Giáo trình Luật so sánh - Thân Thị Kim Oanh (Phần 2)

Nội dung text: Giáo trình Luật so sánh - Thân Thị Kim Oanh (Phần 2)

1. CHƯƠNG 3 DÒNG HỌ PHÁP LUẬT ANH – MỸ (DÒNG HỌ COMMON LAW) 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ DÒNG HỌ COMMON LAW 1.1. Thuật ngữ “Common law” Dòng họ này được nhắc đến với nhiều tên gọi khác nhau. Có tài liệu gọi dòng họ pháp luật này là dòng họ pháp luật Anh – Mỹ, có tài liệu gọi là dòng họ Anglo – Saxon và cũng có tài liệu gọi là dòng họ pháp luật án lệ “common law”. Thuật ngữ common law dường như là thuật ngữ tương đối rắc rối vì luôn được sử dụng để làm hàm chỉ sự tương phản nào đó và nghĩa chuẩn xác của thuật ngữ phụ thuộc vào chính sự tương phản mà thuật ngữ đó hàm chỉ. Thuật ngữ common law được hiểu theo nghĩa thông dụng hơn và thường được đặt trong mối quan hệ với luật thành văn. Với nghĩa này, có nhiều cách khác nhau để diễn tả “common law” như: án lệ, luật do thấm phán làm ra, luật tập quán, và luật bất thành văn. Nói cách khác, theo nghĩa vụ này, “common law” là luật không do cơ quan lập pháp làm ra mà được tạo ra bởi các phán quyết của tòa án (án lệ) và bằng tập quán pháp. Thêm vào đó thuật ngữ “common law” còn có nghĩa là luật chứ không phải là luật nước ngoài; nói cách khác, đó là luật Anh tại quốc gia Anh và tất cả các thuộc địa của Anh. Vì vậy, common law được hiểu rất rộng bao gồm toàn bộ pháp luật Anh như án lệ, luật thành văn, tập quán pháp và công bằng. Cuối cùng thuật ngữ “common law” còn hàm chỉ toàn bộ những hệ thống pháp luật Anh ở đó phán quyết của tòa giữ vị trí quan trọng trong cấu trúc nguồn luật. 1.2. Đặc điểm của dòng họ common law Dòng họ pháp luật có cội nguồn từ hệ thống pháp luật Anh – quốc gia ở châu Âu nhưng dòng họ pháp luật này lại có một số điểm khác biệt căn bản với dòng họ pháp luật civil law. 37
2. Thứ nhất, common law là dòng họ pháp luật trong đó hệ thống pháp luật trực thuộc ít nhiều chịu ảnh hưởng của hệ thống pháp luật Anh và thừa nhận án lệ như nguồn luật chính thống tức là thừa nhận học thuyết tiền lệ pháp. Học thuyết tiền lệ pháp ở các hệ thống pháp luật này đều ít nhiều chi phối hệ thống tòa án lệ theo hướng: các phán quyết đã tuyên của tòa án cấp trên nói chung có giá trị ràng buộc tòa án cấp dưới trong quá trình xét xử chung có giá trị ràng buộc tòa án cấp dưới trong quá trình xét xử các vụ hiện tại. Học thuyết này được triển khai áp dụng trên thực tế thông qua việc xuất bản các phán quyết của tòa án có giá trị ràng buộc để tạo điều kiện thuận lợi và tạo nguồn tài liệu có hệ thống và đáng tin cậy cho việc áp dụng thống nhất tiền lệ pháp tại các tòa án trên toàn quốc trong công tác xét xử. Thứ hai, thẩm phán trong các hệ thống pháp luật thuộc dòng họ common law đóng vai trò quan trọng trong việc sáng tạo và phát triển các quy phạm pháp luật. Nghiên cứu hệ thống pháp luật Anh, cội nguồn của dòng họ common law có thể thấy: pháp luật Anh không được pháp điển hóa như pháp luật của các nước thuộc dòng họ civil law; nước Anh không có những bộ luật chứa đựng toàn bộ những quy phạm pháp luật điều chỉnh lĩnh vực quan hệ xã hội đặc thù nào đó. Thứ ba, nhìn chung các hệ thống pháp luật thuộc họ common law không có sự phân biệt giữa luật công và luật tư như trong dòng họ civil law, trừ hệ thống pháp luật Anh. Tuy nhiên, sự phân biệt giữa luật công và luật tư ở Anh không có cùng mục đích như ở các nước thuộc dòng họ civil law. Thứ tư, chế định pháp luật tiêu biểu của các hệ thống luật dòng họ common law là chế định ủy thác – chế định đặc thù của hệ thống pháp luật Anh, ra đời do hoàn cảnh lịch sử riêng có của nước Anh. Thứ năm, sau khi hình thành ở Anh quốc, common law đã lan sang khắp các châu lục từ châu Phi, châu Mỹ đến châu Úc, châu Á và làm thành dòng họ common law, một trong hai dòng họ pháp luật lớn nhất thế giới. Sự bành trướng của common law của Anh diễn ra trong suốt quá trình Hoàng gia Anh thực hiện chính sách thuộc địa hóa. 38
3. 2. HỆ THỐNG PHÁP LUẬT ANH 2.1. Sự hình thành và phát triển của pháp luật Anh - Pháp luật Anh thời kỳ đế quốc La Mã trị vì Nói đến pháp luật của Anh dưới giác độ án lệ áp dụng chung trên toàn quốc nước Anh thì có thể coi lịch sử pháp luật của Anh bắt đầu từ chiến thắng của người Norman ở trận chiến Hastings. Tuy nhiên, trước đó không phải nước Anh không có luật, chỉ có điều, pháp luật thời Anglo Saxon và thậm chí trước đó, thời đế quốc La Mã có rất ít ảnh hưởng đối với hệ thống pháp luật Anh ngày nay. - Pháp luật Anh thời Anglo Saxon - Pháp luật Anh sau cuộc chinh phục của người Norman (từ thế kỉ XI đến cuối thế kỉ. + Giai đoạn áp dụng tập quán pháp + Giai đoạn hình thành và phát triển common law + Giai đoạn hình thành và phát triển equity (công bằng) từ thế kỷ XV đến thế XIX. + Giai đoạn cải cách hệ thống tòa án và thủ tục tố tụng 2.2. Hệ thống tòa án và tố tụng - Hệ thống tòa án Tòa án Anh quốc có một số đặc điểm đặc thù so với tòa án nhiều nước. Thứ nhất, trong lịch sử Anh quốc không có hệ thống tòa án đơn nhất được tổ chức chặt chẽ và các Tòa án cũng không được phát triển một cách đồng bộ mà đã phát triển cục bộ. Có những bộ phận của cái tạm gọi là hệ thống tòa án đó đã được cải tổ và sắp xếp lại cho phù hợp với nhu cầu xét xử của từng thời kỳ. Có những giai đoạn hệ thống tòa án của Anh quốc có tới ba cấp xét xử sơ thẩm, với quyền hạn chồng chéo. Thứ hai, phần lớn các vụ kiện dân sự không được giải quyết ở các tòa án dân sự mà được giải quyết ở một trong những tòa án lựa chọn, đó là các cơ quan tài phán và tổ chức trọng tài. Thực tế này đã làm nảy sinh câu hỏi liệu sự hiện diện của các cơ quan tài phán này có phải là những minh chứng cho những khiếm khuyết của các tòa án dân sự và thủ tục tố tụng dân sự của Anh. 39
4. - Các tòa án cấp cơ sở trong hệ thống tòa án của Anh + Tòa án địa hạt Cấp thấp nhất trong hệ thống tòa án dân sự là tòa địa hạt với thẩm quyền xét xử chỉ giới hạn trong lĩnh vực dân sự. Việc xét xử do các thẩm phán quận/huyện hay thẩm phán quản hạt đảm nhiệm. Tòa địa hạt được coi là tòa án địa phương theo nghĩa, mỗi tòa có thẩm quyền xét xử trên một khu vực hành chính nhất định và hầu hết các tranh chấp đưa ra giải quyết tại loại tòa án này đều có liên quan đến kiện đòi nhà và đất trong khu vực; phần ít hơn là các vụ đòi bồi thường thương tật hoặc kiện vi phạm hợp đồng. Các tòa án địa hạt với hình thức tổ chức như hiện tại đã từng hoạt động ở Anh được khoảng 150 năm. + Tòa pháp quan Cấp thấp nhất trong hệ thống tòa án hình sự là tòa án Pháp quan. Hầu hết các vụ án hình sự được xét xử ở đây và khoảng 95% vụ việc được giải quyết trọn vẹn tại cấp tòa án này; có khoảng hơn nữa số phạm nhân bị tống giam hàng năm là kết quả thi hành các bản án của tòa pháp quan. + Tòa án tối cao Tòa cấp cao, là tòa án hoạt động với tư cách là tòa án dân sự sơ thẩm và tòa hình sự phúc thẩm đối với các vụ việc giải quyết bởi các tòa cấp dưới nhưng bị kháng cáo, kháng nghị. Các vụ việc dân sự thuộc thẩm quyền xét xử sơ thẩm của tòa án cấp cao thường có giá trị tranh chấp cao hoặc là những vụ việc hệ trọng. Thẩm phán tòa án cấp cao chủ yếu được bổ nhiệm từ luật sư tranh tụng. Tòa án cấp cao gồm 3 tòa chuyên trách: Tòa nữa hoàng chuyên trách, Tòa đại pháp chuyên trách và Tòa gia đình chuyên trách. Các tòa chuyên trách này không phải là những tòa án độc lập mà là những bộ phận cấu thành của Tòa cấp cao. Mặc dù những loại vụ việc khác nhau sẽ được phân bổ về từng tòa chuyên trách để giải quyết nhưng mỗi tòa cấp cao. Tuy nhiên, việc khởi kiện không đúng với chức năng và thẩm quyền của tòa chuyên trách có thể dẫn tới bên nguyên phải nộp phạt. - Tòa hình sự trung ương 40
5. Tòa án hình sự trung ương thành lập theo Luật tòa án năm 1971 thay thế cho tòa đại hình, là tòa án lưu động do các thẩm phán thay thế cho các phiên tòa định kỳ được tổ chức hàng quý. Đây là tòa án cấp trên của tòa pháp quan, không chỉ có thẩm quyền xét xử sơ thẩm các vụ việc hình sự nghiêm trọng và một vài vụ việc dân sự mà còn có thẩm quyền xét xử phúc thẩm những vụ việc đã được xét xử bởi tòa pháp quan khi có kháng cáo, kháng nghị. Thẩm quyền xét xử phúc thẩm cho phép Tòa hình sự trung ương có quyền y án sơ thẩm sau khi xét xử phúc thẩm. Nếu bản án phúc thẩm đưa ra bất lợi cho bị cáo, Tòa hình sự trung ương có quyền áp đặt bất cứ mức án nào mà Tòa pháp quan đã tuyên. Tuy nhiên, Tòa án hình sự trung ương có quyền áp đặt mức án cao hơn mức án trong bản án sơ thẩm. - Tòa phúc thẩm Tòa phúc thẩm cũng là bộ phận của Tòa án tối cao với hai tòa chuyên trách: Tòa dân sự chuyên trách và Tòa hình sự chuyên trách, có thẩm quyền xét xử phúc thẩm. Tòa dân sự chuyên trách xét xử những vụ việc đã được xét xử bởi tòa cấp cao, Tòa địa hạt và một số cơ quan tài phán khác khi có kháng cáo, kháng nghị. Tòa hình sự chuyên trách chỉ xét xử phúc thẩm những bản án của Tòa án hình sự trung ương khi có đơn yêu cầu. 2.3. Nguồn luật của Anh Khi nói về nguồn của luật Anh người ta thường nói về hai loại nguồn đó là luật thành văn và luật bất thành văn. Luật thành văn là các đạo luật do Nghị viện và các văn bản phụ trợ do chính phủ ban hành. Luật bất thành văn bao gồm 3 bộ phận: một là các tập quán phổ biến từ thời thượng cổ hay còn gọi là common law (các phán quyết của Tòa án Hoàng gia và luật công lí là những phán quyết được ghi chép lại và được giải thích trong các báo cáo luật và được sắp xếp một cách có hệ thống để sử dụng phổ biến trong các tác phẩm có uy tín); hai là các tập quán hoặc luật lệ địa phương có ảnh hưởng chỉ tới những người sống ở một vùng nhất định nào đó; và ban là luật cá biệt. - Án lệ Điểm đặc thù trong hệ thống pháp luật Anh là bộ phận quan trọng của luật thực định của Anh là do cơ quan tư pháp, tức tòa án sáng tạo ra dựa trên cơ sở áp 41
6. dụng và phát triển án lệ hay tiền lệ pháp. Những lĩnh vực pháp luật như hợp đồng, cũng như một số hành vi phạm tội nghiêm trọng như giết người và hành hung tập thể đều là sản phẩm của cơ quan tư pháp chứ không phải là của cơ quan lập pháp. Đây là điểm khác giữa hệ thống pháp luật Anh và hệ thống pháp luật châu Âu lục địa. Theo đó tòa án cấp dưới chịu sự ràng buộc bởi các nguyên tắc pháp lí mà tòa án cấp trên sáng tạo ra được ghi nhận trong các bản án trong quá trình xét xử các vụ việc trong quá khứ. Tòa cấp trên được hiểu là Thượng nghị viện, Tòa phúc thẩm và Tòa án cấp cao. Tuy nhiên các phán quyết này đều có giá trị ràng buộc Thượng nghị viện nhưng thông thường, Thượng nghị viện trong quá khứ cũng tuân thủ phán quyết của chính mình nhưng vài thập kỉ gần đây nguyên tắc này đã bị bãi bỏ. Phán quyết của Tòa án hình sự trung ương, Tòa địa hạt và Tòa án hình sự và gia đình không phải là án lệ và không có giá trị bắt buộc. - Luật thành văn Trên thế giới, luật thành văn vốn có lịch sử phát triển lâu đời. Luật thành văn La Mã ra đời trong những phiên họp của nền cộng hòa và được phát triển trong quá trình các đạo luật được viện nguyên lão thông qua trước sự chứng kiến của hoàng đế để có giá trị hiệu lực. Ở Anh luật thành văn ra đời muộn hơn ở châu Âu lục địa. Mãi tới năm 600 sau công nguyên, cái có thể coi là luật thành văn xuất hiện mặc dù phần lớn luật thành văn lúc đó mới chỉ là sự ghi chép lại những tập quán có từ thời trước. Ngày nay, các văn bản pháp luật của Anh gồm các văn bản pháp luật do Nghị viện trực tiếp ban hành và các văn bản pháp luật do Nghị viện trực tiếp ban hành và các văn bản pháp luật Nghị viện ủy quyền ban hành. Các văn bản pháp luật do Nghị viện trực tiếp ban hành nhằm bổ sung hoặc thay thế án lệ trên nhiều lĩnh vực và gồm: luật, luật thống nhất và luật hệ thống hóa. Luật do Nghị viện ban hành có hiệu lực cao hơn án lệ do thẩm phán làm ra. Luật thường được ban hành để bổ sung hoặc thay thế án lệ. Luật có thể phủ nhận hiệu lực trong tương lai của một án lệ nào đó và thậm chí luật còn có hiệu lực hồi tố, có thể làm cho bản án nào đó đã tuyên trong quá khứ trở nên vô hiệu. 42
7. Luật thống nhất hóa đạo luật chứa đựng một cách toàn diện tất cả những luật điều chỉnh lĩnh vực nhất định. Đây là sản phẩm của hoạt động pháp điển hóa, gần giống với bộ luật ở các hệ thống pháp luật thuộc dòng họ civil law. Loại văn bản này có thể thống nhất hóa tất cả các văn bản pháp luật hiện hữu ở thời điểm hệ thống hóa. 2.4. Đào tạo luật và nghề luật - Đào tạo luật Đào tạo luật ở Anh quốc được hiểu là hoạt động hướng tới hai cấp độ mục tiêu: Một là nhằm trang bị kiến thức khoa học pháp lí cho người học. Với mục tiêu này, người học sẽ được cấp bằng cử nhân luật sau khi kết thúc khóa học. Hai là dạy nghề, với mục tiêu này thì người học sẽ được cấp chứng chỉ hành nghề luật sư. Đào tạo cử nhân luật là quá trình đào tạo ở bậc đại học do các khoa luật của các trường đại học đảm nhiệm, còn dạy nghề là đào tạo học viên ở bậc sau đại học và thuộc về chức năng của các cơ sở đào tạo được cấp phép bởi Đoàn luật sư và bởi Hội luật gia. + Đào tạo cử nhân luật Các thí sinh muốn thi vào khoa luật ở một trường đại học nào đó của Anh thường phải là những học sinh xuất sắc, có điểm thi đầu vào đạt mức A. Để lấy bằng cử nhân luật, người cần có bằng cử nhân phải theo học ba năm tại khoa luật. Khóa học này cung cấp kiến thức khoa học pháp lí cơ bản cho người học, là những kiến thức mà bất cứ người hành nghề luật nào cần có trước khi có thể hành nghề. Sau khi kết thúc khóa học sinh viên có thể lựa chọn đi học để trở thành luật sư tranh tụng hay luật sư tư vấn. + Đào tạo nghề luật Khác với hệ thống pháp luật châu Âu lục địa, ở Anh, đào tạo nghề luật tiếp nhận cả người có bằng cử nhân luật và người không có bằng cử nhân luật nhưng phải có một bằng đại học khác. Những người không có bằng cử nhân luật nhưng đã có một bằng đại học chỉ có thể học nghề sau khi tham dự khoa học kéo dài một năm để vượt qua kì sát hạch nghề nghiệp phổ thông (CPE) hoặc học để lấy bằng diplom về luật (băng cao hơn cử nhân luật nhưng thấp hơn bằng thạc sĩ luật). 43
8. Nghề luật ở Anh được hiểu là nghề luật sư. Nhiều hệ thống pháp luật thuộc dòng họ common law chỉ có một nghề luật sư không có sự phân biệt giữa luật sư tranh tụng và luật sư tư vấn. Trong khi đó, ở Anh, người hành nghề luật sư được phân thành hai nhóm: luật sư tư vấn và luật sư tranh tụng. * Đào tạo luật sư tư vấn Đào tạo luật sư tư vấn được đảm nhiệm bởi một số cơ sở đào tạo được Hội luật gia chấp thuận mở lớp dạy hành nghề luật sư. Hội luật gia có quyền giám sát việc tổ chức các khóa học của các cơ sở này và có quyền đưa ra ý kiến của mình giúp các cơ sở đào tạo luật nâng cao chất lượng giảng dạy. Sau khi có bằng cử nhân luật, các cử nhân có thể tham dự khóa học thực hành luật kéo dài một năm ở một cơ sở đào tạo được cấp phép. Khóa học này sẽ là cầu nối giữa kiến thức cử nhân luật có được từ trường đại học và pháp luật thực tiễn mà họ áp dụng tại văn phòng nơi họ hành nghề. Sau khi kết thúc, thực tập sinh sẽ được thực tập tại một công tit ư vấn trong vòng 2 năm. Sau khi thời gian thực tập kết thúc, thực tập sinh sẽ được Tòa án tối cao ở Anh và xứ Wales thừa nhận đủ tư cách của một luật sư tư vấn. * Đào tạo luật sư tranh tụng Đoàn luật sư là cơ quan có thẩm quyền cấp phép cho các tổ chức có nhu cầu mở lớp dạy nghề luật sư tranh tụng. Những cơ sở muốn mở lớp đào tạo luật sư tranh tụng cần gửi hồ sơ tới Đoàn luật sư theo quy định của Đoàn luật sư. Việc đào tạo luật sư tranh tụng gồm hai giai đoạn: một là các cử nhân luật tham gia khóa học đào tạo nghề một năm. Hai là sau khi tốt nghiệp học sinh phải thực tập một năm dưới sự giám sát của một luật sư tranh tụng. 3. HỆ THỐNG PHÁP LUẬT MỸ 3.1. Sự hình thành và phát triển của pháp luật Mỹ Giành được độc lập, thời kỳ này nước Mỹ đã có sự đấu tranh quyết liệt giữa hai trường phái: ủng hộ common law của Anh và một ủng hộ pháp điển hóa. Năm 1808, New Orleans đã tách khỏi Lousiana lúc đó đã thông qua Bộ luật dân sự kiểu Pháp. Bất kể sự đấu tranh quyết liệt giữa hai trường phái, cuối cùng hệ thống luật Mỹ vẫn thuộc dòng họ common law, trừ New Orleans. Lí do là common law đã ăn 44
9. sâu vào tiềm thức của người dân Anh ở Mỹ vì thế khó có thể hoàn toàn dứt bỏ mô hình hệ thống pháp luật này. Ngày nay hệ thống pháp luật Mỹ vẫn còn dựa trên những nguyên tắc pháp lí truyền thống của luật án lệ của Anh nhưng vốn là quốc gia đa sắc tộc, đa tôn giáo với nền văn hóa đa dạng và lãnh thổ rộng lớn với những thay đổi nhanh chóng về xã hội và kinh tế. Mỹ đã và đang xây dựng và phát triển một hệ thống pháp luật không hoàn toàn theo chiều hướng hệ thống pháp luật của Anh. Nhà nước Mỹ được tổ chức dưới dạng nhà nước cộng hòa liên bang trong đó các bang được hình thành trừ trước thuộc địa của Anh và chính các bang đã sáng tạo ra nhà nước liên bang. Tuy nhiên các bang đã giữ lại quyền tự chủ độc lập của mình. Trên thực tế, sự độc lập này đã mất dần theo thời gian nhưng với tư cách là những thực thể pháp lí, các bang này vẫn tồn tại riêng rẽ với hệ thống chính phủ hoàn chỉnh của riêng mình. Thực tiễn cho thấy trên nhiều lĩnh vực và đối với nhiều người, pháp luật của bang quan trọng hơn pháp luật của liên bang. Hệ thống pháp luật hiện hữu của Mỹ hình thành cùng với việc soạn thảo, phê chuẩn và thi hành hiến pháp Mỹ 1787 – 1789, theo đó cơ cấu tổ chức của Chính phủ liên bang và mối quan hệ giữa Chính phủ liên bang và chính phủ bang được quy định rõ. Chính phủ liên bang được tổ chức thành ba ngành: lập pháp, hành pháp và tư pháp; mỗi ngành lại được tiếp tục được cơ cấu thành những đơn vị khác nhau. Cơ quan lập pháp liên bang – quốc hội – được chia thành hai bộ phận: Hạ nghị viện via 400 nghị sĩ được tuyển cử từ mỗi bộ phận trong từng bang, với nhiệm kì hai năm; Thượng nghị viện với 100 thượng nghị sĩ được tuyển cử từ 50 bang với nhiệm kì 6 năm và thời điểm hết nhiệm kì được bố trí xen kẽ giữa các thượng nghị sĩ. Cơ quan hành pháp do tổng thống Mỹ đứng đầu, với nhiệm kỳ bốn năm và không được quá hai nhiệm kì. Tổng thống có quyền tham gia vào quá trình làm luật và có quyền phủ quyết đối với dự luật đã được nghị viện thông qua; chịu trách nhiệm thi hành những đạo luật do quốc hội thông qua và ban hành các văn bản pháp luật theo sự ủy quyền của Quốc hội. 45
10. Cơ quan tư pháp bao gồm Tòa án tối cao, các tòa phúc thẩm và các tòa cấp quận. Ngoài ra có một số tòa chuyên biệt trong hệ thống tòa án liên bang. Như vậy, giữa hai hệ thống pháp luật của Anh và Mỹ có một số khác biệt điển hình. Một là, trong hệ thống pháp luật Mỹ có sự phân chia giữa luật Liên bang và luật của các bang mà ở Anh không có sự phân chia này do cơ cấu chính trị đơn nhất của Anh. Hai là, hệ thống tòa án Mỹ cũng được tổ chức khác với hệ thống tòa án của Anh, thể hiện ở sự tồn tại của hệ thống tòa án kép bao gồm tòa án liên bang và tòa án bang. Ba là, hiến pháp và luật hành chính của Mỹ cũng khác với của Anh. Trong khi hiến pháp Mỹ thừa nhận học thuyết tam quyền phân lập thì ở Anh học thuyết này lại bị phủ nhận, thể hiện ở chỗ Thượng nghị viện Anh đồng thời là cấp xét xử phúc thẩm cao nhất trong hệ thống của Tòa án Anh. Luật hành chính Mỹ cũng không giống luật của Anh vì luật hành chính Mỹ điều chỉnh cả về tổ chức, hoạt động của hàng loạt các ủy ban ở cấp liên bang và cấp bang mà ở Anh không hề có. Bốn là, các thuật ngữ pháp lí được sử dụng ở hai quốc gia này cũng khác nhau, ví dụ thuật ngữ ‘high court” ở Mỹ hiểu là tòa án tối cao trong khi đó ở Anh chỉ hiểu là Tòa án sơ thẩm có thẩm quyền xét xử phúc thẩm đối với một số vụ việc hình sự từ tòa án hình sự cấp cơ sở. 3.2. Hệ thống tòa án và tố tụng - Hệ thống tòa án Hệ thống tòa án liên bang Hệ thống tòa án liên bang từ cao xuống thấp gồm: Một tòa án tối cao, mười ba tòa án lưu động phúc thẩm và chin mươi tòa án quận. Ngoài ra mỗi bang đều có tòa án chuyên biệt như: Tòa án khiếu nạo, Tòa án thương mại quốc tế, Tòa án quân sự phúc thẩm, Tòa án thuế, Tòa án khẩn cấp tạm thời phúc thẩm * Tòa án quận của liên bang Tòa án quận của liên bang là những tòa án có thẩm quyền chung trong hệ thống tòa án Liên bang. Mỗi bang có ít nhất một tòa án quận của Liên bang nhưng bang lớn có thể nhiều hơn một tòa. Số lượng thẩm phán được bổ nhiệm về mỗi tòa án quận giao động từ hai đến 20 tùy thuộc vào số lượng vụ việc mà tòa án quận phải giải quyết. 46
11. * Tòa án kinh lí phúc thẩm liên bang Tòa án kinh lí phúc thẩm liên bang ra đời từ năm 1891 nhằm giúp các đương sự trong một vụ kiện có thể tối thiểu có một cơ hội để được xét xử phúc thẩm đối với những bản án bất lợi cho mình do tòa án cấp dưới phán quyết và để giảm bớt gánh nặng cho Tòa án tối cao liên bang trong lĩnh vực xét xử phúc thẩm đối vơi những vụ việc loại này. * Tòa án tối cao liên bang Khác với hệ thống tòa án tối cao của Anh, nơi cái được cọi là Tòa án tối cao thực chất lại không phải là tòa án tối cao nhất trong hệ thống Tòa án. Ở Mỹ, Tòa án tối cao liên bang là cấp xét xử cao nhất trong hệ thống tòa án liên bang và là loại tòa án thực sự có quyền lực. Tòa án tối cao có quyền tùy ý với một vài ngoại lệ. Tòa chỉ xét xử những vụ việc mà Tòa muốn xử. Chức năng của Tòa án tối cao khá phức tạp vì ngoài chức năng xét xử của cấp phúc thẩm cuối cùng trong hệ thống tòa án Mỹ, Tòa án còn có quyền xem xét tính hợp hiến của các văn bản pháp luật và các hành vi của Chính phủ. Cấp xét xử phúc thẩm cao nhất trong hệ thống tòa án của Anh không có chức năng này. Đây là quyền năng quan trọng nhằm bảo vệ con người Mỹ vì quyền năng này nhằm bảo vệ ý nguyện của toàn thể nhân dân Mỹ. * Hệ thống tòa án bang Mỗi bang ở Mỹ đều có hệ thống tòa án riêng với cơ cấu tổ chức có thể không giống nhau. Thông thường, các bang tổ chức hệ thống tòa án tương tự mô hình của hệ thống tòa án liên bang gồm ba cấp: cấp sơ thẩm, cấp phúc thẩm và cấp tối cao. 3.3. Nguồn luật - Án lệ Án lệ ở Mỹ được coi như một phương pháp, cách thức giải thích luật. Ở giai đoạn đầu, Mỹ cũng tương tự như Anh, đã phân chia pháp luật thành án lệ và luật công bằng. Á lệ ở Mỹ khác với án lệ ở Anh, mặc dù hệ thống pháp luật của hai quốc gia này đều có chung nguồn gốc lịch sử và đều thuộc dòng họ common law. - Luật thành văn + Hiến pháp 47
12. Trái với Anh quốc, nước Mỹ có hiến pháp thành văn: liên bang và các bang đều có hiến pháp viết. Một vài khác biệt điển hình tiếp theo giữa hiến pháp Mỹ và hiến pháp của Anh là việc thừa nhận quyền con người và nguyên tắc giám sát bằng thủ tục tư pháp đối với tình hợp hiến của các văn bản pháp luật. + Luật Ở Mỹ có rất nhiều đạo luật ở cả cấp liên bang và cấp bang. Hiến pháp Mỹ quy định, luật Liên bang có giá trị pháp lí cao hơn luật của các bang. Án lệ của Mỹ quy định các đạo luật Liên bang có hiệu lực cao hơn phán quyết của tòa mặc dù nội dung, ý nghĩa của các đạo luật do chính tòa giải thích. Câu hỏi: 1. Những đặc điểm cơ bản của dòng họ common law. 2. Phân biệt giữa pháp luật Anh với Pháp luật La Mã. 3. Trình bày các loại nguồn của dòng họ pháp luật common law 4. Trình bày cấu trúc hệ thống tòa án nước Anh 5. Trình bày cấu trúc hệ thống tòa án nước Mỹ 48
13. CHƯƠNG 4 DÒNG HỌ PHÁP LUẬT XÃ HỘI CHỦ NGHĨA 1. PHÁP LUẬT TRUYỀN THỐNG Ở CÁC NƯỚC XHCN 1.1. Pháp luật truyền thống của nước Nga trước Cách mạng tháng Mười - Giai đoạn 1 – trước khi quân Nguyên – Mông đô hộ nước Nga (trước năm 1236) - Giai đoạn 2 – dưới thời đô hộ của quân Nguyên – Mông (từ 1236 đến 1480) - Giai đoạn thứ ba (từ năm 1480 đến 1869) - Giai đoạn thứ 4 – từ khi Pie đại đế lên ngôi (từ 1869 đến Cách mạng tháng 10) 1.2. Pháp luật truyền thống của các nước XHCN khác ở Đông Âu Nhóm thứ nhất bao gồm các nước Ba Lan, Tiệp Khắc, Hungari, Croatia, Lovenia. Những nước này có hệ thống pháp luật phát triển song hành với pháp luật Đức, Áo, Pháp. Những điều kiện tác động lên pháp luật của những nước này cũng giống như các nước Tây Âu. Họ có truyền thống pháp luật vững bền. Pháp luật được xem xét như một trong những nền tang xã hội. Nhóm thứ hai bao gồm các nước vùng Bancan như Albania, Bungary, Rumani, Serby. Cũng như nước Nga, những nước ngày đều chịu ảnh hưởng của Byzantin. 1.3. Pháp luật truyền thống của các nước XHCN Châu Á Bao gồm các nước như Trung Quốc, Việt Nam, Cộng hòa nhân dân Triều Tiên về cơ bản có những đặc điểm chung giống nhau. Đó là sự ảnh hưởng của Khổng giáo và quan niệm chung về pháp luật nặng nề pháp luật hình sự và hành chính, nhẹ về pháp luật dân sự. 2. SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA DÒNG HỌ PHÁP LUẬT XHCN Dòng họ pháp luật xã hội chủ nghĩa ra đời năm 1917 cùng với sự ra đời của nhà nước Xô viết Nga – nhà nước chuyên chính vô sản đầu tiên trên thế giới. Cho đến nay, dòng họ pháp luật XHCN đã trải qua 3 giai đoạn phát triển: 49
14. - Giai đoạn 1: Từ năm 1917 đến 1945. - Giai đoạn 2: Từ năm 1945 đến 1991. - Giai đoạn 3: Từ năm 1991 đến nay. 2.1. Giai đoạn từ năm 1917 đến 1945 Đây là giai đoạn bắt đầu từ khi thành lập nhà nước Xô viết đến kết thúc đại chiến thế giới lần thứ 2. Giai đoạn này được chia thành 4 thời kỳ: Từ năm 1917 – 1921 Hiến pháp đầu tiên được ban hành trong giai đoạn này là Hiến pháp Nga năm 1918. Hiến pháp năm 1918 là cơ sở pháp lý để thiết lập nền chuyên chính vô sản, thiết lập chế độ dân chủ cho giai cấp công nhân, nông dân và binh sĩ, trấn áp địa chủ và tư sản. Hiến pháp 1918 đã thiết lập chế độ công hữu về tư liệu sản xuất dưới hai hình thức là sở hữu nhà nước và sở hữu tập thể. Hiến pháp năm 1918 của nước Nga Xô viết nhanh chóng trở thành mô hình mẫu cho hiến pháp các nước cộng hoà Xô viết: Hiến pháp Cộng hoà Xô viết Latvia 1919, Hiến pháp của Cộng hoà Xô viết Ukrain 1919 Từ năm 1922 – 1928 Đây là thời kỳ thành lập Liên bang Cộng hoà XHCN Xô viết và là thời kỳ chính sách kinh tế mới. Năm 1924 Hiến pháp đầu tiên của Liên Xô được ban hành. Sau khi Hiến pháp Liên Xô ban hành, các nước là thành viên của Liên Xô cũng lần lượt ban hành Hiến pháp vào những năm tiếp sau đó trên cơ sở phù hợp với Hiến pháp của Liên bang. Giai đoạn từ năm 1922 đến 1928 cũng là giai đoạn Liên Xô xây dựng được nhiều bộ luật như Bộ luật dân sự ( 1922), Bộ luật tố tụng dân sự ( 1923), Bộ luật lao động (1922), Bộ luật Hôn nhân và gia đình (1926) Từ năm 1928 – 1940 Trong giai đoạn này, bản Hiến pháp thứ 2 của Liên Xô – Hiến pháp năm 1936 ra đời. Với bản Hiến pháp năm 1936 quyền bầu cử từ chỗ chưa hoàn toàn 50
15. bình đẳng ( theo Hiến pháp năm 1924) trở thành hoàn toàn bình đẳng, từ chỗ bầu cử gián tiếp nhiều cấp trở thành bầu cử trực tiếp, từ chỗ bỏ phiếu công khai trở thành bỏ phiếu kín, từ chỗ bầu cử theo đơn vị sản xuất, công tác thành bầu cử theo nguyên tắc hành chính lãnh thổ. Xô viết từ chỗ là cơ quan đại diện của công nhân, nông dân, binh sĩ trở thành cơ quan đại diện của toàn thể nhân dân lao động. Từ năm 1941 – 1945. Hoạt động xây dựng nhà nước và pháp luật bị ngưng trệ do đất nước có chiến tranh. 2.2. Giai đoạn từ 1945 – 1991 Trong giai đoạn này Liên Xô đã ban hành một số bộ luật quan trọng ( Bộ luật hình sự 1960; Bộ luật dân sự 1961; Bộ luật lao động 1971 ). Trên cơ sở các Bộ luật của Liên Xô, các nước cộng hoà thành viên của Liên Xô đã ban hành các bộ luật của mình. Năm 1977 Liên Xô ban hành bản Hiến pháp thứ 3. So với các hiến pháp trước, đây là lần đầu tiên Hiến pháp tuyên bố Nhà nước Xô viết là nhà nước toàn dân. Cũng trong Hiến pháp 1977 lần đầu tiên vai trò lãnh đạo của Đảng cộng sản được thể chế hoá trong Điều 6: “Đảng cộng sản Liên Xô là hạt nhân của hệ thống chính trị, là lực lượng lãnh đạo nhà nước và xã hội Liên Xô”. Nói đến pháp luật XHCN giai đoạn từ năm 1945 – 1991 không thể không đề cập pháp luật Cộng hoà nhân dân Trung Hoa, bởi đây là quốc gia có dân số đứng đầu của thể giới. Năm 1949 nước Cộng hoà nhân dân Trung Hoa ra đời. Từ năm 1949 – 1954 Trung Quốc chưa có Hiến pháp. Mọi thể chế chính trị thiết lập theo cương lĩnh chung của Hội nghị hiệp thương chính trị theo mô hình nhà nước dân chủ nhân dân. Trong giai đoạn từ năm 1945 đến 1991 Trung Quốc đã ban hành các bản hiến pháp 1954, 1975, 1978, 1982. Các Hiến pháp 1954, 1975, 1978 là các Hiến pháp của cơ chế hành chính, quan liêu bao cấp và nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung. Hiến pháp 1982 là Hiến pháp của thời kỳ đổi mới, xây dựng nền kinh tế thị trường, kinh tế nhiều thành phần, tự do hoá thương mại. 51
16. 2.3. Giai đoạn từ năm 1991 đến nay Giai đoạn này được đánh dấu bằng sự sụp đổ của chế độ XHCN ở Liên Xô và các nước Đông Âu. Phạm vi dòng họ pháp luật XHCN thu hẹp lại. Hiện nay dòng họ pháp luật XHCN chỉ còn tồn tại ở Trung Quốc, Việt Nam, Cộng hoà nhân dân Triều Tiên, Cu Ba và Lào. Đây là giai đoạn các nước XHCN còn lại thực hiện chính sách đổi mới, xoá bỏ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung và cơ chế hánh chính quan liêu, bao cấp, xây dựng nền kinh tế thị trường theo định hướng XHCN, tăng cường yếu tố dân chủ và xây dựng nhà nước pháp quyền. 3. CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA DÒNG HỌ PHÁP LUẬT XHCN Dòng họ pháp luật XHCN có các đặc điểm cơ bản sau: Đây là hệ thống pháp luật gắn liền với hệ tư tưởng Mác – Lênin về nguồn gốc, bản chất, hình thức nhà nước và pháp luật, gắn liền với Cách mạng tháng Mười năm 1917 của nước Nga và sự ra đời, phát triển của nhà nước XHCN. So với các hệ thống pháp luật khác thì đây là hệ thống pháp luật ra đời muộn nhất. + Hệ thống pháp luật Hồi giáo ra đời từ thế kỷ VII. + Hệ thống pháp luật Anh – Mỹ ra đời từ thế kỷ X. + Hệ thống lục địa Châu Âu ra đời từ thế kỷ XIII. + Dòng họ pháp luật XHCN ra đời vào đầu thế kỷ XX. Hệ thống pháp luật này không phân chia thành công pháp và tư pháp. Dòng họ pháp luật XHCN cũng giống như hệ thống lục địa châu Âu, gắn liền với hệ thống tố tụng thẩm vấn. Đây là hệ thống pháp luật coi trọng pháp luật thành văn và không có truyền thống áp dụng án lệ. Dòng họ pháp luật XHCN bao gồm cả các nước Châu Âu, Châu Á và Châu Mỹ La tinh vì vậy các nước thuộc dòng họ pháp luật XHCN có truyền thống pháp luật rất khác nhau. 52
17. Đường lối phát triển kinh tế ở các nước XHCN trước và trong thời kỳ đổi mới rất khác nhau, vì vậy pháp luật của các nước XHCN trước và trong thời kỳ đổi mới có nhiều đặc điểm khác nhau. 4. NGUỒN CỦA CÁC HỆ THỐNG PHÁP LUẬT THUỘC DÒNG HỌ PHÁP LUẬT XHCN Theo quan điểm nguồn luật dùng để chỉ nơi xuất phát những tư tưởng pháp luật còn hình thức pháp luật là nơi chứa đựng những tư tưởng pháp luật còn hình thức pháp luật là nơi chứa đựng các quy phạm pháp luật. Như vậy, đối với hệ thống pháp luật XHCN hình thức pháp luật hiện tại chỉ bao gồm văn bản quy phạm pháp luật và tập quán pháp luật. Tiền lệ pháp luật hầu như không được coi là hình thức pháp luật. Hình thức tiền lệ pháp chỉ được thừa nhận khi giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế. Tuy nhiên nguồn của pháp luật XHCN rộng hơn. Nó có thể bao gồm: đường lối, chủ trương, chính sach của Đảng cộng sản thể hiện trong các nghị quyết của đại hội Đảng cộng sản và Nghị quyết của Ban chấp hành Trung ương Đảng. 5. TÒA ÁN VÀ VIỆN KIỂM SÁT TRONG CÁC HỆ THỐNG PHÁP LUẬT THUỘC DÒNG HỌ PHÁP LUẬT XHCN 5.1. Tòa án Hệ thống tòa án ở các nước XHCN tuy không được tổ chức theo nguyên tắc tam quyền phân lập nhưng cũng kế thừa những hạt nhân hợp lí nhất trong tổ chức hệ thống tòa án tư sản. Đó là cơ quan tòa án xét xử công khai, độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, các cơ quan nhà nước không được can thiệp vào hoạt động xét xử của cơ quan tòa án. Các Tòa án thực hiện chế độ hai cấp xét xử. Trước Tòa án, mọi công dân đều bình đẳng, có quyền tự bào chữa và thuê luật sư bào chữa cho mình. Các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử tách biệt. Đặc điểm chung của hệ thống tổ chức Tòa án ở các nước XHCn trước thời kỳ đổi mới là hệ thống thẩm phán và hội thẩm nhân dân do bầu cử thành lập ra. Hệ thống Tòa án ở Liên Xô có bốn cấp: Tòa án huyện, tòa án tỉnh, tòa án tối cao và Tòa tối cao của liên bang. Ở các nước XHCN Đông Âu và châu Á hệ thống tòa án thường chỉ có 3 cấp đó là: tòa cấp huyện, tòa cấp tỉnh và tòa tối cao. 53
18. 5.2. Viện kiểm sát Viện kiểm sát là cơ quan hoàn toàn tự quản, được xây dựng theo nguyên tắc thứ bậc và độc lập với tất cả các bộ và các cơ quan chính quyền địa phương, hơn thế nữa viện kiểm sát còn giám sát hoạt động của cơ quan đó. Viện kiểm sát chỉ phục tùng người lãnh đạo duy nhất là việ trưởng viện kiểm sát. Câu hỏi 1. Những đặc điểm cơ bản của dòng họ pháp luật XHCN. 2. Sự phổ biến về mặt địa lý của pháp luật XHCN. 3. Trình bày nguồn của hệ thống pháp luật XHCN 4. Trình bày cấu trúc Tòa án và Viện kiểm sát trong hệ thống pháp luật thuộc hệ dòng họ pháp luật XHCN 5. Nêu cách thức đào tạo luật và hành nghề luật trong hệ thống pháp luật thuộc dòng họ pháp luật XHCN 54
19. CHƯƠNG 5 DÒNG HỌ PHÁP LUẬT HỒI GIÁO 1. LUẬT HỒI GIÁO 1.1. Khái niệm, đặc điểm của luật Hồi giáo Luật hồi giáo không phải là hệ thống pháp luật gắn với nhà nước mà chỉ là một phần của Shariah. Luật hồi giáo giống như luật giáo hội của nhà thờ Thiên chúa giáo. Là hệ thống các quy định mang tính tôn giáo của những người theo đạo. Các quy định của luật Hồi giáo hoàn toàn độc lập, không chịu chi phố của nhà nước, không quyền lực nào có thể thay đổi luật Hồi giáo. Luật hồi giáo khác via Luật giáo hội ở chỗ luật giáo hội không phải là hệ thống pháp luật đầy đủ, luật giáo hội có nguồn gốc thần thánh, không phải do thượng đế đưa ra và luật giáo hội có thể bị thay đổi. Luật hồi giáo không phải là hệ thống các quy phạm pháp luật theo đúng nghĩa của thuật ngữ này. Luật hồi giáo xa lạ với cách tiếp nhận lịch sử coi pháp luật như hiện tượng được sinh ra và thay đổi để đáp ứng nhu cầu của đời sống xã hội. Luật hồi giáo được coi là do thượng đế đặt ra một lần và không thay đổi, xã hội cần phải tuân theo luật của thượng đế chứ không phải ngược lại. Luật hồi giáo thể hiện ý chí của thượng đế chứ không phải của nhà nước nên nó hướng tới điều chỉnh hầu hết các lĩnh vực của đời sống chứ không phải chỉ đề cập những vấn đề mà nhà nước quan tâm. - Đặc điểm của luật hồi giáo Có ý kiến cho rằng đặc điểm nổi bật nhất của luật hồi giáo là tính chất lỗi thời của nhiều chế định, tính vụn vặt và thiếu hệ thống hóa. Ngoài ra luật hồi giáo còn có các đặc điểm sau đây: Thứ nhất, khó có thể phân biệt giữa các quy định của pháp luật và các quy định tôn giáo, vì người Hồi giáo cho rằng pháp luật và tôn giáo chỉ là một. Luật hồi giáo can thiệp cả vào những vấn đề mà các hệ thống pháp luật khác xét thấy không cần điều chỉnh bằng pháp luật. Thứ hai, luật Hồi giáo có vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh các lĩnh vực pháp luật truyền thống như hôn nhân – gia đình, thừa kế, hình sự. Còn trong 55
20. các lĩnh vực pháp luật khác như hợp đồng, sở hữu thì sự ảnh hưởng của luật Hồi giáo có phần yếu hơn. Thứ ba, các quy định của đạo Hồi được xây dựng ở mức rất khái quát mà các tư tưởng phong kiến và tư tưởng hiện đại đều có thể tìm ra những lập luận ủng hộ trong đó tạo ra thuận lợi chow việc giải thích và áp dụng nó một cách mềm dẻo. 1.2. Sự hình thành và phát triển của luật Hồi giáo Luật hồi giáo như một phần của giới luật đạo Hồi, có mối liên hệ chặt chẽ với Hồi giáo và văn mình Hồi giáo nên sự hình thành và phát triển của luật Hồi giáo gắn với sự hình thành và phát triển của đạo Hồi. Có ý kiến nhận xét xác đáng rằng ở đâu người ta không dùng đến luật Hồi giáo, ở đó có đạo Hồi cũng không tồn tại 1.3. Nguồn của luật Hồi giáo - Kinh Koran Kinh Koran là cuốn kinh thánh của đạo Hồi được viết bằng tiếng Ả rập. Kinh Koran hình thành từ những gì mà Mohammed tuyên đọc hay đọc lại những lời của thượng đế thần khải qua ông khi thuyết giảng. Những lời tuyên đọc này được tập hợp lại thành sách hai năm sau khi ông chết. Kinh Koran gồm 14 chương, chia thành các tiết đoạn thơ. Các chương trong kinh Koran có độ dài không tương xứng với nhau. Có chương rất dài nhưng có chương lại rất ngắn. Vì chúng được Mohammed đọc ra lần dần dần trong quảng thời gian hơn 20 năm. Kinh Koran nêu ra rất nhiều luật lệ mà các tín đồ Hồi giáo phải một mực tuân thủ. Những luật lệ này bao trùm một phạm vi rất rộng, từ những quy tắc ứng xử cá nhân, quan hệ trong gia đình với láng giềng, với cộng đồng cho đến đời sống kinh tế, chính trị của quốc gia, từ hôn nhân, bố thí cho đến quan hệ với những người không theo đạo Hồi và trừng phạt tội lỗi. Những đoạn mang nội dung pháp lí trong kinh Koran giống như những quyết định Mohammed tuyên đọc với tư cách là quan tòa và thiên sứ thượng đế. Trong đó, Mohammed luôn vận dụng những tập quán phổ biến của các bộ tộc Ả Rập. 56
21. - Sunna Sunna có nghĩa là con đường quen đi, là lối sống, cách hành xử trong cuộc đời của nhà tiên tri Mohammed. Sunna bao gồm những hành động cụ thể, những lời khyên dạy hoặc cấm đoán xuất phát trực tiếp từ Mohammed. Sunna là nguồn luật quan trọng của Islam sau kinh Koran. Sunna đưa ra các quy định mà trong kinh Koran không có. Chẳng hạn: kinh Koran cấm uống rượu nhưng lại không có quy định nào về hình phạt, điều này có thể tìm thấy trong sunna. Trong tố tụng tư pháp của các nước hồi giào, lời thề có tầm quan trọng rất lớn và điều này được quy định trong Sunna. - Jima Jima được sử dụng để giải thích các loại nguồn cơ bản. Thực chấp, nó là các quan điểm chung, các giải pháp pháp lí cho những tình huống mới do các học giả Hồi giáo đưa ra, trên cơ sở các nguyên tắc chung của nguồn luật cơ bản, được những người có thẩm quyền chấp nhận. Jima gần giống như tập quán nhưng không phải là tập quán. Nó không cần phải được sự chấp nhậ của mọi tín đồ hoặc cộng đồng mà chỉ cần được sự chấp thuận của những người có thẩm quyền. Khi những người có thẩm quyền nhất trí giải pháp pháp lí nào đó thì được coi là luật. - Qias Qias thực chất là phương pháp suy luận tương tự để giải thích luật. Bằng phương pháp này, các luật gia có thể “kết hợp ý chí của thần thánh với lí trí của con người” Qias được cộng đồng Hồi giáo tuân thủ nhờ dựa trên kinh Koran và Sunna. Việc suy luận theo sự việc tương tự chỉ được xem như phương thức giải thích và áp dụng pháp luật do luật Hồi giáo được xây dựng trên cơ sở các nguyên tắc uy tín. 1.4. Sự thích ứng của luật Hồi giáo với thế giới hiện đại Để cho luật Hồi giáo thích ứng với thế giới hiện đại, các luật gia Hồi giáo thường sử dụng các hình thức sau đây: - Áp dụng tập quán 57
22. Theo luật Hồi giáo, tập quán không phải là nguồn luật nhưng các luật có thể áp dụng tập quán để lấp những chỗ trống trong luật Hồi giáo. Thông thường, đó là những tập quán liên quan đến cách tính giá trị hoặc cách thức thanh toán của hồi môn, việc sử dụng nguồn nước giữa hai chủ sở hữu đất, hoặc tập quán trong lĩnh vực thương mại. Tuy nhiên, tập quán đó phải phù hợp với luật Hồi giáo. - Sử dụng các thủ thuật pháp lí để loại bỏ các quy định đã lạc hậu - Áp dụng các văn bản pháp luật do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành (các quyết định hành chính, các văn bản pháp luật của các bộ, ) Theo đạo Hồi, nhà vua không phải là ông chủ của pháp luật mà là đầy tớ của pháp luật. Do đó, nhà vua không thể làm luật. Tuy nhiên, nhà vua phải quản kí đất nướn nên luật hồi giáo thừa nhận tính hợp pháp của các văn bản pháp luật do nhà vua và những người có thẩm quyền ban hành. 2. PHÁP LUẬT CỦA CÁC QUỐC GIA HỒI GIÁO 2.1. Khái quát pháp luật các quốc gia Hồi giáo Gần một trăm năm đã trôi qua kể từ khi đế quốc Ottoman đề chế Hồi giáo cuối cùng tan rã. Quãng thời gian đó đã mang lại nhiều thay đổi mạnh mẽ trong thế giới hồi giáo, điễn ra trên bình diện rộng, từ nên chính trị và các chính phủ cho đến cuộc sống riêng tư của các tín đồ. Các nước Hồi giáo ngày nay trên thế giới ngày nay có nhiều kiểu chính phủ khác nhau, có các vương quốc quân chủ, quân chủ lập hiến, chế độ cộng hòa, chế độ dân chủ và có cả các nền độc tài. Trong một số nước như Ả Rập Xê út và Iran, những luật lệ và tập quán Hồi giáo truyền thống được các chính phủ tuân thủ nghiêm ngặt. Sau chiến tranh thế giới thứ hai, một số quốc gia Ả Rập và một số quốc gia không nằm trong thế giới Ả Rập chính thức được gọi là các quốc gia Hồi giáo chiếm đại đa số trong dân cư là các nước A rập, Trung Á, Pakistan, Bangadesh, Thổ Nhĩ Kỳ, Do ảnh hưởng tư tưởng dân chủ tư sản và tư tưởng của các truyền thống pháp luật khác, từ thế kỷ XIX đến nay, ở nhiều quốc gia Hồi giáo xuất hiện ba xu hướng phát triển. 58
23. + Phương tây hóa pháp luật + Pháp điển hóa pháp luật + Loại bỏ dần các quy định lạc hậu Pháp luật thực định của các nước Hồi giáo thể hiện các đặc trưng sau đây: + Pháp luật chịu ảnh hưởng của các nước phương tây, đặc biệt là của Anh và Pháp, những quốc gia đã từng thuộc địa hóa các nước Hồi giáo. + Pháp luật cho phép các công dân, nhất là công dân Hồi giáo khi đứng trước tranh chấp, lựa chon hoặc luật Hồi giáo hoặc luật thực định của quốc gia. Chính vì vậy, trong các nước Hồi giáo, bên cạnh tòa án nhà nước còn có tòa án của đạo Hồi. 2.2. Cấu trúc và nguồn pháp luật ở một số quốc gia Hồi giáo - Hệ thống pháp luật của Ả Rập Đạo Hồi ở đây được thiết lập một cách vững chắc với sự cai trị của một nhà nước dựa trên cơ sở diễn giải theo từng chữ kinh Koran và luật Shariah. Hệ thống pháp luật của Ả Rập hoàn toàn dựa trên luật hồi giáo và gồm 3 bộ phận: Bộ phận thứ nhất là luật Hồi giáo không được pháp điển hóa theo học thuyết Hồi giáo truyền thống, bộ phận thứ hai là luật thành văn thể chế hóa những quy định của luật Hồi giáo, bộ phận thứ ba là các văn bản luật điều chỉnh những vấn đề mà luật Hồi giáo không điều chỉnh. - Hệ thống luật Iran Hệ thống luật Iran mang tính hỗn hợp, vừa chịu ảnh hưởng của Luật Hồi giáo vừa chịu ảnh hưởng của pháp luật châu Âu lục địa. Iran là một trong số ít nước Hồi giáo không bị thuộc địa hóa một cách trực tiếp. Câu hỏi: 1. Phân tích các đặc điểm của Luật Hồi giáo. 2. Nguồn của Luật Hồi giáo. 3. Pháp luật Đạo Hồi với vấn đề dân chủ và nhân quyền. 59
24. 4. Phân tích nhận định sau: “Đặc điểm mấu chốt của sự khác biệt giữa hệ thông Luật Hồi giáo với các hệ thống pháp luật thế giới khác là ở các quốc gia áp dụng Luật Hồi giáo không có sợ tách rời giữa nhà thờ và nhà nước”. 60
25. MỤC LỤC Trang Chương 1: Nhập môn luật so sánh 3 1. Khái niệm luật so sánh 3 1.1. Định nghĩa luật so sánh 3 1.2. Đặc điểm của luật so sánh 4 2. Đối tượng của luật so sánh 4 2.1. Đối tượng của luật so sánh 4 2.2. Các cấp độ so sánh dành cho đối tượng của luật so sánh 6 3. Phương pháp của luật so sánh 7 3.1. Phương pháp so sánh 7 3.2. Các bước của so sánh pháp luật 7 4. Phân loại luật so sánh 10 4.1. Căn cứ vào số lượng các hệ thống pháp luật được lựa chọn để so 10 sánh 4.2. Căn cứ vào mục đích của việc so sánh 10 5. Sự hình thành và phát triển của luật so sánh 11 5.1. Sự hình thành và phát triển của luật so sánh trên thế giới 11 5.2. Sự hình thành và phát triển của luật so sánh ở Việt Nam 13 6. Ý nghĩa của luật so sánh 14 6.1. Luật so sánh giúp cho việc nâng cao hiểu biết của các nhà nghiên 14 cứu 6.2. Luật so sánh hỗ trợ việc cải cách pháp luật quốc gia 15 6.3. Luật so sánh hỗ trợ cho việc làm hài hòa pháp luật và nhất thể hóa 15 pháp luật 6.4. Luật so sánh hỗ trợ việc thực hiện và áp dụng pháp luật 16 61
26. Chương 2: Dòng họ pháp luật Châu Âu lục địa (Dòng họ Civil law) 17 1. Khái quát chung về dòng họ civill law 17 1.1. Thuật ngữ “Civil law” 17 1.2. Đặc điểm của dòng họ civil law 17 2. Sự hình thành và phát triển của dòng họ civil law 19 2.1. Giai đoạn pháp luật tập quán 19 2.2. Giai đoạn phát triển pháp luật thành văn từ thế kỷ XIII đến cuối thế 19 kỷ XVIII 2.3. Giai đoạn pháp điển hóa pháp luật và phát triển mở rộng ra ngoài lục 20 địa Châu Âu 2.4. Sự phát triển pháp luật thuộc dòng họ civil law ra ngoài Châu Âu 21 3. Cấu trúc của các hệ thống pháp luật thuộc dòng họ civil law 22 3.1. Sự phân chia pháp luật thành công pháp và tư pháp 22 3.2. Các chế định pháp luật đặc thù 23 3.3. Quy phạm pháp luật 26 4. Nguồn của hệ thống pháp luật thuộc dòng họ civil law 26 4.1. Pháp luật thành văn 26 4.2. Tập quán pháp luật 28 4.3. Án lệ 29 4.4. Học thuyết 29 4.5. Các nguyên tắc chung của pháp luật 29 5. Một số hệ thống pháp luật thuộc dòng họ civil law 30 5.1. Hệ thống pháp luật Pháp 30 5.2. Hệ thống pháp luật Đức 33 Chương 3: Hệ thống pháp luật Anh – Mỹ (dòng họ common law) 36 62
27. 1. Khái quát chung về dòng họ common law 36 1.1. Thuật ngữ “Common law” 36 1.2. Đặc điểm của dòng họ common law 36 2. Hệ thống pháp luật Anh 38 2.1. Sự hình thành và phát triển của pháp luật Anh 38 2.2. Hệ thống tòa án và tố tụng 38 2.3. Nguồn luật của Anh 40 2.4. Đào tạo luật và nghề luật 42 3. Hệ thống pháp luật Mỹ 43 3.1. Sự hình thành và phát triển của pháp luật Mỹ 43 3.2. Hệ thống tòa án và tố tụng 45 3.3. Nguồn luật 46 Chương 4: Dòng họ pháp luật xã hội chủ nghĩa 48 1. Pháp luật truyền thống ở các nước XHCN 48 1.1. Pháp luật truyền thống của nước Nga trước Cách mạng tháng Mười 48 1.2. Pháp luật truyền thống của các nước XHCN khác ở Đông Âu 48 1.3. Pháp luật truyền thống của các nước XHCN Châu Á 48 2. Sự hình thành và phát triển của dòng họ pháp luật XHCN 48 2.1. Giai đoạn từ năm 1917 đến 1945 49 2.2. Giai đoạn từ 1945 – 1991 50 2.3. Giai đoạn từ năm 1991 đến nay 51 3. Các đặc điểm của dòng họ pháp luật XHCN 51 4. Nguồn của các hệ thống pháp luật thuộc dòng họ pháp luật XHCN 52 5. Tòa án và Viện kiểm sát trong các hệ thống pháp luật thuộc dòng họ 52 pháp luật XHCN 63
28. 5.1. Tòa án 52 5.2. Viện kiểm sát 53 Chương 5: Dòng họ pháp luật Hồi giáo 54 1. Luật Hồi giáo 54 1.1. Khái niệm, đặc điểm của luật Hồi giáo 54 1.2. Sự hình thành và phát triển của luật Hồi giáo 55 1.3. Nguồn của luật Hồi giáo 55 1.4. Sự thích ứng của luật Hồi giáo với thế giới hiện đại 56 2. Pháp luật của các quốc gia Hồi giáo 57 2.1. Khái quát pháp luật các quốc gia Hồi giáo 57 2.2. Cấu trúc và nguồn pháp luật ở một số quốc gia Hồi giáo 58 64