Biên mục chủ đề - Nguyễn Hồng Sinh (Phần 2)

Nội dung text: Biên mục chủ đề - Nguyễn Hồng Sinh (Phần 2)

1. CH ƯƠ NG 3: TIÊU ð CH ð Tiêu đ ch đ là thành ph n vơ cùng quan tr ng trong b tiêu đ ch đ . Ph i hi u đưc m t cách rõ ràng các đc tính, ch c n ăng và các nguyên lý s d ng thì m i cĩ th th c hi n vi c xây d ng b tiêu đ ch đ và th c hi n vi c đnh tiêu đ ch đ cho tài li u. Ch ươ ng này s t p trung trình bày và phân tích các v n đ liên quan đn tiêu đ ch đ bao g m khái ni m, ch c n ăng, cú pháp và ph đ trong tiêu đ ph c, c ũng nh ư vi c ki m sốt tính th ng nh t c a tiêu đ. 3.1 Khái ni m v tiêu đ ch đ Nh ư đã trình bày trong ch ươ ng 1, thơng qua quá trình biên m c ch đ , đ tài ho c v n đ đưc nĩi đn trong tài li u đưc mã hĩa bng nh ng thu t ng va ng n g n, c th va th hi n đưc ý ngh ĩa n i b t c a ch đ . Các thu t ng này đưc rút ra t b t vng ngơn ng ch m c cĩ ki m sốt và đưc g i là tiêu đ ch đ . Da theo tài liu ca m t s tác gi [4, 7], cĩ th cĩ nh ng cách phát biu khác nhau v tiêu đ ch đ nh ư sau: - Tiêu đ ch đ là m t d ng th c trình bày ng n g n n i dung ch đ (t ho c t p h p t) c a tài li u. - Tiêu đ ch đ là k t qu c a vi c đ nh ch đ , nĩ ph n ánh v n đ hay gĩc đ nghiên c u c a v n đ trong n i dung tài li u thơng qua m t hình th c trình bày ng n gn c a t ho c c m t . - Tiêu đ ch đ là tên g i c a ch đ . ðĩ là nh ng d u hi u giúp cho th ư vi n cĩ th cho phép ng ưi đ c ti p c n v i tài li u theo ch đ . T ho c c m t đưc ch n làm tên g i c a ch đ g i là tiêu đ ch đ cĩ giá tr . Tĩm l i, tiêu đ ch đ là t ho c c m t đưc rút ra t m t b t v ng ngơn ng cĩ ki m sốt, th hi n đưc chính xác và ng n g n n i dung c a đ tài hay v n đ đưc nĩi đn trong tài li u. 3.2 Ch c n ăng c a tiêu đ ch đ Ch c n ăng c a tiêu đ ch đ là th hi n ý ngh ĩa n i b t c a ch đ đưc đ c p trong tài li u. Các ý ngh ĩa n i b t này cĩ th th hi n thơng qua tên đ tài c th , tên riêng ca ng ưi, tên ca c ơ quan, t ch c ho c c a các th c th , tên c a các đ a đim. Trong mt vài tr ưng h p, tiêu đ ch đ cịn th hi n tên hình th c ho c th lo i ca tài li u. Th hi n đ tài Hu h t tiêu đ trong các b tiêu đ ch đ đ u nh m th hin n i dung đ tài, t c là th hi n khái ni m ho c s v t ch y u đưc nĩi đ n trong tài li u. M t cách c th hơn, tiêu đ ch đ cĩ th th hi n m t s v t, nh ư là Máy cày , Cao c, Gh ; m t hi n tưng nh ư là Mưa, Bão , ðng đ t; m t v n đ nh ư là Ơ nhi m, Giáo d c, Phúc l i xã h i; m t mơn/ngành khoa h c, nh ư là Tốn , Vt lý , ði s ; m t l ĩnh v c ho t đng, nh ư là Ngân hàng , Dch v , Bưu đin; giai c p, t ng l p ho c ngh nghi p c a 30
2. nhĩm ng ưi, nh ư là Nơng dân , Ti u th ươ ng , Giáo viên 2. Loi tiêu đ này đưc g i là tiêu đ đ tài . Các ví d sau đây s minh h a cho lo i tiêu đ th hi n đ tài đưc trích ra t b LCSH 3. Catalog Library catalogs Education Democracy Chemistry Engineering Advertising Earthquake engineering Food service Hospitality industry Pleasure Teenagers Women Th hi n tên riêng Tiêu đ ch đ cĩ th th hi n tên g i c a cá nhân, c ơ quan, t ch c, th c th ho c đ a đim. Tiêu đ th hi n nh ng tên g i lo i này đưc g i là tiêu đ đ nh danh. Tuy nhiên, đ c th hĩa ch c n ăng c a tiêu đ, cĩ th chia nhĩm tiêu đ này thành tiêu đ tên riêng và tiêu đ đ a danh. Ph n này s trình bày ch c n ăng c a tiêu đ tên riêng, ph n ti p theo s trình bày tiêu đ đ a danh. Tiêu đ tên riêng th hi n tên ng ưi, tên c ơ quan t ch c, tên c a nh ng th c th cĩ tên g i riêng. Vi c trình bày các tên riêng này th ưng d a theo quy t c biên m c mơ t mà th ư vi n áp d ng. Tiêu đ th hi n tên ng ưi: Tên riêng c a m t cá nhân s đưc trình bày kèm theo n ăm sinh và n ăm m t n u cĩ. Ví d nh ư: H Chí Minh, 1890-1968 Nguy n An Ninh, 1900-1943 Tr n Cao Vân, 1866-1916 Trong B LCSH, lo i tiêu đ này khơng ch th hi n tên riêng c a cá nhân mà cịn cĩ th th hi n tên c a gia đình, tri u đ i, hồng t c, tên c a các nhân v t th n tho i, truy n thuy t, các nhân v t h ư c u, tên c a thánh th n. Các ví d sau đây s minh h a cho tiêu đ th hi n tên ng ưi đưc trích t b LCSH. Hình th c trình bày các tên riêng này d a theo AACR2. 2 Ph n l n các ví d minh h a b ng ti ng Vi t rút ra t các bi u ghi tr c tuy n c a m t vài th ư vi n đ i h c c a thành ph H Chí Minh. Ngồi ra cịn tham kh o t “T đin t khĩa Khoa h c và Cơng ngh ” c a Trung tâm thơng tin t ư li u khoa h c và cơng ngh qu c gia xu t b n n ăm 2001, ho c d ch t các bi u ghi b ng ti ng Anh trên OPAC c a m t vài tr ưng đ i h c n ưc ngồi. 3 Các ví d minh h a b ng ti ng Anh rút ra t b LCSH xu t b n l n th 17 vào n ăm 1994. 31
3. Alexander, the Great, 356-323 B.C. Ambrose, Saint, Bishop of Milan, d. 397 Kennedy, John F. (John Fitzgerald), 1917-1963 Adams family Hoysala dynasty, ca. 1006-ca. 1346 Orange-Nassau, House of Celje, Count of Draupadi (Hindu mythology) Hector (Legendary character) Bond, James (Fictitious character) Amon (Egyptian deity) Apollo (Greek deity) Tiêu đ th hi n tên c ơ quan, t ch c: Loi tiêu đ này th hi n tên c a các t ch c bao gm t ch c cơng c ng và cá nhân, hi p h i, liên hi p, vi n nghiên c u, các đơn v c a chính ph , các c ơ s kinh doanh, nhà th , tr ưng h c, vi n b o tàng .v.v Ngồi ra, tên cơ quan, t ch c cịn là nh ng nhĩm c ơ quan khác mà cĩ tên g i riêng nh ư là các h i ngh , các cu c thám hi m. Ví d : ðng c ng s n Vi t Nam Vi n nghiên c u phát tri n giáo d c. Trung tâm nghiên c u phát tri n ngu n nhân l c Bưu đin thành ph H Chí Minh Tr ưng ð i h c Y dưc thành ph H Chí Minh Các ví d d ưi đây là tiêu đ tên c ơ quan t ch c ca B LCSH. M t vài tiêu đ cĩ ph n b ngh ĩa ch ra tính ch t c a c ơ quan, ho c đ a danh d a theo yêu c u c a AACR2 và chính sách biên m c c a LC [20]. Aberdeen (Ship) Freer Gallery of Art Golden State Warriors (Basketball team) Metropolotan Museum of Art (New York, N.Y.) Michigan State University. Libraries. Special Collections Division Museum of International Folk Art (N.M.) Rank Corporation United States. European Command University of Nebraska-Lincoln. Cooperative Extension Tiêu đ th hi n tên ca nh ng th c th cĩ tên g i riêng : Loi tiêu đ này th hi n tên s ki n l ch s , tên gi i th ưng, ph n th ưng, tên ngày l h i, tên nhĩm t c ng ưi, b lc, tên các tơn giáo, h th ng tri t h c, và nh ng v t th cĩ tên g i riêng. Ví d: ðin Biên Ph , Tr n đánh, 1954 ðo Kh ng ðo giáo Kinh d ch 32
4. Trong b LCSH, nhng s ki n l ch s cĩ tên g i c th thì s cĩ tiêu đ là tên g i đĩ và kèm theo ngày tháng. Các ví d sau đây minh h a cho các tiêu đ th hi n tên c a các th c th . Bookbinders’ Strike, London , England, 1901 Waterloo, Battle of, 1815 World War, 1939-1945 Congressional Award Christmas Good Friday Thanksgiving Day Buddhism Christianity Bury Saint Edmunds Cross Conquistadora (Statue) Th hi n đ a danh Nh ư đã đ c p, tiêu đ cĩ th th hi n tên g i c a đ a đim. Trong tr ưng h p này chúng đưc g i là tiêu đ đ a danh . ða danh g m cĩ đ a danh hành chính và phi hành chính. Tiêu đ đ a danh hành chính bao g m tên c a các qu c gia ho c các vùng chính tr , hành chính c a các qu c gia, nh ư là t nh, ti u bang, thành ph , đ a h t, qu n hành chính. Ví d nh ư Vi t Nam , Hà N i, Bình D ươ ng (Vi t Nam) . Tiêu đ đ a danh phi hành chính th hi n nh ng vùng đa lý t nhiên và nh ng cơng trình do con ng ưi làm ra cĩ liên quan đn m t đ a đim c th . Các vùng đa lý t nhiên bao g m châu l c, sơng, núi, bi n c , sa m c, th o nguyên, thung l ũng. Các cơng trình do con ng ưi làm ra cĩ th là đa đim kh o c h c, kênh đào, đp n ưc, trang tr i, nơng tr ưng, tr i nuơi gia súc, khu v ưn, cơng viên, khu b o t n, khu vui ch ơi gi i trí, đưng ph , đưng mịn. Ví d : H Chí Minh, ðưng mịn ðng b ng sơng C u Long (Vi t Nam) ðng b ng sơng H ng (Vi t Nam) Các ví d sau đây s minh h a cho các tiêu đ đ a danh phi hành chính đưc trích t b LCSH. Africa, Southern Arroyo Hondo Site (N.M.) Bid Bend National Park (Tex.) Big Cypress National Preserve (Fla.) Black Hills National Forest (S.D. and Wyo.) Gateway National Recreation Area (N.J and N.Y.) Glacier Bay (Alaska) Gulf Region (Tex.) Himalaya Mountains Knossos (Extinct city) 33
5. Lehigh Canal (Pa.) Missouri River Oregon Trail Tahoe, Lake (Calif. and Nev.) Th hi n hình th c Cĩ m t s tiêu đ ch ra hình th c, nh t là hình th c th ư m c c a tài li u h ơn là n i dung ch đ c a tài li u. Tiêu đ d ng này cĩ th g i là tiêu đ hình th c và th ưng đưc dùng cho các tài li u cĩ n i dung khơng gi i h n m t ch đ c th nào ho c cĩ ch đ r t r ng, nh ư là Bách khoa tồn th ư, Th ư m c, T đin, Niên giám. Nhìn chung các tiêu đ ki u này khơng nhi u. Lưu ý r ng c ũng cĩ nh ng tiêu đ cĩ v gi ng nh ư tiêu đ hình th c nh ưng th c ra l i là tiêu đ đ tài. Ví d nh ư tiêu đ T đin đưc đ nh cho các tài li u nĩi v vi c biên so n t đin là tiêu đ đ tài. Tiêu đ hình th c cịn đưc dùng đ th hi n hình th c ngh thu t và v ăn h c. Chúng đưc dùng trong ba l ĩnh v c c th sau: v ăn h c, ngh thu t và âm nh c. Trong các lĩnh v c này, th lo i c a tài li u đưc coi là quan tr ng h ơn n i dung c a nĩ. Ví d : Truy n ng n Truy n ng n Nga Hi ký Ti u thuy t Ti u thuy t Anh Các ví d sau là tiêu đ th hi n hình th c, đưc trích t b LCSH. Painting, Chinese Short stories Suites (Wind ensemble) 3.3 Cú pháp c a tiêu đ Cú pháp c a tiêu đ là ngơn ng và hình th c trình bày c a tiêu đ đưc quy đ nh trong ngơn ng tiêu đ ch đ . Cĩ th th y r ng tiêu đ ch đ là m t s pha tr n c a ngơn ng t nhiên và và ngơn ng ch m c. Tiêu đ cĩ th là m t danh t ho c m t cm t cĩ giá tr nh ư danh t . Trong ti ng Vi t, m t danh t cĩ th là m t t đơ n âm ti t, nh ư là Sách, Gh , L n, c ũng cĩ th là mt t đa âm ti t, nh ư là Hc sinh, Giáo dc, Tri t h c. M t c m t cĩ th bao g m m t danh t k t h p v i m t tính t , ví d nh ư Cách m ng xanh , m t danh t k t h p v i m t danh t khác, ví d nh ư Phúc l i xã h i, m t danh t n i v i m t danh t khác b ng gi i t ho c liên t , ví d nh ư Ph n trong v ăn h c, Ph n và chi n tranh . Trong nh ng tr ưng h p v a nêu, tiêu đ cĩ hình th c ngơn ng t nhiên. Ngồi ra tiêu đ cịn cĩ d ng m t c m t đ o, ví d nh ư Giao thơng, Cơng trình (thay vì là Cơng trình giao thơng), m t t cĩ ph n b ngh ĩa, ví d nh ư Giá (Th c v t), ho c mt chu i các thu t ng ni v i nhau b ng du g ch ngang, g i là tiêu đ ph c, ví d nh ư Ngh thu t và xã h i–Vi t Nam–Th k 20. Trong nh ng tr ưng h p này, tiêu 34
6. đ cĩ hình th c ngơn ng ch m c và khơng đưc s d ng trong ngơn ng hàng ngày. Hi n nay, trong các b tiêu đ ch đ ng ưi ta x lý t ươ ng đi đơn gi n vi c s d ng các ký hi u khơng ph i là t v ng đ n i các t ng trong tiêu đ. D u ph y đưc dùng đ ch ra s đ o ng trong m t tiêu đ đ o. D u ngo c đơn đưc dùng đ ng ăn tách ph n b ngh ĩa. Du g ch ngang đưc dùng đ phân tách các ph n chính ph trong mt chu i tiêu đ. Mi m t tiêu đ hay m t chu i tiêu đ trong bi u ghi th ư m c đưc kt thúc b ng m t d u ch m. Sau đây là ph n trình bày chi ti t các đ c đim cú pháp ca tiêu đ. Tiêu đ đơn Tiêu đ đơn là tiêu đ th hi n m t đ tài riêng l và khơng kèm theo các khía c nh ho c gĩc đ chia nh c a đ tài, ví d nh ư Mt, Qu ng cáo , Phân hĩa h c. Tiêu đ là danh t đơn: Hình th c đơn gi n nh t c a tiêu đ là m t danh t ho c m t t b danh t hĩa. Mt danh t đơn hoc m t t t ươ ng đươ ng danh t đưc ch n làm tiêu đ khi nĩ th hi n m t hi n t ưng, m t s v t hay m t khái ni m m t cách c th . Các danh t th hi n hi n t ưng nh ư là Sm, Mưa, Bãi cơng . Các danh t th hi n s vt nh ư là Bĩng đèn , Qu t, Nhà máy . Các danh t th hi n khái ni m nh ư là Th i ti t, Sinh lý , Mơi tr ưng . Trong b LCSH, các ví d sau là tiêu đ danh t đơ n. Airplane Churches Chemistry Democracy Engineering Teachers Tiêu đ là c m t : Khi mt s v t ho c m t khái ni m đơn l khơng th th hin m t cách thích đáng b ng m t danh t đơn thì m t c m t s đưc s d ng làm tiêu đ. Cĩ th dùng c m danh t làm tiêu đ, ví d nh ư Mc l c th ư vi n, Giao thơng cơng chánh , Cơng tác xã h i. Cĩ th dùng cm t cĩ gi i t làm tiêu đ, ví d nh ư Ph n trong kinh doanh , Quy n hành c a th t ưng . Trong b LCSH, các ví d sau là tiêu đ c m t . Vocational guidance Working class Student assitance programs Women’s rights Tiêu đ kép Tiêu đ kép là tiêu đ th hi n m i quan h gi a hai v n đ trong m t ch đ. Trên th c t , cĩ rt nhi u v n đ cĩ m i quan h t ươ ng h v i nhau ho c m t thi t v i nhau và chúng t o nên m t ch đ . Hai v n đ trong m t ch đ cĩ m i quan h m t thi t vi nhau là do chúng t ươ ng t nhau, do chúng th ưng đưc đ c p cùng v i nhau, và cũng cĩ th là do chúng luơn luơn đi kháng nhau [9]. Th ưng thì khi xây d ng tiêu đ 35
7. kép cho nh ng ch đ thu c tr ưng h p này, ng ưi ta dùng liên t ‘và’ đ n i hai v n đ v i nhau. Tiêu đ kép th hi n m i quan h t ươ ng h gi a hai v n đ nh ư là Văn h c và xã h i, Ngh thu t và qu ng cáo , Tơn giáo và xã h i h c. Tiêu đ kép cịn th hi n các đ tài th ưng đưc đ c p cùng nhau nh ư là Chi n tranh và hịa bình, Thi n và ác . Trong b LCSH, các ví d sau thu c lo i tiêu đ kép. Art and technology Education and state Open and closed shelves Reporters and reporting Ngồi ra các gi i t ‘trong’, ‘ đ i v i’, ‘ ’, ‘cho’c ũng đưc s d ng trong các tiêu đ kép. Ví d nh ư Tư v n trong giáo d c ti u h c, H tr c a chính ph đ i v i thanh niên, Phân bĩn cho cây cnh. Trong b LCSH, các ví d sau minh h a cho tr ưng h p này. Care of sick animals Child sexual abuse by clergy Counseling in elementary education Federal aid to youth services Tiêu đ ph c Tiêu đ ph c là tiêu đ th hi n n i dung chính c a đ tài đng th i th hi n các khía cnh chia nh ho c các gĩc đ tr c thu c c a đ tài. Các khía c nh ho c gĩc đ này bao g m đ tài chia nh , khía c nh đa lý, th i gian và hình th c ca đ tài. Ph n th hi n n i dung chính c a đ tài g i là tiêu đ chính , ph n th hi n khía c nh ho c gĩc đ chia nh g i là ph đ . Các ph n này phân cách nhau b ng m t d u gch ngang dài (–) ho c hai d u g ch ng n ( ). Các ví d sau đây th hi n tiêu đ ph c, hay cịn cĩ th g i là tiêu đ chu i, bao g m tiêu đ chính và các ph đ. Th ư vi n cơng c ng–Qu n lý. Hĩa h c–Ph ươ ng pháp th ng kê. Giáo d c–Khía c nh kinh t –Vi t Nam . Ngh thu t và xã h i–Hoa K ỳ–Th k 20. Vt lý–Bách khoa tồn th ư. Các ví d sau là tiêu đ ph c c a b LCSH. Information services–Quality control. Information technology–Economic aspects–Developing countries. Vietnam–Economic conditions. Librarians–Great Britain–Handbook, manual, ect. 36
8. Tiêu đ cĩ ph n b ngh ĩa Nh ư đã trình bày trong ph n nguyên t c ngơn ng tiêu đ ch đ , mi tiêu đ ch th hi n m t ch đ mà thơi, do đĩ, khi m t thu t ng đa ngh ĩa đưc ch n làm tiêu đ thì cn m t ph n b ngh ĩa đi kèm đ xác đnh rõ ý ngh ĩa c a tiêu đ. Ph n b ngh ĩa là m t t ho c m t c m t đ t trong ngo c đơn đi ngay sau tiêu đ, ví d nh ư ðưng (Giao thơng) , ðưng (Thc ph m) , Giá (V t d ng) , Giá (Th c v t) . Ph n b ngh ĩa c ũng cĩ th đưc dùng đ làm rõ n i dung ca nh ng thu t ng k thu t. Trong nh ng tr ưng h p này ph n b ngh ĩa th ưng là tên g i c a m t ngành ho c lo i, tính ch t c a s v t, ví d nh ư Suy di n (Tri t h c) , Quang ph (V t lý) , Th t ươ ng liên (Th ng kê h c) . Ph n b ngh ĩa cịn đưc dùng đ làm rõ các thu t ng khơng rõ ngh ĩa ho c các t nưc ngồi, ví d nh ư T khúc ( ð ng di n nh c khí h ơi), Bonsai (Cây c nh) , Congxecto (Âm nh c) . ði v i tiêu đ tên ng ưi, ph n b ngh ĩa đưc dùng đ th hi n dân t c c a nhân v t, ví d nh ư Draupadi (Th n tho i n ð ), th hi n lo i nhân v t ví d nh ư Robin Hood (Nhân v t truy n thuy t) , Holmes, Sherlock (Nhân v t ti u thuy t), Krishma (Th n n ð ). ði v i tiêu đ tên c ơ quan, t ch c, ph n b ngh ĩa đưc dùng đ ch ra tính ch t c a cơ quan da theo yêu c u c a AACR2 (n u th ư vi n dùng AACR2). Ví d nh ư Teens (B ăng nh c) , Bào tàng ngh thu t hi n đ i (New York). ði v i đ a danh, ph n b ngh ĩa đưc dùng đ ch ra đc tính chung, tính ch t đ a lý, tính ch t chính tr ho c hành chính c a đ a đim. Ví d nh ư Th o C m Viên (Thành ph H Chí Minh) . Trong b LCSH, các ví d sau đây là tiêu đ cĩ ph n b ngh ĩa. Rings (Algebra) Rings (Gymnastics) Charge transfer devices (Electronic) Chlorosis (Plants) Consumption (Economics) Conquistadora (Statue ) Bond, James (Fictitious character) Krishna (Hindu deity) Berlin (Germany) Bourbon County (Ky.) Brittany (France) Dorset (England) Tiêu đ đo Ban đu ngơn ng tiêu đ ch đ đuc thi t k cho m c l c phi u, trong đĩ m i tài li u ch cĩ m t vài đim truy c p, và ng ưi ta s s p x p phi u vào m c l c d a trên tr t t ch cái c a các đim truy c p đĩ. H qu là, các đim truy c p cĩ t đi đ u là t 37
9. gi ng nhau thì s đ ng c nh nhau. Nh ư v y, đ cho các đ tài liên quan v i nhau cĩ kh n ăng đ ng c nh nhau thì vi c ch n t nào làm t đi đ u c a tiêu đ cĩ ý ngh ĩa r t quan tr ng. ð i v i các tiêu đ cĩ d ng c m t thì vi c đ o tr t t c a các t trong cm t cĩ th giúp t ăng kh n ăng các đ tài liên quan v i nhau s đ ng c nh nhau. Cĩ th th y r ng trong m c l c ho c danh m c li t kê các đim truy c p theo tr t t ch cái, hình th c đ o ng c a tiêu đ khi n cho các tiêu đ liên quan v i nhau cĩ kh năng đng c nh nhau mà n u x p theo đúng tr t t ch cái thơng th ưng c a thu t ng thì s làm phân tán các tiêu đ cĩ liên quan v i nhau. Ví d nh ư v i ba tiêu đ cĩ liên quan đn nhau Bo v mơi tr ưng , Mơi tr ưng , Ơ nhi m mơi tr ưng , nu x p theo tr t t ch cái thì ba tiêu đ này s khơng th đ ng g n nhau. ð chúng cĩ kh n ăng đng cnh nhau thì dùng hình th c đ o cho tiêu đ th nh t và th ba. Lúc này ba tiêu đ s là (1) Mơi tr ưng, (2) Mơi tr ưng, B o v , và (3) Mơi tr ưng, Ơ nhi m và chúng s đ ng c nh nhau . Chính vì v y, cĩ rt nhiu tiêu đ dng cm t cĩ hình th c đ o ng nh m mang t quan tr ng, cĩ tính ch t g i ý nh t đ t vào v trí đi đ u trong tiêu đ t o thành y u t quan tr ng đ truy c p và t ăng kh n ăng các đim truy c p liên quan v i nhau s đưc đng c nh nhau. Các ví d sau minh h a tiêu đ đ o c a b LCSH. Chemistry, Organic Education, Higher Philosophy, Modern Quotations, American Taxation, Exemption from ði v i tiêu đ đ a danh, hình th c đ o cĩ th đưc dùng khi tên vùng đa lý t nhiên bt đ u v i thu t ng ch đ c đim chung theo sau là tên riêng. Nh ư v y, tên riêng s đưc dùng làm y u t truy c p. Ví d , b LCSH đã dùng hình th c đ o trong các tiêu đ Michigan, Lake và Berkeley, Vale of (England) và Fuji, Mount (Japan) . Tuy nhiên, ngày nay, b ng h th ng tìm tin tr c tuy n thì t đi đ u trong m t tiêu đ khơng cịn là v n đ quan tr ng n a. Vì v y, hình th c thu n c a thu t ng đưc ưu tiên s d ng hơn trong khi xây d ng các tiêu đ m i. Tĩm l i, tiêu đ ch đ là m t t ho c m t t p h p t cĩ kh n ăng th hi n cơ đ ng n i dung ca ch đ nh m t o ra các đim truy c p theo ch đ cho tài li u. ð các t ho c các t p h p t cĩ th th hi n đưc c th , chính xác và cơ đng n i dung c a ch đ , tiêu đ ch đ cĩ th đưc trình bày d ưi nhi u hình th c khác nhau bao g m danh t đơ n, c m t , c m t cĩ gi i t ho c liên t , t /c m t cĩ ph n b ngh ĩa, c m t đ o. Ngồi ra tiêu đ ch đ cịn đưc trình bày d ưi hình th c chu i t bao g m ph n th hi n n i dung chính và ph n th hi n các khía c nh liên quan ho c gĩc đ tr c thu c ni dung chính. Hình th c trình bày này đưc g i là tiêu đ ph c bao g m tiêu đ chính và các ph đ . 38
10. 3.4 Ph đ Trong biên m c ch đ , khi m t tài li u t p trung ph n ánh m t ho c vài khía c nh ho c gĩc đ nghiên c u ca m t đ tài thì bên c nh vi c th hi n n i dung c a đ tài, tiêu đ ch đ cịn th hi n các khía c nh, gĩc đ ca n i dung đĩ na. N i dung c a đ tài đưc th hi n b ng tiêu đ chính, cịn các khía c nh, gĩc đ nghiên c u ca đ tài đưc th hi n b ng ph đ . Như v y cĩ th nĩi, ph đ đã giúp cho vi c c th hĩa ni dung ca các tiêu đ chính, khi n cho các tiêu đ ch đ cĩ th th hi n v a chính xác v a c th n i dung c a tài li u. Vi c t o hay khơng t o ph đ cho mt đ tài ph thu c vào nh n th c c a cán b biên mc v ch c n ăng ca ph đ . Tr ưc đây, đã cĩ lúc ng ưi ta coi ph đ là ph ươ ng ti n h tr cho vi c s p x p tiêu đ, vì v y nĩ ch đưc dùng đn khi s l ưng tài li u cĩ chung m t ch đ tr nên quá nhi u [15]. Nh ưng ngày nay đi đa s các th ư vi n coi ph đ là ph ươ ng th c giúp tiêu đ th hi n ch đ m t cách c th h ơn, vì v y, ph đ luơn đưc thi t l p nu tài li u t p trung vào khía cnh c th c a ch đ . Cĩ b n lo i ph đ : đ tài, đa danh, th i gian và hình th c. Mi lo i cĩ ch c n ăng, cơng d ng và các quy đnh riêng trong vi c t o l p và ghép vào tiêu đ chính. 3.4.1 Ph đ đ tài Ph đ đ tài th hi n khía c nh n i dung c a m t tiêu đ chính, nh ưng khơng ph i khía c nh khơng gian, th i gian và hình th c. C th là ph đ đ tài đưc s d ng ch yu nh m th hi n các khái ni m, ph ươ ng pháp, ho c k thu t ca n i dung ch đ . Ngồi ra, ph đ đ tài cũng th hi n các ph n chia nh c a ni dung ch đ . Ví d : Ki m tốn–Tiêu chu n. ða ch t–Tốn h c. Xây d ng–Bê tơng c t thép. Ti n l ươ ng–Lươ ng t i thi u. Các ví d sau minh h a tiêu đ cĩ ph đ đ tài c a B LCSH. Auditing–Standards. Geology–Mathematics. Venice (Italy)–Building, structures, ect. 3.4.2 Ph đ đ a lý Ph đ đ a lý th hi n y u t đ a lý cĩ liên quan đn n i dung ch đ . Cĩ th th y rng yu t đ a lý mang ý ngh ĩa r t quan tr ng đ i v i m t s v n đ , vì v y th hi n đưc yu t này s giúp tiêu đ th hi n c th và chính xác n i dung tài li u. Thơng th ưng khi m t v n đ đưc nghiên c u t i m t đ a đim c th , m t v n đ cĩ liên quan ho c nh h ưng tr c ti p đ n m t đ a đim c th thì ph i dùng ph đ đ a lý th hi n đ a đim đĩ. Ví d : Mơi tr ưng–Vi t Nam. Giao thơng đưng b –Lu t và ban hành lu t–Vi t Nam. Kinh t –Châu Á. 39
11. Cĩ hai hình th c ph đ đ a lý: tr c ti p và gián ti p. Ph đ đ a lý tr c ti p dùng trong tr ưng h p đ a danh là tên qu c gia ho c các vùng đa lý l n h ơn qu c gia. Trong tr ưng h p này, tên c a đ a đim ghép ngay sau tiêu đ chính ho c ph đ đ tài. Ví d: Ngh thu t–Hoa K ỳ. Ti n t –ðơng Á. Mng thơng tin–Lu t và ban hành lu t–Vi t Nam. Âm nh c–Trung Qu c. [khơng dùng Âm nh c–Châu Á–Trung Qu c] Ph đ đ a lý gián ti p dùng th hi n vùng đa lý đ a ph ươ ng. Trong tr ưng h p này, tr ưc ph đ đ a lý tên đa ph ươ ng cn m t ph đ đ a lý tên c a vùng đa lý c p cao hơn (th ưng là tên qu c gia). Lưu ý là khơng cĩ tiêu đ ch a nhi u h ơn hai m c đ ca y u t đ a lý. Ví d : Ngh thu t–Pháp–Normandy . Dân ca–Trung Qu c–Mi n ðơng. Dân ca–Trung Qu c–Th ưng H i. [khơng dùng Dân ca–Trung Qu c–Mi n ðơng–Th ưng H i] Tuy nhiên, t i m t vài th ư vi n Vi t Nam, tài li u v các vùng đa lý đ a ph ươ ng bao gm t nh và thành ph c a Vi t Nam thì cĩ ph đ đưc ghép theo cách tr c ti p kèm theo ph n b ngh ĩa (Vi t Nam) đi sau tên c a đ a ph ươ ng. Ví d : Qu n lý mơi tr ưng–Cn Gi (Vi t Nam). Kinh t –Cn Th ơ (Vi t Nam). Mt điu c n l ưu ý là khơng ph i t t c các tiêu đ đ u đưc phân nh theo y u t đ a lý. Trong các b tiêu đ ch đ nh ư LCSH và Sears List, mt tiêu đ ph i cĩ ch đ nh (May Subd Geog)(cĩ th ghép v i ph đ đ a lý) theo sau thì m i đưc ghép v i ph đ đ a lý. Trong tr ưng h p ch đ nh đa lý (May Subd Geog) va xu t hi n sau tiêu đ chính, v a xu t hi n sau ph đ đ tài, thì ph đ đ a lý s đưc ghép vào sau ph đ đ tài. Nĩi m t cách khái quát, trong tiêu đ ph c, ph đ đ a lý đưc ghép vào y u t cu i cùng cĩ ch đ nh đ a lý. Trong b LCSH, các ví d sau đây là tiêu đ cĩ ph đ đ a lý. Teachers–Training of–United States. Economic stabilization–Middle East. Architecture, Gothic–Italy–Venice. Ngồi ra, cũng c n l ưu ý r ng trong các l ĩnh v c c a khoa h c xã h i, nh t là l ch s và đa lý, đ a danh th ưng cĩ vai trị r t quan tr ng cho nên yu t đ a lý c a các đ tài thu c l ĩnh v c này th ưng đưc th hi n tiêu đ chính h ơn là ph đ đ a lý. 40
12. 3.4.3 Ph đ th i gian Ph đ th i gian th hi n th i k ỳ c th nào đĩ c a l ĩnh v c khoa h c mà tài li u đ cp đ n, ho c là th hi n kho ng th i gian th ưng xuyên đưc đ c p đ n trong tài li u. Nh ng ph đ này cĩ th tr c ti p đi ngay sau tiêu đ chính ho c đưc ghép sau mt ph đ khác. Khơng ph i t t c các tiêu đ đ u đưc phân nh theo th i gian. Thơng th ưng, ph đ th i gian cĩ trong các tiêu đ mơ t n i dung các ch đ thu c ngành khoa h c xã h i và nhân v ăn, đc bi t là l ch s . S phân chia các thi k ỳ ph thu c vào ch đ c th và đa đim c th , và th ưng là tuân theo s phân chia ca gi i h c gi . Ví d nh ư trong b LCSH, các th i k ỳ l ch s c a Hoa K ỳ đưc phân chia nh ư sau. United States–History–Civil war, 1861-1865 –1865 –1865-1898 –1865-1921 –War of 1898 –1898 –20 th century Trong khi đĩ, các th i k ỳ l ch s c a Pháp li đưc phân theo các m c th i gian sau. France–History–Revolution, 1789 –Revolution, 1789-1793 –Revolution, 1789-1799 –1789-1815 –1789-1990 Các m c th i gian đưc ch n làm ph đ th hi n l ch s c a m t qu c gia thì khơng đưc mâu thu n nhau. Haykin đã nêu r ng đ i v i m t tài li u v l ch s , các tiêu đ ph i cĩ các ph đ th i gian t ng quát khơng đưc lo i tr , mâu thu n v i các ph đ th hi n s ki n ho c th i k ỳ nh h ơn [15]. Tuy nhiên, khi ng d ng, ng ưi ta khơng dùng c ph đ th i gian tng quát/bao trùm l n ph đ th i gian c th h ơn cho cùng mt tài li u [7]. ði v i hình th c trình bày, ph đ th i gian cĩ r t nhi u hình th c. D a theo b LCSH, cĩ th li t kê các hình th c c a ph đ th i gian nh ư sau. (1) Ph đ th i gian th hi n m c th i gian b t đ u và k t thúc ho c ch cĩ m c th i gian b t đ u ca m t th i k ỳ ( đưc g i là th i gian b t đ u – kt thúc). Ví d : Nh t B n–ðiu ki n kinh t –1989- Hoa K ỳ–ði s ng xã h i và t p quán–1783-1865. Egypt–Economic conditions–332 B.C.-640 A.D. World politics–1945- 41
13. (2) Ph đ th i gian là tên m t v vua/tri u đi, m t th i k ỳ l ch s , ho c m t s ki n, theo sau là ngày tháng. Ví d : Trung Qu c–Lch s –Nhà Minh, 1368-1644. Nh t B n–Lch s –Th i k ỳ Meiji, 1868-1912. Hoa K ỳ–Lch s –Cách m ng, 1775-1783. English drama–Restoration, 1660-1700. Germany–History–Unification, 1990. United States–History–King William’s War, 1689-1697. (3) Ph đ th i gian là tên ca th k . Ví d : ðơng Âu–Lch s nhà th –Th k 20. Th ơ ca Vi t Nam–Th k 19. Italian poetry–15 th century Netherlands–Church history–17 th century Hình th c này c a ph đ th i gian th ưng đưc áp d ng khi mà th i k ỳ ho c s ki n đưc đ c p đ n trong tài li u khơng cĩ tên g i c th , riêng bi t, ho c khi mà kho ng th i gian th hi n c a ph đ bao trùm r ng h ơn là th i gian c a s vi c, ho c khi ch cn m t ph đ th i gian t ng quát là đưc. (4) Ph đ th i gian đưc b t đ u b ng gi i t Trưc theo sau là n ăm tháng. Ví d : Anh–Văn minh–Tr ưc 1066 Văn h c Vi t Nam–Lch s và phê bình–Tr ưc 1945 Sicily (Italy)–Politics and government–To 1282 Rome–History–To 510 B.C. 3.4.3 Ph đ hình th c Trong tr ưng h p c n thi t, tiêu đ chính cĩ th đưc ghép v i ph đ hình th c nh m th hi n lo i hình hay th lo i (hình th c th ư m c), c ũng cĩ khi là hình th c v t lý, c a tài li u, ví d nh ư –Th ư m c, –Bn đ , –Bách khoa tồn th ư, –Sách m ng, –Xu t bn ph m đ nh k ỳ, –Tranh nh, –Ph n m m vi tính . Chúng cĩ th đưc ghép vào bt k ỳ m t ki u nào c a tiêu đ đơn ho c tiêu đ ph c. Vũ tr h c–Bách khoa tồn th ư. Dân t c thi u s –Vi t Nam–Th ư m c. Hà N i–Tranh nh. Vi t Nam–Bn đ . Cosmology–Encyclopedias. Minorities–Massachusetts–Bibliography. Great Britain–History–Civil War, 1642-1649–Pamphets. 42
14. Trong b LCSH, nh ng ph đ ch ra đ i t ưng đ c gi , hình th c th hi n ho c là cách ti p c n c a tác gi đ i v i n i dung tài li u c ũng đưc coi là ph đ hình th c, ví d nh ư –Juvenile literature [V ăn h c thi u nhi], –Study and teaching [Tài li u h c tp và gi ng d y] . Trong m t vài tr ưng h p, m t ph đ hình th c cĩ th đưc phân chia chi ti t h ơn thành mt ho c vài ph đ hình th c b sung. Ví d : Great Plains–History–Sources–Bibliography–Catalogs. France–Industries–Statistics–Periodicals. Lưu ý là cĩ khi ph đ hình th c đưc s d ng đ th hi n c khía c nh hình th c c a tài li u l n n i dung tài li u nĩi v hình th c y. Trong tr ưng h p th hai thì ph đ hình th c đã đĩng vai trị nh ư ph đ đ tài. Ví d tiêu đ Y h c–Xu t b n ph m đnh k ỳ th hi n m t t p chí ngành Y nĩi chung, ph đ đây ch ra lo i hình ca tài li u. Trong khi đĩ trong tiêu đ Y h c–Xu t b n ph m đ nh k ỳ–Lch s thì ph đ – Xut b n ph m đ nh k ỳ là m t ph n c a n i dung ch đ trong tài li u. Nh ư v y, trong m t tiêu đ ph c, m t ph đ cĩ hình th c là ph đ hình th c cĩ th cĩ vai trị là ph đ đ tài, c ũng cĩ th cĩ vai trị là ph đ hình th c. Tuy nhiên, trong b LCSH, cĩ mt s tr ưng h p, tài liu cĩ hình th c đ c bi t và tài li u nĩi v hình th c y l i đưc th hi n b ng các ph đ khác nhau ho c là các ph đ k t h p [13]. Ví d –Abtrasts và –Indexes đưc s d ng th hi n hình th c th ư mc ca tài li u, trong khi –Abstracting and indexing đưc s d ng đ th hi n n i dung c a tài li u nĩi v vi c biên so n tĩm t t và b ng tra cho m t l ĩnh v c c th nào đĩ. Tĩm l i, ngơn ng tiêu đ ch đ s d ng b n lo i ph đ đ th hi n các khía c nh ho c gĩc đ nghiên c u khác nhau c a ch đ . Thơng th ưng, tr t t c a các ph đ trong m t tiêu đ ph c nh ư sau. Ho c (1): [Tiêu đ chính]–[ð tài]–[ða lý]–[Th i gian]–[Hình th c] Ho c (2): [Tiêu đ chính]–[ða lý]–[ð tài]–[Th i gian]–[Hình th c] Áp d ng ki u (1) hay (2) ph thu c vào quy đnh ghép ph đ đ a lý nh ư đã trình bày trong ph n ph đ đ a lý. Cn nĩi thêm r ng trong b LCSH, ngồi b n lo i ph đ k trên cịn cĩ mt lo i ph đ th n ăm free-floating subdividions , t m d ch là ph đ t do . ðây là lo i ph đ hình th c ho c ph đ đ tài cĩ t n su t s d ng r t l n. Vì v y LC đã tp h p chúng to thành mt lo i ph đ riêng và coi chúng là các ph đ đưc ghép t do vào các tiêu đ chính. Các ph đ t do khơng đưc li t kê d ưi các tiêu đ trong b LCSH mà đưc trình bày trong C m nang biên m c c a LC cĩ kèm theo h ưng d n s d ng. Cán b biên m c lp ghép chúng vào các tiêu đ trong b LCSH khi th y thích h p. Vi c lp ghép này cĩ v t do nh ưng th c ch t là ph i tuân theo nh ng ch d n và quy đnh đưc trình bày trong C m nang biên m c c a LC. Gn li n v i khái ni m ph đ t do c a b LCSH là khái ni m tiêu đ m u (pattern headings). Th c t biên m c đã khi n LC ch n m t s tiêu đ ch đ làm m u, hay nĩi rõ h ơn là làm mơ hình m u, cho cách l p ghép các ph đ vào tiêu đ chính. Các tiêu 43
15. đ th hi n ch đ cùng lo i v i tiêu đ m u s cĩ các ph đ t ươ ng t nh ư tiêu đ mu, m c dù trong b LCSH, các ph đ này khơng đưc li t kê d ưi các tiêu đ cĩ ch đ cùng lo i v i tiêu đ m u. Khi đnh tiêu đ ch đ , cán b biên m c s d a vào tiêu đ m u đ đ nh các tiêu đ ch đ cho các tài li u cĩ ch đ cùng lo i v i ch đ ca tiêu đ m u. Ví d , LC ch n tiêu đ Buddhism [Ph t giáo] làm tiêu đ m u cho các tiêu đ cĩ ch đ v m t tơn giáo. Vì vy, tiêu đ Catholicism [Thiên Chúa giáo] cũng s cĩ các ph đ t ươ ng t nh ư tiêu đ m u Buddhism mc dù trong b LCSH khơng nh t thi t ph i li t kê các ph đ này dưi tiêu đ Catholicism . T ươ ng t nh ư vy, LC ch n Piano làm tiêu đ m u cho các ch đ v m t lo i nh c c ; ch n Cancer làm tiêu đ m u cho các ch đ v m t c ăn b nh .v.v Danh sách các tiêu đ m u đưc trình bày trong ph n đ u c a b LCSH. Vi c quy đ nh ph đ t do và tiêu đ m u giúp gi m đ c ng k nh c a b LCSH. 3.5 Kim sốt các tiêu đ ch đ 3.5.1 Ý ngh ĩa c a vi c ki m sốt tiêu đ ch đ Các b tiêu đ ch đ d a trên vi c ki m sốt t v ng, t c là ch cĩ thu t ng đưc ch n thì m i đưc coi là cĩ giá tr và đưc s d ng làm tiêu đ ch đ . Trong khi đĩ khái ni m m i, tri th c m i xu t hi n ngày càng nhi u d n đ n vi c nhi u ch đ m i ch ưa cĩ tiêu đ thích h p trong các b tiêu đ ch đ . Vì v y, đ cĩ nh ng tiêu đ tươ ng thích v i các ch đ m i xu t hi n thì ph i ti n hành xây d ng các tiêu đ ch đ m i. H ơn n a, theo th i gian, b n thân các thu t ng c ũng thay đi mà b tiêu đ ch đ thì ph i th hi n đưc cách dùng thu t ng hi n đ i, vì th vi c điu ch nh, s a đi các tiêu đ ch đ đang đưc s d ng cũng c n đưc xem xét và th c hi n th ưng xuyên. Tt c các cơng vi c v a nêu chính là ki m sốt và duy trình tính th ng nh t cho các tiêu đ ch đ . ðây là m t cơng tác r t ph c t p. Nĩ địi h i cán b biên m c và ban biên t p ca b tiêu đ ch đ ph i nh n di n và đánh giá đưc nh ng thay đ i trong cách s d ng thu t ng , c ũng nh ư s xu t hi n nh ng khái ni m mi. Cơng vi c này cũng địi h i cán b biên m c và ban biên t p ph i th c hi n m t cách th ưng xuyên, đnh k ỳ và c n th n. Thơng th ưng, th ư vi n ho c n ơi biên so n ra b tiêu đ ch đ ph i xây d ng m t quy trình quy đnh các b ưc th c hi n cho vi c ki m sốt các tiêu đ ch đ . Các quy đ nh này c n xoay quanh các v n đ : - Vi c thay đi hay b sung m t tiêu đ m i ho c m t chi ti t nào đĩ trong b tiêu đ ch đ . - Xác đnh đưc các ngu n tham kh o làm c ơ s đ đưa ra các quy t đ nh thay đ i và b sung tiêu đ. - Quy đnh chu k ỳ th c hi n vi c c p nh t và xu t b n n ph m m i ho c nh ng thơng báo, h ưng d n liên quan đn vi c thay đ i và b sung các tiêu đ. Lưu ý là, m c dù c n ph i điu ch nh các tiêu đ sao cho phù h p v i nhu c u hi n t i ca ng ưi s d ng, tuy nhiên vi c thay đ i, t o m i nên đưc th c hi n theo m t chu kỳ h p lý đ tránh gây xáo tr n cho cán b th ư vi n và b n đ c. 44
16. Ki m sốt tính th ng nh t và duy trì các tiêu đ ch đ đã đưc LC c g ng th c hi n rt cơng phu trong su t m t th k qua. Các b ưc và các quy đnh trong vi c ki m sốt tính th ng nh t cho b LCSH cĩ th xem nh ư nh ng gi ý, h ưng d n cho các c ơ quan khác th c hi n cơng tác ki m sốt tính th ng nh t cho ngơn ng tiêu đ ch đ c a mình. Dưi đây s gi i thi u m t cách chi ti t vi c thi t l p m i và hi u đính tiêu đ ch đ ca LC. 3.5.2 Ki m sốt tiêu đ ch đ cho b LCSH Ti LC, b ph n th c hi n ki m sốt tiêu đ là nhĩm biên t p chính sách biên m c và b ph n h tr biên m c (Cataloging Policy and Support Office). Nhĩm này hp đ nh kỳ hàng tu n. Tham d nh ng cu c h p này cĩ các chuyên gia t nhĩm biên t p, các nhĩm biên m c h p tác, các cán b tr c ti p biên m c. H xem xét t t c các đ ngh , bao g m b sung tiêu đ m i, thay đ i tiêu đ c ũ, lo i b nh ng tiêu đ l i th i, k t hp tiêu đ/ph đ , điu ch nh tham chi u, ph đ t do. ð i v i vi c c p nh t các tiêu đ m i h th o lu n vi c ch n thu t ng , tham chi u, ghi chú, đ i chi u đ đ m b o tính t ươ ng h p v i tiêu đ mơ t , và phù h p v i tiêu đ đang đưc s d ng, c ũng nh ư các nguyên t c c a b LCSH [9]. Nhĩm biên t p ph i xem xét, ki m tra l i các đ ngh v vi c b sung m i c ũng nh ư thay đi tiêu đ c ũ, tr ưc khi chính th c thơng qua m t hình th c th hi n m i cho tiêu đ. Các h ưng d n liên quan đn vi c thi t l p các tiêu đ m i đưc trình bày trong Cm nang Biên m c ch đ [19]. T t c các tiêu đ m i và các tiêu đ đưc điu ch nh đưc t p trung trong H s ơ các ch đ (Subjects file). Các tiêu đ m i đưc t o d ng và các tiêu đ đưc điu ch nh s đưc xu t b n d ưi d ng CD-ROM và microfiche tng quý m t. Tuy nhiên ph i ch đ n l n xu t b n ti p theo thì các tiêu đ m i và tiêu đ đưc điu ch nh này m i đưc trình bày trong b n in c a b LCSH. Thi t l p các tiêu đ m i Nhìn chung, các tiêu đ m i s do các cán b biên m c đ trình. Thơng qua quá trình tr c ti p biên m c tài li u, h là nh ng ng ưi phát hi n đưc chính xác các nhu c u trong vi c thêm m i ho c ch nh s a tiêu đ. Thơng th ưng, khi cĩ m t ch đ đưc th hi n trong tài li u mà ch ưa cĩ mt tiêu đ tươ ng thích trong b tiêu đ đang s d ng, cán b biên m c s đưa ra m t tiêu đ m i và đ ngh c p nh t. ð ng th i h c ũng cĩ th đưa ra đ ngh các lo i tham chi u, nh ư là tham chi u ngh ĩa r ng, ngh ĩa h p đ hồn ch nh chu i th b c c a tiêu đ m i. Khi đ ngh này đưc thơng qua thì tiêu đ này tr thành cĩ giá tr và s đưc đưa vào b H s ơ tiêu đ chu n. D ưi đây s trình bày quá trình t o l p nên nh ng tiêu đ m i cĩ giá tr . H s ơ tiêu đ chu n: Vi c t o m i ho c thay đ i các tiêu đ s đưc l ưu l i trong h sơ tiêu đ chu n. Cho đn l n tái b n m i c a b LCSH thì nh ng tiêu đ m i này s đưc b sung vào phiên b n m i. Ti LC, h s ơ tiêu đ chu n này s l ưu gi nh ng thay đ i ho c thêm m i cho tiêu đ đ tài, tiêu đ đ a danh phi hành chính, tiêu đ dành cho tên g i s v t, th c th , tiêu đ dành cho dịng h , tiêu đ dành cho nh ng nhân v t h ư c u và huy n tho i. Tuy 45
17. nhiên, nh ng tiêu đ cho tên g i mà c ũng s d ng gi ng trong biên m c mơ t thì th ưng đưc trình bày riêng trong H s ơ tên g i chu n. Xác đnh tính giá tr cho tiêu đ: Trong quá trình đ ngh m t tiêu đ ch đ m i và chu n b h s ơ l ưu l i vi c đ ngh này, cán b biên m c ph i ti n hành nghiên c u các vn đ xung quanh vi c thi t l p tiêu đ m i này. M t h s ơ tiêu đ chu n bao g m các thơng tin liên quan đn các khía c nh sau c a m t tiêu đ: - Hình th c chính xác c a tiêu đ đưc ch p thu n - Ghi chú ph m vi (n u cĩ) - Ch d n cho ph đ đ a lý (n u cĩ) - Các tham chi u lo i tham chi u phù h p - Các ngu n tham kh o đ quy t đ nh l a ch n tiêu đ và tham chi u Cán b biên m c c n ph i cung c p t t c các d li u v các y u t k trên khi mu n đ ngh m t tiêu đ m i. ð u tiên h ph i ch ra nh ng khái ni m m i trong tài li u. Khái ni m này đưc th m tra l i d a vào các ngu n tham kh o. N u nh ư tiêu đ đưc đ ngh t ươ ng t v i m t tiêu đ đang t n t i ho c m t tiêu đ m u thì tiêu đ đang t n ti ho c tiêu đ m u này cĩ th đưc nêu ra nh ư là m t trong nh ng c ăn c đ đ xu t tiêu đ m i. Các ngu n tham kh o đưc coi là c ăn c cĩ giá tr cho vi c đ ngh các tiêu đ m i s đưc ghi l i trong h s ơ. Nh ng ngu n tham kh o thơng th ưng là: - Tài li u đang biên m c - Nh ng tiêu đ ch đ đang t n t i trong b tiêu đ ch đ c a th ư vi n - Các lo i t đin - Bách khoa tồn th ư - Các b ng tra và t đin t chu n, nh ư là New York Times Index, Legislative Indexing Vocabulary, Reader Guide to Periodical Literature - Th ư m c c a tài li u đang đưc biên m c - Các ngu n tham kh o theo đ tài và nh ng tài li u cĩ giá tr khác trong l ĩnh v c đang đưc xem xét. Nu cn thi t, cán b biên m c s xin ý ki n các chuyên gia, các cơ quan cĩ liên quan khi thi t l p các tiêu đ m i. Hi u đính và c p nh t tiêu đ đang s d ng Khi các tiêu đ ch đ tr thành các đim truy c p trong m c lc thì chúng s cĩ m i liên h v i nhau và h th ng tham chi u s ch ra m i liên h này. Do đĩ, đ đ m b o tính lơgic trong c u trúc c a m c l c ch đ thì ph i l ưu ý kh c ph c nh ng mâu thu n cĩ th x y ra do vi c thay đ i, ch nh s a tiêu đ. S thay đi c a t ng tiêu đ khơng ch nh h ưng lên m t s y u t truy c p liên quan đn tiêu đ y trong m c l c, mà cịn nh h ưng đ n t t c các tham chi u mà cĩ dính dáng đn tiêu đ đĩ. Chính vì v y mà vi c thay đ i, hi u đính, c p nh t tiêu đ ch cĩ th đưc th c hi n d n d n, t ng bưc m t. 46
18. Nhìn chung, s thay đ i các tiêu đ ch đ c a LC th ưng r ơi vào các tr ưng h p sau [9]. (1) Thay đi m t tiêu đ này thành m t tiêu đ khác nh m c p nh t thu t ng m i cho tiêu đ. Ví d : Tiêu đ c ũ Tiêu đ m i Baseball players’ wives Baseball players’ spouses Charwomen and cleaners Cleaning personnel Human ecology–Moral and ethical aspects Environmental ethics (2) Thay đi tiêu đ cĩ ch a tên riêng nh m thích ng v i biên m c mơ t . Ví d : Tiêu đ c ũ Tiêu đ m i Kronshtadt (R.S.F.S.R.)–History Kronshtadt (Russia)–History Moravia (Czechoslovakia)–History Moravia (Czech Republic)–History (3) Thay đi hình th c ho c y u t truy c p. Ví d : Tiêu đ c ũ Tiêu đ m i Dolls, Amish Amish dolls Schoharie Creek (N.Y.)–Bridges Bridge–New York (State)–Schoharie Creek (4) Thay đi do cĩ s phân tách m t tiêu đ ch đ ph c hay m t tiêu đ ch đ cĩ ch a hai ho c nhi u khái ni m. Ví d : Tiêu đ c ũ Tiêu đ m i Hunting, Primitive Hunting Hunting, Prehistoric Hunting and gathering societies Great Britain–Princes and Princesses Princes–Great Britain Princessess–Great Britain (5) Thay đi do cĩ s sáp nh p các tiêu đ trùng l p vào m t tiêu đ đơn. Ví d : Tiêu đ c ũ Tiêu đ m i MARC System MARC System–Format MARC formats (6) Thay đi các ph đ . Ví d : Tiêu đ c ũ Tiêu đ m i America–Description and travel–1981- America–Description and travel Napoleon I, Emperor of the French, Napoleon I, Emperor of the French, 1769-1821, in fiction, drama, poetry 1769-1821–In literature Quá trình th c hi n các thay đ i cho tiêu đ ph i bao g m c vi c ch nh s a t t c các tiêu đ trong b tiêu đ ch đ cĩ ch a thu t ng đưc thay đ i đĩ. T t c các tham 47
19. chi u liên quan đn tiêu đ đưc thay đ i này c ũng ph i đưc ch nh s a. Thêm vào đĩ, tham chi u USE s đưc đ t d ưi tiêu đ đưc thay đ i này đ ch đ n tiêu đ m i cĩ giá tr . ði v i c ơ s d li u MARC c a th ư vi n, m i l n ti n hành vi c thay đ i tiêu đ thì ph i hi u đính l i t t c các bi u ghi th ư m c liên quan đn tiêu đ đĩ. Vì v y, quá trình thay đi th ưng ph i di n ra t t . Ti LC, do cĩ s thay đ i đ i v i các tiêu đ mà nhi u tiêu đ khác c ũng ph i lo i b kh i b LCSH. M i khi m t ph đ đưc chuy n thành ph đ t do thì ng ưi ta ph i lo i nh ng ph đ này ra kh i các tiêu đ trong b LCSH, tr khi ph đ này ph i đi kèm v i tiêu đ do nĩ c n tham chi u, ho c nĩ đưc dùng làm ví d m u. 48
20. CH ƯƠ NG 4: THAM CHI U VÀ CÁC M I QUAN H C A TIÊU ð CH ð Nh ư đã trình bày, ngơn ng tiêu đ ch đ địi h i m i m t đ tài ch cĩ m t tiêu đ th ng nh t. Tuy nhiên, trên th c t , ng ưi tìm tin và c cán b th ư vi n khơng ph i lúc nào c ũng bi t trong s hàng lo t các t đ ng ngh ĩa, t g n ngh ĩa, t cĩ các cách trình bày khác nhau thì t nào đưc g i là tiêu đ cĩ giá tr đ s d ng cho vi c truy c p tài li u trong th ư vi n. H ơn n a, theo nguyên t c đim truy c p tr c ti p, mt ch đ c n ph i đưc th hi n b ng m t thu t ng va chính xác v a c th . Th nhưng, trên th c t, nhi u ng ưi s d ng thu t ng mang ý ngh ĩa chung chung đ tìm ki m tài li u v mt đ tài c th , nhi u ng ưi khơng xác đ nh đưc rõ m i quan h gi a các đ tài g n gũi ho c liên quan v i nhau và vì th mà gp khĩ kh ăn khi ch n thu t ng đ làm đim truy c p sao cho phù h p v i nhu c u tin ca h . Chính vì v y c n ph i cĩ mt h th ng các ch d n - gi là các tham chi u - ch ra m i quan h gi a các thu t ng , c ũng nh ư ch rõ thu t ng nào cĩ giá tr và thu t ng nào khơng cĩ giá tr trong vi c thi p l p các tiêu đ ch đ làm đim truy c p. T đĩ, cán b th ư vi n m i cĩ đưc s th ng nh t trong vi c thi t l p các tiêu đ cho tài li u và ng ưi dùng tin m i cĩ th xác đ nh đưc thu t ng đưc ch n làm tiêu đ th hi n ch đ mà h quan tâm. Ngơn ng tiêu đ ch đ c n th hi n đưc các m i quan h tươ ng đươ ng, quan h th b c và quan h liên đi gi a các tiêu đ ch đ [21]. 4.1 Tham chi u ch ra m i quan h t ươ ng đươ ng Trong ngơn ng t nhiên cĩ r t nhi u thu t ng t ươ ng đươ ng nhau v mt ng ngh ĩa nh ưng l i cĩ cách trình bày khác nhau. Tuy nhiên th ư vi n s ch ch n m t thu t ng và m t cách trình bày đ làm tiêu đ th hi n n i dung cho mt đ tài. Gi a các thu t ng t ươ ng đươ ng v m t ng ngh ĩa này s cĩ tham chi u ch ra thu t ng nào khơng đưc dùng làm tiêu đ và thu t ng nào đưc dùng làm tiêu đ. Theo ti ng Anh, các tham chi u này bao g m USE và UF, trình bày theo ti ng Vi t là SD (s d ng) và DC (dùng cho). Trong đĩ, USE/SD đng tr ưc thu t ng đưc dùng làm tiêu đ. Nĩ ch t mt thu t ng khơng đưc dùng làm tiêu đ, đ n m t thu t ng đưc dùng làm tiêu đ. Ng ưc l i, UF/DC đng tr ưc thu t ng khơng đưc dùng làm tiêu đ. Nĩ ch ra nh ng thu t ng khơng đưc ch n làm tiêu đ nh ưng t ươ ng đươ ng v i thu t ng đưc ch n làm tiêu đ. Các tr ưng h p c n s d ng lo i tham chi u này bao g m: - Gi a các t đ ng ngh ĩa, g n ngh ĩa - Gi a các t vi t t t và t vi t đ y đ - Gi a các t c và hi n đ i - Gi a các t ph thơng và khoa h c - Gi a các t cĩ ti ng b n x và các t ti ng n ưc ngồi nh ưng đưc s d ng ph bi n - Gi a các t cĩ cách đánh v n khác nhau - Gi a hình th c đưc ch n và khơng đưc ch n làm tiêu đ c a m t thu t ng Dưi đây là ph n minh h a cho các tr ưng h p c n s d ng tham chi u USE/SD và UF/DC. 49
21. Gi a các t đ ng ngh ĩa, g n ngh ĩa Trong ngơn ng t nhiên cĩ r t nhi u t đ ng ngh ĩa và m i ng ưi cĩ khuynh h ưng dùng t theo thĩi quen c a mình. Tuy nhiên, khi đnh tiêu đ ch đ , ni dung m t ch đ khơng đưc th hi n b ng m t thu t ng theo ý c a ng ưi đ c, mà b ng m t thu t ng da theo m t b tiêu đ hay đưc cán b biên m c l a ch n trong s các t đ ng ngh ĩa. Th c t biên m c cho th y, th m chí các thu t ng đưc ch n và thu t ng khơng đưc ch n khơng ph i hồn tồn đng ngh ĩa v i nhau [10]. Ví d : Heo SD L n Ln DC Heo đây Heo và L n là hai thu t ng đ ng ngh ĩa, trong đĩ L n đưc ch n làm tiêu đ ch đ . Tham chi u SD ch cho bi t ph i dùng L n làm tiêu đ ch khơng dùng Heo khi đnh tiêu đ cho tài li u nĩi v đ tài này. Tham chi u DC ch cho bi t Heo là thu t ng t ươ ng đươ ng v i L n v m t ng ngh ĩa nh ưng L n đưc dùng làm tiêu đ cho tài li u nĩi v đ tài này. Mt vài ví d khác: Ngơi sao SD Sao Sao DC Ngơi sao Ng c lan tây SD Hồng ng c lan Hồng ng c lan DC Ng c lan tây Ng ưi cao tu i DC Ng ưi cĩ tu i Ng ưi già Ph lão Ng ưi cĩ tu i SD Ng ưi cao tu i Ph lão SD Ng ưi cao tu i Các ví d sau đây s minh h a cho vi c dùng tham chi u ch ra m i quan h t ươ ng đươ ng gi a các t đ ng ngh ĩa, g n ngh ĩa trong b LCSH. Audiobooks UF Cassette books Recorded books Cassette books USE Audiobooks Recorded books USE Audiobooks 50
22. Ethics UF Morals Morals USE Ethics Fitness walking UF Exercise walking Health walking Healthwalking Exercise walking USE Fitness walking Health walking USE Fitness walking Healthwalking USE Fitness walking Greenhouse UF Hothouse Hothouse USE Greenhouse Gi a các t vi t t t và t vi t đ y đ Nu tiêu đ đưc thi p l p b ng hình th c rút g n hay ch vi t t t thì cn tham chi u ch ra hình th c đ y đ c a thu t ng nh ưng khơng đưc ch n làm tiêu đ. Ví d : ABA DC Axit absidic Axit absidic SD ABA Peroxyaxetyl nitrat SD PAN PAN DC Peroxyaxetyl nitrat Các ví d sau đây đưc trích ra t b LCSH. Cardiopulmonary resuscitation USE CPR (First aid) CPR (First aid) UF Cardiopulmonary resuscitation MARC formats UF Machine-readable cataloging formats Machine-readable cataloging formats USE MARC formats 51
23. Gi a các t cĩ cách đánh v n khác nhau Trong s các t cĩ các cách đánh v n khác nhau thì c n tham chi u ch ra hình th c đánh v n nào đưc ch n làm tiêu đ cĩ giá tr . Tr ưng h p này r t ít g p trong ti ng Vi t nh ưng l i xu t hi n khá nhi u trong ti ng Anh. Trong ti ng Vi t cĩ th k ra m t vài tr ưng h p, nh ư là gi a thu t ng Bác s và Bác sĩ, Li t s và Li t s ĩ, Ha s và Ha s ĩ, c n tham chi u ch ra hình th c nào đưc ch n làm tiêu đ. Trong b LCSH, cĩ th l y ra r t nhi u ví d minh h a cho tr ưng h p này. Aeolian harp UF Eolian harp Aesthetics UF Esthetics Airplanes UF Aeroplanes Audiobooks UF Audio books Dogs UF Dog Microcrystalline polymers UF Microcrystal polymers Polymer microcrystals Gi a các t c và hi n đ i, các t ph thơng và khoa h c, các t cĩ ti ng b n x và các t ti ng n ưc ngồi nh ưng đưc s d ng ph bi n Trong m t s tr ưng h p, v a t n t i thu t ng ph thơng v a t n t i m t thu t ng khoa h c đ th hi n m t khái ni m, m t vn đ ho c s v t. Vì v y, cn cĩ tham chi u ch các thu t ng ph thơng đ n các thu t ng khoa h c mà đưc ch n làm tiêu đ. ðng th i, c n tham chi u ch các thu t ng khoa h c đ n các thu t ng ph thơng nu nh ư thu t ng ph thơng đưc ch n làm tiêu đ. Ví d : Alumin SD Phèn Phèn DC Alumin Amoni cacbonat DC N ưc amoniac Nưc ammoniac SD Amoni cacbonat 52
24. An t c h ươ ng SD Cánh ki n trng Cánh ki n tr ng DC An t c h ươ ng Anbom SD T p nh Tp nh DC Anbom Các ví d sau đây đưc trích ra t b LCSH. Cockroaches UF Blattaria Blattoidea Medusahead wildrye UF Elymus caput-medusae Taeniatherum asperum Prosencephalon UF Forebrain Vitamin C UF Ascorbic acid Tươ ng t nh ư th cho tr ưng h p m t khái ni m cĩ th th hi n b ng m t t c và m t t hi n đ i; c ũng nh ư cho tr ưng h p m t khái ni m v a cĩ th th hi n b ng ti ng bn x , va cĩ th th hi n b ng t ti ng n ưc ngồi. Ví d : Internet DC Mng Internet Mng tr c tuy n Marketing SD Ti p th Ti p th DC Marketing Gi a hình th c đưc ch n và khơng đưc ch n làm tiêu đ c a m t thu t ng Nguyên t c tiêu đ th ng nh t địi h i m t đ tài ph i xu t hi n trong m c l c d ưi mt hình th c tiêu đ nh t đ nh, nh ng hình th c tiêu đ khác cùng th hi n m t đ tài thì đưc ch v hình th c tiêu đ đưc l a ch n. Ví d : Thanh niên, Phong trào DC Phong trào thanh niên 53
25. Các ví d sau đây đưc trích ra t b LCSH. Art, Medieval UF Medieval art Chemistry, Organic UF Organic chemistry Education, Higher UF Higher education Khi m t tiêu đ th hi n m i quan h gi a hai khái ni m ho c hai đ i t ưng, dùng tham chi u ch ra tr t t ng ưc l i c a tiêu đ [19]. Giáo d c và nhà n ưc DC Nhà n ưc và giáo d c Các ví d sau đây đưc trích ra t b LCSH. Computers and family UF Family and computers Architecture and state UF State and architecture Trong b LCSH, các tham chi u lo i này c ũng đưc thi t l p đ ch ra hình th c đưc s d ng tr ưc đây c a m t tiêu đ. Ví d , v i đ tài các bài t p th hình, tr ưc đây LC dùng tiêu đ Aerobics nh ưng nay thì dùng tiêu đ Aerobic exercises , do đĩ c n tham chi u sau: Aerobics USE Aerobic exercises Aerobic exercises UF Aerobics Các ví d khác: Aged–Education UF Education of the aged Bank and banking–Accounting UF Bank accounting Cataloging of Arabic inprints UF Arabic imprints–Cataloging 54
26. Federal aid to private schools UF Private schools–Federal aid Foreign exchange–Accounting UF Foreign exchange accounting Galaxies–Evolution UF Galactic evolution Glass–Research UF Glass research Nh ư v y, tham chi u USE và UF, hay b ng ti ng Vi t là SD và DC, ch ra m i quan h tươ ng đươ ng gi a các thu t ng đưc ch n và khơng đưc chn làm tiêu đ cho m t ch đ . Ngồi ra, trong b LCSH, trong m t s tr ưng h p tham chi u USE cịn đưc dùng v i m t m c đích t ng quát hơn [19]. ðĩ là, d ưi mt thu t ng khơng cĩ giá tr , tham chi u USE ch đ n ph n h ưng d n cách tìm ra tiêu đ cĩ giá tr cho thu t ng y. Thơng th ưng, tham chi u USE t ng quát s xu t hi n khi (1) mt thu t ng khơng cĩ m t tiêu đ t ươ ng đương v i nĩ, (2) khơng th li t kê t t c các tham chi u c th cho m t tiêu đ, (3) mu n gi i thích cách dùng ph đ t do cho m t tiêu đ. Ví d : Amateurs’ manuals USE subdivision Amateurs’ manual under technical topics for works of instruction for nonprofessionals on how to acquire a skill or perform an operation, e.g . Radio–Amateurs’ manuals. Ngh ĩa là: S d ng ph đ Amateurs manual cho các đ tài k thu t c a các tài li u cĩ ni dung h ưng d n cho ng ưi khơng chuyên cách đ cĩ đưc m t k n ăng ho c th c hi n đưc m t thao tác. Ví d : Radio–Amateurs’ manuals . Military reform USE subdivision Reorganization under individual military services, e.g. United States–Armed Forces–Reorganization . Ngh ĩa là: S d ng ph đ Reorganization cho m t c ơ quan quân s riêng bi t. Ví d : United States–Armed Forces–Reorganization. Office, Appointment to USE subdivision Officials and employees–Selection and appointment under names of countries, cities, ect. and names of individual government agencies; and subdivision Selection and appointment under types of officials. Ngh ĩa là: S d ng ph đ Officials and employees–Selection and appointment cho tên ca các qu c gia, thành ph , .v.v. và tên c a các c ơ quan thu c chính ph , và dùng ph đ Selection and appointment dưi tiêu đ v các ng ch cơng ch c. 4.2 Tham chi u ch ra m i quan h th b c Mt ch đ cĩ th mang m t ngh ĩa h p h ơn ho c r ng h ơn so v i mt ch đ khác, ví d nh ư Mèo s mang ngh ĩa h p h ơn so v i Vt nuơi trong nhà (bao g m chĩ, mèo, chim, cá ) nh ưng l i mang ngh ĩa r ng h ơn so v i Mèo mun (m t gi ng mèo c th ). Theo ti ng Anh, m i quan h th b c này đưc th hi n trong ngơn ng tiêu đ ch đ 55
27. bng các tham chi u BT (Broader term: thu t ng ngh ĩa r ng) và NT (Narrower term: thu t ng ngh ĩa h p), đưc trình bày trong ti ng Vi t là TR (Thu t ng ngh ĩa r ng) và TH (Thu t ng ngh ĩa h p). L ưu ý là tham chi u th b c ch đưc thi t l p cho các thu t ng cĩ giá tr , t c là các thu t ng đưc ch n làm tiêu đ ch đ . Thơng th ưng mi thu t ng trong dãy các ch đ cĩ th b c v i nhau đưc n i v i m t thu t ng cĩ ngh ĩa r ng h ơn sát trên nĩ và m t thu t ng cĩ ngh ĩa h p h ơn sát d ưi nĩ trong chu i th bc [9] thơng qua các tham BT/TR và NT/TH. Ví d : Th ư vi n TR Cơng s TH Th ư vi n cơng c ng Th ư vi n chuyên ngành Th ư vi n thi u nhi Hi n nay ti LC, các tham chi u th b c đưc làm theo quy đnh sau [19]. (1) Gi ng/Lồi (ho c L p/Thành viên c a l p) Apes NT Gorilla German fiction NT Science fiction, German Motor vehicles NT Automobiles Sheep dogs NT Belgian sheepdog Tham chi u NT khơng đưc t o d ng trong tr ưng h p tiêu đ b đ o và đưc b ngh ĩa b ng tên c a ngơn ng , dân t c, t c ng ưi. T c là s khơng cĩ tham chi u đ ch mi quan h th b c gi a m t tiêu đ cĩ ngh ĩa r ng h ơn, ví d Art, v i m t tiêu đ đ o cĩ ngh ĩa h p h ơn, ví d Art, German. Tham chi u sau đây khơng đưc t o d ng. Art, NT Art, German Art, Japanese (2) T ng th /B ph n Hand BT Arm NT Fingers Fingers BT Hand NT Finger joint 56
28. Fingernails Thumb Khi m t tiêu đ tr c thu c nhi u m i quan h th b c thì làm tham chi u cho tiêu đ cĩ ngh ĩa r ng h ơn sát c nh nĩ trong chu i th b c. Causeways BT Bridges Roads (3) ð tài/Tên các th c th tr c thu c Biuldings–Texas NT Old Stone Fort (Nacogdoches, Tex.) Botanical gardens–California NT Hungtington Herb Garden (San Marino, Calif.) Dwellings–Georgia NT Chief Vann House (Spring Place, Ga.) Plum Orchard (Ga.) Robert Toombs House (Washington, Ga.) Stafford Planration (Ga.) Mountains–France NT Vanoise Mountains (France) Palaces–England NT Blenheim Palace (England) Hampton Court (Richmond upon Thames, London, England) Palaces–Spain NT Alcazar (Madrid, Spain) Alcazar (Seville, Spain) Alhambra (Granada, Spain) Rivers–Colorado NT Gummison River (Colo.) North Platte River Piedra River (Colo.) Streets–France NT Boulevard du Temple (Paris, France) World War, 1939-1945–Campaigns–Italy NT Cassino (Italy), Battle of, 1944 57
29. (4) Các m i quan h kép và ph c ði v i nh ng tiêu đ cĩ ch a nhi u đ tài ho c nhi u khái ni m, ng ưi ta làm tham chi u BT cho đ tài ho c khái ni m khơng đưc dùng làm y u t truy c p, t c là y u t đi đu trong tiêu đ. Music and anthropology BT Anthropology Education and crime BT Crime Hydrogen as fuel BT Fuel Aerial photography in city planning BT City planning Surrealism in motion pictures BT Motion pictures Domestic relations (Roman law) BT Roman law Tham chi u BT c ũng đưc thi t l p cho tiêu đ mà t ươ ng ng v i ph đ , nh ư là – Contracting out và –Election , tr khi nh ng thu t ng này quá r ng ho c quá t ng quát, nh ư là [Tiêu đ đ tài]–Application và [Tiêu đ đ tài]–Utilization . County services–Contracting out BT Contracting out Judges–Election BT Elections 4.3 Tham chiu ch ra m i quan h liên đi Trên th c t , cĩ nhi u ch đ khơng ph i là th b c c a nhau nh ưng l i cĩ mi quan h liên đi v i nhau, ví d nh ư Tu i già và Tu i th khơng ph i là hai ch đ th b c c a nhau nh ưng chúng l i cĩ m i liên quan đn nhau; khi nh c đ n ch đ này ng ưi ta th ưng hay liên t ưng đ n ch đ kia. Theo ti ng Anh, m i quan h này đưc th hi n trong ngơn ng tiêu đ ch đ b ng tham chi u RT (Related term: thu t ng liên đi), đưc trình bày b ng ti ng Vi t là TL (thu t ng liên đi). Tham chi u này xu t hi n dưi c hai tiêu đ cĩ mi quan h liên đi vi nhau. Ví d : Ng đ c TL Nhi m đc Nhi m đ c TL Ng đ c 58
30. Ngu n l c TL Ti m l c Ti m l c TL Ngu n l c Nhân l c TL Nhân cơng Sc lao đ ng Nhân cơng TL Nhân l c Sc lao đ ng TL Nhân l c Các ví d sau đưc trích ra t b LCSH. Religion RT Theology Theology RT Religion Comprehension RT Memory Memory RT Comprehension Nh m c th hĩa vi c xác đnh m i quan h liên đi gi a các thu t ng , LC đưa ra nh ng h ưng d n sau [19]. Tham chi u RT đưc làm đ: (1) N i hai thu t ng cĩ ngh ĩa trùm lên nhau Boats and boating RT Ships Ships RT Boats and boating (2) N i m t mơn ngành khoa h c v i đ i t ưng nghiên c u c a nĩ Earthquakes RT Seismology Epithelial cells RT Exfoliative cytology Entomology RT Insects (3) N i nhĩm ng ưi v i l ĩnh v c mà h ho t đ ng Physicians RT Medicine 59
31. (4) N i m t thu t ng đ n các thu t ng khác cĩ m i liên quan g n g ũi Drugs–Overdosage RT Medication errors Clinical socialogy RT Social psychiatry Purchasing power RT Income 4.4 Tham chi u “See Also” (C ũng xem) ð làm gn nh cho b tiêu đ ch đ , đơi khi tham chi u SA (See Also), ti ng Vi t là “C ũng xem” cũng đưc xây d ng. Tham chi u này cĩ ngh ĩa là c ũng xem t m t tiêu đ đ n m t nhĩm các tiêu đ. Nhĩm các tiêu đ này là nh ng tiêu đ riêng l , đưc coi nh ư là nh ng ví d đin hình cho m t d ng tiêu đ nào đĩ. Tham chi u này nh c ng ưi dùng đn xem nh ng tiêu đ c th h ơn và h ưng ng ưi dùng đn ki u tiêu đ phù h p hơn v i nhu c u tìm tin c a h . Tham chi u “C ũng xem” th hi n cách ti p c n m đ ng ưi dùng t l a ch n. đây khơng đư a ra các tiêu đ c th , mà g i ý ng ưi dùng t xác đ nh thu t ng cho vi c tìm tin c a mình. Tr ưc đây ki u tham chi u này th ưng đưc dùng đ ch t m t tiêu đ chung đ n các thành viên tr c thu c t h p chung đĩ và kèm theo vài ví d c th [19]. Ví d : Tools SA individual specific tools, e.g. Files and rasps; Saws Ngh ĩa là: C ũng xem các d ng c c th nh ư là gi ũa và gi ũa g ; C ưa. Ngày nay, LC th ưng s d ng các tham chi u c th h ơn là các tham chi u SA. Ví d : Tools NT Agricultural implements Artists’ tools Axes Bench vises Carpentry–Tools Tuy nhiên, cĩ nh ng tr ưng h p khơng th ho c khơng c n thi t s d ng tham chi u chi ti t thì ng ưi ta v n s d ng tham chi u chung SA. Hi n nay, trong b LCSH cĩ ba ki u tham chi u lo i này nh ư sau: (1) Tham chi u SA ch đ n các ph đ t do. Economic history (Not Subd Geog) SA subdivision Economic conditions under names of countries, cities, ect. Ngh ĩa là: C ũng xem ph đ Economic condition d ưi tên c a các qu c gia, thành ph (2) Tham chi u SA t m t tiêu đ ch đ đ n m t lo i ho c m t ki u c a tên tiêu đ mà th ưng tên g i này khơng cĩ trong b tiêu đ ch đ . Bible–Biography SA names of individuals mentioned in the Bible, e.g. Mary, Blessed 60
32. Virgin, Saint Ngh ĩa là: C ũng xem tên c a các nhân v t đưc đ c p đ n trong Kinh Thánh, nh ư là Mary, Blessed và Virgin, Saint (3) Tham chi u SA ch đ n các tiêu đ cĩ t b t đ u gi ng nhau ho c t cùng g c. Heart SA heading beginning with the words Cardiac or Cardiogenic Ngh ĩa là: C ũng xem các tiêu đ b t đ u b ng t Cardiac ho c Cardiogenic 4.5 Tham chi u cho tiêu đ tên g i Do ch ưa cĩ m t b tiêu đ ch đ chu n b ng ti ng Vi t đưc s d ng ph bi n trong các th ư vi n Vi t Nam, ph n trình bày này s d a hồn tồn vào các h ưng d n ca LC và ví d trích ra t b LCSH. Tham chi u cho tên cá nhân Da vào AACR2R và H s ơ tên g i (Name files) ng ưi ta t o l p tham chi u cho tiêu đ là tên cá nhân. Ví d : Lewis, C. S. (Clive Staples), 1898-1963 See reference from (Xem tham chi u t ): Lewis, Jack, 1898-1963 Hamilton, Clive, 1898-1963 Clerk, N. W., 1898-1963 Lewis, Clive Staples, 1898-1963 Onassis, Jacqueline Kennedy, 1929- See reference from (Xem tham chi u t ): Kennedy, Jacqueline Bouvier, 1929- Bouvier, Jacqueline, 1929- ði v i các tác gi đươ ng đi ho c nh ng tác gi ho t đ ng trong nhi u l ĩnh v c (nên cĩ th cĩ nhi u tiêu đ v h ) thì ch dùng m t tên g i cĩ giá tr khi thi t l p tiêu đ cho các tài li u nĩi v h mà thơi [20]. Ví d : Twain, Mark, 1835-1910 For works of this author written under other names, search also under Clemens, Samuel Langhorne, 1835-1910 [ði v i các tài li u c a tác gi này đưc vi t d ưi bút danh khác thì c ũng tìm d ưi tiêu đ Clemens, Samuel Langhorne, 1835-1910 ho c Snodgrass, Quintus Curtius, 1835-1910] Clemens, Samuel Langhorne, 1835-1910 Works by this author are usually entered under Twain, Mark, 1835-1910. For a listing of other manes used by this author, search also under Twain, Mark, 1835-1910 Subject Usage: This heading is not valid for use as a subject. Works about this person are entered under Twain, Mark, 1835-1910 Ngh ĩa là: Tài li u c a tác gi này th ưng cĩ tiêu đ Twain, Mark, 1835-1910 61
33. ði v i các tên g i khác đưc dùng cho tác gi này thì c ũng tìm d ưi tiêu đ Twain, Mark, 1835-1910 Tiêu đ này khơng cĩ giá tr . Tài li u v cá nhân này đưc tp h p dưi tiêu đ Twain, Mark, 1835-1910 Snodgrass, Quintus Curtius, 1835-1910 Works by this author are usually entered under Twain, Mark, 1835-1910. For a listing of other names used by this author, search also under Twain, Mark, 1835-1910 Subject Usage: This heading is not valid for use as a subject. Works about this person are entered under Twain, Mark, 1835-1910 Ngh ĩa là: Tài li u c a tác gi này th ưng cĩ tiêu đ Twain, Mark, 1835-1910 ði v i nh ng tên g i khác c a tác gi thì c ũng tìm d ưi tiêu đ Twain, Mark, 1835- 1910 Tiêu đ này khơng cĩ giá tr . Tài li u v cá nhân này đưc tp h p dưi tiêu đ Twain, Mark, 1835-1910 Tham chi u cho các tiêu đ v nhân vt h ư c u, th n tho i c ũng đưc t o l p và duy trì trong b LCSH. Tham chi u UF ho c RT đưc làm t nh ng tên g i khác và nh ng yu t truy c p khác đ n tiêu đ lo i này. Finn, Huckleberry (Fictitious character) UF Huckleberry Finn (Fictitious character) Randolph, Snooky (Fictitious character) UF Snooks (Fictitious character) Snooky (Fictitious character) Zeus (Greek deity) BT Gods, Greek RT Jupiter (Roman deity) Tham chi u cho tên c ơ quan, t ch c Gi ng nh ư tiêu đ cho tên g i cá nhân, tên c ơ quan, t ch c đưc t o l p d a vào AACR2 và đưc tp h p trong H s ơ tên g i (Name file). ð i v i c ơ quan, t ch c mà cĩ s thay đ i tên g i thì s t o l p các tiêu đ l n l ưt d ưi c tên g i tr ưc đây và hi n nay c a c ơ quan, t ch c đĩ. American Library Association. Information Science and Automation Division Search also under the later heading (C ũng tìm d ưi tên g i sau này): Library and Information Technology Association (U.S.) Library and Information Technology Association (U.S.) Search also under the earlier heading (C ũng tìm d ưi tên g i tr ưc đây): American Library Association. Information Science and Automation Division 62
34. Tham chi u cho tên đa lý ða danh hành chính: Tiêu đ đ a danh hành chính và tham chi u đưc t o l p da vào AACR2 và đưc tp h p trong H s ơ tên g i (Name file). Austria See references from (Xem các tham chi u t ): Ostmark Alpen- und Donau-Reichsgae Ausztria Osterreich See also references from (C ũng xem các tham chi u t ): Austro-Hungarian Monarchy Holy Roman Empire George Town (Pinang) See references from: Georgetown (Pinang) George Town, Pulau Pinang Pinang (Pinang) Penang (Pinang) Gearge Town (Malaysia) ða danh phi hành chính: Tiêu đ đ a danh phi hành chính và các tham chi u đưc t o lp và tp h p trong b LCSH. Tham chi u UF đưc làm cho các tên g i khác, k c tên g i tr ưc đây, các hình th c ngơn ng khác, và các y u t truy c p khác c a đ a danh. Tham chi u BT đưc làm cho các tiêu đ t ng quát đưc phân chia chi ti t theo tên qu c gia ho c là đơ n v chính tr cao nh t c a tiêu đ đ a danh phi hành chính. Berkeley, Vale of (England) UF Vale of Berkeley (England) BT Valleys–England Bierzo (Spain) UF El Bierzo (Spain) Costa del Sol (Spain) UF Sol, Costa del (Spain) BT Coasts–Spain Cumberland River (Ky. and Tenn.) BT River–Kentucky BT River–Tennessee El Rancho Gumbo (Mont.) UF Rancho Gumbo (Mont.) BT Ranches–Montana 63
35. Gallipoli Peninsula (Turkey) UF Big Geysers (Calif.) The Geysers (Calif.) BT Geysers–California Mojave Desert (Calif.) UF Mohave Desert (Calif.) BT Deserts–California Mississippi River BT Rivers–United States NT Mississippi Embayment Saint Anthony Falls (Minn.) Pompeii (Extinct city) UF Pompei (Extinct city) Pompeii (Ancien city) BT Extinct cities–Italy Italy–Antiquities Texas Panhandle (Tex.) UF Panhandle (Tex. : Region) S thay đ i đ a danh: Trong tr ưng h p cĩ s thay đ i đ a danh do cĩ s sáp nh p hay phân tách đa ph ươ ng, trong đĩ các tên g i khác nhau c a cùng m t đ a ph ươ ng đưc s d ng làm tiêu đ cho các tài li u đ c p đ n nh ng th i k ỳ khác c a đ a ph ươ ng, thì tham chi u RT đưc t o l p gi a các tiêu đ tên g i tr ưc đây và hi n t i c a đ a ph ươ ng. Nh ng tham chi u này đưc trình bày trong nh ng bi u ghi cĩ giá tr nh ưng khơng nh t thi t ph i trình bày trong b LCSH. Sau đây là nh ng ví d c a các bi u ghi cĩ giá tr th hi n s thay đ i đ a danh. Germany Here are entred works on Germany for the pre-1949 period, the Territories under Allied Occupation, and East Germany and West Germany, collectively, for the post-1949 period, as well as works on Germany since reunification in 1990. Ngh ĩa là: đây t p trung nh ng tài li u v n ưc ð c trong th i k ỳ tr ưc năm 1949, lãnh th dưi s chi m gi c a quân đ ng minh, và Tây ðc và ðơng ðc nĩi chung trong th i k ỳ sau năm 1949, c ũng nh ư tài li u v n ưc ð c t khi th ng nh t t n ăm 1990. German (East) Here are entered works on the Democratic Republic established in 1949 and works on the eastern part of Germany before 1949 and since reunification in 1990. Ngh ĩa là: đây t p trung tài li u v C ng hịa Dân ch ð c t năm 1949, và nh ng tài li u v ph n đơng c a n ưc ð c tr ưc năm 1949 và t khi th ng nh t đ t n ưc t n ăm 1990. 64
36. UF East Germany Eastern Germany German Democratic Republic Germany (Democratic Republic, 1949- ) Germany (Territory under Allied occupation, 1945-1955) Germany, Democratic Republic of Germany, East Germany, Eastern BT Germany Germany (West) Here are entered works on the Federal Republic established in 1949, and works on the western part of Germany before 1949 and since reunification in 1990. Ngh ĩa là: đây t p trung tài li u v C ng hịa Liên bang ðc t năm 1949, và nh ng tài li u v ph n tây c a n ưc ð c tr ưc năm 1949 và t khi th ng nh t đ t n ưc t năm 1990. UF German Federal Republic Germany (Federal Republic, 1949- ) Germany (Territory under Allied occupation, 1945-1955) Germany, Federal Republic of Germany, West Germany, Western West Germany Western Germany NT Ruhr (Germany : Region) BT Germany 4.6 Chú gi i Ngồi nh ng tham chi u k trên, cĩ m t s tr ưng h p tiêu đ c n m t ghi chú ho c chú gi i xác đnh rõ ph m vi ý ngh ĩa c a tiêu đ (Scope notes). Vi c này giúp cho cán b biên m c gi đưc tính n đ nh trong quá trình biên m c ch đ . Do ch ưa cĩ m t b tiêu đ ch đ chu n b ng ti ng Vi t đưc s d ng ph bi n trong các th ư vi n Vi t Nam, ph n trình bày này s d a hồn tồn vào các h ưng d n ca LC và ví d trích ra t b LCSH. Nhìn chung, trong b LCSH, chú gi i lo i này cung cp nh ng thơng tin liên quan t i đ nh ngh ĩa c a tiêu đ ho c m i liên quan c a tiêu đ vi các tiêu đ khác và cách áp d ng. ðnh ngh ĩa Trong tr ưng h p tiêu đ th hi n m t khái ni m m i ch ưa đưc thơng d ng và ch ưa cĩ nhi u t đin đ nh ngh ĩa, chú gi i s ch ra đ nh ngh ĩa cho thu t ng làm tiêu đ. Ví d: Host country (Business) Here are entred works on the countries, other than the home country, where the activities of an international business enterprise take place. 65
37. [ đây bao g m các tài li u v các qu c gia, khơng ph i là qu c gia là ch đ u t ư, mà là n ơi đang di n ra các ho t đ ng kinh doanh c a các cơng ty liên doanh đa qu c gia.] Lost architecture Here are entered works on building, structures that are were accidentally or purposefully destroyed or demolished. [ đây bao g m các tài li u v các cơng trình ki n do con ng ưi hay thiên nhiên đã phá h y ho c làm hư h ng.] Western and Northern Territories (Porland) Here are entered works which discuss the former German areas of Porland that lie east of the Oder-Neisse Line. [ đây bao g m nh ng tài li u bàn lu n đ n các vùng đt c a ð c, tr ưc đây tr c thu c Ba Lan, nm mi n đơng c a Oder-Neisse Line.] Mi liên quan v i các tiêu đ khác Chú gi i ch ra ph m vi c a m t tiêu đ và l ưu ý đn s trùng l p ho c chi ti t h ơn c a tiêu đ. Ví d : Amateur plays Here are entered collections of plays, skits, recitations. v.v. for production by nonprofessionals. Works about, including history and criticism of, such plays are entered under Amateur theater . [ đây bao g m các tuy n t p k ch, th ơ trào phúng, th ơ truy n dành cho các di n viên khơng chuyên trình di n. Các tài li u v nh ng v k ch d ng này, bao g m c tài li u bình lu n, phê bình, thì đưc đ t d ưi tiêu đ Amateur theater .] Amateur theater Here are entered works about, including history and criticism of, productions of plays, skits, recitations for productions by nonprofessionals. Collections of such plays are entered under Amateur plays. [ đây bao g m nh ng tài li u v vi c trình di n các v k ch, th ơ c a các di n viên khơng chuyên, bao g m c các tài li u bình lu n, phê bình. Tuy n t p c a nh ng v kch d ng này thì đt d ưi tiêu đ Amateur plays .] Multiculturalism Here are entered works on policies or programs that foster the preservation of different cultural identities, including customs, languages, and beliefs, within a unified society such as a state or nation. Works on the condition in which numerous distinct ethnic, religious, or cultural groups coexist within one society are entered under Pluralism (Social sciences) [ đây bao g m nh ng tài li u v chính sách ho c các ch ươ ng trình b o tr cho vi c bo t n các nét đc tr ưng văn hĩa khác nhau, bao g m phong t c, ngơn ng , tín ng ưng trong m t xã hi, ví d trong m t ti u bang hay m t qu c gia. Tài li u v điu ki n trong đĩ nhi u t c ng ưi, tơn giáo, ho c nhĩm v ăn hĩa cùng chung s ng trong mt xã h i thì đt d ưi tiêu đ Pluralism (Social science)] 66
38. World War, 1939-1945–Occupied territories Here are entered works on enemy occupied territories discussed collectively. Works on the occupation of an individual country are entered under the name of the country with appropriate period subdivision Belgium–History–Greman occupation, 1940-1945. [ đây bao g m các tài li u v vi c xâm l ăng lãnh th nĩi chung. Nh ng tài li u nĩi v s xâm chi m mt đ t n ưc thì đưc đ t d ưi tiêu đ tên đt n ưc đĩ ghép v i các ph đ th i gian t ươ ng thích, nh ư là Belgium–History–Greman occupation, 1940-1945.] Hưng d n, gi i thích, ch ch Chú gi i thu c d ng này cung c p thơng tin v vi c t o thêm các đim truy nh p b sung, v các ph đ đưc s d ng d ưi tiêu đ và nh ng ch d n chung đn các tiêu đ khác. School prose For works limited to one school, the heading is qualified by nationality and subdivided by place, and an additional subject entry is made under the name of the school. [ði v i các tài li u gi i h n trong khuơn kh m t trưng h c, tiêu đ đưc b ngh ĩa bng tên qu c gia và ghép v i ph đ đ a lý, đ ng th i làm thêm m t đim truy c p b sung d ưi tên g i c a tr ưng đĩ.] Developing countries Here are entered comprehensive works on those countries having relatively low per capita incomes in comparision with North American and Western European countries. This heading may be subdivided by those topic subdivisions used under name of regions, countries Developing countries–Economic conditions, and may be used as a geographic subdivision, Technology–Developing countries. [ đây bao g m tài li u t ng quát v nh ng qu c gia cĩ thu nh p đ u ng ưi t ươ ng đi th p so v i các n ưc B c M và Tây Âu. Tiêu đ này cĩ th đưc ghép v i ph đ đ tài s d ng d ưi tên g i c a m t vùng, m t qu c gia Developing countries– Economic condition, tiêu đ này c ũng cĩ th đưc dùng nh ư m t ph đ đ a lý, Technology–Developing countries.] 67
39. CH ƯƠ NG 5: ðNH TIÊU ð CH ð CHO TÀI LI U Các ch ươ ng t 1 đ n 4 đã trình bày các khía c nh c a ngơn ng tiêu đ ch đ bao gm các khái ni m, nguyên t c, ch c n ăng c a ngơn ng tiêu đ ch đ , c ũng nh ư các b ph n c u thành c a b tiêu đ ch đ . Ch ươ ng này s t p trung vào khía c nh ng dng c a ngơn ng tiêu đ ch đ đnh ra các đim truy c p cho tài li u theo n i dung ch đ . Các v n đ liên quan đn phân tích n i dung tài li u và các quy đnh trong vi c đnh ch đ s đưc trình bày, phân tích và minh h a m t cách chi ti t. 5.1 ðnh tiêu đ ch đ Nh ư đã trình bày trong ch ươ ng 1, đnh tiêu đ ch đ cho tài li u, cũng cĩ khi đưc gi t t là đnh ch đ , là quá trình phân tích n i dung tài li u nh m xác đ nh đ tài và các khía c nh nghiên c u c a tài li u, trình bày đ tài và các khía c nh này d ưi d ng tiêu đ ch đ . Quá trình này đưc th c hi n thơng qua hai giai đon chính. M t là phân tích n i dung tài li u nh m xác đnh ch đ n i b t ca tài li u, các khía c nh ho c gĩc đ nghiên c u c a ch đ và các m i liên quan. Hai là xác đnh tiêu đ ch đ cho tài li u bng cách s d ng b tiêu đ ch đ chu n tìm ra các tiêu đ thích h p th hi n ch đ và các khía c nh nghiên c u c a tài li u. Trong tr ưng h p tiêu đ thích h p ch ưa cĩ trong b tiêu đ chu n ho c th ư vi n ch ưa cĩ m t b tiêu chu n (đnh tiêu đ ch đ t do) thì ti n hành vi c la ch n thu t ng làm tiêu đ cho n i dung tài li u và xây d ng các tham chi u c n thi t cho tiêu đ. Quá trình đnh tiêu đ ch đ địi h i cán b biên m c m t m t ph i tuân th ph ươ ng pháp lu n chung v ngơn ng tiêu đ ch đ và đnh tiêu đ ch đ ; mt m t ph i c th hĩa vi c phân tích và t o tiêu đ theo đ c thù riêng c a t ng th ư vi n. Vi c c th hĩa này ph thu c vào đi t ưng s d ng th ư vi n, di n n i dung thơng tin và các khía cnh đưc th ư vi n ưu tiên, c ũng nh ư các quy đnh, chính sách n i b c a th ư vi n. 5.2 Phân tích n i dung tài li u ð xác đ nh đưc ch đ , các khía c nh ho c gĩc đ nghiên c u và các m i liên quan ca ch đ thì ph i nghiên c u, phân tích n i dung tài li u. Nĩi m t cách khác, đây là quá trình tìm hi u tài li u - thơng qua ngơn ng , hình nh đưc th hi n trong tài li u tìm hi u đi t ưng, hi n t ưng, s v t, v n đ đưc trình bày trong n i dung tài li u, ý tưng, m c đích ca tác gi - đ xác đ nh các ch đ n i b t và các khía c nh ho c gĩc đ nghiên c u c a n i dung tài li u. Thơng th ưng, ch đ n i b t đưc xác đ nh d a trên đi t ưng nghiên c u c a tài li u. ði t ưng nghiên c u cĩ th là các s v t c th , nh ư Sân bay, Máy cày, Lúa, Go, Chĩ, Mèo ; cĩ th là m t đ a đim c th nh ư Vi t Nam, Hà N i, V nh H Long ; cĩ th là m t nhân v t c th nh ư H Chí Minh, Francois Mitterrand ; cĩ th là các v n đ bao quát nh ư Giáo d c, Xây d ng, S c kh e; cĩ th là các khái ni m tr u t ưng nh ư Ni m tin tơn giáo, Giá tr v ăn hĩa, Danh d ; cĩ th là các ho t đ ng và hi n t ưng nh ư Sinh tr ưng, Quang h p, Bão l t. Nhìn chung, m i ngành khoa h c cĩ h th ng đi t ưng nghiên c u c a nĩ [5]. Ví d , ngành nơng nghi p cĩ các đ i t ưng nghiên cu nh ư là Lúa, Ngơ, Cây l ươ ng th c, Phân bĩn, Gia súc ; ngành kinh t cĩ các đ i tưng nghiên c u nh ư là Ngân hàng, Tín d ng, ð u t ư, L i nhu n . Tuy nhiên, cn lưu ý r ng, khơng ph i ch cĩ đ i t ưng c a các ngành khoa h c mà b n thân các 68
40. ngành khoa h c c ũng đưc coi là ch đ c a tài li u, ngh ĩa là Tốn h c, V t lý, Sinh hc c ũng cĩ th là ch đ c a tài li u. Khía c nh nghiên c u đưc xác đ nh da trên nhi u y u t bao g m quan đim nghiên cu, gĩc đ nghiên c u, nh ng tác đ ng đ i v i nghiên c u, ph ươ ng pháp nghiên c u, cơng d ng c a nghiên c u, đa đim liên quan và th i đim liên quan đn nghiên c u, và nét đc bi t ca hình th c v t lý ho c lo i hình ho c th lo i c a tài li u. Nhìn chung, vi c phân tích n i dung tài li u ph thu c r t nhi u vào trình đ, hi u bi t, kinh nghi m và quan đim cá nhân c a cán b biên m c. Trên th c t , r t khĩ cĩ đưc s th ng nh t gi a các cán b biên m c khi phân tích n i dung tài li u đ xác đ nh ch đ và các khía c nh c a ch đ . Tuy nhiên, cĩ m t nguyên t c chung là, đ gia t ăng tính hi u qu c a h th ng tìm tin theo ch m c thì quá trình đnh ch m c ph i cung cp đ y đ và c th các đim truy c p cho tài li u [10]. Vì v y, khi phân tích n i dung tài li u, cán b biên m c c n nh n di n đưc t t c ( đ y đ ) các n i dung đưc trình bày trong tài li u đ cĩ th t o ra đ y đ các đim truy c p cho tài li u. ð ng th i, vi c phân tích ni dung cĩ trong tài li u và đnh ra các đim truy c p càng c th và chi ti t càng t t. ð c g ng phân tích đưc đ y đ và c th thì c n nghiên c u các y u t sau đây khi tìm hi u tài li u: - Nhan đ - Chú gi i và tĩm t t - Mc l c, tên các ch ươ ng, ph n chính, b ng bi u, hình v minh h a - Li gi i thi u, l i nh p đ , l i k t lu n - Chính v ăn c a tài li u. Nhan đ Nhan đ th ưng ph n nh ch đ chính c a tài li u, nh t là các tài li u khoa h c k thu t và khoa h c t nhiên. H u h t nh ng tài li u nh ư t đin, bách khoa tồn th ư, s tay tra c u, c m nang, t p b n đ , sách giáo khoa, giáo trình, sách chuyên kh o, k yu, nhan đ th ưng ph n ánh n i dung c a tài li u. Ví d : Nhan đ: 50 câu h i ch n l c và tr l i mơn tri t h c / V ươ ng T t ð t, Nguy n Th Hà. H.: Chính tr qu c gia, 2000. T nhan đ cĩ th nh n đ nh r ng: - Tri t h c là ch đ ca tài li u Nhan đ: Cơng ngh ch t o máy / ð ng V ũ Giao. H.: ð i h c và Trung h c chuyên nghi p, 1978. T nhan đ cĩ th nh n đ nh r ng: - Ch t o máy là ch đ c a tài li u - Cơng ngh là khía c nh nghiên c u c a ch đ . Tuy nhiên, nu ch d a vào nhan đ đ xác đ nh ch đ cho tài li u thì cĩ th s m c sai l m. Cĩ nhi u tr ưng h p, nhan đ khơng th hi n đưc n i dung tài li u. Cĩ th vì mu n nhan đ ng n g n, các tác gi khơng tìm cách th hi n ht ý ngh ĩa c a ch đ 69
41. trên nhan đ. Nh t là trong lĩnh v c v ăn hĩa, v ăn h c, ngh thu t, khĩ cĩ th nh n bi t đưc ch đ c a tài li u thơng qua nhan đ do các tác gi đã châm ngơn hĩa hay dùng phép n d khi đ t nhan đ . Trong nh ng tr ưng h p này, da vào nhan đ s khơng đm b o tính chính xác khi xác đnh ch đ cho tài li u. Bên c nh nhan đ chính, nhan đ ph và tùng th ư c ũng là nh ng y u t cĩ kh n ăng làm sáng t ch đ c a tài li u. Qua nhan đ ph , cĩ th nh n ra nh ng thơng tin v ý ngh ĩa, v đ i t ưng b n đ c c ũng nh ư hình th c và lo i hình ca tài li u. Chú gi i, tĩm t t Thơng qua chú gi i, tĩm t t, t t nh t là do tác gi vi t, chúng ta cĩ th rút ra n i dung ct lõi c a tài li u. Mc lc, tên ch ươ ng, tên ph n, minh h a Mc l c cung c p c u trúc c a n i dung tài li u, thơng qua đĩ cĩ th nh n bi t các v n đ chính đưc nghiên c u trong tài li u và các gĩc đ nghiên c u c a t ng v n đ . Vi c xem xét tên các ch ươ ng, ph n và các chi ti t minh h a c ũng giúp hi u rõ vn đ ct y u đưc trình bày trong tài li u. ðơi khi l i gi i thi u bĩng b y, hoa m khi n ng nh n n i dung c a tài li u, nh ưng m c l c và các chi ti t minh h a s cho th y c th các v n đ đưc trình bày trong n i dung tài liu. Li gi i thi u, l i nh p đ , l i k t lu n, và m t s y u t khác Các y u t này giúp nh n bi t giá tr c a tài li u, ph m vi ng d ng c a tài li u, đ i tưng s d ng c a tài li u. Ngồi ra ph n tài li u tham kh o c ũng giúp hi u thêm n i dung tài li u. Nh ng chi ti t nh ư nhà xu t b n, c ơ quan xu t b n c ũng gĩp ph n trong vi c tìm hi u n i dung c a tài li u. Ví d nh ư nhà xu t b n S Th t th ưng xu t b n sách cĩ n i dung tri t h c, chính tr , pháp quy n, t ch c chính tr , trong khi đĩ nhà xu t b n V ăn hc th ưng xu t b n sách cĩ n i dung liên quan đn văn hĩa, ngh thu t, phê bình v ăn h c. Chính v ăn Trong nhi u tr ưng h p, đ hi u đưc n i dung c a tài li u địi h i ph i đ c chính v ăn. Thơng th ưng ng ưi ta đ c nh ng đon v ăn m đ u các ch ươ ng, ph n, các đon đưc in đm, in nghiêng, đc l ưt nh ng đon xét th y quan tr ng. Trong tr ưng h p ch ưa ch c ch n xác đ nh đưc ch đ thì ti n hành đc tồn v ăn ho c nh đ n s giúp đ ca các chuyên gia chuyên ngành. Tĩm l i, khi phân tích n i dung tài li u c n xem xét t t c các y u t k trên và ph i nh n di n đưc ý ngh ĩa c a t ng y u t . Cn ghi nh r ng tùy theo n i dung mà xác đnh s l ưng các ch đ ni b t ca m t tài li u; tránh vi c ti p c n tài li u m t cách phi n di n, ngh ĩa là ch nh n di n đưc m t vài khía c nh mà khơng nh n th y tồn th v n đ , hoc ng ưc l i, khơng nh n di n đưc các khía c nh c th c a v n đ . Vi c này s d n đn tình tr ng đnh thi u ho c sai tiêu đ ch đ cho tài li u. Bên c nh vi c nghiên c u các y u t k trên, mt s tài li u đã đư a ra mt lo t câu h i và đ ngh cán b biên m c bám theo các câu hi đĩ khi phân tích n i dung tài li u [7, 8]. Các câu h i đưc t ng h p và biên so n li nh ư sau: 70
42. - Tài li u nĩi v v n đ c th gì? - Vn đ đĩ cĩ liên quan đn mt khái nim/quá trình/ho t đ ng gì khơng? - Tài li u cĩ nĩi v m t ph ươ ng th c c th nào, nh ư là m t cơng c /k thu t/ph ươ ng pháp đưc s d ng trong quá trình/ho t đ ng đĩ khơng? - Vn đ /quá trình/ho t đ ng đĩ cĩ b các y u t nào tác đng khơng? - Tài li u cĩ t p trung nĩi đ n m t/vài y u t c th nào khơng? - Vn đ /quá trình/ho t đ ng đĩ cĩ xy ra ho c liên quan m t thi t v i m t đ a đim ho c m t kho ng th i gian c th nào khơng? - Vn đ /quá trình/ho t đ ng đưc phân tích d ưi m t quan đim c th nào khơng? - Tài li u cĩ nêu lên m c đích s d ng khơng? - Tài li u cĩ nh m đ n đ i t ưng b n đ c c th nào khơng? - Tài li u cĩ nh ng đim đ c bi t v hình th c v t lý, lo i hình, th lo i nào khơng? 5.3 Quy đnh chung trong vi c đ nh tiêu đ ch đ 5.3.1 Ngu n tiêu đ ch đ Cán b biên m c s d a vào các ngu n tiêu đ ch đ sn cĩ ch n m t ho c vài tiêu đ đ đ nh tiêu đ ch đ cho tài li u. Thơng th ưng ngu n tiêu đ này là mt b tiêu đ ch đ chu n mà th ư vi n ch n s d ng. Ti LC, ngu n tiêu đ bao g m b n in b LCSH, bn trên microfiche, CD-ROM và tr c tuy n, H s ơ ch đ , H s ơ tên g i, và Ph đ t do trong C m nang biên m c ch đ. H s ơ ch đ và n ph m tr c tuy n (online version) cĩ giá tr đươ ng th i nh t vì chúng đưc c p nh t th ưng xuyên. Trong H s ơ ch đ cĩ c các tiêu đ cĩ giá tr l n các tiêu đ đang đưc đ ngh c p nh t. D ưi các tiêu đ đang đưc đ ngh bao gi cũng cĩ các ghi chú nh ư là Proposed (tiêu đ đang đ ngh ), Being updated (tiêu đ đưc c p nh t), Revised HDG (hi u đính), cũng nh ư là cĩ các ghi chú v tình tr ng ca tiêu đ nh ư là Verified (tiêu đ đã đưc th m đ nh), Unverified (tiêu đ ch ưa đưc th m đ nh). B n in và microfiche thì khơng ch a tiêu đ ch ưa đưc th m đ nh. Tiêu đ trong H s ơ tên g i đưc hình thành d a theo AACR2R. Chúng bao g m tiêu đ cho tên ng ưi, tên c ơ quan, tên pháp nhân, và nhan đ th ng nh t. Danh sách các ph đ t do (free-floating) đưc trình bày trong C m nang Biên m c ch đ . Chúng cĩ th đưc kt h p v i các tiêu đ trong b LCSH ho c trong H s ơ tên g i. K t qu t o ra do s kt h p gi a tiêu đ chính và ph đ t do đưc th hi n trong bi u ghi th ư m c nh ưng khơng đưc li t kê trong b LCSH ho c trong H s ơ tên g i, tr khi chúng đưc dùng làm ví d minh h a ho c chúng c n cĩ các tham chi u, ho c chúng c n đưc đi kèm vi các ph đ khác n a. 5.3.2 Tiêu đ t ng quát và tiêu đ c th Nguyên t c Tiêu đ c th quy đ nh rng vi c tiêu đ đnh ch đ ph i th hi n n i dung c a tài li u m t cách chính xác và c th . Theo nguyên t c này, m t tài li u nĩi v Mèo thì tiêu đ s là Mèo hơn là Súc v t hay là Vt nuơi trong nhà. M c dù Súc v t và Vt nuơi trong nhà là nh ng tiêu đ t ng quát bao trùm lên tiêu đ Mèo, nh ưng thơng th ưng ng ưi ta s ch n tiêu đ ph n ánh n i dung tài li u m t cách c th ch khơng ch n tiêu đ ph n ánh n i dung t ng quát h ơn hay chi ti t h ơn so v i n i dung ca tài li u. 71
43. Tuy nhiên, trên th c t , cĩ khi m t tài li u khơng h n ch th hi n nh ng n i dung c th mà cịn th hi n n i dung y m c t ng quát. Vì th , mt tiêu đ c th d ưng nh ư ch ưa th a đáng đ th hi n đưc tr n v n ý ngh ĩa ni dung c a tài li u. Do đĩ, cn cĩ mt vài quy đnh đ x lý tr ưng h p này. D a theo chính sách biên m c c a LC, cĩ th k ra các quy đ nh đ x lý tr ưng h p này nh ư sau. (1) Khi tài li u là ti u s cá nhân thì to m t tiêu đ là tên riêng c a cá nhân (tiêu đ c th ) và m t tiêu đ th hi n giai c p/thành ph n ca cá nhân đĩ (tiêu đ t ng quát). Ví d: Nhan đ: Nguy n Ái Qu c nh ng n ăm tháng n ưc ngồi / ðng Hịa, 2005 Tiêu đ: H Chí Minh, 1890-1968. Ch t ch–Vi t Nam–Ti u s . (2) Khi m t tài li u cĩ n i dung chính bao quát m t ch đ, đ ng th i cĩ h ơn 20% dung l ưng đ c p đ n m t v n đ c th thì hai tiêu đ s đưc t o d ng: m t tiêu đ bao quát tồn b n i dung c a tài li u (tiêu đ t ng quát), và mt tiêu đ th hi n n i dung c a v n đ c th (tiêu đ phân tích). Ví d : Nhan đ: Ngh thu t tr ng v ưn cho các ngơi nhà cĩ di n tích khuơn viên nh / Jack Kramer, 1994 Tiêu đ: Vưn c nh. Vưn c nh quan. Trong ví d này, hai tiêu đ đưc t o d ng cho m t tài li u, chúng c ũng cĩ th là tiêu đ th b c c a nhau (V ưn c nh quan là tiêu đ ngh ĩa h p hơn ca Vưn c nh). (3) Trong m t s tr ưng h p, tài li u c n tiêu đ hai m c đ : tiêu đ tng quát và tiêu đ c th cho mt n i dung c a m t tài li u (t c là s cĩ chi ti t đưc l p l i trong hai tiêu đ này). Lo i tiêu đ này đưc áp d ng khi tài li u cĩ ch đ t ng quát và đ c p đn vi c ng d ng n i dung này vào m t đa ph ươ ng c th thì đnh hai tiêu đ, m t cho n i dung t ng quát, m t cho n i dung này đưc ng d ng vào đa ph ươ ng. Ví d : Nhan đ: Các n n kinh t : Kinh t Nh t B n/ E.L. Schwartz, 1994 Tiêu đ: Kinh t . Nh t B n–ðiu ki n kinh t . 5.3.3 Tiêu đ đúp Theo quy t c tiêu đ th ng nh t thì m t ch đ ch cĩ m t tiêu đ duy nh t, tuy nhiên trong m t vài tr ưng h p hai y u t trong m t ch đ cĩ giá tr t ươ ng đươ ng và vì th ch đ này c n tiêu đ đúp. Nĩi m t cách khác, ch đ này c n hai tiêu đ bao g m các yu t gi ng nhau và cùng ý ngh ĩa nh ưng khác nhau đim truy c p. Ví d : Nhan đ: ð ng minh lâu đ i nh t : Hoa K ỳ và Pháp t 1940 / Charles G. Cogan, 1994 Tiêu đ: Hoa K ỳ–Quan h ngo i giao–Pháp. Pháp–Quan h ngo i giao–Hoa K ỳ. 72
44. 5.3.4 S l ưng c a tiêu đ cho m i tài li u Tr ưc đây, do kích th ưc m c l c phi u b kh ng ch nên m t tài li u khơng nên cĩ s lưng tiêu đ quá nhi u. Chính vì v y mà m i tài li u cĩ kho ng hai ho c ba tiêu đ là nhi u. Tuy nhiên, trong nh ng n ăm g n đây các h th ng tìm tin đã đưc t đ ng hĩa, các th ư vi n đã cĩ nh ng quy đ nh linh đng h ơn trong vi c này đ tránh tình tr ng mt tin. V m t nguyên t c, s l ưng tiêu đ tùy thu c vào n i dung tài li u đưc biên m c. Cĩ khi ch c n m t tiêu đ là đ, th nh ưng cĩ nh ng tr ưng h p tài li u c n đ n m ưi tiêu đ. Ti LC, nhìn chung, m t tài li u cĩ th cĩ đ n sáu tiêu đ nh ưng tuy t đ i khơng đnh quá m ưi tiêu đ cho m t tài li u [19]. 5.3.5 Tr t t c a tiêu đ trong bi u ghi th ư m c Khi cĩ nhi u tiêu đ đưc th hi n trong m t bi u ghi th ư m c thì cĩ th tham kho cách s p x p c a LC nh ư sau. (1) Tiêu đ ch đ đ u tiên th hi n ch đ n i tr i nh t c a tài li u. (2) Nu ch đ n i tr i đưc th hi n b ng nhi u tiêu đ, thì ch đ nào phù h p v i s phân lo i nh t s đưc ch n đ ng đ u, ti p đ n là nh ng tiêu đ n i tri khác, sau đĩ li t kê nh ng tiêu đ th hi n n i dung th hai c a tài li u. (3) Nh ng tiêu đ th hi n n i dung th hai ho c nh ng tiêu đ giúp tăng c ưng các đim truy c p thì x p sau tiêu đ n i tr i và khơng theo tr t t c th nào. Ví d , trong tr ưng hp tài li u cĩ n i dung là ti u s cá nhân, tiêu đ đu tiên s là tên riêng c a ng ưi cĩ ti u s . Nh ng tiêu đ tng quát hay đưc t o l p đ th hi n nh ng khía c nh khác ho c ph n ánh các khía c nh mà th ư vi n quan tâm, nh ư là tiêu đ thành ph n/giai c p c a nhân v t, tiêu đ l ch s đ a ph ươ ng, thì đưc x p sau. 5.3.6 Mã tr ưng cho ch đ trong MARC Trong bi u ghi th ư m c, tiêu đ ch đ đưc mã hĩa d a theo kh m u MACR mà th ư vi n s d ng. Theo MARC 21 tiêu đ ch đ đưc mã hĩa nh ư sau [1]. Tr ưng 600 : ðim truy c p ch đ là Tên cá nhân Ch th Ch th 1: D ng d n t c a tên ng ưi 0- Tr t t thu n 1- Tr t t đ o 3- Tên dịng h Ch th 2: B t v ng cĩ ki m sốt, n ơi ch n ra tên ng ưi. 0- Khơng xác đnh ngu n c a thu t ng làm tiêu đ ch đ 7- Ngu n đưc ghi trong tr ưng con $2 Tr ưng con $a- Tên ng ưi $b- Ch s ch th b c vua chúa, giáo hồng ( đ nh t, đ nh , ) 73
45. $c- Ch c danh và t khác đi kèm v i tên $q- Dng đ y đ h ơn c a tên $t- Nhan đ c a tác ph m $v- Ph đ hình th c $x- Ph đ chung $y- Ph đ th i gian $z- Ph đ đ a lý $2-Ngu n c a thu t ng tiêu đ Tr ưng 610 : ðim truy c p ch đ là Tên c ơ quan Ch th Ch th 1: Dng d n t c a tên t ch c 1-Tên pháp lý ( đơ n v hành chính lãnh th ) 2-Tên vi t theo trình t thu n Ch th 2: T đin chu n 1- Khơng xác đnh ngu n 7- Ngu n c a ch đ ghi trong tr ưng con $2 Tr ưng con $a-Tên t ch c ho c tên pháp lý (KL) $b- Tên t ch c/ h i ngh tr c thu c (L) $c- ða đim h i ngh (KL) $d- Năm t ch c hi ngh (L) $t- Nhan đ tài li u $v- Ph đ hình th c $x- Ph đ chung $y- Ph đ th i gian $z- Ph đ đ a lý $2- Ngu n c a tiêu đ ho c thu t ng Tr ưng 650 : ðim truy c p ch đ là Tên đ tài Ch th Ch th 1: Cp đ c a ch đ #- Khơng cĩ thơng tin MARC 21VN khơng xác đnh c p đ ch đ . Do đĩ, ch s d ng d u #. Ch th 2: T đin t chu n s d ng đ ch n đ m c ch đ 74
46. 0 - TVQH M 4 - Khơng xác đnh ngu n 7 - Ngu n c a đ m c ghi trong tr ưng con $2 Tr ưng con $a- ð mc ch đ / T khố (KL) $2- Ngu n c a thu t ng đ m c ch đ / t khĩa Tr ưng 651 : ðim truy c p ch đ là Tên đa lý Ch th Ch th 1: Khơng xác đnh # (Kho ng tr ng)- khơng xác đnh Ch th 2: T đin t chu n s d ng đ ch n đ m c ch đ 4- Khơng xác đnh ngu n 7- Ngu n c a thu t ng / đ m c ghi trong tr ưng con $2 Tr ưng con $a- ða danh (KL) $2- Ngu n c a t khố/ đ m c Tr ưng 653 : ðim truy c p ch đ là Tiêu đ ch đ t do (tiêu đ ch ưa ki m sốt) Ch th Ch th 1: Khơng cĩ thơng tin # (Kho ng tr ng) – Khơng cĩ thơng tin Ch th 2: Khơng xác đnh # (Kho ng tr ng) – Khơng xác đnh Tr ưng con $a- Tiêu đ ch đ t do 5.4 Quy đnh c th trong vi c đ nh tiêu đ ch đ Khơng ph i lúc nào ng ưi ta c ũng cĩ th t o ra m t tiêu đ th hi n đưc tồn b n i dung c a tài li u. Cĩ r t nhi u tài li u liên quan đn nhi u đ tài ho c cĩ ch đ ph c hp, vì v y, nh ng tài li u đĩ địi h i ph i cĩ nhi u tiêu đ. Th m chí, cĩ tài li u ch liên quan đn m t ch đ riêng l c ũng cĩ lúc địi h i ph i cĩ nhi u tiêu đ. Sau đây là nh ng h ưng d n c ơ b n v cách đ nh tiêu đ ch đ đ i v i các tài li u th ưng g p trong th c t biên m c ch đ . 75
47. 5.4.1 Tài li u cĩ m t đ tài Nu cĩ m t tiêu đ trong b tiêu đ ch đ chu n ca th ư vi n th hi n đưc chính xác, tr n v n n i dung c a tài li u thì ch c n đ nh m t tiêu đ này cho tài li u là đ. Ví d : Nhan đ: G ươ ng hy sinh : g ươ ng m ưi nhà Bác h c n i ti ng, nh ng ng ưi đã c ng hi n c cu c đ i cho s nghi p khoa h c ca nhân lo i / Nguy n Hi n Lê. 1995 Tiêu đ: Nhà bác h c–Ti u s và s nghi p. Nhan đ: ðá Granite / D.B. Clarke. 1992 Tiêu đ: Granite. Nhan đ: ð a t ng h c / Pierre Cotillon. c1992 Tiêu đ: ða t ng h c. Nhan đ: M u th / Steven K. Thompson. c1992 Tiêu đ: Mu th (Th ng kê) Nhan đ: ð ng sau s qu ng cáo : khám phá l i nh ng đim c t lõi c a qu n lý / Robert G. Eccles, Nitin Nohria, James D. Berkley. c1992 Tiêu đ: Qu n lý. Nhan đ: Your child’s development : from birth through adolescence : a complete guide for parents / by Richard Landsdown and Marjorie Walker. 1991 Tiêu đ: Child development. Nhan đ: Quality management : implementing the best ideals of the masters / Bruce Brocka and M. Suzanne Brocka. 1992 Tiêu đ: Total quality management. Trong tr ưng h p khơng tìm th y trong b tiêu đ ch đ mt tiêu đ th hi n đưc hồn tồn chính xác n i dung c a tài li u thì cĩ th dùng m t tiêu đ th hi n n i dung rng h ơn ho c là m t tiêu đ cĩ liên quan m t thi t đ n n i dung c a tài li u đ đ nh tiêu đ cho tài li u y. Ví d : Nhan đ: H th ng truy n thơng di đng trên m t đ t / Gary C. Hess. 1993 Tiêu đ: H th ng truy n thơng di đ ng. Tr m truy n thơng di đ ng. Nhan đ: A postmodern Tao : a guide to apprehending ways of meaning in pathless lands : seven contemplations with review / reflection exercises for geography, philosophy, and science students / Jim Norwine ; edited by Linda Ford Winans ; foreword by Steven Bindeman. c1993 Tiêu đ: Postmodernism. Tao. 76