theo khả năng thu nhập. Cách phân chia này tạo điều kiện cho ng−ời đầu t− nhận biết dễ dàng các loại chứng khoán đang l−u thông và giúp họ lựa chọn cách thức đầu t− phù hợp. 2.1.2.1. Phân loại chứng khoán theo tính chất Theo tính chất của chứng khoán, các loại chứng khoán đ−ợc phân thành: Chứng khoán vốn; Chứng khoán nợ; Các chứng khoán phái sinh. Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 43
39. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán 2.1.2.1.1. Chứng khoán vốn Chứng khoán vốn là chứng th− xác nhận sự góp vốn và quyền sở hữu phần vốn góp và các quyền hợp pháp khác đối với tổ chức phát hành. Đại diện cho chứng khoán vốn là cổ phiếu và chứng chỉ quỹ đầu t−. Cổ phiếu là một loại chứng khoán vốn đ−ợc phát hành d−ới dạng chứng chỉ hoặc bút toán ghi sổ, xác nhận quyền sở hữu và lợi ích hợp pháp đối với tài sản hoặc vốn của một công ty cổ phần. Cổ phiếu là công cụ tài chính có thời hạn thanh toán là vô hạn. Khi tham gia mua cổ phiếu, các nhà đầu t− trở thành các cổ đông của công ty cổ phần (CTCP). Cổ đông có thể tiến hành mua bán, chuyển nh−ợng các cổ phiếu trên thị tr−ờng thứ cấp theo quy định của pháp luật. 2.1.2.1.2. Chứng khoán nợ Chứng khoán nợ, điển hình là trái phiếu, tín phiếu là một loại chứng khoán quy định nghĩa vụ của ng−ời phát hành (ng−ời đi vay) phải trả cho ng−ời đứng tên sở hữu chứng khoán (ng−ời cho vay) một khoản tiền nhất định bao gồm cả gốc và lãi trong những khoảng thời gian cụ thể. Những đặc tr−ng cơ bản của trái phiếu: - Mệnh giá và lãi suất cuống phiếu. Mệnh giá của một trái phiếu là số tiền ghi trên bề mặt trái phiếu, đến thời điểm thanh toán (đáo hạn) của trái phiếu, tổ chức phát hành phải trả số tiền đó cho ng−ời sở hữu hợp pháp trái phiếu. Lãi suất cuống phiếu là lãi suất tổ chức phát hành sẽ trả cho ng−ời sở hữu trái phiếu khi đến hạn thanh toán. Lãi suất nhân với mệnh giá sẽ cho lãi cuống phiếu. Thông th−ờng lãi suất cuống phiếu là lãi suất danh nghĩa. - Thời gian đáo hạn. Thời gian đáo hạn của trái phiếu là thời gian chấm dứt khoản nợ, tổ chức phát hành sẽ thu hồi trái phiếu bằng cách hoàn trả gốc và lãi cho ng−ời sở hữu. Thời gian đáo hạn của trái phiếu thông th−ờng là dài hạn. Nếu thời gian đáo hạn của một trái phiếu càng dài thì mức độ biến động giá của trái phiếu sẽ càng lớn. 44 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
40. Ch−ơng 2: Chứng khoán và phát hành chứng khoán 2.1.2.1.3. Chứng khoán phái sinh Chứng khoán phái sinh là các công cụ tài chính có nguồn gốc từ chứng khoán và có quan hệ chặt chẽ với các chứng khoán gốc. Các chứng khoán phái sinh đ−ợc hình thành do nhu cầu giao dịch của ng−ời mua và ng−ời bán và phát triển phụ thuộc vào mức độ phát triển của thị tr−ờng chứng khoán. Có thể phân loại chứng khoán phái sinh thành các loại nh− sau: a) Quyền mua tr−ớc Quyền mua tr−ớc hay còn gọi là đặc quyền mua là một quyền −u đãi đ−ợc gắn với một cổ phiếu đang l−u hành, do công ty phát hành ra cổ phiếu đó để huy động thêm vốn cổ phần, quyền mua tr−ớc cho phép ng−ời sở hữu những cổ phần đang l−u hành đ−ợc mua một số nhất định cổ phiếu trong đợt phát hành mới của công ty, tại một mức giá xác định thấp hơn mức giá chào bán ra công chúng trong một thời hạn nhất định. Các quyền này cũng đ−ợc chuyển nh−ợng giữa các cổ đông có quyền thụ h−ởng quyền và các nhà đầu t− khác. Thông th−ờng, quyền mua tr−ớc có thời hạn ngắn hạn là chủ yếu (từ 2-4 tuần) và việc phát hành quyền đ−ợc quy định trong điều lệ tổ chức của công ty. Mức giá đăng ký trong tất cả các dạng quyền mua tr−ớc thấp hơn mức giá hiện hành của cổ phiếu vào thời điểm quyền đ−ợc phát hành. Điều này là do: Thứ nhất, rủi ro có thể xảy ra khi giá thị tr−ờng giảm trong thời hạn phát hành quyền và điều đó có thể ảnh h−ởng đến đợt phát hành. Thứ hai, mức chênh lệch đáng kể này làm tăng tính hấp dẫn đối với các cổ đông cũ. Vì vậy, để tránh cho các cổ đông cũ khỏi thiệt họ đ−ợc mua cổ phần mới theo giá lý thuyết bằng phần chênh lệch giữa thị giá cổ phiếu tr−ớc và sau khi tăng vốn. Giá trị của quyền mua tr−ớc (chứng quyền) đ−ợc xác định nh− sau: P - F M = N +1 Trong đó: P là thị giá cổ phiếu F là giá −u đãi của chứng quyền Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 45
41. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán N là định mức số cổ phiếu cũ để mua một cổ phiếu mới hay là số l−ợng quyền cần để mua một cổ phần mới = Số l−ợng cổ phần cũ đang l−u hành/số l−ợng cổ phần mới. Trong đó: Số l−ợng cổ phần mới = mức vốn cần huy động/ giá đăng ký mua. Sở dĩ trong mẫu số, N phải cộng thêm 1 là vì trong thời hạn đăng ký mua cổ phần mới, giá thị tr−ờng của cổ phiếu (P) đã bao gồm luôn cả giá trị của quyền. Tr−ờng hợp các cổ đông không muốn thực hiện quyền, họ có thể bán chúng trên thị tr−ờng trong thời gian quyền ch−a hết hạn. Giá quyền phụ thuộc vào giá thị tr−ờng của cổ phiếu. Ngoài ra, cần l−u ý rằng vào ngày đầu tiên cổ phần đ−ợc mua bán không còn kèm đặc quyền, giá thị tr−ờng sẽ giảm một khoảng bằng với giá trị của đặc quyền (vì cổ phần bây giờ đang đ−ợc bán không có đặc quyền). Khi đó, giá trị của một đặc quyền sẽ là: P - F M = N b) Chứng khế Chứng khế hay còn gọi là bảo chứng phiếu (cam kết bán) là một loại chứng khoán đ−ợc phát hành cùng với trái phiếu hay cổ phiếu −u đãi mà ng−ời sở hữu nó có quyền đ−ợc mua một số l−ợng chứng khoán nhất định tại một mức giá xác định và trong một thời hạn nhất định. Quyền này đ−ợc phát hành trong tr−ờng hợp tổ chức lại các công ty, hoặc khi công ty phát hành nhằm mục tiêu khuyến khích các nhà đầu t− tiềm năng mua các trái phiếu hoặc cổ phiếu −u đãi có những điều kiện kém thuận lợi. Để chấp nhận những điều kiện đó, nhà đầu t− có đ−ợc một lựa chọn đối với sự lên giá có thể xảy ra của cổ phiếu th−ờng. Giá định tr−ớc trên chứng khế th−ờng cao hơn giá thị tr−ờng hiện hành của cổ phiếu th−ờng và có thời hạn dài hơn chứng quyền, thông th−ờng thời hạn của chứng khế là một vài năm hoặc vĩnh viễn. Các chứng quyền do các công ty phát hành chứng khoán phát hành và các chứng quyền sau một 46 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
42. Ch−ơng 2: Chứng khoán và phát hành chứng khoán khoảng thời gian nhất định có thể tách rời khỏi các chứng khoán cơ sở và khi đó chúng có thể đ−ợc giao dịch riêng biệt trên thị tr−ờng. Giá trị của chứng khế = Giá trị nội tại + Giá trị thời gian Trong đó: Giá trị nội tại = (Giá cổ phần - Giá thực hiện) ì Số cổ phần đ−ợc mua của chứng khế. Khi chứng khế đ−ợc thực hiện sẽ làm tăng số l−ợng cổ phần của TCPH. Điều này sẽ làm giảm giá cổ phần do ảnh h−ởng đến lợi nhuận tính cho mỗi cổ phần. Việc định giá chứng khế đ−ợc tiến hành theo ph−ơng pháp áp dụng đối với hợp đồng quyền chọn mua kiểu Mỹ song có tính đến hiệu ứng "pha loãng" lợi nhuận của quyền. Số cổ phần P Giá hợp lý của chứng khế = C ì đ−ợc mua của 1 + q chứng quyền Trong đó: PC : là giá trị của một hợp đồng quyền chọn mua kiểu Mỹ với giá thực hiện và thời gian đáo hạn giống nh− của chứng khế. q: là tỷ lệ tăng tr−ởng số cổ phần nếu nh− tất cả các chứng khế đều đ−ợc thực hiện. Là ng−ời sở hữu chứng khế, nhà đầu t− không có t− cách cổ đông trong công ty, không đ−ợc nhận cổ tức, và không có quyền biểu quyết cho tới khi thật sự chuyển chứng khế ra thành cổ phiếu th−ờng. Tại thời điểm phát hành chứng khế, giá mua cổ phiếu ghi trong chứng khế bao giờ cũng cao hơn giá thị tr−ờng cổ phiếu cơ sở, và giá đó có thể cố định, có thể đ−ợc tăng lên định kỳ. Độ chính xác để xác định giá trị của chứng khế phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố nh−: thời hạn còn lại của chứng khế, mức chênh lệch giữa giá hiện tại của cổ phiếu thấp hơn so với mức giá hiện thực, sự xem xét của công chúng đầu t− đối với cổ phiếu này và việc trả cổ tức, các mức lãi suất và các điều kiện thị tr−ờng nói chung. Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 47
43. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán Thông th−ờng, các mức giá chứng khế sẽ có xu h−ớng tăng trong thị tr−ờng giá lên và giảm trong một thị tr−ờng giá xuống. c) Hợp đồng kỳ hạn Hợp đồng kỳ hạn là một thoả thuận giữa ng−ời mua và ng−ời bán thực hiện một giao dịch hàng hoá ở một thời điểm chắc chắn trong t−ơng lai với khối l−ợng và mức giá xác định. Tuy nhiên, không giống nh− hợp đồng t−ơng lai, hợp đồng kỳ hạn không trao đổi trên thị tr−ờng, không đ−ợc định giá hàng ngày. Hợp đồng kỳ hạn không phải theo tiêu chuẩn của thị tr−ờng riêng biệt, ngày thực hiện hợp đồng đ−ợc xác định tuỳ theo từng hợp đồng. Giá trong hợp đồng kỳ hạn là giá giao hàng, tại thời điểm ký hợp đồng, giá chuyển giao đ−ợc chọn để giá trị của hai bên mua bán là bằng không. Điều này có nghĩa là không có chi phí khi mua bán hợp đồng kỳ hạn. Hợp đồng kỳ hạn đ−ợc nhà đầu t− sử dụng để tiến hành đầu cơ và bảo hộ. d) Hợp đồng t−ơng lai. Hợp đồng t−ơng lai (HĐTL) là một thoả thuận để mua hoặc bán một tài sản vào thời điểm chắc chắn trong t−ơng lai với một mức giá xác định. Chức năng kinh tế cơ bản của các thị tr−ờng HĐTL là cung cấp một cơ hội cho những ng−ời tham gia thị tr−ờng để phòng ngừa rủi ro về những biến động giá bất lợi và là công cụ cho các nhà đầu cơ. Các hợp đồng t−ơng lai dựa trên cơ sở một công cụ tài chính hay một chỉ số tài chính đ−ợc gọi là HĐTL tài chính, bao gồm HĐTL chỉ số cổ phiếu; HĐTL lãi suất; HĐTL tiền tệ. Hợp đồng t−ơng lai, nhờ đặc điểm có tính linh hoạt đã khắc phục đ−ợc những nh−ợc điểm của hợp đồng kỳ hạn và th−ờng đ−ợc xem là một ph−ơng thức tốt hơn để phòng ngừa rủi ro trong kinh doanh. Sự khác nhau giữa hai loại hợp đồng này thể hiện ở các điểm: Về tính chất: điểm khác biệt lớn nhất giữa hợp đồng kỳ hạn và hợp đồng t−ơng lai chính là tồn tại một sở giao dịch có tổ chức giao dịch hợp đồng t−ơng lai, trong khi đối với hợp đồng kỳ hạn thì không. Nh− vậy, hợp 48 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
44. Ch−ơng 2: Chứng khoán và phát hành chứng khoán đồng kỳ hạn chỉ là hợp đồng riêng biệt giữa hai bên còn hợp đồng t−ơng lai đ−ợc trao đổi trên thị tr−ờng. Sở giao dịch HĐTL cho phép các nhà giao dịch vô danh đ−ợc mua và bán các hợp đồng giao dịch t−ơng lai mà không phải xác định rõ đối tác trong một hợp đồng cụ thể. Ngoài ra, Sở giao dịch còn tạo ra tính thanh khoản cao cho thị tr−ờng hợp đồng t−ơng lai, giúp cho các đối tác tham gia vào hợp đồng t−ơng lai thực hiện các nghĩa vụ của họ có hiệu quả hơn so với khi tham gia vào hợp đồng kỳ hạn. Về tính tiêu chuẩn hoá hợp đồng: không giống nh− các hợp đồng kỳ hạn, các hợp đồng t−ơng lai đ−ợc tiêu chuẩn hoá. Các hợp đồng kỳ hạn có thể đ−ợc lập ra cho bất kỳ loại hàng hoá nào, với bất kỳ số l−ợng và chất l−ợng, thời hạn thanh toán đ−ợc hai bên tham gia hợp đồng chấp thuận. Trong khi đó, các hợp đồng t−ơng lai niêm yết tại các Sở giao dịch đ−ợc quy định đối với một số hàng hoá cụ thể và đáp ứng các yêu cầu tối thiểu về chất l−ợng và tại một thời điểm giao hàng xác định. Về rủi ro trong thanh toán: Sử dụng các hợp đồng t−ơng lai đ−ợc niêm yết trên Sở giao dịch sẽ kiểm soát đ−ợc rủi ro thanh toán. Trong các giao dịch hợp đồng t−ơng lai, cả bên mua và bên bán không biết ai là đối tác của mình. Trung tâm thanh toán bù trừ thực hiện chức năng trung gian thanh toán trong tất cả các giao dịch. Đối với các hợp đồng kỳ hạn, các khoản lỗ và lãi sẽ đ−ợc thanh toán khi các hợp đồng đáo hạn. Trong khi đó đối với các hợp đồng t−ơng lai, những thay đổi về giá trị của các bên tham gia hợp đồng (thông qua tài khoản) đ−ợc điều chỉnh hàng ngày theo mức giá trị thị tr−ờng. Các hợp đồng t−ơng lai còn có một số yêu cầu ký quỹ nhất định. Nh− vậy, chính sự kết hợp giữa việc thanh toán hàng ngày và yêu cầu ký quỹ sẽ giúp phòng ngừa đ−ợc rủi ro trong thanh toán của hợp đồng t−ơng lai. Về tính thanh khoản: do có sự tham gia của trung tâm thanh toán bù trừ, tính thanh khoản của các hợp đồng t−ơng lai cao hơn nhiều so với các hợp đồng kỳ hạn. Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 49
45. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán Tóm tắt sự khác biệt giữa hợp đồng kỳ hạn và hợp đồng t−ơng lai: Hợp đồng kỳ hạn Hợp đồng t−ơng lai Là hợp đồng riêng biệt giữa hai bên Là hợp đồng trao đổi trên thị tr−ờng Không chuẩn hoá hợp đồng Tiêu chuẩn hoá hợp đồng Th−ờng chuyển giao hàng hoá vào ngày Ngày giao hàng nhất định riêng Thanh toán ở thời điểm chấm dứt hợp Thanh toán hàng ngày đồng Giao hàng hoặc thanh toán tiền mặt Hợp đồng th−ờng đóng trạng thái th−ờng đ−ợc thực hiện tr−ớc khi thực hiện e) Quyền chọn Hợp đồng quyền chọn là một hợp đồng cho phép ng−ời nắm giữ nó đ−ợc mua (nếu là quyền chọn mua) hoặc đ−ợc bán (nếu là quyền chọn bán) một khối l−ợng hàng hoá cơ sở nhất định tại một mức giá xác định và trong một thời gian nhất định. Các hàng hóa cơ sở này có thể là: cổ phiếu, chỉ số cổ phiếu, trái phiếu, chỉ số trái phiếu, tiền hay hợp đồng t−ơng lai. Một hợp đồng quyền chọn bất kỳ đều bao gồm 4 đặc điểm cơ bản sau - Loại quyền (quyền chọn bán hoặc chọn mua) - Tên hàng hóa cơ sở và khối l−ợng đ−ợc mua hoặc bán theo quyền - Ngày đáo hạn - Giá thực thi Có 4 đối t−ợng tham gia trên thị tr−ờng quyền chọn: - Ng−ời mua quyền mua. (Buyers of calls) - Ng−ời bán quyền mua. (Sellers of calls) - Ng−ời mua quyền bán. (Buyers of puts) - Ng−ời bán quyền bán. (Sellers of puts) 50 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
46. Ch−ơng 2: Chứng khoán và phát hành chứng khoán Ng−ời mua đ−ợc xem là nhà đầu t− có vị thế dài hạn và ng−ời bán ở vị thế ngắn hạn trên hợp đồng. Việc bán hợp đồng quyền chọn đ−ợc gọi là phát hành quyền chọn (có thể phát hành quyền chọn trong khi có chứng khoán cơ sở - quyền chọn có bảo đảm hoặc không có chứng khoán cơ sở - quyền chọn khống). Trong hợp đồng quyền chọn, ng−ời bán quyền trao cho ng−ời mua để đổi lấy một khoản tiền đ−ợc gọi là phí quyền chọn hay còn gọi là giá quyền chọn. Mức giá mà tại đó quyền chọn có thể đ−ợc mua hoặc đ−ợc bán gọi là mức giá thực thi quyền. Ngày mà sau đó quyền hết giá trị gọi là ngày đáo hạn. Hợp đồng quyền chọn chia làm hai loại: Hợp đồng quyền chọn kiểu Mỹ và Hợp đồng quyền chọn kiểu Châu âu. Một hợp đồng quyền chọn Mỹ có thể đ−ợc thực hiện vào bất kỳ thời điểm nào cho đến tận ngày đáo hạn. Một quyền chọn Châu Âu chỉ có thể đ−ợc thực hiện vào ngày đáo hạn. Các bộ phận cấu thành nên giá quyền chọn: - Giá trị nội tại của quyền Giá trị nội tại của một quyền chọn là giá trị mà ng−ời nắm giữ quyền chọn sẽ nhận đ−ợc bằng cách thực hiện quyền đ−ợc ngay lập tức. Đối với một quyền chọn mua, nếu giá trị thực hiện quyền thấp hơn giá của chứng khoán cơ sở, quyền chọn mua đó đ−ợc coi là lãi (in the money). Một quyền chọn có mức giá thực thi ngang bằng với giá hiện hành của chứng khoán cơ sở đ−ợc coi là hòa vốn (at the money), nếu còn thấp hơn giá hiện hành của chứng khoán thì bị coi là lỗ (out of money). Trong cả hai tr−ờng hợp quyền chọn mang lại khoản lỗ và hòa vốn đều có giá trị nội tại bằng không bởi vì ng−ời thực hiện quyền không thu đ−ợc lãi. Đối với quyền chọn bán thì ng−ợc lại, ng−ời thực hiện quyền sẽ có lãi nếu giá thực hiện quyền cao hơn giá hiện hành của chứng khoán cơ sở và sẽ bị lỗ nếu giá thực hiện quyền thấp hơn giá thị tr−ờng của chứng khoán cơ sở. Giá trị thời gian của quyền: Giá trị thời gian của một quyền chọn là khoản chênh lệch giữa giá của quyền so với giá trị nội tại. Thời gian cho tới khi đáo hạn của quyền càng dài Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 51
47. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán thì giá trị thời gian của quyền sẽ càng lớn, bởi vì ng−ời mua quyền chọn hy vọng rằng vào một thời điểm nào đó tr−ớc khi hết hiệu lực, những thay đổi về giá chứng khoán cơ sở trên thị tr−ờng sẽ làm tăng giá trị của các quyền chọn, do đó họ sẵn sàng trả một khoản tiền chênh lệch trên giá trị nội tại. ∗ Các yếu tố ảnh h−ởng đến giá của quyền lựa chọn : - Giá thị tr−ờng của chứng khoán cơ sở: Đối với một quyền chọn mua giá thị tr−ờng của chứng khoán cơ sở và giá của quyền chọn mua tăng (giảm) cùng chiều. Đối với một quyền chọn bán thì ng−ợc lại, đó là mối quan hệ tăng giảm ng−ợc chiều. - Giá thực hiện: Loại bỏ tác động của các yếu tố khác, mức giá thực hiện quyền càng cao thì giá của một quyền chọn mua càng thấp. Đối với một quyền chọn bán thì ng−ợc lại: mức giá thực hiện càng cao thì giá của quyền chọn bán càng cao. - Thời gian cho đến khi đáo hạn: Đối với các quyền lựa chọn Mỹ (cả quyền chọn mua và chọn bán), thời gian đáo hạn càng dài thì giá của quyền càng cao, vì giá của chứng khoán cơ sở có khả năng biến động để cho quyền chọn trở thành có lãi và đem lại lợi nhuận cho ng−ời sở hữu. Đối với các quyền chọn Châu Âu, ảnh h−ởng của thời gian cho đến khi đáo hạn phụ thuộc vào việc quyền chọn là quyền chọn mua hay chọn bán. - Lãi suất ngắn hạn phi rủi ro trong suốt thời hạn tồn tại của quyền. Cố định tất cả các yếu tố khác, giá của một quyền chọn mua của một trái phiếu sẽ tăng khi lãi suất ngắn hạn phi rủi ro tăng. Đối với một quyền chọn bán của trái phiếu thì ng−ợc lại: một sự gia tăng mức lãi suất ngắn hạn phi rủi ro sẽ làm giảm giá của một quyền chọn bán. - Lãi suất Coupon: Đối với các quyền chọn trái phiếu, các quyền chọn mua của các trái phiếu coupon sẽ bị định giá thấp hơn so với các quyền chọn mua của các trái phiếu không có coupon. Ng−ợc lại, các coupon có xu h−ớng làm tăng giá của các quyền chọn bán. ∗ Tham khảo cuốn John C. Hull, Intoduction to Future and Option Market, Prentice Hall International, Inc, 1998. 52 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân
48. Ch−ơng 2: Chứng khoán và phát hành chứng khoán Mức dao động dự đoán của các mức lãi suất trong suốt thời hạn của quyền: quan hệ giữa mức dao động dự đoán của mức lãi suất trong suốt thời gian của quyền và giá của quyền là mối quan hệ tỷ lệ thuận bởi vì mức dao động dự đoán càng cao, xác suất giá của chứng khoán cơ sở sẽ dịch chuyển theo h−ớng có lợi cho ng−ời mua chứng khoán sẽ càng cao. Chức năng kinh tế của quyền lựa chọn: - Quyền lựa chọn giúp nhà đầu t− phòng ngừa rủi ro. Ví dụ, về việc mua bán quyền chọn để phòng ngừa rủi ro: Một nhà đầu t− sở hữu 500 cổ phiếu của công ty IBM vào tháng 8. Giá cổ phiếu hiện tại là 152USD/cổ phiếu. Nhà đầu t− lo lắng giá cổ phiếu có thể giảm mạnh sau 2 tháng nữa và muốn bảo vệ mình. Nhà đầu t− đó có thể mua quyền chọn bán tháng 10 ở Sở giao dịch quyền chọn Chicago (CBOE) để bán 500 cổ phiếu với giá thực hiện là 150USD. ở CBOE, mỗi hợp đồng cho phép bán 100 cổ phiếu nên nhà đầu t− này sẽ mua 5 hợp đồng. Nếu giá quyền chọn đ−ợc yết là 4USD thì điều đó có nghĩa là mỗi hợp đồng quyền chọn sẽ trị giá 100 ì 4USD = 400USD và tổng lệ phí mà nhà đầu t− phải trả là: 5 ì 400USD = 2.000USD. Tóm tắt chiến l−ợc mua bán quyền chọn để phòng ngừa rủi ro Thông tin từ bàn giao dịch - tháng 8 Một nhà đầu t− sở hữu 500 cổ phiếu của công ty IBM và muốn có một sự bảo hộ chống lại sự giảm giá có thể xảy ra của cổ phiếu trong 2 tháng tới. Yết giá: Giá cổ phiếu của công ty IBM hiện thời là : 152USD Giá một quyền chọn bán cổ phiếu IBM tháng 10 là : 4USD Chiến l−ợc của nhà đầu t− : Nhà đầu t− mua 5 hợp đồng quyền chọn bán với tổng số tiền là : 5 ì 100 ì 4USD = 2.000USD Kết quả : Nhà đầu t− có quyền bán những cổ phiếu đó với giá ít nhất là: 500 ì 150USD = 75.000USD Theo tóm tắt trên trên, chiến l−ợc này trị giá 2.000USD nh−ng bảo đảm rằng cổ phiếu có thể đ−ợc bán ít nhất với giá 150USD/cổ phiếu trong suốt thời hạn của quyền chọn. Nếu giá thị tr−ờng của cổ phiếu công ty IBM giảm Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân 53
49. Giáo trình Thị tr−ờng chứng khoán xuống d−ới 150USD, quyền chọn có thể đ−ợc thực hiện để thu đ−ợc 75.000USD. Khi giá của quyền chọn đ−ợc tính, khối l−ợng tiền thu đ−ợc là 73.000USD. Nếu giá thị tr−ờng ở mức trên 150USD, quyền chọn không đ−ợc thực thi và mất hiệu lực. Tuy nhiên, trong tr−ờng hợp này, giá trị của việc mua hợp đồng quyền chọn luôn luôn hơn 75.000USD (hay trên 73.000USD khi giá của quyền chọn đ−ợc đ−a vào tính toán). Ta thấy có một sự khác nhau cơ bản giữa việc sử dụng hợp đồng t−ơng lai và quyền chọn cho việc mua bán đối xung. Hợp đồng t−ơng lai đ−ợc đặt ra để trung lập hoá rủi ro bằng việc cố định giá mà ng−ời bảo hộ sẽ phải trả hay nhận đ−ợc cho tài sản tiềm tàng. Ng−ợc lại, hợp đồng quyền chọn lại tạo ra sự bảo hiểm. Những hợp đồng đó đ−a ra một biện pháp để các nhà đầu có thể bảo vệ đ−ợc mình chống lại sự lên xuống bất lợi của giá cả trong t−ơng lai, trong khi họ vẫn có thể kiếm đ−ợc lợi nhuận nhờ sự vận động thuận lợi của giá cả. - Quyền lựa chọn đ−ợc nhà đầu t− sử dụng để đầu cơ Một ví về việc đầu cơ có sử dụng quyền chọn: Chúng ta xét một ví dụ tiếp theo xem một ng−ời đầu cơ sử dụng quyền chọn nh− thế nào. Giả sử rằng bây giờ đang là tháng 9, một ng−ời đầu cơ muốn tham gia đầu t− vào cổ phần Exxon. Nói một cách khác, anh ta muốn chiếm một lợi thế khi giá cổ phiếu tăng lên. Giả sử rằng giá cổ phiếu hiện tại là 78USD và giá một quyền bán một cổ phiếu đó ở tháng 12 có giá thực hiện 80USD là 3USD. Bảng sau minh họa hai lựa chọn đối với nhà đầu cơ và giả sử anh ta sẵn sàng đầu t− 7.800USD. Lựa chọn thứ nhất liên quan đến việc mua thẳng 100 cổ phiếu. Lựa chọn thứ 2 bao gồm việc mua 2.600 quyền chọn mua Exxon (nghĩa là 26 hợp đồng quyền chọn) Giả sử rằng, suy nghĩ cảm tính của nhà đầu cơ là chính xác và tới tháng 12, giá cổ phiếu của công ty Exxon lên đến 90USD. Lựa chọn thứ nhất, tức là mua cổ phiếu mang lại một khoản lợi nhuận là: 100 ì (90USD - 78USD) =1.200USD Tuy nhiên, lựa chọn thứ 2 đem lại nhiều lợi nhuận hơn. Một quyền chọn mua cổ phiếu Exxon với giá thực hiện 80USD đem lại một khoản lợi nhuận là 10USD bởi vì quyền chọn cho phép anh ta đ−ợc mua một cổ phiếu trị giá 54 Tr−ờng Đại học Kinh tế Quốc dân