Biên mục chủ đề - Nguyễn Hồng Sinh (Phần 1)

Nội dung text: Biên mục chủ đề - Nguyễn Hồng Sinh (Phần 1)

1. ðI H C QU C GIA THÀNH PH H CHÍ MINH TR ƯNG ð I H C KHOA H C XÃ H I VÀ NHÂN V ĂN BIÊN M C CH ð GIÁO TRÌNH DÀNH CHO SINH VIÊN CHUYÊN NGÀNH TH Ư VI N – THƠNG TIN H C TS. Nguy n H ng Sinh Khoa Th ư vi n – Thơng tin h c Tp. H Chí Minh, 2009
2. MC L C LI NĨI ð U 4 DANH SÁCH CÁC CH VI T T T 5 CH ƯƠ NG 1: T NG QUAN V T CH C THƠNG TIN VÀ BIÊN M C CH ð 6 1.1 T ch c thơng tin 6 1.2 T ch c thơng tin theo đ c đim n i dung c a tài li u 8 1.2.1 Ngơn ng ch m c 9 1.2.2 X lý n i dung tài li u 13 1.3 Biên m c ch đ 14 1.3.1 Khái ni m biên m c ch đ 14 1.3.2 M c đích c a biên m c ch đ 15 1.3.3 Ngơn ng ch m c dùng trong biên m c ch đ và b tiêu đ ch đ 15 CH ƯƠ NG 2: NGUYÊN T C CA NGƠN NG TIÊU ð CH ð 21 2.1 Nguyên t c Tiêu đ th ng nh t (Uniform Heading principle) 22 2.2 Nguyên t c T đ ng ngh ĩa (Synonymy principle) 23 2.3 Nguyên t c T đ ng âm (Homonymy principle) 24 2.4 Nguyên t c Ng ngh ĩa (Semantic principle) 25 2.5 Nguyên t c Cú pháp (Syntax Principle) 26 2.6 Nguyên t c n đ nh (Consistency principle) 26 2.7 Nguyên t c ð nh danh (Naming principle) 27 2.8 Nguyên t c B o tồn v ăn phong (Literary Warrant principle) 27 2.9 Nguyên t c Ng ưi s d ng (User principle) 27 2.10 Nguyên t c Chính sách đ nh ch m c cho ch đ (Subject Indexing Policy) 28 2.11 Nguyên t c Tiêu đ c th (Specific Heading principle) 28 CH ƯƠ NG 3: TIÊU ð CH ð 30 3.1 Khái ni m v tiêu đ ch đ 30 3.2 Ch c n ăng c a tiêu đ ch đ 30 3.3 Cú pháp c a tiêu đ 34 3.4 Ph đ 39 3.4.1 Ph đ đ tài 39 3.4.2 Ph đ đ a lý 39 3.4.3 Ph đ th i gian 41 3.4.3 Ph đ hình th c 42 3.5 Kim sốt các tiêu đ ch đ 44 3.5.1 Ý ngh ĩa c a vi c ki m sốt tiêu đ ch đ 44 3.5.2 Ki m sốt tiêu đ ch đ cho b LCSH 45 CH ƯƠ NG 4: THAM CHI U VÀ CÁC M I QUAN H C A TIÊU ð CH ð 49 4.1 Tham chi u ch ra m i quan h t ươ ng đươ ng 49 4.2 Tham chi u ch ra m i quan h th b c 55 4.3 Tham chi u ch ra m i quan h liên đi 58 4.4 Tham chi u “See Also” (C ũng xem) 60 4.5 Tham chi u cho tiêu đ tên g i 61 4.6 Chú gi i 65 CH ƯƠ NG 5: ðNH TIÊU ð CH ð CHO TÀI LI U 68 5.1 ðnh tiêu đ ch đ 68 5.2 Phân tích n i dung tài li u 68 5.3 Quy đnh chung trong vi c đ nh tiêu đ ch đ 71 2
3. 5.3.1 Ngu n tiêu đ ch đ 71 5.3.2 Tiêu đ t ng quát và tiêu đ c th 71 5.3.3 Tiêu đ đúp 72 5.3.4 S l ưng c a tiêu đ cho m i tài li u 73 5.3.5 Tr t t c a tiêu đ trong bi u ghi th ư m c 73 5.3.6 Mã tr ưng cho ch đ trong MARC 73 5.4 Quy đnh c th trong vi c đ nh tiêu đ ch đ 75 5.4.1 Tài li u cĩ m t đ tài 76 5.4.2 Tài li u cĩ hai ho c ba đ tài 77 5.4.3 Tài li u cĩ b n đ tài ho c nhi u h ơn 77 5.4.4 Tài li u cĩ đ tài v cá nhân/nhân v t c th 79 5.4.5 Tài li u cĩ đ tài v c ơ quan, t ch c c th 83 5.4.6 Tài li u cĩ đ tài v đ i t ưng đ a lý 85 5.4.7 Các khía c nh c a đ tài 86 DANH M C TÀI LI U THAM KH O 92 3
4. LI NĨI ðU Giáo trình Biên m c ch đ đưc biên so n nh m h tr sinh viên chuyên ngành Th ư vi n – Thơng tin h c trong vi c h c t p và th c hành mơn h c Biên m c ch đ và S dng b tiêu đ ch đ c a th ư vi n Qu c h i Hoa K ỳ (LCSH). Vì v y, khi thích h p và c n thi t các ph n trình bày v các v n đ lý lu n c ũng nh ư th c ti n s bao g m c ph n gi i thích cho tr ưng h p áp d ng b LCSH. T ươ ng t như v y, các ví d minh ha c ũng bao g m c ti ng Vi t và ti ng Anh khi thích h p và c n thi t. Trong khuơn kh m t giáo trình h tr cho sinh viên h c t p, tài li u này trình bày các vn đ liên quan đn biên m c ch đ và áp d ng b LCSH m c c ơ b n. Các v n đ ca biên m c ch đ đưc trình bày t ươ ng đi tách b ch nh m giúp sinh viên d dàng theo dõi. Cu trúc c a giáo trình đưc phân b nh ư sau. Ch ươ ng 1 trình bày t ng quan v t ch c thơng tin và biên m c ch đ . Ch ươ ng này nh m nêu lên v trí c a biên m c ch đ trong t ch c thơng tin t i các c ơ quan th ư vi n – thơng tin. ðng th i, ch ươ ng này c ũng t p trung gi i thích các khái ni m liên quan đn ngơn ng ch m c và biên m c ch đ . Ch ươ ng 2 trình bày và phân tích các nguyên t c c a ngơn ng tiêu đ ch đ theo hưng d n c a Hi p h i th ư vi n th gi i IFLA. Ch ươ ng 3 và 4 l n l ưt trình bày, gi i thích và minh h a các thành ph n c a b tiêu đ ch đ bao g m tiêu đ, ph đ và tham chi u. Ch ươ ng 5 trình bày ph ươ ng pháp đnh tiêu đ ch đ cho tài li u bao g m phân tích ni dung tài li u và các quy đnh chung, c ũng nh ư quy đnh c th khi đ nh tiêu đ ch đ. Giáo trình này đưc biên so n l n đ u nên ch c ch n khơng tránh kh i các thi u sĩt. Rt mong nh n đưc s gĩp ý, chia s c a các em sinh viên và các b n đ ng nghi p. Nhân đây, tác gi xin đưc chân thành cám ơn TS. Ngơ Thanh Th o, TS. Nguy n Thu Th o, ThS. Bùi Ng c Di p và TS. Nguy n Th Th ư đã đĩng gĩp nh ng ý ki n quý báu cho b n th o c a giáo trình. Tác gi TS. Nguy n H ng Sinh 4
5. DANH SÁCH CÁC CH VI T T T LC : Library of Congress - Th ư vi n Qu c h i Hoa K ỳ LCSH : Library of Congress Subject Headings - B tiêu đ ch đ c a Th ư vi n Qu c h i Hoa K ỳ DDC : Dewey Decimal Classification - Khung phân lo i th p phân Dewey LCC : Library of Congress Classification - Khung phân lo i c a Th ư vi n Qu c h i Hoa K ỳ AACR2 : Anglo-American Cataloguing Rules - Quy t c biên m c Anh-M ISBD : International Standard Bibliographic Description - Quy t c biên m c qu c t 5
6. CH ƯƠ NG 1: T NG QUAN V T CH C THƠNG TIN VÀ BIÊN M C CH ð Ti các th ư vi n và cơ quan thơng tin, biên m c ch đ là m t b ph n c u thành c a quá trình t ch c thơng tin, c th là t ch c thơng tin theo đ c đim n i dung. Vì th , trưc khi t p trung trình bày các n i dung thu c biên m c ch đ , ch ươ ng này s gi i thi u các v n đ c ơ b n c a t ch c thơng tin, c ũng nh ư c a t ch c thơng tin theo đ c đim n i dung. Mt m t, vi c gi i thi u này nh m nêu lên v trí c a biên m c ch đ trong cơng tác t ch c thơng tin. M t khác, vi c gi i thi u này nh m trình bày các khái ni m quan tr ng trong cơng tác t ch c thơng tin, nh t là cơng tác t ch c thơng tin theo n i dung, mà cĩ liên quan ch t ch đ n biên m c ch đ . 1.1 T ch c thơng tin Thơng tin đưc l ưu gi trong các v t mang tin ngày càng tr nên phong phú v n i dung và đ s v s l ưng. Tuy nhiên, thơng tin t chúng th ưng khơng theo m t h th ng s p đ t th ng nh t, vì v y n u khơng tìm ra nh ng cách th c t ch c thì thơng tin s tr nên h n lo n và khơng th truy tìm đưc khi c n dùng. Chính vì v y, nhi m v quan tr ng c a các th ư vi n và c ơ quan thơng tin khơng ch là lưu gi thơng tin mà cịn là t ch c thơng tin theo các quy t c sao cho m i ng ưi, k c nh ng ng ưi dùng th ư vi n t xa, cĩ th tìm th y và s d ng thơng tin mt cách hi u qu . ðng th i, vi c t ch c này giúp các th ư vi n và cơ quan thơng tin cĩ th qu n lý đưc nh ng gì h cĩ - bi t rõ s l ưng, đ c đim n i dung và hình th c ca ngu n tài nguyên thơng tin. Ngồi ra, t ch c thơng tin cịn giúp cho vi c t ăng c ưng kh n ăng chia s ngu n tài nguyên gi a các th ư vi n và c ơ quan thơng tin. T ch c thơng tin trong các th ư vi n và c ơ quan thơng tin bao g m vi c x lý và s p xp tt c thơng tin đưc l ưu gi d ưi các d ng th c v t ch t khác nhau, nh ư là dng in n, d ng b ăng t , d ng tranh nh, dng đin t . Trong đĩ, dng đin t bao g m văn bn, âm thanh, và hình nh. Các d ng th c v t ch t l ưu gi thơng tin này cịn đưc g i là v t mang tin, ho c tài li u. Vi c x lý thơng tin là c ơ s đ th ư vi n và c ơ quan thơng tin xây d ng nên các h th ng tìm tin, c th là xây d ng các bi u ghi đi di n cho tng tài li u cĩ trong th ư vi n, nh m t ch c mc l c cho ngu n tài nguyên thơng tin ca th ư vi n. Vi c x lý thơng tin s c ăn c vào các đc đim hình th c và n i dung ca tài li u. ðc đim hình th c là nh ng y u t mà cĩ th nh n ra ngay khi nhìn vào tài li u, nh ư là tên tác gi , nhan đ , d ng th c vt ch t mang tin. ðc đim n i dung là nh ng gì tài li u đĩ nĩi v và đưc cán b th ư vi n nh n bi t khi phân tích n i dung c a thơng tin ch a trong tài li u. Các đc đim hình th c và n i dung này s đưc cán b th ư vi n mã hĩa d a theo các quy t c ho c các cơng c ho c các tiêu chu n nh t đ nh nh m s p xp các thơng tin cĩ cùng m t mã vào m t t p h p. Nh đĩ vi c tìm tin s khơng m t quá nhi u cơng s c và th i gian. Nh ng y u t th ưng đưc ch n đ mã hĩa, nĩi theo cách c a ngành th ư vi n – thơng tin h c là nh ng y u t đưc ch n đ làm đim truy c p cho m t tài li u, bao g m tên tác gi , nhan đ , và các đc đim n i dung c a thơng tin ch a trong tài li u nh ư là ch đ chính, mơn lo i, ho c mt ph n n i dung đưc coi là quan tr ng trong tài li u. Các đim truy c p theo hình th c đưc cán b th ư vi n thi t l p thơng qua quá trình biên mc mơ t . Các đim truy c p cho ch đ đưc thi t l p thơng qua quá trình biên m c 6
7. ch đ . Các đim truy c p cho mơn lo i đưc thi t l p thơng qua quá trình phân lo i tài li u. Các đim truy c p cho ph n n i dung đưc coi là quan tr ng th ưng đưc thi t l p thơng qua quá trình đnh t khĩa , c ũng cĩ khi đưc thi t l p thơng qua quá trình biên m c ch đ . Kt qu c a các quá trình này là m i tài li u s cĩ m t h s ơ v nĩ, hay nĩi theo cách c a ngành th ư vi n – thơng tin h c là m i tài li u trong th ư vi n s cĩ m t bi u ghi th ư m c. Các bi u ghi này s đưc t ch c theo các quy t c nh t đnh t o ra các cơng c hay h th ng tìm tin. Nh ư v y, mc đích c ơ b n nh t c a t ch c thơng tin là t ch c và s p x p t t c thơng tin mà th ư vi n và cơ quan thơng tin cĩ theo nh ng quy t c nh t đnh, sao cho m i ng ưi cĩ th tìm đưc thơng tin c n thi t mà khơng quá m t cơng s c và th i gian. Nguyên t c ca t ch c thơng tin là s p x p các thơng tin cĩ cùng m t đ c đim vào mt t p h p. Ngồi ra t ch c thơng tin cịn cĩ nh ng m c đích khác nh ư là giúp th ư vi n và c ơ quan thơng tin qu n lý đưc ngu n tài nguyên c a mình c ũng nh ư t ăng cưng kh n ăng chia s ngu n tài nguyên c a mình v i các đơn v khác. Biên m c ch đ là m t b ph n c a vi c t ch c thơng tin. C th h ơn, biên m c ch đ là m t b ph n c a vi c t ch c thơng tin theo đc đim n i dung. Sơ đ d ưi đây minh h a quá trình t ch c thơng tin. Trong đĩ, quá trình phân tích thơng tin bao g m c phân tích các đ c đim hình th c l n n i dung c a tài li u, trên c ơ s đĩ t o ra các đim truy c p cho tài li u. Phân tích các đc đim hình th c là nhi m v c a cơng tác biên m c mơ t , phân tích các đ c đim n i dung là nhi m v c a cơng tác biên m c ch đ , phân loi, và đnh t khĩa. 7
8. Ngu n l c thơng tin Tài li u hi n hành đưc th ư vi n b sung T ch c thơng tin Phân tích thơng tin Mc đích Cơng c / To đim truy c p theo Thi t l p đim truy c p Tiêu chu n - Hình th c tài li u Biên m c mơ t -Quy t c mơ t (Nhan đ, tác gi ) -Kh m u th ư m c - Mơn lo i Phân lo i tài li u (Ký hi u phân lo i) -Khung phân lo i - Ch đ , v n đ c th Biên m c ch đ -B tiêu đ ch đ (Tiêu đ ch đ ) đư - N i dung c coi là ðnh t khĩa -B t v ng t quan tr ng (T khĩa) chu n Cơ s d li u th ư m c và h th ng tìm tin Xác đnh Thơng tin đưc đim truy c p mang ra ph c v Phân tích yêu c u tin Ng ưi dùng tin Yêu c u tin Sơ đ t ch c thơng tin trong th ư vi n 1.2 T ch c thơng tin theo đc đim ni dung c a tài li u Nh ư đã trình bày trong ph n trên, vi c t ch c thơng tin bao g m cung cp các đim truy c p theo hình th c và n i dung c a tài li u. Vi c t o ra các đim truy c p theo hình th c ca tài li u đưc da vào các quy t c biên m c mơ t , ví d nh ư ISBD (Quy 8
9. tc biên m c mơ t qu c t ) ho c AACR2 (Quy t c biên m c mơ t Anh-M). Trong khi đĩ, vi c t o ra các đim truy c p theo n i dung c a tài li u đưc tri n khai theo nhi u cách ti p c n khác nhau và m i cách ti p c n cĩ các quy t c và cơng c riêng. C th là, đ t o ra các đim truy c p, th ư vi n và c ơ quan thơng tin cĩ th căn c vào (1) các ch đ đưc đ c p đ n trong n i dung tài li u, và (2) mơn lo i (ki n th c c ơ bn c a các ngành khoa hc đưc phân chia theo mt h th ng nh t đ nh) c a tồn b tài li u. Theo cách ti p c n th nh t, th ư vi n s ti n hành cơng tác biên m c ch đ , theo cách ti p c n th hai, th ư vi n s ti n hành cơng tác phân lo i tài li u. Ngồi ra, đ t o đim truy c p cho t ng ph n n i dung c a m t tài li u (ch ươ ng, bài báo, s ca tp chí) th ư vi n s th c hi n cơng tác đnh t khĩa. Các đim truy c p theo n i dung đưc mã hĩa b ng các thu t ng /ký hi u đưc coi là cĩ kh n ăng mơ t tĩm t t n i dung c a thơng tin. Nhng thu t ng /ký hi u nh ư v y đưc gi là ngơn ng ch m c. Quá trình mã hĩa này đưc gi là quá trình đnh ch mc. ðây là quá trình x lý n i dung tài li u bao g m vi c tìm hi u n i dung c a tài li u và chuy n nh ng n i dung y sang ngơn ng ch m c. 1.2.1 Ngơn ng ch m c Ngơn ng ch m c là nh ng thu t ng ho c ký hi u đưc quy đ nh dùng đ mơ t n i dung tài li u nh m t o ra các đim truy c p cho các b ng tra ho c cho các h th ng tìm tin. Lưu ý r ng thu t ng “ngơn ng ch m c” đưc d ch t thu t ng ti ng Anh Indexing language . Trong m t vài tài li u ti ng Vi t, các tác gi s dng thu t ng Ngơn ng t ư li u [3] ho c Ngơn ng tìm tin [6] khi đ c p đ n ngơn ng nhân t o ( đưc các c ơ quan thơng tin – th ư vi n quy đ nh) dùng đ mơ t n i dung tài li u, ph c v cho vi c l ưu tr và tìm ki m thơng tin. Tuy nhiên, cĩ th th y r ng, khi ng ưi tìm tin s d ng các thu t ng ho c ký hi u đ tìm tài li u thì gi các thu t ng ho c ký hi u này là “ngơn ng tìm tin” là thích h p. Trong khi đĩ, khi cán b biên m c s d ng các thu t ng ho c ký hi u đ mơ t n i dung tài li u thì s d ng thu t ng “ngơn ng ch m c” đ nĩi đn các thu t ng và ký hi u này li t ra thích h p h ơn c . Vì v y, giáo trình này s d ng thu t ng “ngơn ng ch m c”. Cho đn bây gi cĩ nhi u lo i ngơn ng ch m c. Th nh t là ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt , đĩ là nh ng thu t ng /ký hi u đã đưc li t kê trong các b thu t ng /ký hi u đưc so n s n và s đưc dùng làm các đim truy c p cho tài li u. Lo i th hai là ngơn ng ch m c t nhiên , đĩ là nh ng t ng ly ra t chính v ăn c a tài li u đ làm các đim truy c p cho tài li u. Lo i th ba là ngơn ng ch m c t do , đĩ là b t k ỳ thu t ng nào mà cĩ th th hi n đưc ni dung c a tài li u (cĩ th l y ra t chính v ăn, cĩ th do cán b th ư vi n ch n t các ngu n tham kh o khác nhau) và đưc dùng làm đim truy c p cho tài li u. Ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt Ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt (cĩ th g i t t là ngơn ng cĩ ki m sốt) là nh ng b t v ng ho c ký hi u đã đưc đ nh s n, d a trên đĩ cán b th ư vi n ch n m t/vài thu t ng hay m t ký hi u th hi n n i dung c a tài li u. Ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt đưc coi là ngơn ng nhân t o đưc xây d ng nh m m c đích t ch c thơng tin trong các th ư vi n và c ơ quan thơng tin. Khi xây d ng lo i ngơn ng này ph i d a trên ba 9
10. nguyên t c, đĩ là (1) m t thu t ng ch di n t m t s v t, (2) m t thu t ng ch cĩ mt cách bi u đ t, và (3) ý ngh ĩa c a thu t ng khơng ph thu c vào ng c nh [3]. Ưu đim c a ngơn ng này là gia t ăng s n đ nh c a các thu t ng đưc dùng khi tìm tin (ngơn ng tìm tin) vì ni dung c a tài li u đưc th hi n bng nh ng thu t ng /ký hi u tiêu chu n. Tuy nhiên, nh ng thu t ng /ký hi u đã đưc đ nh s n trong khuơn kh mt b t v ng chu n cho nên khĩ cĩ kh n ăng bao ph m i n i dung đưc th hi n trong các ngu n tài li u. H ơn n a, bn thân thu t ng và ý ngh ĩa c a chúng cĩ th thay đi theo th i gian. Do vy, t v ng trong các b ngơn ng cĩ ki m sốt d cĩ kh năng b l i th i. Chính vì th , các b t v ng cĩ ki m sốt địi h i s c p nh t, điu ch nh th ưng xuyên đ đ m b o s h p th i và tính hi u qu c a các đim truy c p. Hi n nay, các b tiêu đ ch đ , khung phân lo i, b t đin t chu n là nh ng cơng c x lý thơng tin d a trên nguyên t c ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt. Trong các b tiêu đ ch đ và t đin t chu n, các thu t ng dùng đ th hi n n i dung tài li u đưc s p x p theo tr t t ch cái c a ngơn ng t nhiên ch khơng đưc s p x p theo mt h th ng logic hay h th ng khoa h c nh t đ nh. Vì th , các thu t ng đưc xp cnh nhau trong các b cơng c này khơng cĩ m i quan h ý ngh ĩa v i nhau. Trong khi đĩ, trong m t khung phân lo i, m i m t khái ni m s đưc mã hĩa b ng m t ký hi u và đưc s p x p d a theo mt h th ng c a các ngành khoa h c. Vì th , các khái ni m liên quan v i nhau s đưc nhĩm chung vào cùng nhĩm. Ký hi u phân lo i cĩ th là con s rp, ví d nh ư khung phân lo i DDC (khung phân lo i th p phân Dewey), c ũng cĩ th là s k t h p gi a ch cái và con s , ví d nh ư khung phân lo i LCC (khung phân lo i c a th ư vi n Qu c h i Hoa K ỳ). Ngơn ng ch m c t nhiên Ngơn ng ch m c t nhiên (cĩ th g i t t là ngơn ng t nhiên) là thu t ng cĩ trong chính v ăn ca tài li u đưc rút ra làm đim truy c p cho n i dung tài li u. Các thu t ng cĩ th đưc rút ra t nhan đ, t ph n tĩm t t, t tồn văn c a tài li u và khơng địi h i ph i cĩ s ki m sốt, quy đ nh s n nào c . Vì th mà vi c ch n thu t ng làm đim truy c p cĩ v nh ư đơ n gi n. Tuy nhiên các đc đim v n cĩ ca ngơn ng t nhiên khơng cho phép t o ra các đim truy c p th ng nh t và n đ nh cho n i dung tài li u. Nh ng đ c đim đĩ là trong ngơn ng t nhiên (1) ý ngh ĩa c a các t th ưng thay đi theo ng c nh, (2) cĩ nhi u t đ ng âm nh ưng khác ngh ĩa và c ũng cĩ nhi u t đng ngh ĩa nh ưng khác âm, (3) cĩ nhi u lo i t (đng t , tính t , tr ng t , danh t ) và mi lo i t cĩ giá tr thơng tin khác nhau, và (4) s d ng c u trúc ng pháp đ k t h p t nh m di n gi i ý t ưng do đĩ khi c u trúc thay đ i thì ý t ưng c ũng thay đ i. Vì vy, khi khơng cĩ s ki m sốt thì d d n đ n tình tr ng ngơn ng ch m c khơng lo i b đưc nh ng t khơng đ c tr ưng, khơng th ng nh t đưc ng ngh ĩa c a thu t ng mơ t n i dung tài li u. Hơn n a, n u tác gi s d ng ph ươ ng ng thì các đim truy cp s khơng mang tính ph bi n đ i v i ngưi tìm tin. Ngơn ng ch m c t do Ngơn ng ch m c t do (cịn đưc g i là ngơn ng khơng ki m sốt) là b t k ỳ thu t ng nào (cĩ th l y t chính v ăn tài li u, cĩ th do chính nhân viên th ư vi n t o l p) mà th hi n đưc n i dung c a tài li u thì đu cĩ th làm đim truy c p cho tài li u. Cách đnh ch m c t do này ph thu c vào ng ưi đ nh ch m c và các quy đnh n i b ca t ng th ư vi n. Ưu đim c a ngơn ng này là khơng cĩ s kh ng ch trong vi c l a 10
11. ch n thu t ng cho nên t hay c m t mà ng ưi biên mc ngh ĩ đ n đ u cĩ th đưc dùng đ th hi n n i dung và đưc trình bày trong bi u ghi c a tài li u. Tuy nhiên, nĩ cĩ khuy t đim t ươ ng t ngơn ng t nhiên. Nh ư v y, đ th hi n n i dung tài li u ng ưi ta cĩ th s d ng ngơn ng t nhiên l n ngơn ng cĩ ki m sốt. Tuy nhiên, các đc đim ca ngơn ng t nhiên khơng thích hp cho vi c t o d ng các đim truy c p n đ nh và th ng nh t cho h th ng tìm tin. Vì v y, ngơn ng cĩ ki m sốt ngày càng đưc s d ng nhi u h ơn ti m i lo i hình th ư vi n. Ki m sốt t v ng ð đ m b o tính nh t quán cho các cơng c x lý tài li u và tìm tin, ng ưi ta ph i cĩ nh ng quy ưc ch ra thu t ng nào đưc dùng và thu t ng nào khơng dùng trong quá trình xây d ng và s d ng các cơng c này. Vi c quy đnh nh ng thu t ng đưc dùng trong x lý n i dung tài li u gi là vi c ki m sốt t v ng . Nh ng thu t ng đưc ch n dùng s đưc tp h p trong các b tiêu đ ch đ , trong b ng tra, trong b t đin t chu n. Các b t v ng đưc ki m sốt này s đưc duy trì và ti p t c c p nh t thơng qua quá trình ki m sốt t v ng. Cĩ th th y là trưc khi cĩ vi c xây d ng ngơn ng cĩ ki m sốt, cán b các th ư vi n t đ nh ch đ , hay t khĩa, theo cách nào đĩ mà h th y phù h p. Th là cĩ rt nhi u cách đưc coi là “phù h p”. Cho đn khi v n tài li u ca mình ngày càng gia tăng thì tng th ư vi n đã nh n th y ph i cĩ s th ng nh t trong cách ch n thu t ng đnh ch m c gi a các cán b th ư vi n. Hơn th n a, khi nhu c u m ưn liên th ư vi n và trao đi cơ s d li u gi a các th ư vi n xu t hi n thì s th ng nh t trong cách ch n thu t ng đ đ nh ch m c tr thành m t nguyên t c trong ho t đ ng thơng tin th ư vi n. Vì v y, vi c ki m sốt t v ng c n ph i đưc th c hi n. T v ng đưc ki m sốt Ngơn ng t nhiên cĩ r t nhi u t đ ng ngh ĩa ho c gn ngh ĩa. ðĩ là các t khác nhau nh ưng th hi n cùng m t khái ni m. ð đ m b o tính nh t quán c a các thu t ng đưc dùng làm đim truy c p, quá trình ki m sốt t v ng s ch n ra mt thu t ng duy nh t trong t p h p các t đ ng ngh ĩa, g n ngh ĩa đ th hi n cho mt khái ni m c th . T đưc ch n này g i là t v ng đưc ki m sốt . Nh ư v y, trong ngơn ng ch mc t v ng đưc ki m sốt là tp h p các thu t ng đưc ch n đ th hi n các khái ni m c th , chúng đưc dùng đ làm đim truy c p cho tài li u. ði v i nhng thu t ng khơng đưc ch n thì s cĩ các ch d n, đưc gi là các tham chi u, giúp ng ưi dùng bi t đưc m i quan h gi a thu t ng đưc ch n và thu t ng khơng đưc ch n. Ví d , trong lo t t Xe h ơi, Ơtơ, Xe b n bánh nu Ơtơ đưc ch n là thu t ng làm đim truy c p thì s cĩ các ch báo (tham chi u) cho bi t khơng đưc dùng Xe h ơi, Xe b n bánh làm đim truy c p. Trong tr ưng h p này, Ơtơ là t đưc ki m sốt. T v ng khơng ki m sốt T v ng khơng ki m sốt là tp h p các t hi n h u trong tài li u, trong giao ti p. ðĩ là ngơn ng t nhiên, ngơn ng trong v ăn b n c a tài li u. Ng ưi ta c ũng cĩ th dùng 11
12. tr c ti p các t khơng đưc ki m sốt này trong cơng tác biên m c khi th ư vi n cho phép đnh t khố và đnh tiêu đ ch đ t do. S tin k t h p và h u kt h p c a ngơn ng ch m c Xét v m t nguyên t c, các b t vng dùng đ đ nh ch m c ph i đưc cp nh t, điu ch nh th ưng xuyên đ đ m b o s h p th i và tính hi u qu cho các thu t ng đưc ch n làm đim truy c p. Tuy nhiên, trên th c t , khơng m t b t v ng nào cĩ th ch a s n đ y đ các thu t ng th hi n đưc m i n i dung cĩ trong tài li u c a th ư vi n b i vì ni dung c a các ngu n tài li u quá đa d ng và ph c t p. Cĩ th th y là khi phân tích n i dung c a tài li u th ưng x y ra ba tr ưng h p nh ư sau. M t là tài li u t p trung nĩi v m t đ i t ưng ho c m t khái ni m c th , riêng bi t. Hai là tài li u t p trung nĩi v các khía c nh c a m t đ i t ưng ho c m t khái ni m. Ba là tài li u t p trung nĩi v m t vài đi t ưng ho c khái ni m trong m t m i quan h nào đĩ [5]. ð th hi n đưc c th và chính xác ý ngh ĩa c a n i dung tài li u, m t thu t ng , ho c mt c m t rút ra t m t b t v ng chu n cĩ th đáp ng đưc tr ưng h p th nh t, nh ưng khơng đáp ng đưc tr ưng h p th hai và ba. Vì v y, th c t biên m c đã đư a ra h ưng kh c ph c tình tr ng này b ng cách k t h p các thu t ng cĩ s n trong b t vng chu n theo nhi u cách nh m th hi n đưc c th và đy đ n i dung c a tài li u. Các cách k t h p này đưc chia thành hai lo i ti n k t h p và hu k t h p. Ti n k t h p là la ch n các thu t ng t b t v ng chun, ho c c ăn c vào quy đnh v vi c l p ghép các thu t ng riêng l c a b t v ng, to s n các đim truy c p cho vi c tìm tin. Các đim truy c p đưc t o s n này g i là ngơn ng tìm tin ti n k t h p. Cách ti n k t h p đưc s d ng trong tr ưng h p (1) bn thân b t v ng chu n cĩ sn các c m t v i các gi i t ho c liên t cĩ kh n ăng th hi n đưc m i quan h gi a các n i dung, ho c (2) b t v ng chu n đư a ra các quy đnh trong vi c l p ghép các thu t ng riêng l t o thành chu i thu t ng cĩ kh n ăng th hi n đưc các m i quan h gi a các n i dung. Theo cách ti n k t h p này, cán b biên m c t o đưc đim truy c p th hi n c th n i dung c a tài li u và ng ưi tìm tin cĩ th s d ng chính xác đim truy c p này cho vi c tìm tin c a mình. Hu k t h p là vi c s d ng nhi u t v ng riêng l rút ra t b t v ng chu n đ th hi n các n i dung ho c các khía c nh c a n i dung nh ưng khơng ch ra m i quan h gi a các n i dung y. Theo cách này, cán b th ư vi n cung cp các đim truy c p riêng l cho ni dung c a tài li u và đ ng ưi tìm tin t k t h p các đim truy c p này sao cho đáp ng đưc nhu c u tin c a h . Các đim truy c p đưc t o ra trong quá trình tìm tin b ng cách k t h p các đim truy cp riêng l g i là ngơn ng tìm tin h u k t hp. Nĩi m t cách khái quát, các ngơn ng ch m c cĩ th đưc s dng theo cách ti n k t hp và hu k t h p. Theo cách ti n k t h p, ni dung c a tài li u s đưc th hi n bng thu t ng đã đưc quy đ nh s n trong b t v ng chu n, đng th i các mi liên h gi a n i dung và các khía c nh c a nĩ, c ũng nh ư các m i quan h gi a các n i dung s đưc trình bày theo quy đnh c a ngơn ng ch m c [11]. Vì v y, ngưi tìm tin cĩ th dùng chính xác các thu t ng đã đưc kt h p s n này đ tìm m t n i dung thơng tin c th mà h quan tâm. Trong khi đĩ, theo cách h u k t h p thì ni dung c a tài li u và các khía c nh c a n i dung cũng s đưc th hi n bng thu t ng đưc quy đnh s n, tuy nhiên khơng cĩ s k t h p s n gi a các thu t ng này đ th hi n m i 12
13. quan h gi a các n i dung [11]. Vì v y, khi tìm tin, thơng qua các tốn t Bool (AND, OR, NOT) ng ưi tìm tin s t k t h p các thu t ng đã đưc đ nh này sao cho phù h p nh t v i nhu c u c a h . Tĩm l i, v i các lo i ngơn ng ch m c k trên, tùy vào nhu c u và điu ki n c a mình, các th ư vi n và cơ quan thơng tin cĩ th áp d ng các cách khác nhau đ t ch c thơng tin theo n i dung tài li u. M t là dùng ngơn ng cĩ ki m sốt bao g m b tiêu đ ch đ , t đin t chu n và khung phân lo i đ th hi n n i dung cho tài li u. Hai là s d ng ngơn ng t nhiên l y ra t chính v ăn c a tài li u đ th hi n n i dung cho tài li u. Ba là dùng kt h p, tc là va s d ng ngơn ng cĩ ki m sốt, đng th i t ăng cưng thêm các đim truy c p bng ngơn ng t nhiên l y ra t chính v ăn tài li u. 1.2.2 X lý ni dung tài li u Nh ư đã trình bày, đ t ch c thơng tin theo n i dung, các th ư vi n và cơ quan thơng tin cĩ th th c hi n các cách khác nhau bao g m biên m c ch đ , phân lo i tài li u, đ nh t khĩa cho t ng ph n n i dung c a tồn b tài li u. Các cơng tác này cĩ cách ti p c n khác nhau khi phân tích n i dung tài li u và da trên các cơng c khác nhau đ t o ra các đim truy c p. Tuy nhiên, chúng cĩ nh ng b ưc k thu t c ơ b n gi ng nhau trong vi c x lý ni dung tài li u [14] đĩ là (1) xác đnh n i dung c a tài li u, chn nh ng khái ni m ho c khía c nh th hi n đưc n i dung c a tài li u, và (2) chuy n các khái ni m ho c khía c nh này sang ngơn ng ch m c, t o đim truy c p cho n i dung tài li u. Tr ng tâm c a b ưc th nh t là xác đnh n i dung c a tài li u thu c l ĩnh v c tri th c nào ho c tài li u nĩi v đ tài c th gì, quy t đ nh nh ng khái ni m ho c khía c nh nào c n đưc thi t l p các đim truy c p đ gii thi u và giúp cho ng ưi tìm tin cĩ th tìm đưc tin m t cách chính xác. ð làm đưc điu này địi h i cán b biên m c ph i cĩ ki n th c t ng quát tt cũng nh ư ki n th c nh t đ nh v l ĩnh v c mà tài li u nĩi t i. Cĩ th th y vi c xác đ nh ni dung c a tài li u ph thu c r t nhi u vào kinh nghi m, ki n th c, hi u bi t và quan đim c a ng ưi làm biên m c. Bên c nh đĩ, đ i t ưng ng ưi dùng và ch c n ăng c a th ư vi n c ũng là các y u t quan tr ng tác đ ng đ n cán b biên m c trong vi c xác đ nh n i dung tài li u. Tr ng tâm c a b ưc th hai là chuy n các n i dung đưc ch n b ưc th nh t sang thu t ng hay ký hi u đưc quy đ nh trong m t b t v ng c a ngơn ng ch m c. ð th c hi n b ưc này cán b th ư vi n ph i thơng th o các nguyên t c c a ngơn ng ch mc và cách dùng các b t v ng c a ngơn ng ch m c mà th ư vi n s d ng. Nu th ư vi n theo cách đ nh ch m c t do thì cán b biên m c s ch n các thu t ng t chính văn ho c t thi t l p các thu t ng th hi n đưc n i dung tài li u làm đim truy c p. Cơng vi c này c ũng địi h i cán b biên m c ph i thơng th o các nguyên t c c a ngơn ng ch m c. Nh ư v y, bn ch t c a quá trình phân tích n i dung tài li u là xác đnh đưc n i dung ca tài li u d ưi nh ng gĩc đ khác nhau và trình bày các n i dung này theo nh ng quy t c nh t đ nh nh m to ra các đim truy c p theo n i dung tài li u. ðây cũng chính là b n ch t c a quá trình phân tích n i dung trong biên m c ch đ . 13
14. 1.3 Biên m c ch đ 1.3.1 Khái ni m biên m c ch đ Tươ ng t nh ư phân lo i tài li u và đnh t khĩa, biên m c ch đ là m t trong các cơng tác mà các th ư vi n và cơ quan thơng tin th c hi n nh m xây d ng h th ng tìm tin theo đc đim n i dung c a tài li u. Tuy nhiên biên mc ch đ khác phân lo i và đnh t khĩa cách ti p c n trong vi c phân tích n i dung tài li u, và vì v y c ũng dùng các cơng c khác vi phân lo i và đnh t khĩa trong vi c t o ra các đim truy cp theo n i dung. Trong biên m c ch đ , n i dung c a tài li u đưc phân tích theo cách xác đ nh các ch đ n i b t đưc đ c p trong n i dung tài li u. Ch đ đây là các đ tài ho c các vn đ c th đưc đưc tài li u nĩi đn. Nh ư v y, h ưng ti p c n khi phân tích n i dung tài li u trong biên mc ch đ là t p trung xác đnh nh ng đ tài c th đưc đ c p trong tài li u, hơn là xác đnh lo i tri th c c a tồn b ni dung tài li u theo m t h th ng phân lo i trí th c nào đĩ. Ví d nh ư cu n sách “B o v d li u cho các d ch v thơng tin th ư vi n” nĩi đ n các th ư vi n n ưc Anh, các dch v thơng tin và cách đ b o v d li u cho các d ch v này, đ biên m c ch đ , ni dung c a tài li u s đưc xác đ nh là tài li u nghiên c u v ba đ tài Th ư vi n, Dch v thơng tin và Bo v d li u ch khơng đưc xác đ nh là nghiên c u v Ngành th ư vi n thơng tin h c thu c khoa h c t ng h p nh ư cách phân chia c a h th ng phân lo i DDC. Bên c nh vi c xác đ nh các đ tài ho c v n đ c th , phân tích n i dung trong biên mc ch đ c ũng xem xét các ph n chia nh , các khía c nh ho c gĩc đ nghiên cu ca các đ tài ho c v n đ đưc trình bày trong n i dung tài li u. Ví d nh ư cu n sách nêu trên t p trung nghiên c u các d ch v thơng tin và vi c b o v d li u các th ư vi n n ưc Anh, vì v y gĩc đ nghiên c u c a các đ tài Th ư vi n, Dch v thơng tin và Bo v d li u trong tài li u này ch t p trung mt qu c gia c th là n ưc Anh. Ngồi ra, quá trình biên m c cịn th c hi n vi c xác đ nh các m i quan h (n u cĩ) gi a m t đ tài c th này v i nh ng đ tài khác nh m ch ra nh ng đ tài cĩ n i dung liên quan v i nhau. Ví d nh ư cu n sách nêu trên cĩ đ tài nĩi v Th ư vi n, đ tài này s liên quan đn các đ tài nh ư Cán b th ư vi n, Cơng s , Th ư vi n cơng c ng, Th ư vi n chuyên ngành, Th ư vi n tr ưng h c. M i liên quan gi a các đ tài này cĩ th đưc phân tích nh ư sau. Th ư vi n và Cán b th ư vi n là hai đ tài khác nhau. Tuy nhiên nĩi đn mt đ tài này thì ng ưi ta hay liên t ưng đ n đ tài kia, vì v y, gi a chúng cĩ m i quan h liên đi. Th ư vi n là m t lo i cơng s , vì v y đ tài Cơng s mang ngh ĩa r ng h ơn so v i đ tài Th ư vi n. Ng ưc l i, các đ tài v t ng lo i th ư vi n c th Th ư vin cơng c ng, Th ư vi n chuyên ngành, Th ư vi n tr ưng h c thì l i mang ngh ĩa h p h ơn so v i đ tài Th ư vi n. Vi c ch ra m i quan h c a đ tài Th ư vi n vi các đ tài cĩ liên quan giúp cho ng ưi tìm tin cĩ th m r ng ph m vi tìm tin, thu th p đưc thơng tin m t cách tồn di n v v n đ mà h đang nghiên c u. Trong biên m c ch đ , cơng c da vào đ đnh ch m c cho ni dung ch đ , to đim truy c p cho tài li u là các b t v ng c a ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt. T vng này là các thu t ng đã đưc đnh s n, m i thu t ng th hi n m t đ tài c th , và đưc tp h p thành m t b t v ng gi là B tiêu đ ch đ . Trong m t b tiêu đ 14
15. ch đ , các m i quan h n u cĩ gi a các đ tài c ũng đưc ch ra thơng qua h th ng các tham chi u. Hi n nay, b tiêu đ ch đ c a Th ư vi n Qu c hi Hoa K ỳ (LCSH) là b tiêu đ ch đ uy tín và đưc nhi u th ư vi n s d ng nh t. Ngồi ra, cịn cĩ các b tiêu đ ch đ ni ti ng khác nh ư b Sears List dùng cho các th ư vi n cĩ quy mơ va và nh , b MeSH (Medical Subject Headings) dùng cho các th ư vi n y khoa. Úc, ng ưi ta c ũng đã xây d ng nên nh ng b tiêu đ ch đ nh ư ASCIS subject heading list (Australian Schools Catalogue Information Services subject headings list) ho c b FLASH (Final Library Subject Headings). Pháp, ng ưi ta đã dùng b ng tiêu đ ch đ RAMEAU (Répertoire d’Autorité Matière Encyclopédique et Alpha-bitique Unifié). Nh ư v y, biên m c ch đ là quá trình xác đnh các đ tài ho c v n đ cũng nh ư ph n chia nh , khía c nh ho c gĩc đ nghiên c u ca các đ tài này nh m t o ra các đim truy c p cho tài li u. Các đim truy c p này là t hay m t c m t thích h p nh t đưc rút ra t m t b tiêu đ ch đ . T hay c m t th hi n n i dung đ tài ho c v n đ đưc gi là Tiêu đ ch đ . T hay c m t th hi n ph n chia nh , khía c nh hay gĩc đ nghiên c u c a ch đ g i là Ph đ . Ngồi ra, quá trình biên m c ch đ c ũng ch ra các m i quan h n u cĩ gi a các đ tài cĩ liên quan đn nhau. Thu t ng Tiêu đ ch đ đưc d ch t thu t ng ti ng Anh Subject Heading. Trong nhi u tài li u, thu t ng này đưc d ch là Tiêu đ đ m c ho c ð m c ch đ . 1.3.2 Mc đích c a biên m c ch đ Mc đích chung nh t c a t t c các cơng tác trong quá trình t ch c thơng tin là t o ra các đim truy c p nh m xây d ng h th ng tìm tin trong các th ư vi n và cơ quan thơng tin. Tuy nhiên các m c đích c th c a vi c biên m c ch đ bao g m: - To đim truy c p theo ch đ cho các tài li u cĩ trong th ư vi n. ðiu này giúp ng ưi tìm tin tìm đưc tài li u mà h đã bi t ch đ c a nĩ. - Tp h p t t c tài li u cĩ cùng ch đ d ưi cùng m t tiêu đ ch đ cho dù ch đ đĩ đưc th hi n b ng các thu t ng khác nhau trong các tài li u. ðiu này giúp ng ưi tìm tin bi t đưc tt c tài li u v m t ch đ cĩ trong th ư vi n. - Ch ra các m i quan h gi a các ch đ , c ũng nh ư các khía c nh, gĩc đ nghiên c u trong m t ch đ . ðiu này giúp ng ưi tìm tin ch n đưc chính xác tài li u c n thi t, đng th i cĩ th tìm đưc các tài li u liên quan thích hp và vì th cho h cĩ th tìm đưc thơng tin mt cách tồn di n. Nh ư v y, biên m c ch đ giúp xây d ng các cơng c tìm tin theo ch đ c a tài li u, c th là m c l c ch đ . Bên c nh đĩ, thơng qua vi c ch ra các m i quan h gi a các ch đ , biên m c ch đ cịn giúp ng ưi dùng tin m r ng đưc ph m vi tìm tin theo ch đ đ ng th i giúp cán b th ư vi n n m đưc thành ph n ngu n tài li u c a th ư vi n đ cĩ th h tr quá trình tìm tin và th a mãn nhu c u tin cho ng ưi dùng tin. 1.3.3 Ngơn ng ch m c dùng trong biên m c ch đ và b tiêu đ ch đ Biên m c ch đ s d ng ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt đ t o ra các đim truy c p theo ch đ cho tài li u. Trong tr ưng h p này, ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt đưc 15
16. gi là Ngơn ng tiêu đ ch đ , tp h p các thu t ng cĩ ki m sốt này đưc gi là B tiêu đ ch đ . Nh ư v y, ngơn ng tiêu đ ch đ là ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt dùng đ mơ t n i dung tài li u và t o ra các đim truy c p theo ch đ . ðc đim c a ngơn ng tiêu đ ch đ Mc đích chung nh t c a các ngơn ng ch m c, bao g m ngơn ng phân lo i, ngơn ng tiêu đ ch đ và ngơn ng t khĩa, là mơ t tĩm t t n i dung tài li u nh m s p xp các tài li u cĩ cùng n i dung vào m t t p h p và cung c p các đim truy c p theo ni dung cho tài li u [21]. Nh ư v y, đ đ t đưc các m c đích v a nêu m t cách lý tưng, các ngơn ng ch m c ph i đưc thi t l p sao cho h tr ng ưi dùng tin tìm th y các tài li u va chính xác v a đ y đ , đ ng th i ph i trình bày đưc m i quan h gi a các n i dung tri th c. M i lo i ngơn ng ch m c s cĩ nh ng đ c đim riêng khi nh m đ n các m c đích nêu trên. ð h tr quá trình tìm tin hi u qu , ngơn ng tiêu đ ch đ d a trên đc đim ngơn ng t nhiên cĩ ki m sốt, và v a cĩ s ti n k t h p va cĩ s h u k t h p. ð trình bày m i quan h gi a các n i dung tri th c, ngơn ng tiêu đ ch đ d a trên đc đim tính tồn th và b ph n c a tiêu đ ch đ , quan h ng ngh ĩa đưc trình bày thơng qua h th ng tham chi u. Ngơn ng t nhiên cĩ ki m sốt Khác v i ngơn ng phân lo i (dùng ký hi u đ mơ t n i dung tài li u), đơn v t v ng ca ngơn ng tiêu đ ch đ là ngơn ng t nhiên đưc ki m sốt hĩa. Vi c s d ng đơ n v t v ng là ngơn ng t nhiên đ mơ t n i dung tài li u khi n cho ng ưi tìm tin cm th y thân thi n và d s d ng ngơn ng này. Vi c ki m sốt t v ng, ngh ĩa là ch ra thu t ng nào đưc dùng và thu t ng nào khơng dùng, đng th i quy đ nh m t ý ngh ĩa duy nh t cho m i thu t ng trong quá trình xây d ng và s d ng tiêu đ ch đ , giúp t ăng c ưng tính chính xác và n đ nh c a các đim truy c p theo ch đ . Nh ư vy, đ c đim này khi n ngơn ng tiêu đ ch đ cĩ kh n ăng mơ t đưc chính xác ni dung tài li u và h tr đưc ng ưi dùng tin trong quá trình tìm tin. Va cĩ s ti n k t h p v a cĩ s h u k t h p Trong mơi tr ưng th ư vi n truy n th ng, các thơng tin th ư m c c a m t tài li u đưc trình bày trên khuơn kh m t phi u mơ t riêng bi t và ng ưi đ c ph i tra tìm tài li u theo l i th cơng - khơng cĩ s h tr c a máy tính trong vi c t k t h p các y u t th ư m c - ng ưi ta ch cĩ th s d ng ngơn ng tiêu đ ch đ theo cách ti n k t h p. Ngày nay, trong mơi tr ưng t đ ng hĩa, ngơn ng tiêu đ ch đ v a cĩ th s d ng theo cách ti n k t h p, v a cĩ th s d ng theo cách h u k t h p. Theo cách ti n k t h p, đ t o ra các tiêu đ ch đ cho tài li u, cán b biên mc s l a ch n thu t ng trong b tiêu đ ch đ sao cho th hi n đưc c th và chính xác nh t ni dung tài li u, ho c ghép các ph đ vào các tiêu đ đ th hi n đưc m i quan h gi a n i dung ch đ và các khía c nh c a nĩ nh m th hi n c th và chính xác n i dung tài li u. Ng ưi tìm tin s dùng các tiêu đ ch đ đưc đ nh s n này đ tìm tài li u. Trong tr ưng h p b tiêu đ ch đ khơng cĩ s n m t thu t ng thích h p và vi c l p ghép các ph đ c ũng khơng t o ra m t tiêu đ ch đ th hi n chính xác, c th n i dung tài li u thì cán b biên m c s s d ng cách h u k t h p. Trong biên m c ch đ , cĩ hai tr ưng h p đưc coi là s d ng cách h u k t h p c a ngơn ng tiêu đ ch đ . 16
17. Cách th nh t, đ t o ra các tiêu đ ch đ cho tài li u, cán b biên m c ch n các thu t ng riêng bi t trong b tiêu đ ch th hi n đưc các ph n n i dung và khiá cnh khác nhau c a ch đ . Nh ư v y, các tiêu đ ch đ ch th hi n đưc các n i dung và các khía c nh c a ch đ m t cách riêng bi t mà khơng th hi n đưc m i quan h gi a chúng. ðn khi tìm tin, ng ưi tìm s t k t h p các tiêu đ này sao cho phù h p v i nhu c u tin c a h . Cách th hai, trong tr ưng h p xét th y c n thi t, cán b biên m c s khơng c g ng lp ghép các thu t ng riêng bi t cĩ s n mà đư a ra mt thu t ng mi và đ ngh b sung thu t ng này vào b tiêu đ ch đ . N u xét th y h p lý, th ư vi n s thơng qua và k t đĩ tr đi, thu t ng m i này s tr thành tiêu đ cĩ giá tr . Nh ư v y, nh đ c đim v a cĩ s ti n k t h p v a cĩ s h u k t h p khi n cho ngơn ng tiêu đ ch đ t ra khá linh đ ng trong vi c mơ t n i dung tài li u và h tr quá trình tìm tin c a ng ưi dùng tin. Tồn th và b ph n Ngơn ng tiêu đ ch đ cho phép c th hĩa m t ch đ thơng qua vi c ghép các ph đ th hi n các ph n chia nh ho c các khía c nh nghiên c u c a m t ch đ vào tiêu đ. Nh ư v y, tiêu đ ch đ v a th hi n đưc ý ngh ĩa c a tồn th ni dung ch đ va th hi n đưc tng b ph n c a n i dung. ðây chính là đc đim tồn th và b ph n c a tiêu đ ch đ [4, 7]. ðc đim này giúp ngơn ng tiêu đ ch đ th hi n đưc c th và chính xác n i dung tài li u, đ ng th i trình bày đưc m i quan h trong các n i dung. Quan h ng ngh ĩa đưc trình bày thơng qua h th ng tham chi u Mc dù các tiêu đ đưc s p x p trong b tiêu đ ch theo tr t t ch cái và khơng tuân theo h th ng ng ngh ĩa, hay logic, hay c u trúc c a các ngành khoa h c, tuy nhiên, mi quan h ng ngh ĩa gi a các tiêu đ ch đ đưc th hi n thơng qua h th ng các tham chi u. Trong b tiêu đ ch đ , d ưi m i tiêu đ cĩ giá tr s cĩ các tham chi u ch ra các tiêu đ cĩ ngh ĩa r ng h ơn, ho c h p h ơn, ho c liên đi v i nĩ. ðc đim này giúp ngơn ng tiêu đ ch đ trình bày đưc m i quan h gi a các n i dung tri th c. Nh ư v y, ngơn ng tiêu đ ch đ là ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt vi các đc tính riêng c a nĩ. ð xây d ng và s d ng m t cách hi u qu và n đ nh, ngơn ng tiêu đ ch đ địi h i th c hi n cơng vi c ki m sốt t v ng m t cách c n th n và theo các quy đnh nh t đ nh. IFLA (Hi p h i th ư vi n th gi i) đã đư a ra 11 nguyên t c c ơ b n hưng d n xây d ng ngơn ng tiêu đ ch đ . Nĩi m t cách khác, IFLA đã đư a ra các nguyên t c h ưng d n các th ư vi n xây d ng b tiêu đ ch đ đ t tiêu chu n. Nh ng nguyên t c này s đưc trình bày trong ch ươ ng k ti p. Tuy nhiên, ý ngh ĩa và các thành ph n cu thành b tiêu đ ch đ s đưc gi i thi u d ưi đây. Thành ph n c a b tiêu đ ch đ Nh ư đã trình bày, b tiêu đ ch đ là m t t p h p các thu t ng đưc ch n làm tiêu đ ch đ đưc s p x p theo tr t t ch cái. D a vào đây, cán b th ư vi n s bi t đưc thu t ng nào là đơ n v t v ng đưc ki m sốt và đưc dùng làm tiêu đ ch đ cho 17
18. mt đ tài c th , hay nĩi m t cách khác là tiêu đ cĩ giá tr ; đng th i c ũng bi t đưc thu t ng nào là đơ n v t v ng khơng đưc ki m sốt và khơng đưc dùng làm tiêu đ ch đ , hay nĩi m t cách khác là tiêu đ khơng giá tr . Da vào b tiêu đ ch đ , cán b th ư vi n c ũng bi t đưc m i quan h gi a m t tiêu đ ch đ v i các tiêu đ khác. Các m i quan h gi a m t tiêu đ và các tiêu đ khác s đưc phân tích trong ch ươ ng k ti p khi trình bày các nguyên t c ngơn ng tiêu đ ch đ c a IFLA và trong ch ươ ng 4 khi trình bày các v n đ liên quan đn tham chi u. Tuy nhiên, đ thu n ti n cho vi c theo dõi các thành ph n c a b tiêu đ ch đ , đây s gi i thi u các m i quan h cĩ th cĩ gi a các tiêu đ, bao g m Quan h t ươ ng đươ ng, Quan h th b c, và Quan h liên đi. Quan h t ươ ng đươ ng là quan h gi a m t tiêu đ cĩ giá tr và m t/các tiêu đ khơng giá tr . ð ch ra m i quan h này, mt tham chi u “Dùng cho”, vi t t t là DC theo ti ng Vi t ho c UF theo ti ng Anh, s n i mt tiêu đ cĩ giá tr đ n m t/các tiêu đ khơng giá tr ; ng ưc l i, m t tham chi u “S d ng”, vi t t t là SD theo ti ng Vi t ho c USE theo ti ng Anh, s n i m t tiêu đ khơng giá tr đ n m t tiêu đ cĩ giá tr . Ví d : Ga đưng s t SD Ga tàu Ga hàng khơng SD Sân bay Ga tàu DC Ga đưng s t Sân bay DC C ng hàng khơng Ga hàng khơng Phi tr ưng Quan h th bc là quan h gi a m t tiêu đ v i m t/các tiêu đ mang ngh ĩa r ng h ơn ho c h p h ơn. ð ch ra m i quan h này, m t tham chi u Thu t ng ngh ĩa r ng , vi t tt là TR theo ti ng Vi t ho c BT theo ti ng Anh, s n i m t tiêu đ đ n m t/các tiêu đ mang ngh ĩa r ng h ơn; và m t tham chi u Thu t ng ngh ĩa hp, vi t t t là TH theo ti ng Vi t ho c NT theo ti ng Anh, s n i m t tiêu đ đ n m t/các tiêu đ mang ngh ĩa hp h ơn. Ví d : Th ư vi n viên TR Chuyên gia thơng tin Nhân viên th ư vi n TH Cán b biên m c Cán b th ư m c Quan h liên đi là quan h gi a m t tiêu đ vi mt/các tiêu đ cĩ ý ngh ĩa liên quan, gn g ũi. ð ch ra m i quan h này, m t tham chi u Thu t ng liên đi, vi t t t là TL theo ti ng Vi t và RT theo ti ng Anh, s n i m t tiêu đ đ n m t/các tiêu đ cĩ ý ngh ĩa liên quan, g n g ũi. Ví d : 18
19. Cm giác TL C m nh n Tu i th TL Tu i già Mt thành ph n n a c ũng đưc trình bày trong b tiêu đ ch đ là các ph đ th hi n ph n n i dung chia nh , khía c nh ho c gĩc đ nghiên c u c a đ tài. D ưi m i tiêu đ cĩ giá tr là t p h p các ph đ đưc phép ghép v i nĩ. Trong tr ưng h p c n thi t cũng s cĩ các tham chi u ch ra ph đ cĩ giá tr và ph đ khơng giá tr . Th ưng thì mt d u g ch ngang s đưc đ t tr ưc các thu t ng đưc làm ph đ . Ví d : Th ư vi n –Ki m duy t –Lch s –Phân tích l ưu hành –Qu n tr –Tài chính –T đ ng hĩa –Xu t b n Ngồi ra, khi c n thi t, d ưi tiêu đ và ph đ cịn cĩ các ch đ nh ho c l i gi i thích cách s d ng ho c ý ngh ĩa c a chúng. Sau đây là m t đon trích rút ra t b LCSH đ minh h a cho vi c trình bày các tiêu đ, các tham chi u, các ph đ , và các ch d n, chú gi i. Trong b LCSH, các thu t ng đưc ch n làm tiêu đ cĩ giá tr đưc in nét đm, các thu t ng khơng đưc ch n làm tiêu đ cĩ giá tr đưc in nét nh t. Ch đ nh (May Subd Geog) đi sau mt tiêu đ ch ra r ng tiêu đ đĩ đưc quy n ghép v i mt đa danh làm ph đ đ a danh; ng ưc l i, tiêu đ nào cĩ ch đ nh (Not Subd Geog) đi sau thì khơng đưc quy n cĩ ph đ đ a danh. Ngồi ra, trong b LCSH, ký hi u phân lo i theo LCC (khung phân lo i ca th ư vi n Qu c h i Hoa K ỳ) tươ ng ng v i ch đ cũng đưc trình bày trong d u ngo c vuơng. 19
20. Tĩm l i, Ch ươ ng 1 đã trình bày các khái ni m quan tr ng và c ơ b n liên quan đn t ch c thơng tin nĩi chung và biên m c ch đ nĩi riêng. Các khái ni m này s cịn đưc nh c đ n và gi i thích c th h ơn trong nh ng ch ươ ng ti p theo khi phân tích các v n đ c th c a biên m c ch đ và ngơn ng tiêu đ ch đ . 20
21. CH ƯƠ NG 2: NGUYÊN T C CA NGƠN NG TIÊU ð CH ð Thc hi n cơng tác biên m c nh m xây d ng h th ng tìm tin cĩ kh n ăng cung c p thơng tin chính xác và hi u qu là m t điu r t khĩ. Mc đích này địi h i các thu t ng tìm tin và cách tìm tin c a m t h th ng ph i d hi u, d s d ng và phù h p v i thĩi quen tìm tin c a c cán b th ư vi n l n ng ưi dùng tin. Th m chí, mt h th ng thơng tin cịn ph i h ưng đ n vi c làm th nào đ cĩ th th a mãn đưc t ng cá nhân ng ưi dùng v i nh ng đ c tính riêng, nhu c u riêng c a h . Cĩ th nĩi, cho đ n bây gi ch ưa m t h th ng nào hồn h o đưc nh ư v y. Tuy nhiên, th c t cho th y r ng, đ cĩ đưc m t m t h th ng tìm tin hi u qu thì m t trong nh ng yêu c u c ơ b n là các th ư vi n và c ơ quan thơng tin cn cĩ nh ng nguyên t c t ch c thơng tin đ t đưc các tiêu chu n nh t đ nh. ði v i cơng tác biên m c ch đ , các nguyên t c t ch c thơng tin đưc ph n ánh trong b tiêu đ ch đ . ðây là cơng c mà d a vào đĩ cán b biên m c đnh ra tiêu đ ch đ cho tài li u, t o các đim truy c p nh m xây d ng h th ng tìm tin theo ch đ . ð xây d ng nên b tiêu đ ch đ đ t tiêu chu n, đã cĩ nhi u th h các h c gi ngành th ư vi n – thơng tin h c nghiên c u và đ xu t các cơ s lý lu n liên quan đn ngơn ng tiêu đ ch đ , ví d nh ư Haykin [15], Cutter [12], Svenonius [21]. Các c ơ s lý lu n liên quan đn ngơn ng tiêu đ ch đ bao g m các v n đ ki m sốt thu t ng làm tiêu đ ch đ , trình bày m i quan h gi a các ch đ , s d ng nh t quán các tiêu đ ch đ khi biên m c, h tr ng ưi dùng tin s d ng h th ng ngơn ng tiêu đ ch đ . Cũng cĩ th ư vi n trên th gi i đã xây d ng nh ng nguyên t c c ơ b n hưng dn quá trình xây d ng cơng c biên m c và th c hi n vi c biên m c, ví d nh ư Th ư vi n Qu c h i Hoa K ỳ. ð t o điu ki n cho vi c tiêu chu n hĩa các b tiêu đ ch đ và th c hi n vi c biên mc t o ra các đim truy c p theo ch đ trên ph m vi tồn c u, năm 1990 IFLA đã th c hi n ch ươ ng trình biên so n các nguyên t c c ơ b n c a ngơn ng tiêu đ ch đ (IFLA principles Underlying Subject Heading Language (SHLs)) [16]. Trên c ơ s đĩ IFLA h ưng d n vi c xây d ng m t b tiêu đ ch đ đ t tiêu chu n. Giáo trình này gi i thích các nguyên t c ngơn ng tiêu đ ch đ theo cách trình bày c a IFLA. Nh ư đã nêu trong ch ươ ng tr ưc, ngơn ng tiêu đ ch đ là ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt, đưc s d ng đ mơ t n i dung và t o ra các đim truy c p theo ch đ ca tài li u. IFLA đ ngh 11 nguyên t c c ơ b n ca ngơn ng tiêu đ ch đ và chia chúng thành hai nhĩm chính: Nhĩm nguyên t c thi t l p (Construction principles) và nhĩm nguyên t c ng d ng (Application principles). Nhĩm nguyên t c thi t l p bao g m chín nguyên t c t p trung vào các v n đ l a ch n và s d ng thu t ng làm tiêu đ ch đ , và các v n đ trình bày tiêu đ ch đ . C th là: - Ki m sốt thu t ng làm tiêu đ ch đ (nguyên t c tiêu đ th ng nh t, nguyên t c đ ng ngh ĩa, nguyên t c đ ng âm, nguyên t c đnh danh) - Mi liên quan c a các tiêu đ ch đ (nguyên t c ng ngh ĩa) - Trình bày tiêu đ ch đ (nguyên t c cú pháp, nguyên t c n đ nh) - S tơn tr ng thu t ng ca tác gi và khuynh h ưng phát tri n thu t ng (nguyên t c b o tồn v ăn phong) 21
22. - S thân thin, ti n d ng c a ngơn ng tiêu đ ch đ đi v i ng ưi s d ng (nguyên t c ng ưi s d ng). Nhĩm nguyên t c ng d ng bao g m hai nguyên t c, t p trung vào các v n đ xây dng chính sách, quy đnh cho vi c áp d ng ngơn ng tiêu đ ch đ đ đ nh ch đ cho tài li u. Các nguyên t c c a IFLA s đưc trình bày c th sau đây. Trong tr ưng h p c n thi t ph n tri n khai ng d ng các nguyên t c này c ũng s đưc trình bày. 2.1 Nguyên t c Tiêu đ th ng nh t (Uniform Heading principle) Ngơn ng tiêu đ ch đ đưc xây d ng d a trên ngơn ng t nhiên. Tuy nhiên, trong ngơn ng t nhiên cĩ r t nhi u t tươ ng đươ ng nhau, ngh ĩa là các t khác nhau nh ưng mang cùng m t ý ngh ĩa. Chúng cĩ th là nh ng t đng ngh ĩa, t g n ngh ĩa, t c và t hi n đi, t thơng d ng và t chuyên ngành. Do đĩ, khi biên m c, đ đ m b o đưc tính hi u qu c a vi c t ch c thơng tin theo ch đ và đm b o đưc tính nh t quán, n đ nh c a các đim truy cp theo ch đ thì ph i ti n hành ki m sốt t v ng. Ngh ĩa là cho dù trong tài li u các tác gi s d ng các thu t ng khác nhau đ vi t v cùng mt đ tài thì khi biên m c đ tài đĩ ph i đưc th hi n b ng m t tên g i duy nh t, hay nĩi m t cách khác là m t tiêu đ ch đ duy nh t. ðiu này h tr vi c xây d ng đưc mc l c cĩ kh n ăng gi i thi u t t c tài li u v m t đ tài cĩ trong th ư vi n. Nu khơng thì s dn đ n vi c các tài li u v m t đ tài li b phân tán d ưi nhi u tiêu đ. ðây là nguyên t c đã t n t i t r t lâu trong biên m c ch đ . Haykin g i đây là “nguyên t t th ng nh t” (Principle of unity) [15]. IFLA gi đây là nguyên t c tiêu đ th ng nh t và phát bi u nguyên t c này nh ư sau 1: ð ki m sốt đưc thu t ng và t p trung vào m t ch các tài li u cĩ cùng m t ch đ , mi m t khái ni m hay tên g i c a m t th c th ph i đưc trình bày d ưi m t tiêu đ đã đưc quy đ nh (gi là tiêu đ cĩ giá tr hay tiêu đ chu n). Khi tri n khai nguyên t c này vào vi c xây d ng m t b tiêu đ ch đ , cĩ th th y rng cĩ ba y u t c n quy đ nh tính th ng nh t khi xây d ng các tiêu đ ch đ : (1) tên gi (dùng th ng nh t m t t hay m t chu i t cho m t đ tài), (2) hình th c (dùng th ng nh t m t c u trúc ng pháp cho tiêu đ c a m t đ tài) và (3) y u t truy c p (ch n t đ ng đ u cho tiêu đ). Tên g i th ng nh t Khi m t đ tài cĩ th th hi n b ng nhi u tên g i thì ch m t tên g i đưc ch n làm tiêu đ. Ví d , ph i ch n mt tiêu đ cĩ giá tr trong s các t Hoa trinh n , Hoa m c c, Hoa x u h . Nu nh ư Hoa trinh n đưc ch n thì hai tên g i cịn l i khơng đưc dùng làm tiêu đ cĩ giá tr . Chúng b coi là tiêu đ khơng giá tr . Hình th c th ng nh t Ch ch n m t hình th c c u trúc ng pháp cho m t tiêu đ cĩ giá tr . C th là đ cĩ mt tiêu đ th ng nh t cho m t khái ni m n i dung thì ph i ch n m t trong các ph ươ ng án sau: mt t , m t c m t , t cĩ ph n gi i thích, c m t đ o hay là hình th c 1 Ph n phát bi u c a IFLA đưc d ch d a theo tài li u IFLA Principles For Subject Heading do Lois Mai Chan biên so n n ăm 1999. 22
23. mt tiêu đ ph c bao g m tiêu đ chính và các ph đ. Ví d , ph i ch n mt tiêu đ cĩ giá tr gi a (1) mt c m t theo tr t t thu n c a ngơn ng t nhiên Vai trị ph n , hay (2) mt c m t đo Ph n , Vai trị ( đây t Ph n đưc đ t lên đu vì đưc coi là t cĩ giá tr g i ý nh t cho n i d ng đ tài), hay (3) ki u trình bày phân tách Ph n–Vai trị . T ươ ng t nh ư v y, ph i ch n gi a (1) Bnh lao, hay (2) Lao (Bnh), hay (3) Lao, B nh. Yu t truy c p th ng nh t Nu tiêu đ cĩ ch a vài y u t và các y u t này đu cĩ th tr thành đim truy c p thì ph i ch n xem t nào cĩ giá tr g i ý nh t cho n i d ng đ tài và đĩ s là t đi đu ca tiêu đ. Ví d , ph i ch n gi a (1) Th c v t, Tác d ng c a ánh sáng đi v i, hay (2) Tác d ng c a ánh sáng đi v i th c v t khi thi t l p tiêu đ cho đ tài nĩi v giá tr ca ánh sáng đ i v i th c v t. ð xây d ng nh ng tiêu đ th ng nh t cho b tiêu đ ch đ , trong ba y u t ph i l a ch n k trên (tên g i, hình th c, y u t truy c p), vi c l a ch n tên g i th ng nh t cĩ v r c r i nh t. IFLA đã cĩ riêng m t nguyên t c nh n m nh đ n v n đ này - nguyên tc t đ ng ngh ĩa. 2.2 Nguyên t c T đ ng ngh ĩa (Synonymy principle) Mt cách hi u chung nh t, t đ ng ngh ĩa là các t cĩ cách phát âm ho c trình bày m u t khác nhau nh ưng bi u th cùng m t khái ni m ho c m t th c th . Khi xây d ng tiêu đ cĩ giá tr dùng đ th hi n m t đ tài thì ch ch n m t trong s các t đ ng ngh ĩa. IFLA phát bi u nguyên t c t đ ng ngh ĩa nh ư sau: ð t p trung t t c tài li u v m t ch đ và đ t ăng c ưng kh n ăng tìm th y tài li u thì các t đ ng ngh ĩa ph i đưc ki m sốt. Trên th c t thì khi xây d ng tiêu đ cĩ giá tr khơng ph i ch là vi c l a ch n gi a các t đ ng ngh ĩa, mà cịn ph i l a ch n gi a các t g n ngh ĩa, gi a các t ti ng n ưc ngồi và ti ng b n x , gi a các t ph thơng và các thu t ng khoa h c, gi a các t hi n đ i và các t c ũ hay t c . La ch n gi a các t đng ngh ĩa và gi a các t g n ngh ĩa Nĩi chung, trong s nh ng t đ ng ngh ĩa thì nên ch n t quen thu c v i ng ưi s dng và khơng đưc t i ngh ĩa. ði v i các khái ni m g n ngh ĩa - nh ng khái ni m khơng hồn tồn gi ng nhau nh ưng chúng l i liên quan r t ch t ch v i nhau và r t d quy chúng vào cùng m t ch đ - cĩ th tham kh o đ ngh c a Cutter. Ơng đ ngh : “hãy suy xét xem chúng cĩ khác bi t nhau đ n m c ph i cĩ nh ng đim truy c p riêng l khơng, n u khơng, hãy coi chúng nh ư là nh ng t đ ng ngh ĩa” [12, tr.70]. La ch n gi a t b n x và t ti ng n ưc ngồi Mt b tiêu đ ch đ đưc thi t k đ ph c v cho qu c gia nào thì d ĩ nhiên ngơn ng ca qu c gia đĩ ph i đưc ưu tiên. Tuy nhiên, khi m t khái ni m nào đĩ th ưng đưc th hin b ng ti ng n ưc ngồi thì thu t ng ti ng n ưc ngồi s đưc ch n. Ví d nh ư t Bonsai hay Internet khơng ph i là t ti ng Vi t nh ưng l i đưc th ưng xuyên s dng thì nh ng t này nên đưc ch n làm tiêu đ cĩ giá tr thay vì tìm cách d ch chúng sang ti ng Vi t. Tươ ng t nh ư th , ph ươ ng th c này c ũng nên đưc áp d ng khi ch n 23
24. gi a t Hán Vi t hay t thu n Vi t làm tiêu đ cĩ giá tr . Ví d , dùng Xác ch t (t thu n Vi t) làm tiêu đ mà khơng dùng T thi (t Hán Vi t), nh ưng l i dùng Giáo viên (t Hán Vi t) làm tiêu đ ch khơng dùng Ng ưi d y h c (t thu n Vi t). La ch n gi a t khoa h c và t ph thơng Nhìn chung, các t ph thơng s đưc ch n nu nh ư chúng đưc s d ng ph bi n và khơng t i ngh ĩa. Tuy nhiên, ti mt s th ư vi n, nh t là th ư vi n Qu c h i Hoa K ỳ (LC), đi v i đ ng v t và th c v t, m c dù v n ưu tiên tên thơng d ng, nh ưng tên Latin s đưc ch n n u nh ư tên thơng d ng th hi n nhi u m c đ quá, ho c sinh v t ch cĩ các n ưc ngồi [9]. La ch n gi a t cũ và t hi n đ i Khi thi t l p các tiêu đ cĩ giá tr thì thu t ng hi n đ i bao gi c ũng đưc ưu tiên la ch n h ơn là thu t ng l i th i. ð nh n ra s l i th i c a thu t ng , th ưng thì cán b biên m c ph i tham kh o t nhi u ngu n thơng tin, nh t là t t đin và t p chí chuyên ngành. Bên c nh đĩ, cán b biên m c c ũng d a trên s hi u bi t v ngơn ng c a cá nhân h . Tuy nhiên, cĩ nh ng tr ưng h p ph i m t r t nhi u th i gian đ cĩ s nh t trí gi a nh ng ng ưi cĩ th m quy n trong vi c dùng m t thu t ng nào đĩ th hi n m t khái ni m m i xu t hi n. Do đĩ, cán b biên m c ph i c g ng phán đốn d a trên nh ng du hi u cĩ s n (cĩ khi ch là d a trên tài li u đang đưc biên m c) và khuynh h ưng phát tri n c a khoa h c đ ch n ra m t thu t ng làm tiêu đ. ðây th c s là m t khĩ kh ăn cho cán b biên m c. Ví d nh ư ti LC, ng ưi ta đã ch n Electronic calculating- machines làm tiêu đ cho máy tính (computer) khi nĩ xu t hi n l n đ u tiên, nh ưng sau này tiêu đ này l i đưc thay th b ng Computers. 2.3 Nguyên t c T đ ng âm (Homonymy principle) Ngơn ng t nhiên cĩ th cĩ các t đ ng âm hay là t đa ngh ĩa. ðĩ là nh ng t cĩ cách phát âm gi ng nhau nh ưng bi u th nh ng khái ni m ho c th c th khác nhau. Do đc đim này c a ngơn ng t nhiên, m t t cĩ th th hi n hai đ tài. Trong khi đĩ, mt h qu t t y u c a nguyên t c tiêu đ th ng nh t là ch cĩ m t tiêu đ duy nh t cĩ giá tr cho m t đ tài. Cho nên ph i cĩ cách ki m sốt, hay nĩi m t cách khác là ph i quy đnh m t ngh ĩa nh t đ nh, khi ch n t đng âm làm tiêu đ. ðiu này giúp tránh hi n t ưng nhi u tin khi tìm tin b ng tiêu đ ch đ , t c là tránh vi c dùng m t tiêu đ mà l i tìm th y các tài li u thu c nhi u v n đ khác nhau. IFLA phát bi u nguyên t c t đ ng âm nh ư sau: ð ng ăn ch n vi c tìm th y nh ng tài li u khơng phù h p và t ăng c ưng đ chính xác ca ngơn ng tiêu đ ch đ , các t đ ng âm c n ph i đưc ki m sốt. Theo th c t biên m c hi n nay, đ ki m sốt t đ ng âm, mt ph n b ngh ĩa đ t trong ngo c đơn s đưc đi kèm ngay sau tiêu đ ch đ . Nh ng t b ngh ĩa này ph i ng n gn và rõ ngh ĩa. Ví d , Cà phê (cây), Cà phê (s n ph m), và ðưng (th c ph m), ðưng (giao thơng) . 24
25. 2.4 Nguyên t c Ng ngh ĩa (Semantic principle) Cĩ th th y r ng cĩ nhi u đ tài khơng t n t i m t cách đ c l p mà chúng th ưng cĩ các m i quan h v i nh ng đ tài khác. Mt đ tài cĩ th mang ngh ĩa r ng h ơn ho c hp v i so v i m t đ tài khác. M t đ tài cĩ th cĩ m i liên quan đn m t đ tài khác. Các m i quan h này đưc g i là quan h ng ngh ĩa gi a các đ tài. Do đĩ, khi xây dng các tiêu đ ch đ cũng nh ư khi xây d ng m c l c thì cn ph i ch ra m i quan h ng ngh ĩa gi a các tiêu đ. Nh đĩ, ng ưi tìm tin mt m t tìm th y đúng tài li u mà h quan tâm, m t khác nh n ra các v n đ cĩ liên quan v i đ tài mà h quan tâm, giúp h m r ng ph m vi tìm tin phù h p v i nhu c u c a mình. IFLA phát bi u nguyên t c ng ngh ĩa nh ư sau: ð th hi n c u trúc ng ngh ĩa c a ngơn ng tiêu đ ch đ , c n ph i th hin các m i quan h gi a các tiêu đ. Các m i quan h này bao g m: quan h t ươ ng đươ ng, quan h th b c và quan h liên đi. Quan h t ươ ng đươ ng (Equivalence Relationship) Nh ư đã phân tích, m t khái ni m hay m t th c th cĩ th di n đ t b ng các t khác nhau. Các t này cĩ th là các t hồn tồn đng ngh ĩa, các t g n ngh ĩa, t c và t hi n đ i, t ph thơng và t khoa h c. Xét v m t ng ngh ĩa thì các t nh ư th đưc coi là nh ng t t ươ ng đươ ng, hay nĩi m t cách khác là gi a các t nh ư th cĩ m t m i quan h t ươ ng đươ ng. Do đc tính này c a ngơn ng t nhiên, ng ưi s d ng m c l c khơng ph i lúc nào c ũng t đốn đưc trong s nh ng t t ươ ng đươ ng thì th ư vi n ch n t nào làm tiêu đ ch đ . Vì vy, cn ph i cĩ nh ng ch d n ch ra t nào đưc ch n và t /nh ng t nào t ươ ng đươ ng nh ưng khơng đưc ch n làm tiêu đ cĩ giá tr . Ch d n này đưc g i là tham chi u. Ví d , gi a ðt xác và Ha táng cn cĩ tham chi u ch ra t nào đưc ch n là tiêu đ cĩ giá tr và t nào là t tươ ng đươ ng nh ưng khơng đưc ch n là tiêu đ cĩ giá tr . Nh đĩ, s cĩ s th ng nh t trong vi c ch n tiêu đ khi đnh tiêu đ ch đ cho tài li u. C ũng nh v y, ng ưi tìm tin s bi t ph i ch n t nào làm đim truy c p khi dùng m c l c. Ý ngh ĩa và cách xây d ng các tham chi u này đưc trình bày chi ti t trong ch ươ ng 4. Quan h th b c (Hierarchical Relationship) Mt đ tài cĩ th cĩ m t ho c vài đ tài khác mang ngh ĩa r ng h ơn nĩ; ng ưc l i, c ũng cĩ th cĩ m t ho c vài đ tài khác mang ngh ĩa h p h ơn nĩ. Mi quan h gi a m t đ tài v i mt/các đ tài mang ngh ĩa r ng h ơn ho c h p h ơn gi là quan h th b c. Do đĩ, tiêu đ ch đ c a các đ tài này c ũng cĩ m i quan h th b c. Ví d , đ i v i tiêu đ Biên m c thì Tài li u và Khoa h c thư vi n là nh ng tiêu đ cĩ ngh ĩa r ng h ơn, cịn Biên m c ch đ và Ch m c là nh ng tiêu đ cĩ ngh ĩa h p h ơn. Vì v y, c n cĩ tham chi u ch ra m i quan h này gi a các tiêu đ đ giúp ngưi tìm tin, mt m t, ch n đúng tiêu đ làm đim truy c p phù v i nhu cu tin, m t khác, cĩ th m r ng ho c thu hp ph m vi tìm tin c a mình. Ý ngh ĩa và cách xây d ng các tham chi u này đưc trình bày chi ti t trong ch ương 4. Quan h liên đi (Associative Relationship) Trong th c t cĩ nh ng đ tài khơng ph i là th b c c a nhau c ũng khơng t ươ ng đươ ng vi nhau nh ưng chúng l i cĩ ý ngh ĩa g n g ũi vi nhau, khi n ng ưi ta liên tưng chúng v i nhau. Nh ng đ tài nh ư v y đưc coi là cĩ quan h liên đi. Do đĩ, các tiêu đ ch đ c a chúng cĩ m i quan h liên đi và c n đưc ch ra cho ng ưi tìm 25
26. tin bi t nh m giúp h xác đ nh chính xác đim truy c p phù h p nh t cho nhu c u tin ca mình cũng nh ư m r ng ph m vi tìm tin n u c n. Mi quan h này th ưng cĩ gi a (1) m t ngành và đi t ưng nghiên c u c a nĩ, ví d nh ư ða ch n h c và ðng đ t, (2) m t l ĩnh v c và ng ưi ho t đ ng trong l ĩnh v c đĩ, ví d nh ư Th ư vi n và Th ư vi n viên, và (3) các đ tài g n g ũi nhau nh ưng khơng tươ ng đươ ng và khơng là th b c c a nhau, ví d nh ư Kh n ăng chi tr và Thu nh p. Ý ngh ĩa và cách xây d ng các tham chi u cho m i quan h này đưc trình bày chi ti t trong ch ươ ng 4. 2.5 Nguyên t c Cú pháp (Syntax Principle) Mt đ tài cĩ th cĩ nhi u khía c nh chia nh th hi n (1) ph n ni dung chia nh , (2) khía c nh th i gian, và (3) khía c nh đ a lý c a đ tài. Nh ng đ tài nh ư v u đưc coi là đ tài ph c. Ví d nh ư mt tài li u vi t v kh o c Vi t Nam thì đ tài đây là Kho c cịn Vi t Nam là đa đim nghiên c u c a đ tài này và đưc coi là khía c nh đa lý c a đ tài. Hay là, m t tài li u vi t v đánh giá d ch v thơng tin thì đ tài đây Dch v thơng tin cịn ðánh giá là khía c nh ni dung ca đ tài này và đưc t p trung nghiên c u trong tài li u này. ð th hi n m i quan h gi a y u t ch y u và các khía cnh ca đ tài ph c, IFLA khuyên nên l p ra mt cú pháp, ngh ĩa là m t ki u c u trúc nào đĩ, đ trình bày m i quan h này. IFLA khơng khuy n khích phân tách đ tài ph c này thành các tiêu đ ch đ riêng bi t r i ch ra các m i quan h ng ngh ĩa gi a các tiêu đ riêng bi t đĩ. IFLA phát bi u nguyên tc cú pháp nh ư sau: ð th hi n nh ng ch đ ph c và kép thì các thành ph n c a m t tiêu đ ch đ đưc ni v i nhau thơng qua m i quan h cú pháp h ơn là m i quan h ng ngh ĩa. Mt đ tài ph c s đưc th hi n b ng m t tiêu đ ch đ ph c, trong đĩ y u t chính gi là tiêu đ chính cịn các khía c nh chia nh g i là ph đ . Thơng th ưng tiêu đ chính và ph đ đưc k t n i v i nhau bng m t g ch ngang dài ho c hai g ch ng n to thành m t tiêu đ ph c, cịn đưc g i là tiêu đ chu i. Ví d nh ư Du m –Khai thác–Vi t Nam . Nh ư v y, đây m i quan h gi a tiêu đ chính và ph đ đưc th hi n thơng qua m t cú pháp là các d u g ch ngang ch khơng ph i thơng qua vi c t o ra các ch d n ng ngh ĩa gi i thích m i quan h gi a chính và ph . Mt đ tài kép là đ tài bao g m nhi u vn đ (th ưng là hai v n đ ) cĩ liêu quan v i nhau và đi cùng v i nhau t o nên ý ngh ĩa chung cho đ tài, ví d nh ư Chi n tranh và hịa bình, Ph n và gia đình, D ch v trong giáo d c ti u h c. M t đ tài kép th ưng đưc th hi n b ng m t tiêu đ kép, trong đĩ s s d ng các gi i t ho c liên t đ n i các thu t ng ch các v n đ ca đ tài. Nh ư v y, đây m i quan h gi a các khái ni m trong m t đ tài đưc th hi n thơng qua cú pháp là các gi i t ho c liên t thích hp ch khơng ph i thơng qua vi c t o ra các ch d n ng ngh ĩa gi i thích m i quan h các v n đ trong m t đ tài. 2.6 Nguyên t c n đ nh (Consistency principle) Khi xây d ng, c p nh t ho c ch nh s a các tiêu đ thì c n ph i gi tính n đ nh c a c h th ng tiêu đ ch đ . IFLA phát bi u nguyên t c n đ nh nh ư sau: 26
27. ð gi tính n đ nh c a ngơn ng tiêu đ ch đ , khi thêm nh ng tiêu đ mi ph i đ m bo s t ươ ng t v hình th c và c u trúc so v i các tiêu đ đã cĩ. Tính n đ nh th ưng đưc th hi n trong vi c ch n hình th c và cu trúc c a tiêu đ. C th là, nu đã dùng đo ng đ trình bày tiêu đ cho m t đ tài nào đĩ thì nên ti p tc dùng đo ng khi c p nh t m t tiêu đ cho m t đ tài khác cùng lo i. Ví d , nu đã dùng tiêu đ đ o Ph n , Phong trào thì c ũng nên dùng Thanh niên, Phong trào . Tươ ng t , n u đã dùng ki u tiêu đ chu i cho m t đ tài ph c thì c ũng nên ti p t c c p nh t m t tiêu đ chu i cho đ tài t ươ ng t . Ví d , n u đã dùng Gi ng lúa–Nàng H ươ ng mà khơng dùng Nàng H ươ ng (Ging lúa) thì c ũng nên gi c u trúc chu i cho các đ tài v gi ng ngơ, gi ng khoai, gi ng s n. Vi c gi cho hình th c và c u trúc c a các tiêu đ đưc n đ nh s giúp cho các thĩi quen s d ng tiêu đ c a cán b th ư vi n và ng ưi dùng khơng ph i th ưng xuyên điu ch nh. 2.7 Nguyên t c ðnh danh (Naming principle) Tên ng ưi, tên c ơ quan, t ch c, đ a danh, tên tác ph m v ăn h c, ngh thu t, tên m t cơng trình ki n trúc c ũng cĩ th tr thành tiêu đ ch đ . ð t o s đ ng b gi a các đim truy c p trong h th ng m c l c c a th ư vi n thì tiêu đ ch đ c a các tên g i này nên đưc trình bày gi ng nh ư quy t c biên m c mơ t ho c b ng tra mà th ư vi n đang s d ng. IFLA phát bi u nguyên t c này nh ư sau: ð t o thu n ti n cho vi c truy tìm, tên c a m t nhân v t, đ a đim, gia đình, c ơ quan t ch c và tên c a m t cơng trình khi đưc dùng làm tiêu đ cho mt m c l c, th ư m c ho c b ng tra nh t đ nh nào đĩ thì c n ph i theo các quy t c c a m c l c, th ư m c ho c b ng tra đĩ. Nh ư v y, khi th ư vi n s d ng quy tc biên m c AACR2 thì vi c xây d ng các tiêu đ là tên m t nhân v t, đ a danh, gia đình, tên c ơ quan, t ch c, tên tác ph m v ăn h c, ngh thu t cn phi theo các quy t c biên m c này. 2.8 Nguyên t c Bo tồn v ăn phong (Literary Warrant principle) Vì tiêu đ ch đ là dng dùng ngơn ng ng n g n th hi n n i dung ch đ c a tài li u nên vi c l a ch n thu t ng t chính v ăn tài li u làm tiêu đ c ũng là m t ph ươ ng th c đưc áp d ng. Vi c c g ng tìm ch n thu t ng trong chính v ăn tài li u là tiêu đ đưc coi là vi c b o tồn v ăn phong. IFLA phát bi u nguyên t c này nh ư sau: ð ph n ánh đưc n i dung ch đ c a tài li u, vi c t o d ng các thu t ng làm tiêu đ ch đ c n đưc d a trên vi c b o tồn v ăn phong và k t h p m t cách cĩ h th ng vi ngơn ng c a các tiêu đ đã đưc thi t l p. Nh ư v y, bên c nh các nguyên t c v vi c ch n thu t ng làm tiêu đ đưc trình bày trong nguyên t c tiêu đ th ng nh t, IFLA cịn đ ngh r ng thu t ng trong chính v ăn tài li u đưc các tác gi s d ng c ũng nên đưc b o tồn. 2.9 Nguyên t c Ng ưi s d ng (User principle) T tr ưc đn nay, ch c n ăng quan tr ng nh t c a m c l c là giúp ng ưi dùng tìm đưc tài li u mà h c n. Vì v y, vi c xây d ng các đim truy c p theo ch đ đu ph i xoay 27
28. quanh m t nguyên t c là t o s thu n ti n, thân thi n cho ng ưi dùng. IFLA phát bi u nguyên t c ng ưi s d ng nh ư sau: ð đáp ng đưc nhu c u c a ng ưi s d ng, thu t ng đưc ch n làm tiêu đ ch đ cn ph i hưng đ n s ti n d ng c a nhĩm ng ưi dùng m c tiêu hi n t i. IFLA nh n m nh đ n vi c l a ch n thu t ng làm tiêu đ ph i ưu tiên nh ng t thơng dng, quen thu c đi v i nhĩm ng ưi dùng m c tiêu hi n t i c a th ư vi n. Bên c nh đĩ, khi tri n khai nguyên t c này thì cn l ưu ý r ng vi c ch n cú pháp c a tiêu đ hay cách trình bày, s p x p các đim truy c p cũng nên h ưng đ n s ti n d ng cho ng ưi s d ng. 2.10 Nguyên t c Chính sách đnh ch m c cho ch đ (Subject Indexing Policy) Bên c nh vi c thi t l p nên h th ng ngơn ng tiêu đ ch đ thì c ũng c n ph i cĩ các chính sách hay là các quy đnh h ưng d n cách áp d ng h th ng ngơn ng này trong vi c đnh ra các tiêu đ cho các tài li u c th . IFLA đ ngh ph i cĩ m t chính sách đnh ch m c cho ch đ , nĩi m t cách khác là quy t c đnh tiêu đ ch đ , nh m đ m bo vi c s d ng h th ng ngơn ng tiêu đ m t cách chính xác và n đ nh. Nguyên tc này đưc phát bi u nh ư sau: ð đáp ng nhu c u s d ng ngơn ng tiêu đ ch đ ca ng ưi dùng và n đ nh vi c x lý tài li u, cn ph i cĩ các chính sách hưng d n vi c phân tích và trình bày ch đ cho tài li u. Cĩ th th y r ng đ chu n hĩa cơng tác biên m c ch đ cho tài li u trong th ư vi n thì bên c nh vi c xây d ng h th ng ngơn ng tiêu đ ch đ , c n ph i quy đnh th ng nh t cách s d ng h th ng ngơn ng này đ n đ nh tiêu đ cho các tài li u c th . Cĩ th l y b C m nang biên m c ch đ (Subject Cataloging Manual: Subject Heading) ca th ư vi n Qu c h i Hoa K ỳ làm ví d đin hình cho vi c áp d ng nguyên t c này. Thi u các ch d n trong C m nang biên m c, vi c s d ng b LCSH khĩ cĩ th đưc th c hi n m t cách th ng nh t gi a các cán b biên m c, c ũng nh ư khĩ th c hi n đưc mt cách tươ ng đi n đ nh trong quãng th i gian dài. 2.11 Nguyên t c Tiêu đ c th (Specific Heading principle) ð t o ra các đim truy c p giúp ng ưi dùng tìm th y các tài li u hồn tồn phù h p vi nhu c u tin c a h (ngh ĩa là giúp h tìm th y nh ng tài li u cĩ n i dung khơng quá hp và c ũng khơng quá r ng mà là chính xác cái mà h quan tâm), khi đ nh tiêu đ ch đ cho tài li u c n ph i ch n m t ho c là m t t p h p các tiêu đ cĩ kh n ăng th hi n ni dung c a tài li u m t cách c th (ngh ĩa là khơng quá h p và c ũng khơng quá rng). Tuy nhiên, m i th ư vi n, mc đ c th khi đnh tiêu đ ch đ cho tài li u cĩ th khác nhau tùy thu c vào đc đim c a v n tài li u và đc đim nhu c u tin c a ng ưi dùng tin. IFLA đ ngh nguyên t c tiêu đ c th nh ư sau: ð gia t ăng đ chính xác c a ngơn ng tiêu đ ch đ , m t tiêu đ ph i th hi n đưc ni dung c a mt đ tài mt cách c th . Tuy nhiên, đ h n ch vi c truy tìm đưc quá nhi u hoc quá ít tài li u d ưi m t tiêu đ, m c đ c th ca các tiêu đ đưc đ nh cho m t tài li u cn đưc điu ch nh sao cho phù h p v i quy mơ và khuynh h ưng phát tri n c a v n tài li u c a th ư vi n. 28
29. Th c t biên m c cho th y, khơng ph i lúc nào c ũng t n t i s n m t tiêu đ th hi n đưc hồn tồn chính xác và c th n i dung c a m t đ tài. Cũng khơng ph i lúc nào vi c l p ghép tiêu đ và các ph đ đ u mang l i k t qu mong mu n. Vì v y, cách h u kt h p đưc cán b biên m c s d ng khi c n thi t. Tuy nhiên, thc t c ũng cho th y, theo cách h u k t h p, nguyên t c tiêu đ c th ch cĩ th đ t đưc m c đ t ươ ng đi. Tĩm l i, 11 nguyên t c c a IFLA đã đư a ra các ch d n cho vi c xây d ng b tiêu đ ch đ đ t tiêu chu n. Mc dù các đ ngh c a IFLA d ng l i m c c ơ b n nh ưng khi tri n khai các nguyên t c này thì cĩ th th y r ng IFLA đã đư a ra các ch d n bao trùm hu h t các vn đ c a ngơn ng tiêu đ ch đ . Các v n đ đĩ bao g m vi c l a ch n thu t ng làm tiêu đ, hình th c và cú pháp trình bày tiêu đ, xác đ nh và trình bày các mi quan h gi a các tiêu đ, c p nh t và điu ch nh tiêu đ, xây d ng quy t c áp d ng ngơn ng tiêu đ ch đ . Tuy nhiên, c ũng cĩ th nhn th y r ng khĩ mà áp d ng t t c các nguyên t c này cùng mt lúc. Mu n áp d ng chúng địi h i ph i cĩ s la ch n linh đng n u khơng thì r t cĩ th s x y ra tr ưng h p nguyên t c này s mâu thu n v i nguyên t c kia. C th nh ư, trong nhi u tr ưng h p đ gi nguyên t c n đnh thì cĩ th s khơng đ m b o đưc nguyên t c ng ưi s d ng; đ gi nguyên t c tiêu đ th ng nh t thì s khĩ áp dng đưc nguyên t c b o tồn v ăn phong. Vì v y, n u cĩ quy đnh nguyên t c nào đưc coi là quan tr ng h ơn thì lúc đĩ m i cĩ c ơ s rõ ràng cho s l a ch n. Ví d , nu nguyên t c ng ưi s d ng đưc coi là quan tr ng nh t thì vi c c p nh t c ũng nh ư thay đi hay gi nguyên nh ng gì đã t n t i trong h th ng ngơn ng tiêu đ s coi s thu n ti n cho ng ưi dùng quan tr ng h ơn tính lơgic hay n đ nh. Tươ ng t nh ư th , s r t khĩ n u nh ư cùng m t lúc ph i cân nh c gi a v ăn phong c a tác gi , tính ph c p, tính khoa h c, tính hi n đ i c a thu t ng trong vi c ch n thu t ng làm tiêu đ. Tuy nhiên nu coi nguyên t c ng ưi s d ng là quan tr ng nh t thì vi c l a ch n thu t ng ưu tiên s cĩ c ơ s rõ ràng h ơn. Nh ng nguyên t c ch d n c a IFLA là quan tr ng và c n thi t giúp các th ư vi n xây dng h th ng ngơn ng tiêu đ ch đ đt đ n tiêu chu n mà t t c th ư vi n trên th gi i cùng chia s . Trên th c t , các nguyên t c này đã đưc th hi n trong nhi u b tiêu đ ch đ trên th gi i, nh t là trong b LCSH. Tuy nhiên, mi m t th ư vi n cĩ nhng điu ki n c th riêng, đi t ưng ng ưi dùng riêng, h ơn n a nh ng thay đ i trong ho t đ ng c a cơng tác th ư vi n – thơng tin đang ti p t c di n ra khơng ng ng, vì v y, vi c s d ng các nguyên tc này c n ph i đưc th ưng xuyên xem xét l i, đ i chi u li v i thĩi quen và k ỳ v ng ca ng ưi dùng khi tìm tin theo ch đ và v i hồn cnh c a t ng th ư vi n. 29