Giáo trình Chăn nuôi cơ bản - Phạm Quang Hùng

Nội dung text: Giáo trình Chăn nuôi cơ bản - Phạm Quang Hùng

1. B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TR ƯNG ðI H C NÔNG NGHI P 1-HÀ N I MSc .Ph¹mQuangHïng–GS.TS.§ÆngVòB×nh ThS.NguyÔnV¨nTh¾ng–ThS.§onLiªn–ThS.NguyÔnThÞTó Chñbiªn: MSc .Ph¹mQuangHïng Gi¸otr×nh Ch¨n nu«i c¬ b¶n HNéi2006 1
2. Li nó i ñu Giá o trì nh Ch ăn nuôi c ơ b n (CNCB) ñư c m t s th y cô giá o trong khoa CNTY tr ư ng ðHNN I biên so n. Giá o trì nh nà y trang b cho sinh viên nh ng ki n th c c ơ b n nh t v cá c bi n phá p k thu t ch ăn nuôi trong giai ño n hi n nay và trong th i gian s p t i. Nh ng ki n th c nà y dù ng ñgi ng d y cho cá c ñi t ư ng là sinh viên ðH Nông nghi p mà không ñư c h c chuyên ngà nh ch ăn nuôi nh ư kinh t , tr ng tr t, c ơ khí Chú ng tôi ñã tham kh o nhi u tà i li u c a cá c tá c gi trong vàngoà i n ư c ñ biên so n giá o trì nh nà y. Nh ưng do yêu c u c a ñi t ư ng ph c vvà khuôn kh c a ch ươ ng trì nh nên cá c ch ươ ng ch gi i thi u nh ng ki n th c c n thi t nh t. Trong ch ng m c, giá o trì nh biên so n và xu t b n l n ñu tiên nên không trá nh kh i thi u só t. Mong cá c ñc gi thông c m và gó p ýñ b sung giá o trì nh hoà n thi n h ơn. Cá c tá c gi 2
3. Bà i m ñu I. Tm quan tr ng c a ngành ch ăn nuôi 1.1. Cung c p th c ph m Con ng ư i c n ph i có nh ng ch t dinh d ư ng ñ duy trì s sng. Ngoà i n ư c và không khí , con ng ư i c n nh ng nguyên li u cung c p n ăng l ư ng, cung c p nh ng ch t c n thi t ñ cu t o nên c ơ th ñ con ng ư i sinh tr ư ng vàphá t tri n. M t trong nh ng ngu n nguyên li u là th c ph m mà gia sú c, gia c m ñã cung c p nh ư tr ng, th t, s a,cógiátr dinh d ư ng cao, không nh ng cung cp thêm ch t b màcò n thay th mt ph n l ươ ng th c. 1.2. Cung c p phân bó n Phân do gia sú c th i ra hà ng ngà y là phân h u c ơ, cótá c d ng là m t ăng thêm ñ xp vàñphìc a ñt. Phân nà y cóhà m l ư ng cao v nit ơ, ph t p há t và kali , ñóng gó p tí ch c c và o vi c thâm canh t ăng n ăng su t cây tr ng. Lư ng phân do gia sú c, gia c mth i ra: Trung bì nh: Gà : 50 - 60 kg/con/n ăm V t : 75 - 90 kg/con/năm Ng ng : 125 - 150 kg/con/n ăm Trâu : 4500 kg/con/n ăm Ln : 1000 kg/con/n ăm. 1.3. Cung c p s c ké o Hi n nay ñi v i n ư c ta ch ăn nuôi cò n là ngu n s c ké o chí nh cho ngà nh tr ng tr t. Nh ư vi c khai thá c, v n chuy n g cá c lâm tr ư ng, vi c cà y, b a ñt, ké o xe v n chuy n hà ng hoá vn ñang là nhu c u l n v i nhân dân. Ngay c mt s nư c tiên ti n v n cò n ph i dù ng s c ké o c a gia sú c nh ư trâu,bò, ng a, l c ñà 1.4. Cung c p nguyên li u cho ngà nh công nghi p và y h c - Da, x ươ ng, s ng, mó ng: dù ng trong công nghi p vàth công nghi p t o ra cá c s n ph m nh ư gi y, dé p, bó ng, keo dá n, ñm ngh - Lông dù ng là m ch ăn g i, len vàcá c lo i áo m -Ngà nh y h c ñã sd ng m t g u ñ ch bi n thà nh m t s lo i thu c ch a b nh - Tr ng gàdù ng ñ ch vacxin, thu c bó ng nh 1.5. T n d ng ph ph ph m c a cá c ngà nh công, nông nghi p - Nh ư: cá m, t m, b i, - B t cá , bã m m, b ã bia, bãñu, - Bt th t, b t x ươ ng, b t má u, -V da, v dưa, -Bãmí a, r mt ñư ng, 1.6. Ph c v cho qu c phò ng - Nh ư: da là m bao sú ng, bao ñn - Ng a dù ng ñ cư i. 3
4. - C hódù ng ñ ph át hi n. -Voi ñ kéo và v n chuy n -Th t ñ nuôi quân 1.7 -Cung c p ngu n hàng xu t kh u - Con gi ng ñưc bán ra n ưc ngoài. - Da dùng ñ làm d y, áo m ũ ñ xu t kh u. -Th t h p là mt hà ng tiêu dù ng trong n ưc và xu t kh u. - Tr ng gia c m cò n là m tr ng mu i ñ tiêu dù ng và xu t kh u -V tr ng ñàñiu là m ñ trang s c ñ xu t kh u II. Tì nh hì nh ch ăn nuôi trong n ư c và trên th gi i 2.1. Tì nh hì nh ch ăn nuôi trong n ư c Vi t Nam là mt n ư c nông nghi p, có ngh tr ng lú a, ngô, khoai, s n và ch ăn nuôi ln, gà , v t, ngan, ng ng, trâu bò ñã t lâu ñi. 2.1.1. Tì nh hì nh ch ăn nuôi l n Cá c gi ng l n c a Vi t Nam th ư ng nh con, cót ln c th p. Do vy t nh ng n ăm 1960, n ư c ta ñã ti n hà nh nh p m t s gi ng l n ngo i, ch yu ñ ph c v lai gi ng là chí nh. Trong cá c gi ng l n nh p t nư c ngoà i thì gi ng l n Landrace và Yorkshire ñang ñư c coi là 2 gi ng t t nh t vàñư c nuôi r ng rã i nhi u tr i ch ăn nuôi trong c nư c. Gi ng ln Yorkshire ñư c nh p t năm 1964 và gi ng l n Landrace ñư c nh p t năm 1970, ñây là 2 gi ng l n thiên h ư ng n c, v i t ln c trên 50%. Ln Landrace và Yorkshire ñư c lai v i ln cá i n i t o ra con lai F1 có 1/2 má u ngo i, và ti p t c dù ng l n ñc ngo i cho lai v i con cá i F1 ñt o ra con lai 3/4 và 7/8 má u ngo i. Theo ðinh V ăn Ch nh và cng tá c viên (2001) cho bi t k t quñánh giách tiêu sinh lý , sinh d c vàkh năng sinh s n c a l n Landrace, và Yorkshire nh ư sau: Cá c ch tiêu ðVT Landrace Yorkshire Tu i ph i gi ng l n ñu ngà y 254,11 282,00 Tu i ñ la ñu ngà y 368,11 395,88 S con ñ ra s ng/ con 9,98 10,29 Kh i l ư ng s ơ sinh/ kg 13,32 13,14 Kh i l ư ng s ơ sinh/con kg 1,34 1,28 S con 21 ngà y tu i con 9,10 8,86 Kh i l ư ng 21 ngà y tu i/ kg 44,20 41,04 Kh i l ư ng 21 ngà y tu i/con kg 4,88 4,36 S con cai s a/ con 8,96 8,67 Kh i l ư ng cai s a/ kg 86,17 75,73 Kh i l ư ng cai s a/con kg 7,36 8,72 T l nuôi s ng % 92,97 93,77 Song song v i 2 gi ng l n trên, Vi t Nam cò n nuôi gi ng l n Duroc do mi n Nam nh p và o t M trong nh ng n ăm chi n tranh. Và gn ñây l i nh p thêm gi ng l n Pietrain t B vñc i t o cá c gi ng l n n i. 4
5. Bng: S lư ng l n phân theo ña ph ươ ng (Theo niên giá m th ng kê n ăm 2004 - ðV: nghì n con) Sơ b 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 C nưc 18132.4 18885.8 20193.8 21800.1 23169.5 24884.6 26143.7 ðng b ng sông H ng 4795.0 5051.2 5398.5 5921.8 6307.1 6757.6 6898.4 Hà N i 298.3 302.9 307.9 341.3 366.6 366.6 372.0 Vĩnh Phúc 385.9 399.9 461.8 432.8 466.8 496.2 520.5 Bc Ninh 368.8 398.5 419.7 417.5 443.6 473.3 451.3 Hà Tây 780.9 830.8 896.8 1030.7 1117.4 1224.8 1137.8 Hi D ươ ng 566.7 589.7 613.5 709.4 752.9 787.3 820.1 Hi Phòng 430.8 464.8 483.0 518.2 562.9 588.0 589.2 Hưng Yên 344.3 400.2 432.8 459.2 499.3 545.6 Thái Bình 582.1 690.8 778.3 794.6 905.9 1015.1 Hà Nam 251.6 268.2 278.4 308.2 327.2 348.3 348.9 Nam ðnh 523.0 537.6 562.7 629.1 675.4 716.2 736.8 Ninh Bình 262.6 270.5 283.7 323.5 340.5 351.7 361.1 ðông B c B 3191.0 3338.4 3509.8 3868.0 4007.4 4236.1 4391.0 Hà Giang 220.2 235.8 248.0 271.2 277.6 290.6 308.1 Cao B ng 230.5 238.6 245.0 262.9 269.6 284.1 295.9 Bc K n 124.5 128.1 157.2 152.7 147.3 154.0 158.6 Tuyên Quang 243.3 256.5 266.1 276.4 293.5 315.0 330.6 Lào Cai 211.1 219.1 229.1 316.7 326.3 342.9 316.8 Yên Bái 257.9 268.1 283.0 296.1 307.3 321.2 336.8 Thái Nguyên 335.9 339.1 348.1 430.4 448.3 465.9 502.4 Lng S ơn 240.4 257.2 277.5 304.4 315.5 333.6 333.8 Qu ng Ninh 258.9 271.5 289.2 305.0 328.2 355.4 366.4 Bc Giang 669.7 703.9 718.3 781.0 803.4 843.0 899.2 Phú Th 398.6 420.6 448.3 471.2 490.4 530.4 542.4 Tây B c B 818.7 834.9 867.5 1026.9 1050.9 1098.9 1176.2 ðin Biên 199.8 221.2 220.8 232.4 268.1 275.9 287.3 Lai Châu 143.0 Sơn La 333.9 336.5 340.4 419.7 431.1 441.0 452.9 Hoà Bình 263.6 277.6 294.7 339.1 343.9 370.6 380.5 Bc Trung B 2774.3 2709.6 2944.0 3351.9 3569.9 3803.4 3852.4 Thanh Hoá 1009.3 1037.7 1088.1 1114.9 1290.2 1359.1 1351.0 Ngh An 775.8 794.5 821.7 1093.8 1117.8 1190.4 1215.2 Hà T ĩnh 351.0 355.2 366.9 406.3 400.3 473.9 466.5 Qu ng Bình 267.3 273.0 278.5 281.0 293.7 300.8 317.7 Qu ng Tr 172.0 136.2 185.6 211.5 222.8 226.8 242.4 Th a Thiên-Hu 198.9 113.1 203.2 244.4 245.1 252.4 259.6 5
6. Duyên h i Nam Trung B 1617.8 1626.1 1725.0 1922.0 2028.7 2137.7 2220.5 ðà N ng 101.4 89.4 107.4 106.6 108.8 108.5 111.0 Qu ng Nam 459.7 431.9 474.2 501.7 526.5 542.3 555.8 Qu ng Ngãi 354.2 386.1 402.7 482.5 517.4 539.5 562.8 Bình ðnh 384.5 393.0 411.1 545.2 574.9 627.6 663.0 Phú Yên 202.2 206.4 209.5 164.6 172.7 181.1 187.2 Khánh Hoà 115.8 119.3 120.1 121.4 128.4 138.7 140.7 Tây Nguyên 948.0 1030.4 1122.8 1111.6 1191.2 1329.8 1488.7 Kon Tum 118.2 120.7 123.9 125.1 106.9 119.7 122.7 Gia Lai 268.1 283.8 302.0 280.2 294.2 317.0 337.7 ðk L k 589.9 382.0 442.4 497.9 507.7 549.9 622.6 ðk Nông 117.3 Lâm ðng 179.7 183.4 199.0 198.6 240.2 270.5 321.1 ðông Nam B 1394.0 1497.9 1649.6 1651.8 1862.7 2072.5 2402.7 Ninh Thu n 66.7 69.9 72.6 65.1 67.8 81.8 99.8 Bình Thu n 190.1 194.1 211.8 212.2 234.7 242.5 260.4 Bình Ph ưc 106.8 120.0 134.5 127.3 146.2 160.0 187.5 Tây Ninh 107.4 113.3 120.4 118.0 130.7 156.3 184.5 Bình D ươ ng 118.2 135.1 178.9 222.8 246.7 269.0 288.2 ðng Nai 487.5 537.2 580.8 575.5 681.1 771.5 966.7 Bà R a-Vũng Tàu 127.1 137.3 138.9 136.8 144.0 169.5 194.5 TP. H Chí Minh 190.2 190.9 211.7 194.1 211.5 221.9 221.1 ðB sông C u Long 2593.6 2797.2 2976.6 2946.1 3151.6 3448.6 3713.8 Long An 178.4 183.8 187.1 212.1 213.7 241.1 280.2 Ti n Giang 384.2 406.3 429.1 437.6 464.6 486.4 495.4 Bn Tre 252.2 261.8 280.8 272.6 288.5 312.1 315.4 Trà Vinh 202.3 208.1 225.2 232.0 282.5 307.8 349.6 Vĩnh Long 217.5 234.7 245.7 256.9 269.0 285.2 300.9 ðng Tháp 176.5 186.9 186.5 214.3 227.4 272.2 304.0 An Giang 162.6 165.5 186.1 164.9 179.8 203.8 252.3 Kiên Giang 220.2 263.1 277.0 265.2 296.7 331.0 358.2 Cn Th ơ 149.3 217.0 242.6 242.6 289.2 288.0 314.5 Hu Giang 181.0 Sóc Tr ăng 204.9 218.2 224.7 226.4 236.3 256.1 273.8 Bc Liêu 168.9 185.7 206.0 187.1 203.3 222.3 226.4 Cà Mau 208.9 240.7 285.8 187.8 201.8 216.1 227.3 2.1.2. Tì nh hì nh ch ăn nuôi gia c m Và o nh ng n ăm 1960-1970 c a th k 20, ngà nh ch ăn nuôi gia c m c a n ư c ta cò n phá t tri n theo ph ươ ng th c ch ăn thlàchí nh. Sau nh ng n ăm 1970, n ư c ta ñã tng b ư c chuy n và o ch ăn nuôi trang tr i theo ph ươ ng th c công nghi p, ñã nh p nhi u gi ng gia c m và o nuôi nhân thu n ho c lai t o nh ư gi ng gà Leghorn, Rhode Island, Hybro, Gold-line, 6
7. Brown Nick, Hy-line, Sasso, Kabir, Tam Hoà ng, L ươ ng Ph ư ng vàcá c gi ng v t nh ư v t siêu tr ng QH1, Khakicampbell, CV2000 Layer; cá c gi ng ngan R31, R51, R71, S lư ng gia c m phân theo ña ph ươ ng (Ngu n: Tng c c Th ng kê n ăm 2004 - ðV: nghì n con) 2000 2001 2002 2003 Sơ b 2004 C n ưc 196188 218102 233287 254610 218153 ðng b ng sông H ng 52577 57137 59695 65503 59084 Hà N i 2938 3155 3299 3321 2759 Vĩnh Phúc 5018 6871 5231 6028 5030 Bc Ninh 3038 3406 3802 3956 3388 Hà Tây 7743 8824 9912 11393 10485 Hi D ươ ng 7003 7312 7981 8592 7758 Hi Phòng 4247 4438 4567 5051 4396 Hưng Yên 5543 5790 6073 6179 6206 Thái Bình 6615 6360 7085 8531 7796 Hà Nam 2573 3187 3276 3510 3348 Nam ðnh 4846 5027 5415 5729 5068 Ninh Bình 3013 2767 3054 3213 2850 ðông B c B 31602 35346 38301 42190 39510 Hà Giang 1223 1597 1745 2055 2047 Cao B ng 1549 1509 1590 1845 1909 Bc K n 1227 948 990 1208 1220 Tuyên Quang 2432 3029 3366 3982 4131 Lào Cai 1376 1965 2074 2100 1857 Yên Bái 2411 2429 2526 2674 2324 Thái Nguyên 2621 4700 5015 4818 4735 Lng S ơn 2962 3495 3534 3641 3658 Qu ng Ninh 2165 1815 2299 2448 2167 Bc Giang 7077 7564 8102 9662 8257 Phú Th 6559 6295 7060 7757 7205 Tây B c B 5077 6856 7114 7849 7875 Bc Trung B 22504 27159 29786 36680 35595 Duyên h i Nam Trung B 13682 14361 15365 16192 14797 Tây Nguyên 6102 7415 8440 10059 8682 ðông Nam B 20633 23111 24595 24674 17050 ðng b ng sông C u Long 44011 46717 49991 51463 35561 2.1.3. Tì nh hì nh ch ăn nuôi trâu bò T xa x ưa, con trâu, con bòñư c coi nh ư "ñu c ơ nghi p" c a ng ư i nông dân Vi t Nam v i ch ăn nuôi nh , lthìngà y nay vtríc a chú ng ñư c m rng r t nhi u, ñc bi t là ñàn bòñư c m rng v i quy mô ln nh ư cá c nông tr ư ng, trang tr i kh p n ơi trong c 7
8. nư c. ð ng th i nhi u gi ng bòcũ ng ñư c nh p t nư c ngoà i và o ñ nuôi thu n ch ng và c i t o gi ng ña ph ươ ng nh ư: -bò Holstein Friesian ñư c nh p t Hà Lan là gi ng chuyên s a cómà u lông lang tr ng ñen - bò Sahival có ngu n g c t n ð lông mà u ñ nâu, ñvà ng - b ò Zebu, bò Red Sindhi lông mà u ñcá nh giá n có ngu n g c t n ðvà Pakistan S lư ng trâu và bò phân theo ña ph ươ ng (Ngu n: Tng c c Th ng kê năm 2004 - ðV: nghì n con) S l ưng trâu S l ưng bò Sơ b Sơ b 2002 2003 2002 2003 2004 2004 C n ưc 2814.5 2834.9 2869.8 4062.9 4394.4 4907.7 ðng b ng sông H ng 171.2 165.0 154.6 502.1 542.3 604.4 Hà N i 12.7 12.4 11.2 41.7 43.3 45.1 Vĩnh Phúc 33.4 33.2 32.3 108.2 121.4 134.8 Bc Ninh 12.0 11.3 9.5 44.0 48.3 54.6 Hà Tây 28.6 27.4 26.2 98.2 105.7 119.8 Hi D ươ ng 27.0 24.7 21.6 42.2 43.1 44.6 Hi Phòng 12.9 12.2 10.9 10.5 11.1 12.0 Hưng Yên 5.2 4.8 3.9 30.5 31.6 36.9 Thái Bình 7.6 7.1 6.7 41.0 43.6 47.4 Hà Nam 3.6 3.6 3.4 27.2 29.9 34.8 Nam ðnh 9.4 9.3 9.1 27.1 29.4 34.1 Ninh Bình 18.8 19.0 19.8 31.5 34.9 40.3 ðông B c B 1222.4 1224.1 1213.1 543.9 577.8 618.7 Hà Giang 129.9 133.0 134.7 62.6 65.6 69.0 Cao B ng 107.5 108.8 111.2 111.4 114.5 117.9 Bc K n 83.0 81.7 83.5 33.5 35.3 37.2 Tuyên Quang 131.8 129.5 131.8 26.7 32.5 38.5 Lào Cai 120.9 124.4 102.4 18.5 19.2 16.6 Yên Bái 89.2 93.2 96.3 27.5 26.5 26.3 Thái Nguyên 121.5 114.7 112.3 26.1 32.4 39.9 Lng S ơn 185.2 188.2 188.7 46.0 48.4 48.8 Qu ng Ninh 62.1 62.1 61.8 15.2 15.8 18.9 Bc Giang 99.0 94.2 94.3 76.7 82.4 90.5 Phú Th 92.3 94.3 96.1 99.7 105.2 115.1 Tây B c B 390.3 399.4 437.8 182.0 193.5 209.7 Bc Trung B 689.4 706.9 719.4 855.9 899.0 990.4 Thanh Hoá 204.4 212.4 216.7 236.2 243.3 282.3 Ngh An 283.4 287.9 288.8 294.7 315.2 350.0 Hà T ĩnh 101.1 104.8 109.0 146.5 157.0 167.7 8
9. Qu ng Bình 35.8 36.0 36.7 104.4 105.4 107.0 Qu ng Tr 36.0 36.5 37.9 55.1 57.7 61.8 Th a Thiên-Hu 28.7 29.3 30.3 19.0 20.4 21.6 Duyên h i Nam Trung B 129.9 131.9 134.3 793.5 842.1 917.9 Tây Nguyên 62.1 65.8 68.7 432.5 476.0 547.1 ðông Nam B 112.0 106.0 105.5 474.8 534.6 599.7 ðB sông C u Long 37.3 35.8 36.4 278.2 329.1 419.8 2.1.4. Tì nh hì nh th c ăn cho v t nuôi Trong cá c ñiu ki n s ng c a c ơ th thì dinh d ư ng là nhân t quan tr ng nh t mà ñng v t không ng ng l y th c ăn t bên ngoà i ñ nuôi c ơ th . Tá c d ng c a cá c ch t dinh d ư ng ñi v i ñng v t ho c là phân gi i thà nh nhi t n ăng ñxú c ti n s ho t ñng c a c ơ th ho c là tng h p thà nh cá c v t ch t ph c t p ñ tu b cho cá c t ch c ch t ho c già ci. Vì vy th c ăn không nh ng là nhu c u c n thi t ñ duy trì s sng màcò n là nhu c u c a s sinh tr ư ng, cho s n ph m Nư c ta là mt n ư c nông nghi p tr ng nhi u lú a, ngô, khoai, s n, ñu t ươ ng là nh ng nguyên li u t t là m th c ăn cho v t nuôi, ñư c tr ng nhi u cá c vù ng trong c nư c. V di n tí ch gieo tr ng vàs n l ư ng thu ñư c cũ ng có nh h ư ng không nhñ n tì nh hì nh ch ăn nuôi. Bng: Di n tí ch tr ng các lo i cây l ươ ng th c năm 2000 và 2004 phân theo ña ph ươ ng (Ngu n: Tng c c Th ng kê n ăm 2004 - ðV: nghì n ha) Ngô Sn Khoai lang Lc ðu t ươ ng 2000 2004 2000 2004 2000 2004 2000 2004 2000 2004 C n ưc 730.2 990.4 237.6 383.6 254.3 203.6 244.9 258.7 124.1 182.5 ðng b ng sông H ng 92.9 84.0 8.3 7.4 64.2 40.5 30.2 33.6 33.5 48,7 Hà N i 12.1 8.6 0.4 0.2 3.8 2.9 3.5 3.9 2.3 1.9 Vĩnh Phúc 20.1 18.7 2.1 2.6 7.8 5.1 3.7 3.9 4.6 6.2 Bc Ninh 4.4 2.4 0.1 0.1 3.3 2.2 1.8 1.9 1.4 1.9 Hà Tây 20.6 14.3 3.1 2.9 11.2 9.0 4.2 4.7 12.5 19.0 Hi D ươ ng 5.2 5.6 0.1 0.1 7.7 3.7 1.6 1.4 1.8 1.9 Hi Phòng 0.6 1.6 0.2 0.1 4.1 2.7 0.1 0.1 - - Hưng Yên 7.2 6.7 - - 3.7 1.3 2.9 2.5 3.6 5.5 Thái Bình 4.7 11.3 0.1 0.1 8.9 4.2 2.6 2.6 3.0 6.0 Hà Nam 7.9 5.6 1.1 0.2 3.4 2.1 1.0 1.0 2.3 3.5 Nam ðnh 3.4 4.1 0.3 0.3 7.0 4.3 3.7 6.1 2.0 2.8 Ninh Bình 6.7 5.1 0.8 0.8 3.3 3.0 5.1 5.5 - - ðông B c 183.2 216.0 48.4 49.5 49.7 47.0 31.6 34.4 31.9 43.6 Hà Giang 41.8 43.7 3.2 2.5 1.2 1.3 2.1 3.6 6.2 14.8 Cao B ng 31.5 34.4 1.6 2.3 2.1 1.8 0.6 0.8 6.9 7.3 9
10. Bc K n 9.9 13.5 3.1 2.9 0.4 0.4 0.4 0.5 1.1 2.5 Tuyên Quang 11.7 14.3 3.7 3.5 2.4 4.7 3.0 2.9 1.8 2.1 Lào Cai 22.5 23.9 6.2 5.1 0.4 0.4 0.7 1.0 3.6 5.2 Yên Bái 9.9 13.0 8.6 12.0 2.5 2.4 1.1 1.4 - - Thái Nguyên 10.7 15.9 3.6 4.2 11.8 10.1 5.5 4.3 3.4 3.6 Lng S ơn 12.7 17.6 4.7 4.5 2.6 2.7 1.6 1.7 2.0 2.3 Qu ng Ninh 4.9 5.8 1.6 1.3 6.7 6.2 2.5 2.9 1.4 1.0 Bc Giang 11.4 13.8 3.5 3.2 14.8 12.9 7.3 9.1 5.5 4.8 Phú Th 16.2 20.1 8.6 8.0 4.8 4.1 6.8 6.2 - - Tây B c 104.2 138.1 35.3 40.5 6.0 6.4 6.8 8.0 11.6 23.0 Bc Trung B 92.8 141.0 38.4 48.4 89.0 67.1 70.2 79.2 2.7 6.2 Duyên h i Nam Trung B 28.5 38.5 37.1 51.5 18.5 12.2 26.3 24.4 - - Tây Nguyên 86.8 208.9 38.0 69.9 9.3 10.3 21.9 24.8 15.0 24.6 ðông Nam B 122.8 131.4 24.4 109.9 7.7 8.1 49.0 41.3 9.9 5.2 ðB sông C u Long 19.0 32.5 7.7 6.5 9.9 12.0 8.9 13.0 5.5 13.7 Bng: Sn l ưng các lo i cây l ươ ng th c n ăm 2000 và 2004 phân theo ña ph ươ ng (Ngu n: Tng c c Th ng kê n ăm 2004 - ðV: nghì n tn) Ngô Sn Khoai lang Lc ðu t ươ ng 2000 2004 2000 2004 2000 2004 2000 2004 2000 2004 C n ưc 2005.9 3453.6 1986.3 5572.8 1611.3 1535.7 355.3 451.1 149.3 242.1 ðng b ng sông H ng 279.6 343.4 74.4 86.2 508.0 360.7 53.3 75.7 44.6 80.2 Hà N i 31.7 27.0 2.8 1.9 24.7 19.4 4.2 5.1 0.7 2.2 Vĩnh Phúc 54.9 72.2 17.3 25.1 45.0 40.8 4.6 5.9 5.7 9.6 Bc Ninh 11.5 7.6 0.6 0.4 30.6 27.1 2.9 3.6 2.0 3.1 Hà Tây 69.0 64.8 24.0 35.5 85.3 73.4 5.7 8.9 14.4 28.9 Hi D ươ ng 19.4 24.8 0.8 0.7 72.1 36.8 2.2 2.2 3.3 3.4 Hi Phòng 1.8 7.4 1.6 1.2 37.8 26.4 0.3 0.4 - - Hưng Yên 19.1 28.3 - - 33.1 14.0 7.3 7.5 5.7 10.2 Thái Bình 19.1 55.4 0.8 0.9 85.2 48.1 5.4 6.5 6.4 11.9 Hà Nam 23.3 22.7 15.5 3.4 23.1 19.9 2.2 2.5 3.5 6.2 Nam ðnh 10.9 15.6 2.0 2.6 52.1 33.2 11.0 21.8 2.9 4.7 Ninh Bình 18.9 17.6 9.0 14.5 19.0 21.6 7.5 11.3 - - ðông B c 425.5 629.5 426.7 580.8 287.0 299.4 35.4 51.4 27.9 42.6 Hà Giang 71.7 88.6 21.2 18.6 4.2 5.9 1.8 3.3 4.4 12.6 Cao B ng 75.8 88.7 13.0 19.4 8.9 8.4 0.3 0.5 4.3 5.2 Bc K n 21.2 36.9 26.8 30.6 1.4 1.6 0.3 0.4 1.2 2.6 Tuyên Quang 38.6 56.2 38.2 40.3 14.8 25.8 3.9 6.1 2.1 2.9 10
11. Lào Cai 38.3 61.0 64.1 56.7 1.7 2.2 0.7 1.0 2.2 4.2 Yên Bái 19.5 30.3 68.5 206.9 12.5 12.3 1.2 1.7 - - Thái Nguyên 30.8 54.4 31.4 40.9 54.9 55.2 5.4 5.0 3.8 4.3 Lng S ơn 44.8 76.5 37.0 35.7 11.7 12.9 2.0 2.5 2.3 2.4 Qu ng Ninh 12.9 19.3 13.5 10.4 39.4 36.1 2.4 4.2 1.2 1.1 Bc Giang 29.4 45.8 32.2 30.7 115.7 117.4 8.7 17.1 6.4 7.3 Phú Th 42.5 71.8 80.8 90.6 21.8 21.6 8.7 9.6 - - Tây B c 227.8 384.0 265.3 390.0 23.6 30.4 6.5 9.5 15.0 24.5 Bc Trung B 227.4 517.5 255.2 554.7 470.7 414.9 98.3 138.5 3.4 8.6 Duyên h i Nam Trung B 71.6 136.9 329.5 776.2 95.0 74.4 35.2 38.4 - - Tây Nguyên 320.3 737.0 351.5 995.6 63.2 81.4 25.5 24.2 21.1 24.2 ðông Nam B 401.9 534.5 215.5 2138.4 39.7 56.1 81.5 78.9 5.0 5.0 ðB sông C u Long 51.8 170.8 68.2 50.9 124.1 218.4 19.6 34.5 12.1 30.7 2.1.5. Nh ng thu n l i vàkhó kh ăn c a ngà nh ch ăn nuôi Vi t Nam a) Thu n l i -Nhà nư c ñãcó nhi u chí nh sá ch ñ khuy n khí ch ch ăn nuôi. -ð i ngũcá n b khoa h c k thu t ñư c ñào t o ngà y cà ng nhi u. -Cá c trang thi t bph c v cho ngà nh ch ăn nuôi ngà y cà ng hi n ñi. -Cá c trang tr i t ư nhân cũ ng ñu t ưphá t tri n ch ăn nuôi cá c lo i gia sú c gia c m. -Cá c công ty n ư c ngoà i ñãñu t ư, liên doanh ñphá t tri n ngà nh ch ăn nuôi Vi t Nam nh ư ñu t ư con gi ng và th c ăn. - Vi t Nam cóñiu ki n thun l i v khí hu ñphá t tri n cá c lo i cây tr ng quanh năm. - Nhân dân ta l i có nhi u kinh nghi m t n d ng và ch bi n th c ăn cho v t nuôi. - Nhi u gi ng v t nuôi Vi t Nam ñãthí ch nghi v i ñiu ki n nhi t ñi vàcókh năng ch ng b nh t t cao nh ư ln , l n Mó ng Cá i , gà Ri - Trên th gi i có nhi u gi ng v t nuôi t t màchú ng ta có th nh p và o ñ nuôi thu n ch ng ho c lai t o. b) Khó kh ăn Ngà nh ch ăn nuôi v n cò n ñang g p nhi u h n ch nh ư - Nhà nư c ch ưa qu n lýñư c h t cá c con gi ng, màcá c con gi ng ph n nhi u th ư ng do cá c công ty ho c cá c trang tr i tù y ti n nh p nư c ngoà i và o ho c t lai t o. - Cá c con gi ng cò n do cá c h ch ăn nuôi tù y ti n lai t o kh p n ơi gây nh h ư ng không nhñ n ch t l ư ng ñàn gi ng. - V th c ăn cho v t nuôi, cá c ña ph ươ ng ñua nhau s n xu t ch y theo l i nhu n mà nhà nư c ch ưa cóñiu ki n ñ ki m tra ch t l ư ng. - V di n tí ch dù ng cho ch ăn nuôi cũ ng do nh h ư ng c a chuy n ñi c ơ cu cây tr ng ho c do b tríl i khu dân c ư cũ ng là m nh h ư ng ñ n ngu n th c ăn c a v t nuôi. 11
12. - Vkhí hu, do nh ng n ăm g n ñây n n phá rng nghiêm tr ng ñãx y ra n ng h n ho c lũ , l tcũ ng nh h ư ng ñ n kh năng sinh tr ư ng, phá t tri n c a v t nuôi. - Vtì nh hì nh b nh d ch nhi u n ư c trên th gi i cũ ng nh ư Vi t Nam ñã gây thi t h i ñáng k cho ngà nh ch ăn nuôi. 2. 2. Tì nh hì nh ch ăn nuôi trên th gi i Sphá t tri n ch ăn nuôi trên th gi i ngà y nay ñư c th hi n tc ñphá t tri n c v s lư ng và ch t l ư ng v t nuôi cũ ng nh ư v sc s n xu t c a chú ng (th t, tr ng, s a, ) S lư ng v t nuôi trên th gi i (Theo t p chí ch ăn nuôi s 3 n ăm 2004 ) Năm 2002 Lo i v t nuôi (ðV: nghì n con) Bò 1.366.664 Trâu 167.162 Cu 1.034.008 Dê 743.374 Ng a 56.324 La 40.447 La 13.325 L c ñà 18.483 Th 522.885 Ln 941.022 Gà 15.853.857 V t 1.065.701 Ng ng 245.911 Gà tây 250.662 S n xu t th t l n trên th gi i giai ño n 1997-2003 (Ngu n: FAO ) Năm S lư ng ñàn l n (tri u con) S n l ư ng th t l n (tri u t n) 1997 1.061,6 82,3 1998 1.125,0 87,7 1999 1.150,0 88,7 2000 1.149,3 89,5 2001 1.170,6 91,2 2002 1.201,9 94,2 2003 1.219,6 95,8 Bì nh quân 1.154,0 89,6 12
13. S n xu t và phân ph i th t l n c a m t s qu c gia n ăm 2001 (ðV: nghì n t n; Ngu n: FAO ) Qu c gia S n xu t Xu t kh u Nh p kh u ðan M ch 1.700 1.390 44,0 ð c 4.070 560 780,0 Braxin 1.970 340 0,3 Cana ña 1.730 730 110,0 Hà Lan 1.460 810 780,0 Hng Kông 0 60 340,0 Mêhicô 1.060 67 287,0 M 8.690 640 440,0 Nga 1.500 12 420,0 Nh t B n 1.200 1 1.120,0 Trung Qu c 42.980 290 440,0 Vi t Nam 1.415 50 0,3 S n l ư ng xu t nh p kh u th t l n c a m t s nư c trên th gi i n ăm 2003 (ðV: nghì n t n; Ngu n: FAO ) Qu c qia Xut kh u Nhp kh u EU 1.300 - M 726 490 Cana ña 815 - Braxin 379 - Hng Kông - 300 Nh t B n - 1.200 Nga - 710 Mêhicô - 310 Cá c n ư c khá c 680 190 Tng 3.900 3.200 13
14. CHƯƠ NG I SINH LÝ GIA SÚC, GIA C M Trong ch ươ ng sinh lý gia súc, gia c m, chúng tôi ch ñ c p ñ n nh ng v n ñ c ơ b n nh t nh ư sinh lý tiêu hóa, sinh lý n i ti t, sinh lý sinh dc ca v t nuôi nh m ñáp ng k p th i cho nh ng ñ i t ưng không ñưc h c chuyên ngành ch ăn nuôi nh ưng mu n hi u bi t ñ nâng cao hi u qu kinh t trong ch ăn nuôi. I. Sinh lý tiêu hoá 1.1. Ýnghĩ a c a quátrì nh tiêu hoá th c ăn Tiêu hoálàquátrì nh phân gi i cá c ch t dinh d ư ng trong th c ăn t nh ng h p ch t hoáh c ph c t p ñ n d ng ñơ n gi n ñ cơ th ñng v t có th hp thvà li d ng ñư c. Trong quátrì nh trao ñi ch t ñng v t ph i l y th c ăn t bên ng oà i và o ñ cung c p cá c ch t dinh d ư ng cho c ơ th . Trong th c ăn có ch a cá c ch t dinh d ư ng c n thi t cho c ơ th ñ duy trìquátrì nh s ng bì nh th ư ng. Nh ng ch t dinh d ư ng g m có : - Protein - Gluxit - Lipit - N ư c - Khoáng - Vitamin Th c ăn sau khi và o ng tiêu hoác a gia sú c ph i ñư c phân gi i thà nh cá c v t ch t ñơ n gi n m i ñư c c ơ th gia sú c l i d ng ñt o thà nh cá c v t ch t ñc bi t c a b n thân chú ng. Riêng mu i vô cơ, n ư c và vitamin có th ñư c h p thu t tr ng thá i ban ñu. Cho nên trong ch ăn nuôi có th thông qua con ñư ng th c ăn vàho t ñng tiêu hoá , hp thu ññt t i m c ñích c i t o gi ng v t nuôi. 1.2. Quá trình tiêu hoá và h p thu 1.2.1. Tiêu hóa th c ăn mi ng Mi ng có nhi m v ly th c ăn và nư c u ng nh và o hai c ơ quan thgiá c và kh u giá c ñ phân bi t vàch n l c th c ăn cho thí ch h p. Vì th khi nuôi gia sú c, gia c mchú ng ta ph i c ăn c và o kh u vc a gia súc, gia c mñ ch bi n th c ăn. ð ng tá c l y th c ăn cá c loà i gia sú c cókhá c nhau: ln dù ng môi d ư i nh n ñư a th c ăn và o mi ng, k t h p v i r ăng, l ư i và vn ñng ñc bi t c a ñu ñ ly th c ăn; trâu bò dù ng l ư i vì lư i trâu bò rt dà i, v n ñng linh ho t vàm nh, k t h p v i r ăng hà m d ư i và li hà m trên ho c nh ñng t ác ké o gi t c a ñu ñ ly th c ăn; ng a ch yu dùng môi trên và răng c a ñ ly th c ăn; dê, c u l y th c ăn g n gi ng nh ư ng a, môi trên c a c u có khe h ti n cho vi c g m c rt ng n. Cá ch u ng thìñng v t nh và o tá c ñng h p d n c a áp l c âm xoang mi ng. trong xoang mi ng, th c ăn ch u t ác d ng c a hai quátrì nh là tiêu hoáhoáh c và tiêu hoá cơ h c: 14
15. + Tiêu hoá cơ h c: là nh tá c ñng ch yu c a r ăng và cơ hà m nhai nghi n th c ăn. Cho nên có th da và o ñmò n c a r ăng màñoá n tu i trâu bò . Quátrì nh nhai cò n ñ hn h p th c ăn v i n ư c b t, là m t ăng di n tí ch ti p xú c c a th c ăn v i d ch v tiêu hoáñng th i th c ăn ñư c th m ñ u v i n ư c b t. Ngoà i ra ñng tá c nhai cò n kí ch thí ch cá c th quan trong mi ng gây ra s ti t d ch tiêu hoávà s vn ñng c a ddà y, ru t m t cá ch ph n x , chu n b tt cho quátrì nh tiêu hoá . + Tiêu hoáhoáh c: Ch yu nh và o cá c enzym có trong n ư c b t ti t ra. Khi nhai thì có 3 tuy n n ư c b t là . - ðôi tuy n d ư i hà m. - ðôi tuy n d ư i l ư i. - ðôi tuy n d ư i tai ti t ra d ch ñvà o xoang mi ng. Ngoà i ra cò n nhi u tuy n n ư c b t nhñư c phân b t n m n trên b mt c a xoang mi ng c ũng ñưc ti t ra ñ vào xoang mi ng. * V t hà nh ph n, tí nh ch t, tá c d ng c a n ư c b t - Thành ph n: Trong n ư c b t ch a 99-99,4 % nư c và 0,6-1 % v t ch t khô. Trong v t ch t khô có ch a ch t h u c ơ màch yu là Protein ( th keo là ch t nhà y Muxin và enzym). Ch t vô cơ thì gm cá c lo i mu i nh ư mu i clorua, mu i sunphat, mu i photphat c a cá c nguyên t natri, canxi, kali và magiê. Nư c b t cò n ch a m t s s n ph m trao ñi nh ư CO 2, urê, mu i Bicacbonat natri. Trong nư c b t cò n ch a enzym Amilaza và Mantaza. - Tí nh ch t: Nư c b t làd ch th không cómà u s c,ch hơi ánh, cóph n ng ki m (pH c a n ư c b t: 7,32 ( ln); 7,36 ( chó và ng a); 8,1 ( ñng v t nhai l i)). Ttr ng c a n ư c b t: t 1,002 - 1,009. -Tá c d ng c a n ư c b t: + Nh ch t nhà y Muxin là m cho th c ăn ñư c dí nh l i t ng viên ñ gia sú c d nu t + Phân gi i tinh b t c a th c ăn thà nh nh ng v t ch t ñơ n gi n nh ư: Amilaza (C 6H10 O5) n Dextrin + Mantoza Khi nhai t o thà nh ñư ng Mantoz: Manta za C12 H22 O11 + H 2O 2 Glucoz (C 6H12 O6) Nư c b t có th hoà tan ñư c cá c ch t trong th c ăn, là m xu t hi n vgiá c vàcá c ph n x ti t d ch tiêu hoá . Nư c b t c a ñng v t nhai l i cò n cótá c d ng trung hoà axit h u c ơ sinh ra trong quátrì nh lên men c a vi sinh v t trong dc . Nư c b t cò n cókh năng di t khu n, ñc bi t nócó kh năng hoà tan vi khu n. nh ng gia sú c mà tuy n m hôi ké m phá t tri n thì sth i n ư c b t cótá c d ng ñiu hoà thân nhi t. gia sú c tr ư ng thà nh, trong m t ngà y ñêm bò ti t ra kho ng 60 lí t, ng a ti t ra kho ng 40 lí t, l n ti t ra kho ng 15 lí t 15
16. gia c m thìm không cókh năng nghi n ná t th c ăn. Quátrì nh tiêu hoá th c ăn mi ng không ñáng k vì tuy n n ư c b t c a gia c m không phá t tri n, n ư c b t r t ít men tiêu hoá . Mlà mt c ơ quan v n n ăng c a gia c m. gàvàgà tây thì mñư c bao ph bi m t lp s ng c ng. ng ng vàv t, mñư c ph mt l p mà ng m ng b ng sá p. Mà ng nà y cócá c ñu mút th n kinh nên cũ ng là mt c ơ quan xú c giá c. Vò m c a khoang mi ng là ñáy c a khoang mũ i, ñng th i là ch ñ t c a thân l ư i trong n a tr ư c c a khoang. Trong ph n sau c a khoang mi ng cólõmũ i sau, qua ñómà liên h ñư c v i h c mũ i. hà ng lo t cá c m u g c a h u là m ranh gi i cho khoang mi ng và hu, nh ng m u g nà y x p theo hà ng ngang ñi qua vò m trên c a khoang mi ng. ðáy khoang mi ng có lư i g n và o khoang mi ng nh cá c dây hã m c a l ư i. Phù hp v i hì nh d ng c a m , l ư i gàh p vành n ñu, l ư i ng ng vàv t rng h ơn. v t hai bên l ư i cò n cócá c m u g m nh nh ư si. Ngoà i cá c m u g (ch i) v giá c cò n có nh ng ch i xú c giá c. Khoang mi ng cómà ng nh y. Cá c tuy n c a khoang mi ng và hu phá t tri n r t m nh gàvàgà tây cũ ng nh ư tt ccá c loà i chim ăn h t khá c. Tuy n n ư c b t ti t ra d ch nh y ñ b c l y th c ăn vàlà m cho th c ăn ñưc bôi tr ơn t o ñiu ki n d nu t. 1.2.2. Tiêu hóa th c ăn d dày 1.2.2.1. Tiêu hoá th c ăn ddà y ñơ n Th c ăn t mi ng ñư c ñư a xu ng d dày nh ph n x ph c t p có s tham gia c a c ơ lư i, c ơ hà m Nh ư ddà y ñơ n c a chó , mè o, ng a, tngoà i và o trong ñư c chia là m 4 lp: + Lp t ươ ng m c: là lp ngoà i cù ng + Lp c ơ + Lp d ư i mà ng nhà y + Lp mà ng nhà y: là lp trong cù ng Trong l p mà ng nhà y thìcó tuy n ti t ra d ch nhà y và tuy n ti t d ch tiêu hoá , chcó mt s í t sâu và o d ư i l p mà ng nhà y. Mà ng nhà y c a ddà y ñư c chia là m 3 vù ng rõ rt: th ư ng v , thân vvàhv . Cá c tuy n vù ng thân vcó tbà o ch , t bà o vá ch và tbà o ph . Tuy n vù ng th ư ng vcó tbà o p h . Tuy n vù ng hvcó tbà o chvà tbà o ph . - T bà o ch ti t ra men - T bà o vá ch ti t ra HCL - T bà o ph ti t ra d ch nhà y Gia sú c códdà y ñơ n thì tiêu hoá gm hai quátrì nh : - Tiêu hoá cơ h c: nh tá c d ng co bó p c a cá c l p c ơ ddà y. - Tiêu h oáhoáh c: ñư c th c hi n nh d ch vc a ddà y ti t ra 16
17. nh: S phân b các khu tuy n c a các lo i d dày A. Ng ưi, B. Chó, C. Ng a, D. L n, E. Loài nhai l i 1. Th c qu n, 2. Khu tuy n th ưng v , 3. Khu tuy n thân v 4. Khu tuy n h v , 5. Tá tràng * Thà nh ph n vàtí nh ch t, tá c d ng c a d ch v : D ch vlà mt d ch th thu n khi t, trong su t cóph n ng axit vàñ pH c a d ch v thay ñi tuỳ thu c và o loà i: VD: pH = 1,5 - 2 (chó ) pH = 2,5 - 3 ( ln) pH = 2,17 - 3,14 (bò ) pH = 1,3 - 3,1 ( ng a). Ttr ng c a d ch v : 1,002 - 1.004 (chó ); 1,003 ( bê); 1,006 ( dê). Trong d ch v có ch a 99,5% nư c và 0,5% v t ch t khô. Trong v t ch t khô có ch a ch t h u c ơ và ch t vô cơ. Thà nh ph n c a ch t vô cơ gm axit HCl, mu i clorua, mu i sunphat, mu i photphat c a cá c nguyên t Ca, Na, K, Mg. Ch t h u c ơ gm có : Protein (ch yu làcá c enzym, axit lactic, adenozin triphotphat, urê, axit uric Hà m l ư ng c a chú ng trong d ch vkhá c nhau cá c loà i gia sú c. Nóph thu c và o tu i vàcá c lo i th c ăn. Axit HCl có trong d ch v tn t i 2 d ng: t do và liên k t (d ng liên k t thì liên k t v i d ch nhà y ho c v i ch t h u c ơ trong th c ăn). D ch v ti t ra cà ng nhanh thìhà m l ư ng HCl t do cà ng nhi u. Axit HCl t do làthà nh ph n ch yu quy t ñnh ñ axit c a d ch v (ñ axit c a d ch v do HCl t do, HCl liên k t, photphat axit và axit lactic t o nên). Trong cá c b nh khá c nhau thìhà m l ư ng axit HCl d ch vcũ ng bi n ñi. 17
18. HCl ñư c hì nh thà nh t cá c t bà o vá ch ph n mà ng nhà y thân v . Quátrì nh trao ñi ch t trong t bà o nh xú c tá c c a anhydraza cacbonic CO 2 k t h p v i n ư c: CO 2 + H 2O H 2CO 3 Khi v n chuy n cá c ch t ñ nuôi t bà o vá ch thì trong thà nh ph n c a má u có mu i NaCl cho nên có s kt h p: NaCl + H 2CO 3 NaHCO 3 + HCl Sau khi HCl ñư c hì nh thà nh thìñvà o xoang ddà y ñ to thà nh thà nh ph n c a d ch v . + Axit HCl trong d ch vcótá c d ng: -Ho t hoá men pepxinogen -Là m tr ươ ng n kh i thc ăn ñlà m t ăng di n tí ch ti p xú c c a th c ăn v i d ch tiêu hoá - Duy trìñ pH c a d ch v - Di t vi khu n không có li ddà y -Kí ch thí ch ñóng m van hvvà ti t d ch t y. * Mt s enzym (men)c a d ch v - Pepxin Là enzym ch yu c a d ch v . Khi m i ti t ra d ng không ho t ñng (pepxinogen). Nh tá c d ng ho t hoác a HCl m t ph n pepxinogen chuy n thà nh pepxin ho t ñng, pepxin nà y l i ti p t c ho t hoá pepxinogen cò n l i (giai ño n t xú c tá c). Pepxin cótá c d ng phân gi i protein c a th c ăn t o thà nh nh ng thà nh ph n ñơ n gi n (anbumoz và pepton). Enzym pepxin chho t ñng trong môi tr ư ng axit và tc ñ phân gi i Protein cũ ng khá c nhau. Nng ñ HCl thí ch h p cho s phân gi i cá c lo i protein cũ ng khá c nhau (th ư ng dao ñng t 0,1 - 0,5 %). - Chymozin Enzym nà y cótá c d ng là m ng ưng k t s a. Chymozin thu phân l p protein b o v trên b mt mixen cazeinogen, tá ch polipeptit. Sau ñó cazeinogen chuy n thà nh cazein. Enzym nà y cótá c d ng trong môi tr ư ng toan y u, trung tí nh và ki m y u v i s có mt c a mu i Canxi, t o Ca-Cazeinat ñông vón ñ l ưu l i trong d dày lâu h ơn. ñng v t bú sa enzym chymozin nhi u h ơn enzym pepxin vìnócó liên quan ñ n dinh d ư ng s a. - Catepxin Enzym nà y cótá c d ng phân gi i protein gi ng pepsin, pH thí ch h p cho enzym nà y ho t ñng dao ñng t 4 - 5 ch y u gia súc non. Nu pH = 7 thì enzym nà y không ho t ñng. Trong d ch vc a ñng v t bú sa enzym nà y d ng ho t ñng. ñng v t tr ư ng thà nh h u nh ư nó không ho t ñng. - Lipaza Enzym nà y ho t ñng y u. Nó phân gi i m trung tí nh thà nh axit bé o và glyxerin. Tá c d ng c a nó bi u hi n rõ m sa (mnhũhoá ). Trong d ch vñng v t tr ư ng thà nh lipaza ho t ñng y u h ơn, pH thí ch h p cho lipaza ho t ñng ph thu c và o t ng loà i ñng v t. 18
19. cá c vù ng khá c nhau c a ddà y, ho t l c c a d ch v ti t ra cũ ng khá c nhau. Víd : D ch vc a tuy n ñư ng cong nh ti t ra cóho t tí nh cao h ơn so v i d ch vñư c ti t ra ñư ng cong l n. - Amilaza Ph n th ư ng v trong ddà y x y ra s phân g i i tinh b t vìcó enzym amilaza c a nư c b t l n trong th c ăn t mi ng ñư a xu ng. Trong d ch v thu n khi t không có enzym amilaza (cótá c gi cho r ng trong d ch v c a l n cóloa enzym nà y). Nó i chung s ti t d ch v ñi v i cá c lo i th c ăn khá c nhau thìcũ ng khá c nhau vì s lư ng và ch t l ư ng c a d ch vph thu c và o tí nh ch t c a th c ăn. Víd : Khi ăn th t thì d ch vc a chó ti t ra nhi u, ñ toan cao và sc tiêu hoám nh, ho c cù ng m t lo i th c ăn nu th c ăn và o cà ng nhi u thì lư ng d ch v ti t ra cà ng nhi u, ñ cng c a th c ăn cà ng l n thì lư ng d ch vcà ng l n. * ði v i gia c m thì tiêu hóa th c ăn di u, d dày tuy n, d dày c ơ. Di u c a gia c m làtú i ch a th c ăn r t phá t tri n gà . V t ng ng không có di u, nh ưng ño n d ư i th c qu n có mt ch phì nh ra t o thà nh hì nh b u d c. Kh năng tiêu hoá th c ăn di u r t ké m. Th c ăn d ng l i di u t 3-4 gi , lâu nh t t 16-18 gi , th c ăn ñư c là m m m ư t vàñy d n xu ng ddà y. - Tiêu hoá th c ăn ddà y tuy n (cu ng m ): Trong ddà y tuy n th c ăn ch u s bi n ñi hó a h c. Trong n p mà ng nhà y c a d dày tuy n có nhi u tuy n hì nh ng vàhì nh m u l i. Cá c tuy n hì nh ng ti t ra d ch nh y ñ trá nh cho thà nh d dà y không t tiêu hó a mì nh, cò n cá c tuy n hì nh m u l i ti t ra enzym pepxin là m phân gi i protein. - Tiêu hoá ddà y c ơ (m): Ph n d dy c ơ gàvàgà tây cóthà nh r t d y, ñư c t o thà nh ch yu nh cá c c ơ tr ơn r t kh e mà u ñ ln mà u xanh. Hai bên m t ngoà i c a d dy có lp gân sá ng, t t ccá c cơ tr ơn ñ u g n ch t và o ñó. ph n trên và ph n d ư i d dy có mi ph n m t tú i kí n. Bên trong cómà ng nh y ch a nhi u tuy n h ình ng chia thà nh t ng ñám. Ch t ti t c a tuy n nà y th m và o th c ăn r n. Cù ng v i bi u bì b mt, l p s ng d y t o thà nh m t b mt v ng ch c. Do ph i là m vi c liên t c, l p s ng luôn luôn ñư c b sung thêm. Gàvàgà tây th ư ng ăn thêm cá c viên ñánhvà o ddà y c ơ. Vi s co bó p m nh c a mt h th ng c ơ kh e, th c ăn d b nghi n gi a cá c hò n ñánh . 1.2.2.2. Tiêu hoá th c ăn ddà y kép Nh ư ddà y 4 tú i trâu, bò , dê, c u. + Tú i 1 làdccó dung tí ch 80% + Tú i 2 làd t ong có dung tí ch 5% + Tú i 3 làdlásá ch có dung tí ch 7% + Tú i 4 làdmú i kh có dung tí ch 8% Cá c tú i 1, 2, 3 g i làddà y tr ư c. ddà y tr ư c không có tuy n ti t d ch tiêu hoá . Và s tiêu hoá nh và o vi sinh v t s ng c ng sinh ñó. dmú i kh thìcó tuy n ti t ra d ch tiêu hoá . 19
20. Trâu, bò , dê, c u khi ăn ch nhai s ơ b ri nu t xu ng dc , ñ n lú c ngh ng ơi yên tĩ nh m i lên ñ nhai l i. Nhai l i ñư c xem nh ư mt thí ch ng sinh lýc a lo i gia sú c nà y. Nhai l i cótá c d ng giú p cho con v t ăn nhanh, d tr ñư c kh i l ư ng th c ăn l n trong dc . Sau khi và o dc th c ăn ñư c n ư c b t vàd ch trong dc th m ư t là m m m. Khi v n ñng c a dcb ng ng thì th c ăn stí ch tl i trong dc , t ñó các th khí do quátrì nh lên men và th i r a sinh ra s không ñư c th i ra ngoà i và gây nên hi n t ư ng tr ư ng h ơi. Sau khi ñ 3 tu n, bê nghé bt ñu nhai l i. Nu nh ư cho bê nghéăn th c ăn thô sm thìñng tá c nhai l i s xu t hi n s m h ơn. Bì nh th ư ng sau khi ăn 30-70 phú t thì trâu, bò bt ñu nhai l i (dê cu sau khi ăn 20-45 phú t). Th i gian c a m i l n nhai l i trung bì nh t 40 - 50 phú t. Sau ñóngh mt th i gian ri l i ti p t c nhai l i. Mi ngà y ñêm con v t nhai l i t 6 - 8 ln (gia sú c non kho ng 16 ln). Th i gian nhai l i trung bì nh trong m i ngà y là 7 gi . * Tiêu hoádc Dcñư c coi nh ư mt tú i lên men l n, có 50% v t ch t khô tiêu hoác a kh u ph n ñư c tiêu hoá nh cá c loà i VSV s ng c ng sinh ñó. Nư c b t trâu, bò th ư ng ti t ra v i l ư ng l n, có pH = 8,1 nên khi n ư c b t ñư a xu ng dcthìcótá c d ng trung hoàcá c axí t sinh ra trong quátrì nh lên men ñ gi cho pH dc luôn b ng 6,5-7,4. Kt quc a quátrì nh lên men trong dc sinh ra cá c axí t: axetic, propionic, butiric Cá c s n ph m t o thà nh trong quátrì nh lên men thì mt ph n ñư c dc hp thu và ph n cò n l i ñư c chuy n xu ng b ph n d ư i. Do ñó nh ng s n ph m cótí nh axit không b tí ch tl i dc , cò n m t ít n a thìñư c n ư c b t trung hoà . Trong m t ngà y ñêm loà i nhai l i có th sd ng ñư c kho ng 100g protein cógiátr hoà n toà n t vi sinh v t. Vi sinh v tdccó 3 lo i: Th o phú c trù ng, n m, vi khu n. Khi thay ñi kh u ph n ăn thì h vi sinh v tcũ ng thay ñi cho nên ñi v i loà i nhai l i, vi c chuy n d n t kh u ph n nà y sang kh u ph n kia cóýnghĩ a h t s c quan tr ng. + Th o phú c trù ng: cókho ng 100 loà i khá c nhau và sinh s n nhanh, m t ngà y t 4 - 5 th h. Tá c d ng c a th o phú c trù ng là tiêu hoá v mt c ơ gii t c làxérá ch mà ng xelluloz bên ngoà i mà ng t bà o ñlà m ngu n dinh d ư ng c a b n thân vàt o ñiu ki n cho cá c lo i vi khu n khá c ti p t c phân gi i. Th o phú c trù ng bi n ñi protein, tinh b t, ñư ng và mt ph n celluloz thà nh protein, polisacarit c a b n thân. Trong 1g ch t ch a dc ch a kho ng 1 tri u th o phú c trù ng. + Nm: Có tác d ng là m c ch i làm phá v các c u trúc vách các t bào c a th c ăn th c v t và ti t m t s enzym tiêu hóa x ơ. + Vi khu n: Chi m m t s lư ng l n dc , trong 1g ch t ch a có ti 10 10 vi khu n và chia là m 10 nhó m chí nh. - Vi khu n phân gi i cellulo. Chú ng ti t ra enzym cellulaza thu phân cá c ch t x ơ t nhiên nh ư Bacteroides, succinogenes, flavefaxiens - Vi khu n phân gi i hemicellulo, nh ư butyrivibrio fibrisolvens, Bacteroides, ruminicola 20
21. - Vi khu n phân gi i tinh b t. Ph n l n cá c vi khu n phân gi i ch t x ơ ñ u cókh năng phân gi i tinh b t nh ư Bacteroides, amilophilus, succiamylolytica - Vi khu n s d ng ñư ng - Vi khu n s d ng axit nh ư mt s vi khu n cókh năng s d ng axit lactic, succinic, malic, fumaric - Vi khu n phân gi i protein. Mt s vi khu n nà y cókh năng phân gi i protein, ly axit amin là m ngu n n ăng l ư ng. - Vi khu n t o NH 3 nh ư Bacteroides ruminicola , selenomonas ruminanticum - Vi khu n t o CH 4 nh ư methano bacterium ruminanticum - Vi khu n phân gi i lipit. Mt s vi khu n cókh năng phân gi i axit bé o m ch dà i t o xeton, m t s khá c hydro hoá axit bé o không bã o hoàthà nh bã o hoà . - Vi khu n t ng h p vitamin. Vi khu n dccókh năng t ng h p vitamin nhó m B Tiêu hoá cellulo : Do enzym cellulaza c a vi khu n phân gi i cellulo thà nh nh ng ph n nh hơn ñu tiên thà nh dixacarit cellobioza, sau ñóñ n d ng monoxacarrit nh ư glucoz. S n ph m cu i cù ng là axit bé o bay h ơi. Tiêu hoá tinh b t vàñư ng : Trong dcloà i nhai l i, tinh b t lên men d dà ng t o thà nh axit bé o bay h ơi và không bay h ơi. Mt khá c, chú ng t ng h p cá c polixacarit, glicogen và amilopectin trong t bà o c a chú ng. Axit bé o bay h ơi t o thà nh dcsñư c h p thu ddà y tr ư c vàñư c s d ng là m ngu n n ăng l ư ng c a c ơ th vt nuôi. Tiêu hoá protein : Trong dcloà i nhai l i, d ư i tá c d ng c a vi sinh v t, protein sñư c phân gi i ñ n peptit, axit amin, sau ñóñ n amoniac. S n ph m t o thà nh sñư c vi sinh v t s d ng ñ tng hp thà nh protein c a b n thân chú ng. Trong quátrì nh t ng h p, ph n l n protein th c ăn (40-80%) ñư c chuy n thà nh protein vi sinh v t, protein cò n l i không ñư c phân gi i s chuy n và o dmú i kh và ru t. Tng h p vitamin: Trong quátrì nh ho t ñng s ng, vi sinh v t trong dccò n t ng h p ñư c vitamin nh ư riboflavin, axit nicotinic, biotin, B12 và vitamin K * Tiêu hoád t ong D t ong ñư c coi nh ư mt b ph n ké o dà i c a d c , chcócá c lo i th c ăn loã ng và th c ăn ñư c vi sinh v t tiêu hoá mt cá ch s ơ b mi chuy n qua ñư c d t ong. D t ong cótá c d ng co bó p là m m t ph n th c ăn thô s tr l i dcvà mt ph n l ng s chuy n xu ng dlásá ch cho nên có th xem d t ong nh ư mt n ơi v n chuy n. * Tiêu hoádlásá ch Dlásá ch ñư c xem nh ư mt d ng cl c. Khi nó co bó p thì ph n th c ăn loã ng s chuy n và o dmú i kh cò n lo i th c ăn thô sñư c gi l i gi a cá c lásá ch ñcá c lásá ch 21
22. nghi n nh hơn (dlásá ch coi nh ư b ph n tiêu hoá cơ h c). dlásá ch cókh năng h p thu nư c và axit bé o bay h ơi. * Tiêu hoádmú i kh Dmú i kh chia là m hai ph n : thân vvàhv , lp mà ng nhà y c a dmú i kh có cá c tuy n ti t d ch v , thà nh ph n c a d ch cócá c enzym pepxin, chymozin và lipaza. Lư ng axit HCl chi m 0,12-0,46% nên d ch nhà y th ư ng cóph n ng axit, pH = 2,17-3,12. Vì vy sau quátrì nh tiêu hoádcthìcá c ch t ch a dccù ng cá c vi sinh v t ñư c chuy n xu ng d t ong, qua dlásá ch và o dmú i kh thì vi sinh v tsb tiêu di t b i axit HCl nên cá c lo i enzym dmú i kh và ru t non s phân gi i xá c vi sinh v tñ cung c p cá c thà nh ph n dinh d ư ng cho c ơ th gia sú c. 1.2.2.3. Tiêu hoá th c ăn ddà y trung gian Nh ư ddà y c a l n - Gi ng ddà y ñơ n làcó th ư ng v , thân v , vàhv . - Gi ng ddà y ké p làcótú i mù . tú i mùcócá c lo i vi sinh v t th c hi n quátrì nh phân gi i th c ăn gi ng nh ư ddà y tr ư c c a ddà y ké p. Ddà y l n làddà y trung gian gi a ddà y ñơ n vàddà y ké p. Ph n mà ng nhà y c a th ư ng vddà y l n cócá c tuy n ti t d ch nhà y vàcó s tiêu hoá tinh b t (d ch nhà y không có enzym và HCl). tú i mùcóquátrì nh lên men c a vi khu n, k t quc a quátrì nh lên men nà y làs n sinh ra cá c axit h u c ơ màch yu là axit lactic nh ưng n ng ñ th p (0,1%) cho nên quátrì nh lên men không nhi u. Ph n thân vvàhvcócá c tuy n ti t ra d ch v , trong thà nh ph n có enzym pepxin, chymozin, HCl (0,35 - 0,45%). nh: Các b ph n tiêu hóa c a l n a -ddà y, b -hv , c - ru t non , d - ru t già , h - gan , i - th n Enzym pepxin có ho t tí nh phân gi i protein m nh. Chymozin là m ng ưng k t s a nhanh, enzym nà y cóc ln con và ln l n. Trong ddà y l n ñư ng cũ ng ñư c tiêu hoá 22
23. nh enzym trong n ư c b t và trong th c ăn th c v t. Nơi cóñiu ki n thu n l i ñ tiêu hoá ñư ng làvù ng th ư ng vvà manh nang. Ln ti t ra d ch v liên t c và khi cho ăn thì lư ng d ch vñư c t ăng lên. ð i v i l n con tr ư c m t thá ng tu i trong d ch v không có axit HCl t do vìlú c nà y lư ng axit ti t ra ít và nhanh chó ng liên k t v i d ch nhà y. Hi n t ư ng nà y g i là "thi u HCl", ñây là mt ñc ñim quan tr ng trong quátrì nh tiêu hoáddà y l n con. Khi thi u HCl t do trong d ch v nên vi sinh v t có ñiu ki n phá t tri n gây b nh ñư ng tiêu hoá ln con. Enzym trong d ch vñãcó t khi l n con m i ñ nh ưng tr ư c 20 ngà y tu i ch ưa cókh năng tiêu hoávì trong d ch v không có HCl. Sc tiêu hoác a d ch v ln con t ăng theo tu i m t cá ch rõ rt ( 9 ngà y tu i tiêu hoá 30 mg fibrin trong 19 gi , 28 ngà y tu i ch cn 2- 3 gi , ñ n 50 ngà y tu i ch cn 1 gi ). Kh năng ti t ng ưng k t s a c a d ch v ln con cũ ng bi n ñi theo tu i. Lư ng enzym chymozin trong d ch v ln con t ăng lên tr ư c 1 thá ng tu i sau ñól i gi m, ñng th i th c ăn k há c nhau cũ ng nh h ư ng khá c nhau ñ n s ti t d ch v . Th c ăn h t kí ch thí ch ti t d ch vm nh h ơn là sa, d ch v ch a axit HCL nhi u h ơn và sc tiêu hoám nh h ơn. 1.2.3. Tiêu hoá th c ăn ru t Th c ăn sau khi tiêu hoáddà y s ln l ư t chuy n xu ng ru t. Rut ñư c chia là m hai ph n: ru t non và ru t già . + Ru t non g m: - Tátrà ng - Không trà ng - H i trà ng + Ru t già gm: - Manh trà ng - K t trà ng - Tr c trà ng 1.2.3.1. Tiêu hoá th c ăn ru t non Ru t non chi m ña v quan tr ng trong toà n b quátrì nh tiêu hoá . ñây th c ăn ch u tá c ñng tr c ti p c a cá c d ch là d ch t y, d ch m t và d ch ru t, s ñưc phân gi i ñ n s n ph m cu i cùng ñ d dàng ñưc ñưa vào máu và b ch huy t. * D ch t y Do tuy n t y n m bên c nh tátrà ng ti t ra có hai ch c n ăng - Ch c n ăng n i ti t thì ch có mt s t bà o t p trung thà nh c m nh ư qu n ño chung quanh cóm ch má u ñ th m th u. - Ch c n ăng ngo i ti t là ti t d ch tiêu hoá qua ng d n ñvà o ru t. D ch t y ti t ra trong tuy n t y qua 1-2 ng d n ñvà o tátrà ng. D ch t y cótá c d ng phân gi i t 60- 80% cá c thà nh ph n protein, gluxit và lipit c a th c ăn. Vtí nh ch t thì d ch t y là mt d ch th cóph n ng ki m pH = 7,8 - 8,4 (ng a 7,3-7,6; l n 7,7-7,9; bò 8,0) d ch t y không cómà u và trong su t. Lư ng d ch t y ti t ra trong m t ngà y ñêm ln kho ng 8 lí t, nga kho ng 7 lí t, bòlà 6-7 lí t, chó 200-300 ml. 23
24. Vthà nh ph n g m có : 90% nư c, 10% vt ch t khô. Trong thà nh ph n c a v t ch t khô thì ch t h u c ơ ch yu là protein t n t i ñư i d ng men tiêu hoá . Ch t vô c ơ thì g m cá c lo i mu i nh ư mu i Bicacbonat Natri (NaHCO 3), mu i clorua, mu i photphat c a cá c nguyên t Na, Ca, K Trong d ch t ycó ch a cá c nhó m enzym:
    Mt s enzym phân gi i protein c a th c ăn - Tripxin ðây là men ch yu c a d ch t y, khi m i ti t ra d ng không ho t ñng là tripxinogen, sau nh tá c d ng ho t hoá c a enzym enterokinaza ti t ra vá ch tá trà ng thì tripxinogen thà nh tripxin cótá c d ng phân gi i protein thà nh peptit và axit amin. - Chymotrypxin Enzymnà y khi m i ti t ra d ng không ho t ñng là chymotripxingen, sau ñó nh tá c d ng ho t hoá c a enzym tripxin tr thà nh chymotripxin ho t ñ ng. Chymotripxin có tá c d ng phân gi i protein và polipepetit phân t ln thà nh peptit và axit amin. Chymotripxin có tá c d ng y u h ơn tripxin. - Cacboxipolipeptidaza Enzym nà y cótá cd ng c t m ch peptit ñ t o ra axit amin có g c cacboxyl t do. - Dipeptidaza Enzym nà y phân gi i dipeptit thà nh 2 axit amin. - Protaminaza Enzym nà y chthu phân protamin. - Nucleaza Enzym nà y phân gi i axit nucleic thà nh mononucleotit.
    Mt s enzym phân gi i gluxit c a th c ăn - Amilaza ðây là enzym phân gi i tinh b t và ñư ng glycogen thà nh ñưng mantoz. Tá c d ng c a amilaza d ch t ym nh h ơn nhi u so amilaza c a n ư c b t. Amilaza d ch t y phân gi i c tinh b t s ng và tinh b t chí n, tá c d ng c a nóñư c t ăng c ư ng b i d ch m t. - Mantaza Thu phân ñư ng mantoz thà nh ñư ng glucoz. - Lactaza Thu phân ñư ng lactoz th ành ñư ng galactoz vàñư ng glucoz. Nócóýnghĩ a quan tr ng ñc bi t ñi v i gia sú c bú sa. - Sacaraza Thu phân sacaroz thà nh glucoz và fructoz.
    Nhó m enzym phân gi i lipit c a th c ăn - Lipaza Enzym nà y thu phân m thà nh glyxerin và axit bé o. Lư ng lipaza trong d ch t y t ăng lên khi hà m l ư ng m trong th c ăn t ăng lên. *D ch m t D ch m t ñư c hì nh thà nh gan sau ñóñư a và o d tr tú i m t. Khi cóquátrì nh tiêu hoá th c ăn ru t non thìd ch m t m i t tú i m t ñvà o tátrà ng (ng a không cótú i m t). 24
25. S ti t d ch m t gan là mt quátrì nh ti t d ch tiêu hoá nh ưng ñng th i cũ ng là mt quátrì nh bà i ti t cá c s n ph m c a s phân gi i cá c h ng c u già gan. Hng c u có tu i th kho ng 130 ngà y, sau khi tr v gan, h ng c u l i b tiêu huchcò n gi l i s t nên d ch m t cómà u. D ch m t gan khi chuy n ñ n tú i m t thìcó s bi n ñi vthà nh ph n cho nên ng ư i ta chia là m hai lo i làd ch m t gan vàd ch m t tú i mt. D ch m t gan có pH = 7,5 vàttr ng là 1,009-1,013. Dch m t túi m t có pH = 6,8 và t tr ng là 1,026-1,048. Sdĩcó s thay ñi nà y là do khi ñ n tú i m t thì mt s ch t hoà tan và mt s ch t khá c btú i m t h p thu, m t khá c l p mà ng nhà y l i ti t ra d ch nhà y ñvà o tú i m t nên d ch mt tú i m t ñm ñc h ơn vàttr ng cũ ng cao h ơn. Vtí nh ch t thìd ch m t cómà u xanh, mà u và ng, cóvñng vàcóph n ng ki m. Trong thà nh ph n c a d ch m t có hai lo i s c t mt: + Bilirubin: Th ư ng cómà u và ng th m, có trong loà i gia sú c ăn th t. + Bilivecdin: Cómá u xanh th m loà i gia sú c ăn c . Sc t mt th ư ng xu t hi n trong má u cho nên nólà mt ch tiêu ñ ch n ñoá n b nh. Cá c axit m t g m có : axit colic, axit desoxicolic, axit glicocolic. Trong m t cá c ch t nà y d ng k t h p v i cá c ch t khá c nh ư glicocol và taurin. Trong thà nh ph n c a m t, ngoà i s c t mt và axit m t cò n có colesterin, photphatit, mthu phân và t do, s n ph m phân gi i protein (urêvà axit uric, ki m purin), mu i kali, natri, canxi, photphat vàcá c axit khá c. -Tá c d ng c a d ch m t: Lư ng m t th i ra trong m t ngà y ñêm ng a t 6 - 8 lí t, bò t 7 - 9,5 lí t, c u và dê t 1 - 1,5 lí t và ln t 2,4 - 3,8 lí t. Nólà m gi m s c c ăng b mt c a dung d ch vàlà m nhũhoá m và là m t ăng di n tí ch ti p xú c c a m vi d ch tiêu hoá . Cá c mu i ki m trong d ch m t có tá c d ng trung hoà axit t d dà y ñư a xu ng ru t non và là m ng ng tá c d ng c a enzym pepxin phân gi i enzym tripxin; là m t ăng c ư ng ho t l c c a enzym lipaza, amilaza và proteaza c a d ch tuvàd ch ru t. Cá c axit m t d dà ng liên k t v i cá c axit bé o ñt o thà nh mt ph c ch t hoà tan. T ph c ch t nà y d ñư c h p thu và o má u vàb ch huy t. *D ch ru t Trên toà n b mà ng nhà y ru t non có tuy n brunner phân b ñon tá tràng và tuy n lieberkun. Nh ng tuy n nà y ti t ra d ch ru t. D ch ru t là mt d ch th thu n khi t không mà u vàcóph n ng ki m (pH = 8,2-8,7). Trong d ch ru t có ch a d ch nhà y vàcá c h t n i l ơ lng. Nh ng h t nà y do bi u mô mà ng nhà y bong ra, tinh th colesterin vàcá c ch t khá c t o thà nh. Trong d ch ru t có ch a nhi u enzym aminopeptidaza, prolinaza, dipeptidaza Trong d ch ru t cò n có cá c enzym ho t ñng y u nh ư: nucleaza, lipaza, amilaza. Ngoà i ra cò n ch a c enzym enterokinaza và peptidaza. Thà nh ph n d ch ru t cũ ng thay ñi tuỳ thu c và o tí nh ch t c a th c ăn. Nu th c ăn già u protein thìhà m l ư ng enzym phân gi i protein trong d ch ru t t ăng lên; th c ăn nhi u tinh b t thìhà m l ư ng enzym phân gi i tinh bt t ăng lên. 25
26. 1.2.3.2. Tiêu hoá th c ăn ru t già Cá c ch t h n h p c a th c ăn ñãñư c tiêu hoá ho c ch ưa ñư c tiêu hoá ru t non và cá c d ch tiêu hoáñư c g i là dư ng ch p. Dư ng ch p ñư c chuy n t ru t non t i manh trà ng c a ru t già qua van h i manh. Van nà y ch chuy n d ư ng ch p ñi theo m t chi u và mi l n ñóng m có chu kỳ 30 - 60 giây. Trong l p mà ng nhà y c a ru t già có các tuy n nh ưng d ch ñư c ti t ra r t ít. Trong thà nh ph n c a d ch ru t giàcũ ng cócá c enzym t ươ ng t nh ư trong d ch ru t non nh ưng ho t ñng y u h ơn. Do ñó gia sú c ăn th t thìquátrì nh tiêu hoá th c ăn ru t già không quan tr ng vì th c ăn ch yu ñư c tiêu hoávà hp thu ru t non. Tiêu hoá ru t già cò n nh và o các lo i enzym trong d ư ng ch p t ru t non ñư a xu ng. ð i v i gia sú c ddà y ñơ n nh ư ng a ăn nhi u th c ăn xanh và gia sú c códdà y 4 tú i thì s tiêu hoá th c ăn ru t già ñóng m t vai trò quan tr ng vì ru t giàcó rt nhi u vi khu n c ư trút i ñó. Trong 1 gam ch t ch a ru t giàcó ti 15 t vi khu n, nh ng vi khu n nà y ch yu t p chung manh trà ng. ñó bao g m cá c lo i vi khu n tham gia và o quátrì nh lên men ñư ng, vi khu n phân gi i ch t x ơ và vi khu n gây th i r a protein. Quan tr ng là vi khu n phân gi i ch t x ơ và vi khu n lên men ñư ng, cá c lo i vi khu n nà y phân gi i th c ăn t ươ ng t nh ư trong dcc a gia sú c nhai l i, cũ ng t o thà nh cá c s n ph m nh ư axit bé o d bay h ơi, ñư ng glucoza vàñư c c ơ th gia sú c l i d ng. Trong quá trì nh lên men thì vi khu n sinh ra cá c th khí nh ư CO 2, CH 4, H 2S Khi th i r a protein, cá c s n ph m không ñư c h p thu s gây ñc v i cơ th : crezol, phenol, scatol, indol Nh ng ch t nà y ñư c h p thu và o má u và v gan ñgi i ñc. Ru t già cò n là cơ quan bà i ti t. Qua vá ch ru t già ch t khoá ng và mt s ch t khá c ñư c th i ra ngoà i. ph n cu i ru t giàcóquátrì nh h p thu n ư c vàhì nh thà nh phân. ng a thì manh trà ng ñư c xem nh ư làdc . Manh trà ng ng a có dung tí ch 32 - 36 lí t (trong khi ñóddà y có 7 - 15 lí t) vàkho ng 40 - 50% ch t x ơ và 39% protein tiêu hoát i ñó nh và ocá c vi sinh v t. * Tiêu hoá th c ăn ru t gia c m Ru t gia c m gm có + ru t non + ru t già + tr c trà ng Chi u dà i ru t gàvàgà tây dà i h ơn 5-6 l n chi u dà i thân, ng ng vàv t là t 4-5 ln. Thà nh c a ru t có cơ tr ơn, bên trong có lp mà ng nh y ru t vàcá c lông nhung. Trong thân c a lông nhung cócá c tuy n liberkun hì nh ng. S lư ng vàkí ch th ư c thay ñi. Ru t có nhi u khú c cong, chi m ph n l n xoang b ng v phí a bên ph i vàñư c xoang b ng bao b c. Gi a ru t vàthà nh c ơ th có hai tú i khíb o v , ñólàtú i b ng vàtú i sau ng c. a) Tiêu hóa th c ăn ru t non Ru t non có 3 ph n: tátrà ng, ru t gi a và ru t sau. Chi u dà i tátrà ng c a g àvà o kho ng 30 cm, ru t gi a là 85-120 cm và ru t sau g n 16 cm. Chi u r ng c a tátrà ng là 0,8-1,2 cm, c a ru t gi a là 0,6-1,0 cm vàc a ru t sau h ơi nh hơn. Trên 1 cm 2mà ng nh y c a tátrà ng có gn 8000 tuy n liberkun, c a ru t gi a là 6000 cò n c a ru t sau là 6500. 26
27. - Tátrà ng ñi ra t ddà y c ơ, cóhì nh ch U ké o dà i t i ph n hông. T i cá c ph n khá c nhau c atátrà ng n i liè n v i ru t sau, v i manh trà ng, v i gan và vi tuy n t y. - Ru t gi a là ph n dà i nh t c a ru t non. ðólà mt khú c ru t có ti 10 khú c cu nt o thà nh 3 vò ng và 1/4, mà ng treo ru t gi cho ru t ñúng vtrí . - Ru t sau là ph n ru t ng n nh t c a ru t non, n m chí nh gi a xoang b ng và kt thú c ch có manh trà ng. Ph n cu i c a ño n ru t nà y nm sá t và o d ư i c t s ng, ñócó hai tuy n gan vàt y ch y và o ru t non . Gan là tuy n to nh t trong h th ng cá c c ơ quan tiêu hó a. Kh i l ư ng c a nó theo cá c só li u th ng kê trên c ơ s quan sá t gà Leghorn là 1,89% kh i l ư ng c ơ th . Kh i l ư ng gan có mi t ươ ng quan v i khó i l ư ng c a th n. Tú i m t là nơi d tr mt. Tthù y trá i c a gan, m t ch y và o khú c l ư n c a tátrà ng qua ng d n c a ng m t. Tthù y ph i c a gan, m t ch y ra ng d n m t ñntú i m t r i l i qua ng c a tú i ñóch y t i khú c l ư n c a tátrà ng. Tuy n t y là mt tuy n lmà u h ơi ñ ho c tr ng nh t n m khú c l ư n c a tátrà ng, gm có hai hay ba thù y g n li n nhau. Th ư ng có hai ng d n (ng ng vàv t) hay ba ng d n (gà , gà tây). Cá c ng c a tuy n t y ch y và o tátrà ng cù ng v i cá c ng thông c a gan ch y và o tú i m t. Ch t ti t c a tuy n t y có nhi u lo i enzym khá c nhau (ch yu là enzym diastasa phân gi i gluxit). Ngoà i ra cò n cócá c ño Langherans ti t ra hocmon insulin. b) Tiêu hóa th c ăn ru t già Ru t già : tươ ng ñi ng n, r ng h ơn ru t non, ng ăn cá ch v i ru t non b i m t mà ng nh y có nhi u n p g p l n. Manh trà ng b t ñu t ch li ti p gi a ño n sau c a ru t non và ru t già , ñólà do ru t phân nhá nh mà ra. gà , ng ng và v t chi u dà i c a manh trà ng là 20-25 cm, gà tây là 30 cm. Trong manh trà ng ch yu là tiêu hó a x ơ. gà nu thi u manh trà ng thì s tiêu hó a x ơ thô sgi m xu ng. Trong manh trà ng cò n có s hp thu n ư c vàcá c s n ph m hò a tan c a s phân gi i protein. Cá c vi sinh v t trong manh trà ng t o ñư c cá c vitamin nhó m B, cá c vitamin nà y ñư c mà ng ru t h p thu d n d n. c) Tr c tràng Tr c trà ng gia c m r t ng n, ch y xu ng phí a d ư i t i l huy t. Tr c trà ng ch yu là ch a phân. L huy t chung cho c nư c gi i và phân. Cá c ng d n tinh và ng dn tr ng cũ ng ch y t i ñó. Bng hai n p nh ăn ngang l huy t ñư c chia ra là m 3 ph n: Tr c trà ng m ra ph n bên, ph n gi a là l thông c a ng d n n ư c ti u, ng d n tinh hay ng d n tr ng. Ph n th 3 kt thú c b ng l hu môn. 1.2.4. Quá trình h p thu S hp thu làquátrì nh nh n cá c ch t khá c nhau và o má u vàb ch huy t, qua da và ni bì dư i da, qua mà ng nhà y ng tiêu hoá và tú i m t, qua b mt c a ph bà o, ph i, xoang b ng Quan tr ng nh t là s hp thu cá c ch t dinh d ư ng c a th c ăn cá c b ph n ñư ng tiêu hoá . Bi vì nh quátrì nh nà y mà cơ th nh n ñy ñ các ch t c n thi t cho s ho t ñng và s bi ñp c a c ơ th . 27
28. mi ng h u nh ư không có s hp thu vì th c ăn d ng l i ñây không lâu. Trong d dà y có s hp thu n ư c, glucoz, axit amin, cá c ch t khoá ng nh ưng mc ñ không nhi u vì có s ti t d ch v ng ư c chi u t tuy n ñvà o xoang ddà y. Trong ddà y tr ư c c a loà i nhai l i cóquátrì nh h p thu m nh vì lp mà ng nhà y c a ddà y tr ư c có nhi u l p t bà o th ư ng bì , trên t bà o có nhi u m ch qu n là m cho di n tí ch b mt t ăng lên r t l n. Ru t non là nơi h p thu ch yu c a cá c lo i gia sú c. ru t non th c ăn ñãñư c phân gi i g n nh ư tri t ñ . Lp mà ng nhà y c a ru t non có rt nhi u nhung mao là m t ăng b mt c a ru t non lên 20-25 ln. Trên b mt nhung mao có vô s vi nhung mao là m cho b mt hp thu c a mà ng nhà y ru t t ăng lên nhi u l n (chólà 500 m 2). ðólàñiu ki n thu n l i cho quátrì nh h p thu cá c ch t dinh d ư ng. ru t giàcũ ng cóquátrì nh h p thu cá c ch t dinh d ư ng nh ưng mc ñí t h ơn nhi u vì ph n l n cá c ch t dinh du ng ñãñư c h p thu ru t non. * Protein: ðư c h p thu ch yu ru t non d ư i d ng axit amin và mt ph n d ư i d ng peptit có phân t nh . l n con giai ño n bú sa có th hp thu d ng nguyên v n là γ-globulin. gia sú c nhai l i ddà y có th hp thu cá c s n ph m phân gi i protein c a vi sinh vt. * ðư ng: ðưc h p thu ch yu ru t d ư i d ng monosaccarit nh ư ñư ng glucoz, galactoz, fructoz và mt ph n disaccarit nh ư lactoz. * M: ðư c h p thu d ư i hai d ng: - H p thu cá c s n ph m ñã phân gi i nh ư axit bé o và glixerin - H p thu dư i d ng m nhũhoá (cá c h t m cókí ch th ư c 0,5 µ). * Nư c: ðư c h p thu tt ccá c b ph n trong ñư ng tiêu hoá nh ưng ch yu ru t vì trong ng tiêu hoá nư c ñư c trao ñi r t nhi u, tr ư c h t là do s ti t d ch tiêu hoá . Tc ñ hp thu n ư c thay ñi ph thu c và o h n h p v i mu i, ñư ng, ho c d ư ng ch p. * Ch t khoá ng: ðư c h p thu ch yu ru t non. St ñư c h p thu d ng mu i; ñng, k m, i-ôt và nh ng ch t khá c ñuc h p thu d ng h p ch t vô cơ và hu c ơ. II. Sinh lý ni ti t 2.1. Khá i ni m Cá c tuy n trong c ơ th th ư ng ñư c chia là m 2 lo i: * Tuy n ngo i ti t: Là nh ng tuy n mà ch t ti t ra có ng d n nh ư tuy n m hôi, tuy n n ư c b t, tuy n d dà y, tuy n ru t * Tuy n n i ti t: Làlo i không có ng d n mà ch t ti t ra t trong tuy n ñư c th m th u tr c ti p và o má u vàb ch huy t ñ chuy n ñi kh p c ơ th . Nh ng ch t ti t ra t tuy n n i ti t g i là hocmon hay kí ch t . Hocmon cótá c d ng ñiu ti t cá c quátrì nh sinh lý quan tr ng trong c ơ th nh ư quátrì nh trao ñi ch t, quátrì nh sinh tr ư ng, phá t d c 28
29. Tá c d ng c a hocmon khá c v i th n kinh là th i gian tá c d ng c a hocmon ch m và ké o dà i trên ph m v rng vàcóñchí nh xá c nh t ñnh. Tuy t ñi b ph n hocmon làcá c ch t hoáh c có cu trú c phân t nh d th m và o t bà o vàvá ch m ch qu n. 2.2. ð c ñim c a hocmon - Hocmon th ư ng không mang tí nh ch t ñc hi u theo loà i. Víd : oestrogen l y trong bu ng tr ng c a ng a cá i v n cótá c d ng ñi v i gia sú c khá c ho c chu t cá i và ng ư c l i. - Hocmon cótá c d ng v i li u l ư ng r tí t tí nh b ng ñơ n v γ hay ñơ n v sinh v t. Th i gian tá c d ng c a hocmon khá c nhau, có nh ng hocmon tá c d ng v i th i gian rt ng n nh ư adrenalin (kí ch thí ch s phân gi i glycogen thà nh glucoz gan), cólo i tá c d ng lâu h ơn nh ư tiroxin. Trong th c t ng d ng ñiu tr , ng ư i ta ph i dù ng hocmon m t cá ch liên t c ho c tì m cá ch ké o dà i tá c d ng c a nó . - Hocmon cótá c d ng riêng bi t ñi v i m t và i b ph n trong c ơ th nh ư secretin c a tá trà ng chcó tá c d ng lên tuy n ty. - Hocmon cótá c d ng ñ n cá c b ph n xa ho c gn tuy n: hocmon tuy n yên. - Hocmon ñư c s n xu t ra m t cá ch không liên t c, tuỳ theo t ng giai ño n sinh lý , tuỳvà o nhu c u nh ư prolactin khi nuôi con, hocmon nhau thai khi có ch a thì ti t ra nhi u 2.3. Ch c n ăng sinh lýc a m t s tuy n n i ti t 2.3.1. Tuy n giá p tr ng Tuyn giá p tr ng ñư c n m hai bên ñu trên c a khíqu n và xp thà nh ñôi gi a có mt eo nh , kh i l ư ng c a tuy n: + bò sa: 23 - 41 g +bòth t: 21 - 36 g + ng a: 20 - 35 g + ln: 12 - 30 g + cu: 4 - 7 g Cu t o tuy n giá p tr ng ñư c chia là m nhi u thuỳnh và mi thuỳ nh l i do r t nhi u bao tuy n t o thà nh, mi bao tuy n ñưc xem là n ơi t ng h p và d tr hocmon. * Tá c d ng sinh lýc a tuy n giá p tr ng: Tuy n giá p tr ng ti t ra hocmon tiroxin, hocmon nà y cu t o nên t hai thà nh ph n: - axit amin tirozin - i-ôt ð u tiên là i-ôt vô cơ t cơ quan tiêu hoáñư c h p thu và o má u và v n chuy n v gan, sau ñóñ n tuy n giá p tr ng. Kh năng h p th i-ôt c a tuy n giá p tr ng m nh g p 80 ln so vi c ơ quan khá c nên tuy ngiá p tr ng luôn có 0,05% i-ôt so v i kh i l ư ng c a tuy n. Khi i-ôt vô cơ ñ n tuy n giá p tr ng thìñư c chuy n thà nh i-ôt h u c ơ. I-ôt h u c ơ ñư c oxy hoávà kt h p v i axit amin tirozin ñt o thà nh monoiodotirozin và diiodotirozin. Sau ñó nh tá c d ng c a enzym xitocromoxidaza, peroxidaza và hocmon tireostimulin c a tuy n yên, monoiodotirozin và diiodotirozin ñư c chuy n thà nh tiroxin. Tiroxin khi ñư c hì nh thà nh trong xoang bao tuy n th ư ng ñư c k t h p vi globulin thà nh tireoglobulin d tr trong xoang bao tuy n, khi c ơ th cn thì phân gi i thà nh tiroxin. Tiroxin tham gia và o quátrì nh trao ñi ch t nh ư trao ñi protein, m , ñư ng, mu i vô cơ, n ư c và vitamin. Vì vy tiroxin cónh h ư ng tr c ti p ñ n quátrì nh sinh tr ư ng phá t d c 29
30. c a c ơ th . Do ñó gia sú c n u c t b tuy n giá p tr ng thì s sinh tr ư ng sb ng ng, cá c h th ng x ươ ng ng sb ct hoá sm là m cho con v t có tm vó c nh . gia sú c tr ư ng thà nh sau khi c t tuy n giá p tr ng thì trao ñi ch t gi m t i 30-50 %. Khi nh ư c n ăng tuy n giá p thì cơ th có bi u hi n da btí ch n ư c (thuthũ ng), lông r ng, tim ñp ch m, thân nhi t gi m, ho t ñng c a h th ng th n kinh cũ ng b ri lo n t ch c liên k t. Tuy n giá p tr ng do thi u iode t o nên b ư u c . Khi tr ng thá i tuy n giá p ho t ñng m nh sinh hi n t ư ng ưu n ăng là m cho quátrì nh trao ñi ch t t ăng lên g p 2 ln so v i bì nh th ư ng, thân nhi t cao, t n s tim ñp nhanh và kh i l ư ng c ơ th gi m. Trong ch ăn nuôi l n nhi u n ư c dù ng metiltiouraxil và propiltiouraxil ñ vbé o l n 9-10 thá ng tu i, ch t nà y c ch cơ năng tuy n giá p tr ng, l àm gi m s oxy hoá , t ñó ln không thí ch ho t ñng nên bé o nhanh. 2.3.2. Tuy n yên Kí ch th ư c, kh i l ư ng tuy n yên c a cá c loà i gia sú c cókhá c nhau. Kh i l ư ng tuy n yên bì nh quân bòlàkho ng 3,8g, ng a kho ng 2,1g, cu kho ng 0,4g và ln kho ng 0,3g. Tuy n yên ñư c chia là m 3 thuỳ : - Thuỳ tr ư c -Thuỳ gi a -Thuỳ sau Sau khi c t tuy n yên thìñng v t có nh ng bi n ñi v hì nh thá i và sinh lýkhá c nhau tuỳ theo loà i và tu i. • Bi u hi n sau khi c t tuy n yên: - gia sú c non: quátrì nh sinh tr ư ng b ng ng, x ươ ng ng b ct hoá sm là m cho con vt có tm vó c nh . - gia sú c tr ư ng thà nh: tuy n sinh d c b teo ñi, gia sú c cá i thì tuy n vúcũ ng b teo. - gia sú c ch ưa ñ n tu i tr ư ng thà nh: cơ quan sinh d c không ti p t c phá t tri n n a. Ct tuy n yên cò n là m teo tuy n giá p tr ng nên là m gi m quátrì nh trao ñi ch t, d n ñ n hi n t ư ng nh ư c n ăng tuy n giá p tr ng, là m v tuy n th ư ng th n cũ ng teo ñi, trao ñi protein, gluxit, lipit b ri lo n. 2.3.2.1. Hocmon c a thuỳ tr ư c tuy n yên • Somatotropin hocmon (STH) -kí ch sinh tr ư ng t : Tá c d ng tuỳ theo tu i c a gia sú c, ñi v i gia sú c non thì Somatotropin hocmon là m tăng c ư ng sinh tr ư ng, giú p quátrì nh t ng h p protein. Do ñó kh i l ư ng, t m vó c vàcá c c ơ quan bên trong c a c ơ th ñ u t ăng lên. ð i v i s trao ñi lipit, nóthú c ñy oxy hoá m, là m gi m l ư ng m ñ tr dư i da. Somatotropin hocmon cò n nh h ư ng ñ n s phá t tri n c a x ươ ng thông qua s trao ñi canxi và photpho. • Prolactin : Prolactin hocmon là m cho tuy n vúhoà n toà n phá t d c và ti t s a. Ngoà i ra nócò n kí ch thí ch thvà ng ti t ra progesteron. Trong th c ti n ch ăn nuôi có th dù ng prolactin ñlà m tăng s n l ư ng s a c a gia sú c cá i ho c là m cho nó ti t s a. 30
31. • Gonadostimulin hocmon (GH) -kí ch sinh d c t : Chia là m 2 lo i: + Foliculostimulin hocmon (FSH) + Luteinostimulin hocmon (LH) Chú ng ñ u có liên h tr c ti p ñi v i ho t ñng sinh d c c a ñng v t. FSH ñư c ti t ra gia sú c ñc và gia sú c cá i. ð i v i con cá i FSH là m t ăng c ư ng s phá t tri n c a cá c bao noã n trên bu ng tr ng, cù ng v i LH là m cho tr ng chí n và ti t ra oestrogen. ð i v i con ñc, FSH tá c ñng và o ng sinh tinh ñs n sinh ra tinh trù ng ñng th i kí ch thí ch d ch hoà n ti t ra androgen. Trong ch ăn nuôi ch ng ch m sinh, vô sinh th ư ng do l ư ng FSH ti t ra không ñ khi con v t ñãñ n tu i thà nh th c v tí nh. Mt trong nh ng nguyên nhân là m m t ñ tinh trù ng ít, ho t l c tinh trù ng ké m là do l ư ng hocmon ti t ra không ñ. LH cótá c d ng kí ch thí ch là m cho tr ng chí n vàr ng tr ng, hì nh thà nh nên th và ng, kí ch thí ch th và ng ti t ra progesteron (ñi v i con ñc thìkí ch thí ch ti t ra androgen). Nu c t b tuy n yên thì tr ng không thà nh th c và không r ng, không xu t hi n ñc tí nh sinh d c th cp. Mt khá c LH là m t ăng ñ ti t d ch trong bao noã n. D ch ti t nhi u là m tăng áp l c trong bao noã n là m bao noã n v ra và tr ng r ng. Mu n tr ng r ng t t thìt l LH/FSH = 3/1, c ó tr ư ng h p cóñng d c mà không r ng tr ng vìt l trên không thí ch h p. Nh ng tr ư ng h p ñng d c gi , ch m sinh và vô sinh th ư ng là do m t cân b ng v ni ti t sinh d c gây nên. * Tireostimulin hocmon (TSH) -kí ch giá p tr ng t : TSH cótá c d ng kí ch thí ch s phá t d c c a tuy n giá p tr ng ñ ti t ra tiroxin. Nu c t b tuy n yên c a nò ng n c thì bi n thá i b ng ng vànò ng n c không r ng ñư c ñuôi, không thà nh ñư c ch nhá i. Vì sau khi c t tuy n yên thì sho t ñng n i ti t c a tuy n giá p tr ng ng ng ñt ng t. * Adreno cortico trophin hocmon (ACTH) -kí ch th ư ng th n t : ACTH có tá c d ng thú c ñy s ho t ñng c a mi n v tuy n th ư ng th n là m tit ra cá c hocmon. ACTH là m t ăng s tá i h p thu mu i và nư c trong ng th n nh . Nócò n nh hư ng ñ n s t o thà nh ñư ng t mvà axit amin. Kt qulàlà m t ăng ñư ng huy t và tăng cư ng th i nit ơ. Trong ch ăn nuôi ng ư i ta ñã nghiên c u ñ ch a b nh thi u má u, kí ch thí ch t o má u. 2.3.2.2. Hocmon c a thuỳ gi a * Molanopho stimulin hocmon (MSH) -giã n s c t : Hocmon nà y cótá c d ng là m cho cá c t bà o s c t c a ch và mt s ñng v t kh ác giã n ra, nghĩ a làlà m cho cá c h t s c t bên trong t bà o phân tá n ñ u là m cho da cómà u t ươ ng ng. ðư c bi u hi n rõ nh t ñng v t nh ư mà u ñen c a ch. 2.3.2.3. Hocmon c a thuỳ sau (thuỳ th n kinh) Thuỳ th n kinh ti t ra hocmon oxytoxin và vazopressin. * Oxytoxin: Cótá c d ng là m t ăng c ư ng s co bó p c a c ơ tr ơn t cung, bà ng quang, ru t non và cơ quanh tuy n vú . 31
32. * Vazopressin: Cótá c d ng thú c ñy cá c ng th n nhtá i h p thu nhi u n ư clà m gi m l ư ng n ư c ti u th i ra. Là m co cá c huy t qu n nên là m t ăng huy t áp. * ðiu hoàho t ñng c a tuy n yên: Tuy n yên m t m t liên h ch t ch vi h th n kinh trung ươ ng, m t m t cótá c d ng quan tr ng ñi v i cá c tuy n n i ti t khá c trong c ơ th . Do ñó tuy n yên có nh h ư ng ñiu hoàñ n cá c ho t ñng c a c ơ th . Trên m t m c ñ nh t ñnh tuy n yên ñiu hoà s sinh tr ư ng phá t d c c a c ơ th , s trao ñi ch t sinh d c Tuyn yên duy trì sho t ñng phù hp v i yêu c u c a c ơ th nh 2 con ñư ng: mt là s kh ng ch c a h th n kinh trung ươ ng (ñc bi t làvù ng d ư i ñi), hai làtá c d ng qua l i gi a tuy n yên vàcá c tuy n n i ti t khá c. 2.3.3. Tuy n sinh dc n i ti t * Tá c d ng sinh lýc a tuy n sinh d c: T th i c xưa con ng ư i ñã bi t thi n ho n ñ tăng c ư ng kh năng s n xu t c a gia sú c. Sau khi thi n nh h ư ng ñu tiên ñ n quátrì nh trao ñi ch t vàho t ñng c a ñng v t: dê ñc ho c l n ñc thi n d vbé o, ng a ñc, bòñc thi n thì yên tĩ nh, cà y ké o t t. ð c tí nh sinh d c th hai c a ñng v t thi n không phá t tri n, tuy n sinh d c ph teo ñi, không bi u hi n ph n x vtí nh. ð ng v t cá i không bi u hi n ñng d c. Nu ghé p tuy n sinh d c cho ñng v t ñã ct tuy n sinh d c thìñng v t ñócó th khôi ph c ñc tí nh sinh d c th hai, ph n x vtí nh cũ ng khôi ph c bì nh th ư ng. Nu ghé p tuy n sinh d c khá c tí nh cho ñng v t ñã thi n thì sau khi ghé p ñng v t ñó s xu t hi n ph n xkhá c tí nh vàñc tí nh sinh d c th cp nh ư gàmá i cóñc tí nh c a gà tr ng 2.3.3.1. Ch c n ăng n i ti t c a bu ng tr ng Khi bao noã n trên bu ng tr ng thà nh th c thìcá c t bà o h t trong bao noã n s ti t ra oestrogen (oestrogen bao g m oestradiol, oestron và oestriol; trong ñó oestradiol cóho t tí nh m nh nh t). Oestrogen nh h ư ng ñ n s phá t tri n c a ñc tí nh sinh d c th cp gia sú c cá i nh ư mà u lông, ti ng kêu. Nókí ch thí ch s phá t tri n c ơ quan sinh d c cá i nh ư mà ng nhà y âm ño, sng t cung và ng d n tr ng t ăng sinh, là m cho tuyn vúphá t tri n. Oestrogen là m, h ưng ph n vnã o gây hi n t ư ng ñng d c; nh h ư ng ñ n s trao ñi protein, kali, làm tăng tí nh th m ca m ch qu n, d n ñ n xung huy t, gi m ti u c u Oestrogen còn kí ch thí ch tuy n yên ti t ra LH và prolactin. Progesteron là hocmon do th và ng ti t ra cótá c d ng trong m t th i gian nh t ñnh. Nu gia sú c cá i không ñư c th thai thì th và ng ch tn t i kho ng m t tu n r i dn dn teo ñi nên ta g i là th vàng chu kìtí nh. Nu gia sú c cá i ñư c th thai thì th và ng s tăng c ư ng phá t tri n, duy trì trong su t quátrì nh mang thai nên ta g i là “th và ng ch a”. Tá c d ng c a progesteron làh n ch shì nh thà nh và sbà i ti t c a gonadostimulin c a thuỳ tr ư c tuy n yên và c ch sthà nh th c c a cá c bao noã n trên bu ng tr ng. Là m cho mà ng nhà y t cung ti p t c phá t tri n và tăng c ư ng ti t d ch ñ cho tr ng ñãth tinh có th cñnh và sinh tr ư ng t i ñó. 32
33. Progesteron c ch s co bó p c a c ơ t cung (an thai) vàkí ch thí ch cá c tuy n vúphá t tri n. 2.3.3.2. Ch c n ăng n i ti t c a d ch hoà n D ch hoà n là n ơi ti t ra hocmon androgen. Nó bao g m testosteron, androsteron, dehydroandrosteron. Androgen là m t ăng c ư ng s phá t tri n cá c ñc tí nh sinh d c th cp vàcá c c ơ quan sinh d c phc a con ñc, ñng th i thú c ñy s tí ch luvà tng h p protein, t ng h p cá c ch t khoá ng trong cá c mô bà o. Riêng gia c m, d ch hoà n n m trong xoang b ng, nh sthí ch ng sinh vt và nh tú i hơi ñiu hoà nhi t ñ nên nó vn ho t ñng bì nh th ư ng. III. Sinh lý sinh d c Sinh d c là mt quátrì nh sinh lý quan tr ng và c ơ b n nh t c a gia sú c trong vi c duy trìnò i gi ng. 3.1. Thà nh th c v tí nh Gia sú c ñc sinh tr ư ng phá t d c ñ n khi cókh năng s n sinh tinh trù ng, con cá i có kh năng s n sinh ra tr ng; tr ng và tinh trù ng có th kt h p ñư c v i nhau t o thà nh h p t ri phá t tri n thà nh bà o thai g i làthà nh th c v tí nh. Tu i thà nh th c v tí nh s m hay mu n ph thu c và o cá c y u t nh ư gi ng, th c ăn, ñiu ki n dinh d ư ng, bi n phá p ch ăm só c,qu n lývà yu t khí hu. Bng 1.1. Th i gian thành th c v tính c a m t s loài gia súc (tháng tu i) (Sinh lý h c gia súc, ðHNN I, 1996 ) Loà i gia sú c Con ñc (thá ng) Con cá i (thá ng) L n 5 - 8 6 - 8 Trâu 18 - 32 18 - 24 Bò 12 - 18 8 - 12 Ng a 12 - 20 12 - 18 Dê 6 - 8 7 - 8 3.2. Thà nh th c v th vó c Là th i kỳmà gia sú c ñã sinh tr ư ng phá t tri n ñ n lú c hoà n h o, th i kỳñóthì kh i lư ng vàkí ch th ư c cá c chi u, t m vó c c a cơ th ñã n ñnh. Tu i thà nh th c v th vó c cũ ng ph thu c và o cá c y u t nh ư gi ng, th c ăn, ñiu ki n dinh d ư ng, bi n phá p ch ăm só c, qu n lývà yu t khí hu Tu i b t ñu thà nh th c v th vó c c a m t s loà i gia sú c nh ư sau: Bng 2.1. Tu i b t ñ u thành th c v th vóc c a m t s loài gia súc (Sinh lý h c gia súc, ðHNNI, 1996 ) Loà i gia sú c Con ñc (thá ng) Con cá i (thá ng) L n 6- 8 6- 8 Trâu 36 - 42 30 - 36 Bò 24 - 30 24 - 30 Ng a 48 36 Dê 12 - 18 12 - 18 33
34. Theo Lê Xuân C ươ ng (1986), giai ño n t 1-1,5 thá ng tu i, tinh hoà n l n ñc ngo i Yorkshire và Landrace ch ưa ho t ñng s n xu t tinh. l n ñc 15 ngà y tu i s lư ng ng sinh tinh nhi u, kí ch th ưc ng r ng, vá ch ng có tbà o th ư ng bì nhi u l p hì nh tr . Tinh nguyên bà o tr ng thá i phân chia, nhi m s c th hì nh m ng l ư i. Cá c t bà o phân chia ki u Metoz chi m 28 - 33% ln ðB x và 45 - 46% ln L x . ln ñc 30 ngà y tu i trong cá c t bà o sinh d c ñã th y xu t hi n ti n tinh trù ng, chi m t l 2-3%. giai ño n 45 ngà y tu i, ng sinh tinh r ng. ð c bi t ti n tinh trù ng r t nhi u chi m 27-35%. Tinh trù ng giai ñon nà y ñã chi m t 3-5 % tng s tbà o dò ng tinh. giai ño n 60 ngà y tu i, ti n tinh trù ng xu t hi n 48-51%. Tinh trù ng ch a ñy trong ng sinh tinh chi m 15-20% ln lai ðB x và 20 - 25% ln lai Ld x . C ó th coi giai ño n nà y là giai ño n hì nh thà nh vàphá t tri n tinh trù ng c a l n ñc. cá c gi ng l n n i thu n ch ng nh ư , Mó ng Cá i thì s xu t hi n tinh trù ng c a l n ñc cà ng s m h ơn, 40 ngà y tu i ñãcó tinh trù ng thà nh th c, ho t l c 0,6-0,7. ðn 50-55 ngà y tu i ñãcó th giao ph i th thai ñólà nguyên nhân t n n c a l n con nh y l n m trong nhi u vù ng ch ăn nuôi l c h u. 3.3. Sinh lý sinh d c ñc Cơ quan sinh d c ñc g m cód ch hoà n, d ươ ng v t, ng d n tinh và mt s tuy n sinh d c ph nh ư tuy n ti n li t, c u ni u ño 3.3.1. Sinh tinh trù ng Khi gia sú c ñc ñãñ n tu i thà nh th c thìd ch hoà n ñã bt ñu sinh tinh trù ng. mt sloà i ñng v t nh ư nai, l c ñà, voi m i n ăm chcó mt th i kỳ giao ph i nh t ñnh, lú c ñó mi có tinh trù ng thà nh th c, d ch hoà n và o tr ng thá i ho t ñng, d ch hoà n to ra. gia sú c d ch hoà n không ng ng s n sinh ra tinh trù ng cho nên b t kỳlú c nà o gia sú c ñc cũ ng có th giao ph i. Cá c giai ño n s n sinh tinh trù ng: + Giai ño n 1: t tinh nguyên bà o qua 3-5 ln phân chia nguyên nhi m t o ra tinh bà o sơ cp. + Tinh bà o s ơ cp qua 2 ln phân chia gi m nhi m t o ra tinh bà o th cp + Tinh bà o th cp hoà n ch nh v cu t o ñthà nh tinh trù ng. * Mt ñ tinh trù ng : + bò : Mt ñ tinh trùng bi n ñ ng có th t 0 - 3 x 10 9, bình th ưng ñ t 2 - 2,2 x 10 9 tinh trùng/ml tinh d ch (Giáo trình Ch ăn nuôi trâu bò, ðHNN I, 1991). nông tr ư ng Moncada (Ba Vì) mt ñ tinh trùng bò ñt 1,3-1,4 t /ml (2004) Mt ñ tinh trùng trâu c ũng khác nhau r t xa, kho ng 631 tri u ñ n 1034 tri u/ml. Tài li u t n ð và Ai C p 210-2000 tri u/ml trâu Murrah. M t ñ tinh trùng v mùa ñông (t tháng 11 ñ n tháng giêng) cao h ơn v mùa xuân (tháng 2 - tháng 4) và mùa hè (tháng 5 - tháng 7). V mùa thu (tháng 8 - tháng 10), m t ñ tinh trùng kém h ơn mùa hè. S thay ñ i theo mùa có th là do có nh ng thay ñ i trong ho t ñ ng ca tuy n giáp và d ch hoàn. (Giáo trình Ch ăn nuôi trâu bò, ðHNN I, 1991). + l n n i: 80-100 tri u/ml + ln ngo i: 150- 200 tri u/ml (tài li u c a Vi n Ch ăn nuôi, 2000) 34
35. Cù ng v i s thà nh th c c a tinh trù ng thì hocmon androgen cũ ng ñư c ti t ra trong d ch hoà n. 3.3.2. C u t o c a tinh trù ng: Cu t o c a tinh trù ng g m 3 ph n chí nh: ñu, c , thân vàñuôi. Thà nh ph n g m: - 75% nư c - 25% v t ch t khô, trong ñó: + 85% protein + 13,2% lipit + 1,8% k hoá ng - ð u tinh trù ng ch a nhi u ADN. Ngoà i ra cò n có nhi u men tham gia và o quátrì nh oxy hoác a tinh trù ng. ð u tinh trù ng: ngoà i là lp mà ng m ng, trong ch yu ch a nhân. Phí a trên ñu có th ñnh (acrosom), ch a cá c enzym khá c nhau: cá c enzym phân gi i protein, hyaluronidaza. Acrosom, photphataza, esteraza N u b tn th ươ ng th ñnh thì tinh trù ng m t kh năng th tinh. - C : c rt ng n, n i và o phí a sau c a nhân. T c bt ngu n 9 ñôi s iké o dà i xu ng tn ñuôi. - Thân vàñuôi: ñuôi có nhi u lipit. Ngoà i g m 9 ñôi s i, gi a có 2 si trung tâm. Ngoà i ra cò n có si xo n. Bên ngoà i nh ng bótr c là ty th , ch a cá c enzym phosphoryl ôxy hoá , ño n gi a ñuôi ch a photpholipit, lexiti, ñây là ch t d tr năng l ư ng. Ty th là ngu n phá t n ăng l ư ng cho v n ñng c a tinh trù ng. Si tr c là cơ quan v n ñng c a tinh trù ng. 3.3.3. ðc tính sinh lý c a tinh trùng 3.3.3.1. S c s ng và s c v n ñ ng Tinh trùng v n ñ ng nh ñuôi và s c v n ñ ng c ũng nh ư s c s ng ñ u ch u nh hưng c a ñiu ki n ngo i c nh nh ư nhi t ñ , ánh sáng, áp su t th m th u, ñ toan ki m, các ch t hóa h c T c ñ v n ñ ng t do c a tinh trùng tùy t ng lo i có khác nhau: + Ng a : 5 mm/phút + Dê, bò : 3 mm/phút + Chó, th : 2 mm/phút - Nhi t ñ : Trong gi i h n sinh lý v nhi t ñ c a s s ng, nu nhi t ñ càng cao tinh trùng ho t ñ ng càng nhanh, th i gian s ng rút ng n vì quá trình chuy n hoá n ăng l ưng x y ra m nh, n ăng l ưng d tr cho tinh trùng ho t ñ ng b tiêu hao nhanh. Ng ưc l i nhi t ñ th p thì ho t ñ ng gi m, tiêu hao n ăng l ưng gi m thì th i gian s ng l i kéo dài. N u nhi t ñ tăng quá cao, trên gi i h n sinh lý thì tinh trùng b ch t. Nh ưng nhi t ñ h xu ng dưi gi i 35
36. hn thích h p, th m chí d ưi 0 0C thì tinh trùng không ch t mà vào tr ng thái "ti m sinh". Nu t ăng d n nhi t ñ lên 37-39 0C thì ho t ñ ng c a nó ñưc khôi ph c l i. Ngày nay v i k thu t b o t n tinh d ch trong môi tr ưng Nit ơ l ng -196 0C (tinh ñông viên) cho phép b o t n ñưc hàng ch c n ăm. - Áp su t th m th u: Tinh trùng r t m n c m v i áp su t th m th u. Nó s b ch t r t nhanh n u áp su t th m th u quá th p ho c quá cao. Pha ch môi tr ưng tinh d ch c n chú ý ti y u t này. ð pH: Trong ñiu ki n nhi t ñ gi ng nhau, nh ưng ñ pH khác nhau v n ñ ng c a tinh trùng c ũng khác nhau vì pH nh h ưng t i h th ng enzym c a tinh trùng qua ñó nh hưng ñ n trao ñ i ch t c a tinh trùng. môi tr ưng axit y u tinh trùng ít v n ñ ng nên th i gian s ng kéo dài, vì v y mu n b o t n tinh d ch lâu c n chú ý ñiu ch nh ñ pH thích h p. Trong k ĩ thu t b o t n ng ưi ta th ưng dùng mu i bicacbonat ñ ñiu ch nh ñ pH vì mu i này ít có nh h ưng x u ñ n tinh trùng. - Ánh sáng: ðc bi t ánh sáng chi u th ng trong ñó có các tia h ng ngo i làm cho tinh trùng ho t ñ ng m nh và th i gian s ng s gi m. Nh ng tia khác nh ư tia t ngo i ñu có nh hưng x u ñ n tinh trùng. ð b o qu n t t, ng ưi ta dùng các l màu ñ ñ ng tinh d ch và ñ trong bóng t i. - Các ch t hoá h c: tinh trùng r t m n c m v i nh ng hoá ch t l v n không có trong môi tr ưng tinh d ch. Sc s ng c a tinh trùng nh h ưng tr c ti p ñ n t l th thai, kh n ăng sinh tr ưng phát tri n và s c ñ kháng c a ñ i con. 3.3.3.2. Hô h p c a tinh trùng Trong quá trình ho t ñ ng, tinh trùng c n có n ăng l ưng l y qua 3 ph ươ ng th c phân gi i y m khí ñưng fructoz, oxi hoá ñưng b ng hô h p hi u khí, và phân gi i ATP. Hô h p ym khí x y ra ch y u khi tinh trùng s ng ng sinh tinh và tinh hoàn ph . Hô h p hi u khí xy ra khi tinh trùng ñưc phóng vào ñưng sinh d c con cái ho c l y ra ngoài ñ pha ch tinh d ch. - Hô h p hi u khí: oxi hoá ñưng Trong ñiu ki n có oxi, tinh trùng s ti n hành hô h p hi u khí v i nguyên li u chính là glucoz, ngoài ra còn có fructoz. C 6H12 O6 + 6O 2 6CO 2 + 6H 2O + 674 Kcal Ng ưi ta th y r ng môi tr ưng ñưng sinh d c cái, ñ c bi t trong giai ñon ñ ng d c và r ng tr ng có ñ ñiu ki n thu n l i ñ tinh trùng hô h p hi u khí. ðó là môi tr ưng giàu oxi do k t qu c a t ăng sinh và m r ng lòng ñưng sinh d c, ñ ng th i giàu glucoz do giãn mch máu t cung âm ñ o, máu ñ n nhi u cung c p nhi u glucoz. - Hô h p y m khí b ng phân gi i y m khí ñưng fructoz. Trong ñiu ki n thi u oxi tinh trùng ti n hành hô h p y m khí v i nguyên li u là fructoz v i s tham gia c a các enzym Hexokinaza và photphataza ñ gi i phóng n ăng l ưng dưi d ng ATP và axit lactic fructoz axit lactic + CO2 + Q (27,7 Kcal) H s phân gi i frutoz là s mg fructoz s d ng trong m t gi c a 10 9 tinh trùng nhi t ñ 37 0C. 36
37. - Phân gi i ATP: c và ñuôi tinh trùng ch a enzym ATPaza có tác d ng phân gi i ATP thành ADP và gi i phóng n ăng l ưng (t 7 - 12 Kcal). N ăng l ưng sinh ra trong quá trình hô h p y m khí và hi u khí m t ph n ñưc dùng ñ tái t o ATP. 3.3.4. D ch hoàn ph Tinh trù ng sau khi ñư c hì nh thà nh d ch hoà n thìñư c ñư a v d ch hoà n phñ ti p t c phá t tri n ñ n khi gia sú c c n s d ng thì tinh trùng t d ch hoà n phñư a ra ngoà i. d ch hoà n phcó nh ng ñiu ki n thí ch h p h ơn: nhi t ñ th p h ơn d ch hoà n, môi tr ư ng axit yu, cá c ch t ñin gi i phân li t n t i d ư i d ng ion cũ ng ít h ơn trong d ch hoà n. Khi tinh trù ng chuy n xu ng ph n d ư i c a d ch hoà n ph thì lp t bà o vá ch ñó ti t ra ch t lipoprotein ñ bao b c m t ngoà i c a tinh trù ng và lp mà ng ñócó th b o v tinh trù ng khi tinh trù ng ñã ra ngoà i c ơ th ho c r ơi và o nh ng ñiu ki n s ng b t l i. Mt khá c mà ng lipoprotein mang ñin tí ch âm nên tinh trù ng không th liên k t v i nhau thà nh t ng m ng. Nu tinh trù ng quá lâu trong d ch hoà n phnós dn d n thay ñi v sinh lývàhì nh thá i, m t s c s ng vàkh năng th tinh, cu i cù ng thoá i hoá ri ch t. Cho nên gia sú c ñc ñã lâu không ñư c giao ph i thì khi giao ph i l n th nh t trong tinh d ch th ư ng th y tinh trù ng kỳhì nh và suy nh ư c. * Tinh hoàn ph Tinh ho àn ph là ng dài u n l ưn g p khúc: ng a c ó chi u dà i 70m, bòvà dê 60m, ln ñc 100m. Tinh trù ng không ng ng ñư c sinh ra ng sinh tinh sau ñóñi và o tinh hoà n ph lưul i ñy m t th i gian. Th i gian tinh trù ng l ưu l i tinh hoà n phbòlà 7-9 ngà y. Trong tinh hoà n phcóññiu ki n c n thi t ñ tinh trùng s ng, phá t tri n vàthà nh th c. - pH axit y u ñkì m hã m b t s vn ñng c a tinh trù ng. - Y m khí , thi u oxi. - Nhi t ñ th p h ơn thân nhi t t 3-40C. Do ñó tinh trù ng ít ho t ñng, gi m tiêu hao năng l ư ng, th i gian s ng lâu h ơn. Tinh trù ng trong d ch hoà n ph sau 2 thá ng v n cò n kh năng th tinh. - Tinh hoà n ph hp thu m t s mu i khoá ng gi cho áp su t th m th u không thay ñi, thu n l i cho s sng c a tinh trù ng. -Vá ch tinh hoà n phcó nhi u m ch má u là ngu n cung c p ch t dinh d ư ng cho tinh trù ng. - M t khá c ñuôi tinh trù ng ti t ra lipoprotein bao l y tinh trù ng là m cho tinh trù ng mang ñin âm. Gi a cá c tinh trù ng có lc ñy do mang ñin cù ng d u, là m cho tinh trù ng không b ng ưng k t thà nh kh i. Cá c ion kim lo i nh ư st Fe 2+ , Pb 2+ ho c axit slà m cho tinh trù ng m t ñin ng ưng kêt l i v i nhau và mt kh năng th tinh. 3.3.5. Tá c d ng sinh lýc a cá c tuy n sinh d c ph Tuy n sinh d c ph bao g m: tuy n ti n li t, tuy n c u ni u ño, tinh nang. Ch t ti t c a tuy t sinh d c phg i là tinh thanh. Thà nh ph n ch t ti t c a cá c tuy n sinh d c phcũ ng nh ư th t ti t c a chúng trong ph n xphó ng tinh cóýnghĩ a sinh lýñc bi t. ð u tiên tuy n cu ni u ño ti t, th ñ n tinh trù ng cù ng v i ch t ti t c a tuy n ti n li t và tinh hoà n ph , cu i cù ng là ch t ti t c a tinh nang. 37
38. + Tuy n c u ni u ño Tuy n c u ni u ño cò n g i là tuy n chà nh ti t ra d ch nh t trong su t và trung tí nh, cótí nh sá t trù ng, cótá c d ng r a s ch vàlà m tr ơn ni u ño tr ư c khi phó ng tinh. + Tuy n ti n li t. Nm ph n cu i c a ng d n tinh, ch t ti t trong su t cómù i h ăng ñc tr ưng, kh i lư ng ch t ti t nhi u, tham gia thà nh ph n c a tinh d ch. Tá c d ng: -D ch ti t có pH ki m ñ trung hoà H 2CO 3 do tinh trù ng s n sinh, m t khá c d ch ti t có nhi u protein ñ hp thu CO 2 trong môi tr ư ng ni u ño -Ho t hoá tinh trù ng do tuy n nà y ti t ra enzym ch ng ng ưng k t tinh trù ng. - Tuy n ti n li t cò n có ch c n ăng n i ti t, ti t ra hocmon prostaglandin. Prostaglandin có nhi u lo i PGE s, PGE 2a, PGF 2a gia sú c tuy n ti n lit ti t prostaglandin d ư i d ng PGF 2a cótá c d ng sinh lý : khi phó ng tinh là m t ăng co c ơ tr ơn ng d n tinh và cơ tr ơn ni u ño. Khi theo tinh d ch và o ñư ng sinh d c cá i là m t ăng co bó p c ơ tr ơn t cung do ñóslà m tăng t c ñ vn ñng c a tinh trù ng ti n nhanh và o ng d n tr ng ñth tinh. Khi pha ch tinh d ch n u b sung thêm prostaglandin v i t l thí ch h p s nâng cao ñư c t lth thai. + Tuy n tinh nang Ch t ti t c a tinh nang không tr n l n v i tinh trù ng, màlàd ch keo phè n có ch a γ-globulin. D ch keo nà y g p ch t ti t c a tuy n ti n li t thì ng ưng ñng l i b t kí n âm ño ng ăn không cho tinh d ch trà o ng ư c ta ngoà i sau khi giao ph i. M t khá c do có nhiu γ-globulin nên nócò n cótá c d ng ch ng s xâm nh p c a vi khu n t bên ngoà i và o ñư ng sinh d c cá i. 3.3.6. Tinh d ch Tinh d ch là ch t l ng mà u tr ng ñc cóph n ng ki m y u (pH = 7,2 - 7,5) cómù i hăng ñc tr ưng, g m tinh trù ng và tinh thanh. + Lư ng vàthà nh ph n c a tinh d ch Lư ng tinh d ch và tinh trù ng thay ñi tuỳ theo loà i gia s úc. B ng 3.1: Lư ng tinh d ch và nng ñ tinh trù ng (theo Milovanov) Tng l ư ng tinh trù ng Lư ng tinh d ch Nng ñ tinh trù ng Gia sú c trong tinh d ch (ml) (100 tri u/mm3) (1000 tri u) Bì nh quân Nhi u nh t Bì nh quân Nhi u nh t Bì nh quân Nhi u nh t Ng a 50-100 600 0,08-0,2 0,8 4-20 60 Bò 4-5 15 1-2 6 4-10 30 Ln 200-400 1000 0,1-0,2 1 20-80 100 Cu 1-2 3,5 2-5 8 2-10 18 (Giáo trình Sinh lý, ðHNN I, 1996) Cá c y u t nh h ư ng ñ n l ư ng vàthà nh ph n c a tinh d ch -Loà i, gi ng, gia sú c: ðólà nh h ư ng c a v n gen ñi v i quátrì nh t ng h p cá c thà nh ph n c a tinh d ch, ñc bi t cá c tuy n sinh d c ph . 38
39. - Ki u th tinh: cá c gia sú c phó ng tinh âm ño nh ư trâu, bò , dê, c u, l ư ng tinh d ch ít nh ưng s tinh trù ng/ml tinh d ch l i nhi u. Ng ư c l i nh ng gia sú c phó ng tinh t cung nh ư ln, ng a, chóthì lư ng tinh d ch nhi u nh ưng n ng ñ tinh trù ng l i th p (s tinh trù ng/ml). Có th gi i thí ch là do môi tr ư ng âm ño axit b t l i cho s sng c a tinh trù ng, th c t có mt s tinh trù ng b ch t ñây, vì vy tinh trù ng ph i có nng ñ cao. - Ch ñ sd ng: khai thá c tinh h p lýthì lưng tinh d ch và ch t l ư ng tinh trù ng ñ u t t. Nu khai thá c tinh v i c ư ng ñ cao, kho ng cá ch gi a hai l n l y tinh ng n thì lư ng tinh d ch gi m rõ rt và ch t l ư ng tinh trù ng cũ ng gi m. Riêng gia sú c quá lâu m i phó ng tinh thì l ư ng tinh d ch nhi u, nh ưng t lkìhì nh t ăng, ho t l c gi m d n ñ n ch t l ư ng tinh d ch gi m rõ rt. - Ch ñ dinh d ư ng: yu t nà y h t s c quan tr ng cótá c d ng rõ rt ñ n l ư ng và thà nh ph n tinh d ch. -Ngoà i ra cá c y u t khá c nh ư khí hu, th i ti t, nhi t ñ, m ñ, tr ng thá i sinh lí cũ ng có nh h ư ng ñ n l ư ng vàthà nh ph n tinh d ch. Trong công tá c th tinh nhân t o, ph i th ư ng xuyên ki m tra thà nh ph n, s lư ng và cht l ư ng tinh trù ng b ng cá c ch tiêu sau ñây: 1) Th tí ch tinh d ch 1 l n su t tinh: V 2) Nng ñ tionh trù ng: C 3) Ho t l c c a tinh trù ng: A 4) Sc ñkhá ng c a tinh trù ng: R 5) T lkìhì nh: K 6) Tng s tinh trù ng ti n th ng trong 1 ln xut tinh: V.A.C 3.3.7. Giao ph i Giao ph i là chu i ph n x ph c t p ññư a tinh trù ng con ñc và o ñư ng sinh d c cá i gp tr ng. Giao ph i là chu i ph n x không ñiu ki n mang tí nh ch t b m sinh. Tuy nhiên chu i ph n xnà y chx y ra khi gia sú c ñãthà nh th c v tí nh vàch u nh h ư ng c a nhi u y u t môi tr ư ng s ng, cũ ng nh ư tr ng thá i ch c n ăng c a cá c tuy n n i ti t sinh d c. Nh ng thà nh tu v sinh lí sinh d c trong nh ng n ăm g n ñây ñãkhá m phá ra trung khu sinh d c và giao ph i vù ng d ư i ñi và s bi t hoá sinh d c cá c trung khu nà y ph thu c và o hoocmon sinh d c. 3.3.8. S di ñng c a tinh trù ng trong ñư ng sinh d ccá i 3.3.8.1. S di ñng c a tinh trù ng Sau khi và o ñư ng sinh d c cá i, tinh trù ng ti p t c di ñng ñ ti n ñ n g p tr ng 1/3 ng d n tr ng phí a trên. Tinh trù ng di ñng ñư c là nh tá c d ng t ng h p c a cá c nhân t sau: - Do kh năng v n ñng c a b n thân tinh trù ng v i v n t c 4mm/phú t. - Do ñng tá c phó ng tinh khi giao ph i. - Trong ng d n tr ng ti t ra ch t peptilizin có tá c d ng thu hú t tinh trù ng v phí a tr ng. 39
40. - Nh s co bó p, nhu ñng c a ñư ng sinh d c cá i t ngoà i và o trong. Th i kì con cá i ñng d c thì t cung co bó p m nh nh t, n u ph i ñúng th i ñim thì tinh trù ng v n ñng nhanh, g p tr ng th tinh có hi u qu . -Tá c d ng c a hocmon: Prostaglandin c a tuy n ti n li t theo tinh d ch t i t cung và ng d n tr ng, cótá c d ng kí ch thí ch s co bó p c a c ơ tr ơn nh ư oxitoxin c a thuỳ sau tuy n yên theo má u t i kí ch thí ch s co bó p c a c ơ tr ơn. Oxitoxin c a thuỳ sau tuy n yên theo má u ti kí ch thí ch s co bó p c a t cung, ng d n tr ng giú p tinh trù ng di ñng nhanh h ơn. Do ñó dù ng oxitoxin thêm và o môi tr ư ng pha ch tinh d ch ñ ph i cho gia sú c cá i sgó p ph n t ăng t lth thai. Dưi tá c d ng c a cá c nhân t trên, th i gian tinh trù ng di ñng sau khi giao ph i ñ n gp ñư c tr ng là tươ ng ñi ng n: ln 2-3 gi , bòvà dê 4 gi . 3.3.8.2. Th i gian s ng c a tinh trù ng trong ñư ng sinh d c cá i Th i gian s ng c a tinh trù ng ph thu c và o cá c y u t : -Vtríñư ng sinh d c cá i, nh ư âm ño th i gian s ng c a tinh trù ng ng n, nh ư bò t 1-6 gi , t cung thì th i gian s ng dà i h ơn, bò 30 gi , l n 30 gi . - Cht l ưng tinh trù ng cò n tuỳ thu c và o con ñc gi ng. - Th i gian s ng c a tinh trù ng dà i nh t là 36-48 gi . 3.4. Sinh lýc a c ơ quan sinh d c cá i Cơ quan sinh d c c a con cá i g m cá c b ph n ch yu là bu ng tr ng (s n sinh ra tr ng và hocmon) và cơ quan sinh d c ph (ng d n tr ng, s ng t cung, thân t cung, âm ño, âm môn). nh: Sinh d c cái c a l n 1. Bu ng tr ng, 2. ng d n tr ng, 3. Loa kèn, 3'. L ng d n tr ng thông v i xoang phúc m c 4. S ng t cung, 5. Thân t cung, 6. C t cung, 7. Âm ñ o, 8. Ti n ñình c a ni u sinh d c, 9. L ni u ñ o, 10. Rãnh âm h , 13. Âm v t, 14. Lõm c a bao bì, 15. Âm môn, 16-17. Niêm m c ti n ñình, 18. Tuy n ti n ñình 40
41. 3.4.1. Shì nh thà nh tr ng Tr ng ñư c hì nh thà nh bung tr ng t nh ng bao noã n nguyên thu hay noã n nguyên bà o. S lư ng noã n nguyên bà o khá nhi u có th ñ n hà ng ch c nghì n, nh ưng chcó và i ch c t bà o trong s ñóphá t tri n thà nh tr ng. Quátrì nh phá t tri n t noã n nguyên bà o ñ n hì nh thà nh tr ng tr i qua 3 giai ño n. * Giai ño n t ăng s lư ng noã n nguyên bà o: No ãn nguyên bà o nguyên phân liên ti p nhi u l n là m t ăng s lư ng noã n bà o. Do c ơ ch nguyên phân nên cá c noã n bà o ñư c hì nh thà nh ñ u có b nhi m s c th lư ng b i 2n và ñ u ñư c bao b c b i l p t bà o bi u mô. Giai ño n nà y di n ra th i kỳphá t tri n s m c a ñi s ng cá th khi ch ưa thà nh th c v tí nh. ðn khi thà nh th c v tí nh thìcá cnoã n nguyên bà o s tu n t ti p t c phá t tri n ñhì nh thà nh tr ng chí n theo 2 giai ño n nh ư sau: - Giai ño n sinh tr ư ng: Noã n nguyên bà o tí ch lu ch t dinh d ư ng, t ăng kí ch th ư c, , kh i l ư ng vàhì nh thà nh cá c noã n bà o sơ cp hay noã n bà o c p 1 (2n nhi m s c th ) - Giai ño n hì nh thà nh tr ng nh cơ ch gi m phân: Noã n bà o c p 1 ti n hà nh gi m phân qua 2 ln phân bà o liên ti p. + Ln phân bà o 1: Noã n bà o c p 1 phân chia cho ra noã n bà o c p 2 hay noã n bà o th cp có kh i l ư ng l n vì ch a toà n bnoã n hoà ng c a noã n bà o c p 1 và 1 cc c u kí ch th ư c bélà cc c u th nh t + Ln phân bà o 2: Noã n bà o c p 2 phân chia hì nh thà nh t bà o tr ng l n và cc c u th 2 bé . Trong lú c ñó, c c c u th nh t phân chia thà nh 2 cc c u bé . Kt qugi m phân t 1 noã n bà o c p 1 cho 1 tr ng l n và 3 cc c u bé . Trng và cc cu ñ u ch a n nhi m s c th bng b nhi m s c th ñơ n b i. Tr ng có kh i l ư ng l n vìñã nh n toà n b noã n hoà ng t noã n bà o c p 1, ñiu ñócóýnghĩ a ñi v i s phá t tri n c a h p t . Kt thú c gi m phân: tr ng chí n. 3.4.2. Cu t o tr ng Tr ng là 1 lo i t bà o l n, ch mang n nhi m s c th . bò tbà o tr ng cókí ch th ư c 0,135-0,400 mm; ln 0,120-0,140 mm. T trong ra ngoà i, t bà o có cu t o: - Trong gi a có nhân ch a n nhi m s c th , bao xung quanh nhân là lp noã n hoà ng ri ñ n l p mà ng trong su t. - Ti p là lp mà ng phó ng x gm cá c t bà o bi u mô xp thà nh nhi u l p theo cá ch b tríphó ng x , ngoà i cù ng là lp t bà o h t 3.4.3. Schí n vàr ng tr ng - D ư i tá c d ng c a hocmon FSH c a tuy n yên t bà o h t xung quanh bao noã n phân chia nhi u, là m kh i l ư ng bao noã n t ăng lên, ñng th i LH kí ch thí ch t bà o h t ti t oestrogen vàd ch là m th tí ch bao noã n t ăng và ni lên trên b mt c a bu ng tr ng: ñólà bao noã nchí n v i ñư ng kí nh bòlà 1,5cm, ln là 1cm. - LH c a tuy n yên t ăng ti t cótá c d ng ho t hoá enzym phân gi i protein, là m phân gi i vá ch bao noã n do ñóvá ch bao noã n v ra, tr ng chí n r i kh i m t bu ng tr ng g i là r ng tr ng. -Ngoà i tá c d ng c a hocmon, s r ng tr ng cò n ch u s nh h ư ng c a ñng tá c giao ph i. Thvàmè o ch sau khi giao ph i tr ng m i r ng. 41