Giáo trình Lý thuyết thống kê

170 trang hapham 2350

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Lý thuyết thống kê", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

giao_trinh_ly_thuyet_thong_ke.pdf

Nội dung text: Giáo trình Lý thuyết thống kê

MUÏC LUÏC CHÖÔNG 1 NHAÄP MOÂN THOÁNG KEÂ HOÏC 6 1.1. SÔ LÖÔÏC SÖÏ RA ÑÔØI VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA THOÁNG KEÂ HOÏC 6 1.2. ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU CUÛA THOÁNG KEÂ HOÏC. 9 1.3. QUY LUAÄT SOÁ LÔÙN VAØ TÍNH QUY LUAÄT THOÁNG KEÂ 11 1.4. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM THÖÔØNG DUØNG TRONG THOÁNG KEÂ HOÏC. 11 1.4.1. Toång theå thoáng keâ: 11 1.4.2. Ñôn vò toång theå: 13 1.4.3. Tieâu thöùc (tieâu chí): 13 1.4.4. Chæ tieâu thoáng keâ: 13 CAÂU HOÛI OÂN TAÄP CHÖÔNG 1 14 CHÖÔNG 2 QUAÙ TRÌNH NGHIEÂN CÖÙU THOÁNG KEÂ 15 2.1. HEÄ THOÁNG CHÆ TIEÂU THOÁNG KEÂ 15 2.1.1. Khaùi nieäm heä thoáng chæ tieâu thoáng keâ (goïi taét laø heä thoáng chæ tieâu) 15 2.1.2. Nguyeân taéc xaây döïng heä thoáng chæ tieâu thoáng keâ 15 2.2. ÑIEÀU TRA THOÁNG KEÂ 16 2.2.1. KHAÙI NIEÄM, YÙ NGHÓA NHIEÄM VUÏ 16 2.2.1.1. Khaùi nieäm: 16 2.2.1.2. YÙù nghóa: 16 2.2.1.3. Yeâu caàu: 16 2.2.2. NOÄI DUNG KEÁ HOAÏCH ÑIEÀU TRA THOÁNG KEÂ. 17 2.2.2.1. Xaùc ñònh muïc ñích nhieäm vuï cuûa coâng taùc ñieàu tra thoáng keâ: 17 2.2.2.2. Xaùc ñònh ñoái töôïng ñieàu tra, ñôn vò ñieàu tra: 17 2.2.2.3. Noäi dung ñieàu tra: 17 2.2.2.4. Xaùc ñònh thôøi gian vaø ñòa ñieåm ñieàu tra: 18 2.2.2.5. Laäp bieåu ñieàu tra höôùng daãn caùch ghi: 18 2.2.2.6. Keá hoaïch tieán haønh: 18 2.2.3. CAÙC LOAÏI ÑIEÀU TRA THOÁNG KEÂ 18 2.2.4. HAI HÌNH THÖÙC TOÅ CHÖÙC ÑIEÀU TRA THOÁNG KEÂ 19 2.2.4.1. Baùo caùo thoáng keâ ñònh kyø: 19 2.2.4.2. Ñieàu tra chuyeân moân: 20 2.2.5. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP THU THAÄP TAØI LIEÄU BAN ÑAÀU. 20 2.2.5.1. Ñaêng kyù tröïc tieáp: 20 2.2.5.2. Phoûng vaán: 20 2.2.5.3. Ñaêng kyù qua chöùng töø soå saùch: 20 1
. Muïc luïc 2.2.6. CAÙC SAI SOÁ TRONG ÑIEÀU TRA THOÁNG KEÂ VAØ BIEÄN PHAÙP KHAÉC PHUÏC 20 2.3. TOÅNG HÔÏP THOÁNG KEÂ 21 2.3.1. KHAÙI NIEÄM YÙ NGHÓA. 21 2.3.1.1. Khaùi nieäm: 21 2.3.1.2. YÙ nghóa: 21 2.3.1.3. Nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa toång hôïp thoáng keâ 21 2.3.1.4. Baûng thoáng keâ vaø ñoà thò thoáng keâ: 22 2.4. PHAÂN TÍCH THOÁNG KEÂ 28 2.4.1. KHAÙI NIEÄM YÙ NGHÓA NHIEÄM VUÏ. 28 2.4.2. CAÙC NGUYEÂN TAÉC CÔ BAÛN CUÛA PHAÂN TÍCH THOÁNG KEÂ. 29 2.4.3. CAÙC VAÁN ÑEÀ CHUÛ YEÁU KHI TIEÁN HAØNH PHAÂN TÍCH THOÁNG KEÂ. 30 2.4.3.1. Xaùc ñònh nhieäm vuï cuï theå cuûa phaân tích thoáng keâ. 30 2.4.3.2. Löïa choïn ñaùnh giaù taøi lieäu duøng ñeå phaân tích 30 2.4.3.3. Xaùc ñònh caùc phöông phaùp vaø caùc chæ tieâu phaân tích. 31 2.4.3.4. So saùnh ñoái chieáu caùc chæ tieâu 31 2.4.3.5. Ruùt ra keát luaän vaø ñeà xuaát kieán nghò 32 CAÂU HOÛI OÂN TAÄP CHÖÔNG 2 33 CHÖÔNG 3 PHAÂN TOÅ THOÁNG KEÂ 34 3.1. KHAÙI NIEÄM: 34 3.2. PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TOÅ THOÁNG KEÂ: 35 CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP CHÖÔNG 3 43 CHÖÔNG 4 LÖÔÏNG HOAÙ HIEÄN TÖÔÏNG KINH TEÁ XAÕ HOÄI 45 4.1. CHÆ TIEÂU TUYEÄT ÑOÁI: 45 4.1.1. Chæ tieâu tuyeät ñoái thôøi ñieåm: 45 4.1.2. Chæ tieâu tuyeät ñoái thôøi kyø: 46 4.2. CHÆ TIEÂU TÖÔNG ÑOÁI: 49 4.2.1. Soá töông ñoái ñoäng thaùi: 50 4.2.2. Soá töông ñoái keá hoaïch: 52 4.2.3. Soá töông ñoái keát caáu: 53 4.2.4. Soá töông ñoái cöôøng ñoä: 54 4.2.5. Soá töông ñoái so saùnh: 54 4.3. CHÆ TIEÂU BÌNH QUAÂN: 54 4.3.1. Khaùi nieäm, yù nghóa vaø ñaëc ñieåm: 54 4.3.2. Caùc loaïi soá bình quaân: 55 4.4. MOÁT 63 Trang 2
"" Muïc luïc 4.4.1. Khaùi nieäm 63 4.4.2. Coâng thöùc xaùc ñònh moát 63 4.4.3. ÖÙng duïng cuûa moát trong thöïc tieãn: 67 4.5. SOÁ TRUNG VÒ 67 4.5.1. Khaùi nieäm 67 4.5.2. Caùch xaùc ñònh soá trung vò 67 4.5.3. Tính chaát cuûa soá trung vò 69 4.6. ÑOÄ BIEÁN THIEÂN CUÛA TIEÂU THÖÙC: 69 4.6.1. Khaùi nieäm, yù nghóa: 69 4.6.2. Caùc chæ tieâu ñaùnh giaù ñoä bieán thieân cuûa tieâu thöùc: 70 4.7. Caùc phöông phaùp tính phöông sai: 74 CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP CHÖÔNG 4 75 CHÖÔNG 5 TÖÔNG QUAN VAØ HOÀI QUY 83 5.1. MOÁI LIEÂN HEÄ GIÖÕA CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG, NHIEÄM VUÏ CUÛA PHÖÔNG PHAÙP HOÀI QUY VAØ TÖÔNG QUAN. 83 5.2. TÖÔNG QUAN TUYEÁN TÍNH GIÖÕA HAI TIEÂU THÖÙC 84 5.2.1. Tröôøng hôïp soá lieäu chöa phaân toå: 84 5.2.2. Tröôøng hôïp soá lieäu ñöôïc phaân toå: 89 5.3. TÖÔNG QUAN PHI TUYEÁN TÍNH GIÖÕA HAI TIEÂU THÖÙC. 90 5.3.1. Caùc phöông trình hoài quy: 91 5.3.2. Caùc loaïi chæ tieâu ñaùnh giaù töông quan phi tuyeán. 92 5.4. LIEÂN HEÄ TÖÔNG QUAN TUYEÁN TÍNH GIÖÕA NHIEÀU TIEÂU THÖÙC 95 CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP CHÖÔNG 5 98 CHÖÔNG 6 DAÕY SOÁ THÔØI GIAN 101 6.1. KHAÙI NIEÄM: 101 6.2. CAÙC CHÆ TIEÂU PHAÂN TÍCH: 102 6.2.1. Möùc ñoä trung bình theo thôøi gian: 102 6.2.2. Löôïng taêng hoaëc giaûm tuyeät ñoái: 104 6.2.3. Toác ñoä phaùt trieån: 105 6.2.4. Toác ñoä taêng hoaëc giaûm: 106 6.2.5. Trò tuyeät ñoái cuûa 1% taêng (hoaëc giaûm): 106 6.3. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP BIEÅU HIEÄN XU HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN CUÛA HIEÄN TÖÔÏNG: 107 6.3.1. Phöông phaùp môû roäng khoaûng caùch thôøi gian: 107 6.3.2. Phöông phaùp soá trung bình tröôït: 108 6.3.3. Phöông phaùp hoài quy: 109 Trang 3
"" Muïc luïc 6.3.4. Phöông phaùp bieåu hieän bieán ñoäng thôøi vuï: 111 CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP CHÖÔNG 6 113 CHÖÔNG 7 PHÖÔNG PHAÙP CHÆ SOÁ 115 7.1. YÙ NGHÓA VAØ TAÙC DUÏNG CUÛA CHÆ SOÁ: 115 7.1.1. Khaùi nieäm chæ soá: 115 7.1.2. Ñaëc ñieåm cuûa phöông phaùp chæ soá: 115 7.1.3. Taùc duïng chæ soá: 115 7.2. PHÖÔNG PHAÙP XAÙC ÑÒNH CHÆ SOÁ: 115 7.2.1. Phaân loaïi chæ soá: 115 7.2.2. Phöông phaùp tính chæ soá phaùt trieån: 117 7.2.3. Heä thoáng chæ soá: 125 7.3. VAÄN DUÏNG HEÄ THOÁNG CHÆ SOÁ ÑEÅ PHAÂN TÍCH TÌNH HÌNH BIEÁN ÑOÄNG KEÁT QUAÛ HOAÏT ÑOÄNG VAØ HIEÄU QUAÛ HOAÏT ÑOÄNG CUÛA MOÄT TOÅNG THEÅ PHÖÙC TAÏP. 134 7.3.1. Phaân tích söï bieán ñoäng cuûa chæ tieâu chaát löôïng bình quaân qua hai thôøi gian khaùc nhau (phaân tích söï bieán ñoäng hieäu quaû hoaït ñoäng): 134 7.3.2. Phaân tích söï bieán ñoäng cuûa toång theå phöùc taïp ñoàng chaát vaø tìm nguyeân nhaân aûnh höôûng. 136 CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP CHÖÔNG 7 138 CHÖÔNG 8 ÑIEÀU TRA CHOÏN MAÃU 141 8.1. KHAÙI NIEÄM, ÖU NHÖÔÏC ÑIEÅM VAØ PHAÏM VI SÖÛ DUÏNG ÑIEÀU TRA CHOÏN MAÃU 141 8.1.1. Khaùi nieäm: 141 8.1.2. Öu ñieåm cuûa ñieàu tra choïn maãu: 141 8.1.3. Phaïm vi söû duïng ñieàu tra choïn maãu: 142 8.1.4. Toång theå chung vaø toång theå maãu: 143 8.2. ÑIEÀU TRA CHOÏN MAÃU NGAÃU NHIEÂN 144 8.2.1. Nhöõng vaán ñeà lyù luaän 144 8.2.2. Caùc phöông thöùc toå chöùc choïn maãu 153 8.2.3. Ñieàu tra choïn maãu nhoû vaø choïn maãu thôøi ñieåm. 157 8.3. ÑIEÀU TRA CHOÏN MAÃU PHI NGAÃU NHIEÂN. 159 8.3.1. Phaûi baûo ñaûm chính xaùc ñoái töôïng ñieàu tra. 159 8.3.2. Vaán ñeà choïn ñôn vò ñieàu tra. 160 8.3.3. Xaùc ñònh soá ñôn vò ñieàu tra 161 8.3.4. Sai soá choïn maãu 161 8.3.5. Huaán luyeän löïc löôïng tham gia ñieàu tra 162 CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP CHÖÔNG 8 163 Trang 4
"" Muïc luïc TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 165 PHUÏ LUÏC 166 Phuï luïc 1. Maãu laáy yù kieán khaùch haøng 166 Phuï luïc 2. Maãu baùo caùo thoáng keâ ñònh kyø 167 Phuï luïc3. Tính heä soá a, b treân excel cho phöông trình hoài quy y = a + bx 168 Trang 5
Chöông 1. Nhaäp moân thoáng keâ hoïc Chöông 1 NHAÄP MOÂN THOÁNG KEÂ HOÏC 1.1. SÔ LÖÔÏC SÖÏ RA ÑÔØI VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA THOÁNG KEÂ HOÏC Trong cô cheá kinh teá thò tröôøng, caùc nhaø kinh doanh, nhaø quaûn lyù, nhaø kinh teá coù nhieàu cô hoäi thuaän lôïi cho coâng vieäc nhöng cuõng coù khoâng ít thöû thaùch. Vaán ñeà naøy ñoøi hoûi caùc chuyeân gia ñoù phaûi naâng cao trình ñoä veà thoáng keâ. Ñaây laø moät trong nhöõng ñieàu kieän taát yeáu cuûa kieán thöùc ñeå caïnh tranh treân thöông tröôøng, laø yeáu toá caàn thieát cuûa vaán ñeà nghieân cöùu xu höôùng vaø döï baùo veà möùc cung caàu, töø ñoù ñöa ra caùc quyeát ñònh toái öu trong caùc lónh vöïc hoaït ñoäng kinh doanh trong neàn kinh teá haøng hoùa vaø dòch vuï. Thuaät ngöõ “Thoáng keâ “ ñöôïc söû duïng vaø hieåu theo nhieàu nghóa: Thöù nhaát, thoáng keâ ñöôïc hieåu laø moät hoaït ñoäng thöïc tieãn veà vieäc thu thaäp, tích luõy, xöû lyù vaø phaân tích caùc döõ lieäu soá. Nhöõng soá lieäu naøy ñaëc tröng veà daân soá, vaên hoaù, giaùo duïc vaø caùc hieän töôïng khaùc trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Thöù hai, thoáng keâ coù theå hieåu laø moät moân khoa hoïc chuyeân bieät hay laø moät ngaønh khoa hoïc chuyeân nghieân cöùu caùc hieän töôïng trong ñôøi soáng xaõ hoäi nhôø vaøo maët löôïng cuûa chuùng. Nhö moät coâng cuï, nguyeân lyù thoáng keâ laø caùc phöông phaùp quan troïng cuûa vieäc laäp keá hoaïch vaø döï baùo cuûa caùc nhaø kinh doanh, nhaø quaûn trò, vaø caùc chuyeân gia kinh teá. Giöõa khoa hoïc thoáng keâ vaø thöïc tieãn coù moái töông quan vaø lieân heä maät thieát. Khoa hoïc thoáng keâ söû duïng caùc soá lieäu thöïc teá töø caùc cuoäc ñieàu tra thoáng keâ, toång hôïp chuùng laïi ñeå phaân tích, nhaän ñònh veà hieän töôïng nghieân cöùu. Ngöôïc laïi, trong nhöõng hoaït ñoäng thöïc tieãn, lyù thuyeát khoa hoïc thoáng keâ ñöôïc aùp duïng ñeå giaûi quyeát cho töøng vaán ñeà quaûn lyù cuï theå. Thoáng keâ coù lòch söû phaùt trieån qua nhieàu theá kyû. Söï xuaát hieän vaø phaùt trieån cuûa noù laø do nhu caàu thöïc tieãn cuûa xaõ hoäi: Khi caàn ñeå tính toaùn daân soá, soá gia suùc, ñaát ñai canh taùc, soá taøi saûn v.v. . . Nhöõng hoaït ñoäng naøy xuaát hieän raát sôùm ôû Trung Quoác töø theá kyû 23 tröôùc coâng nguyeân. Vaøo thôøi La maõ coå ñaïi cuõng dieãn ra söï ghi cheùp, tính toaùn nhöõng ngöôøi daân töï do, soá noâ leä vaø cuûa caûi. . . Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, haøng hoùa trong nöôùc cuõng nhö treân thò tröôøng theá giôùi ngaøy caøng taêng leân, ñieàu naøy ñoøi hoûi phaûi coù caùc thoâng tin veà thoáng keâ. Phaïm vi hoaït ñoäng cuûa thoáng keâ ngaøy caøng môû roäng, daãn ñeán söï hoaøn 6
"" Chöông 1. Nhaäp moân thoáng keâ hoïc thieän cuûa caùc phöông phaùp thu thaäp, xöû lyù vaø phaân tích thoáng keâ. Trong thöïc teá, Caùc hoaït ñoäng ña daïng cuûa thoáng keâ ñöôïc theå hieän nhôø vaøo söï tích hôïp nhieàu nguyeân lyù, töø ñoù khoa hoïc thoáng keâ ñöôïc hình thaønh. Nhieàu nhaän ñònh cho raèng: Neàn taûng cuûa khoa hoïc thoáng keâ ñöôïc xaây döïng bôûi nhaø kinh teá hoïc ngöôøi Anh Wiliam Petty (1623 – 1687). Töø caùc taùc phaåm “Soá hoïc chính trò”, “Söï khaùc bieät veà tieàn teä” vaø moät soá taùc phaåm khaùc nöõa, K. Markc ñaõ goïi Petty laø ngöôøi saùng laäp ra moân Thoáng keâ hoïc. Petty ñaõ thaønh laäp moät höôùng nghieân cöùu khoa hoïc gaén vôùi “Soá hoïc chính trò”. Moät höôùng nghieân cöùu cô baûn khaùc cuõng laøm khoa hoïc thoáng keâ phaùt trieån ñoù laø höôùng nghieân cöùu cuûa nhaø khoa hoïc ngöôøi Ñöùc G. Conbring (1606 – 1681), oâng ñaõ xöû lyù, phaân tích heä thoáng moâ taû cheá ñoä Nhaø nöôùc. Moân sinh cuûa oâng laø giaùo sö luaät vaø trieát hoïc G. Achenwall (1719 – 1772) laàn ñaàu tieân ôû tröôøng Toång hôïp Marburs (1746) ñaõ daïy moân hoïc môùi vôùi teân laø “Statistics”. Noäi dung chính cuûa khoùa hoïc naøy laø moâ taû tình hình chính trò vaø nhöõng söï kieän ñaùng ghi nhôù cuûa Nhaø nöôùc. Soá lieäu veà Nhaø nöôùc ñöôïc tìm thaáy trong caùc taùc phaåm cuûa M.B. Lomonosov (1711 – 1765), trong ñoù caùc vaán ñeà ñöa ra xem xeùt laø daân soá, taøi nguyeân thieân nhieân, taøi chính, cuûa caûi haøng hoùa. . . ñöôïc minh hoïa baèng caùc soá lieäu thoáng keâ. Höùông phaùt trieån naøy cuûa thoáng keâ ñöôïc goïi laø thoáng keâ moâ taû. Sau ñoù, giaùo sö tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Gettingen A. Sliser (1736 – 1809) caûi chính laïi quan ñieåm treân. OÂng cho raèng, thoáng keâ khoâng chæ moâ taû cheá ñoä chính trò Nhaø nöôùc, maø ñoái töôïng cuûa thoáng keâ, theo oâng, laø toaøn boä xaõ hoäi. Söï phaùt trieån tieáp theo cuûa thoáng keâ ñöôïc vun ñaép bôûi nhieàu nhaø khoa hoïc lyù thuyeát vaø caùc nhaø khoa hoïc thöïc nghieäm. Trong ñoù, ñaùng quan taâm laø nhaø thoáng keâ hoïc ngöôøi Bæ A. Ketle (1796 – 1874), oâng ñoùng goùp moät coâng trình ñaùng giaù veà lyù thuyeát oån ñònh cuûa caùc chæ soá thoáng keâ. Xu höôùng toaùn hoïc trong thoáng keâ ñöôïc phaùt trieån trong coâng trình nghieân cöùu cuûa Francis Galton (Anh, 1822 – 1911), K. Pearson (Anh, 1857 – 1936), V. S. Gosset (Anh, bieät hieäu Student, 1876 – 1937), R. A. Fisher (Anh, 1890 – 1962), M. Mitrel (1874 – 1948) vaø moät soá nhaø toaùn hoïc khaùc nöõa. . . F. Galton ñi tieân phong ôû nöôùc Anh veà Thoáng keâ hoïc, oâng ñöa ra khaùi nieäm môû ñaàu veà heä thoáng töông hoã caùch thaêm doø thoáng keâ ñeå xaùc ñònh hieäu quaû cuûa vieäc caàu kinh. OÂng ñaõ cuøng K. Pearson thaønh laäp taïp chí sinh traéc (Biometrika). Keá tuïc coâng trình cuûa Galton, K. 7
"" Chöông 1. Nhaäp moân thoáng keâ hoïc Pearson laø moät trong nhöõng ngöôøi saùng laäp ra ngaønh Toaùn hoïc Thoáng keâ hieän ñaïi. OÂng nghieân cöùu caùc maãu, ñöa ra nhöõng heä soá maø ngaøy nay ta goïi laø heä soá Pearson. OÂng nghieân cöùu lyù thuyeát tieán hoaù theo moâ hình Thoáng keâ toaùn hoïc cuûa oâng. Coøn nhaø toaùn hoïc V. Gosset döôùi danh hieäu Student ñaõ ñöa ra lyù thuyeát choïn maãu nhoû ñeå ruùt ra keát luaän xaùc ñaùng nhaát töø hieän töôïng nghieân cöùu. R. Fisher ñaõ coù coâng phaân chia caùc phöông phaùp phaân tích soá löôïng, oâng ñaõ phaùt trieån caùc phöông phaùp thoáng keâ ñeå so saùnh nhöõng trung bình cuûa hai maãu, töø ñoù xaùc ñònh söï khaùc bieät cuûa chuùng coù yù nghóa hay khoâng. M. Mitrel ñaõ ñoùng goùp yù töôûng “Phong vuõ bieåu kinh teá”. Nhö vaäy, ñaïi dieän cho khuynh höôùng naøy laø cô sôû Lyù thuyeát xaùc suaát thoáng keâ. Ñoù laø moät trong caùc ngaønh toaùn öùng duïng. Goùp phaàn quan troïng cho söï phaùt trieån cuûa thoáng keâ laø caùc nhaø khoa hoïc thöïc nghieäm. ÔÛ theá kyû XVIII, trong coâng trình khoa hoïc cuûa I.C. Kirilov (1689 – 1737) vaø V. N. Tatisev (1686 – 1750) thoáng keâ chæ ñöôïc luaän giaûi chuû yeáu nhö moät ngaønh khoa hoïc moâ taû. Nhöng sau ñoù, vaøo nöõa ñaàu theá kyû XIX, khoa hoïc thoáng keâ ñaõ chuyeån thaønh yù nghóa nhaän thöùc. V.S. Porosin (1809 – 1868) trong taùc phaåm “Nghieân cöùu nhaän xeùt veà nguyeân lyù thoáng keâ” ñaõ nhaán maïnh: “Khoa hoïc thoáng keâ khoâng chæ giôùi haïn ôû vieäc moâ taû”. Coøn I.I. Srezenev (1812 – 1880) trong quyeån “Kinh nghieäm veà ñoái töôïng, caùc ñôn vò thoáng keâ vaø kinh teá chính trò” ñaõ noùi raèng: “Thoáng keâ trong raát nhieàu tröôøng hôïp ngaãu nhieân ñaõ phaùt hieän ra “Nhöõng tieâu chuaån hoaù””. Nhaø thoáng keâ hoïc danh tieáng D.P. Jurav (1810 – 1856) trong nghieân cöùu “Veà nguoàn goác vaø öùng duïng cuûa soá lieäu thoáng keâ” ñaõ cho raèng: “Thoáng keâ laø moân khoa hoïc veà caùc tieâu chuaån cuûa vieäc tính toaùn”. Trong nghieân cöùu cuûa giaùo sö tröôøng Ñaïi hoïc Baùch khoa Peterbur A.A. Truprov (1874 – 1926), thoáng keâ ñöôïc xem nhö phöông phaùp nghieân cöùu caùc hieän töôïng töï nhieân vaø xaõ hoäi soá lôùn. Giaùo sö I.U.E. Anson (1835 – 1839, tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Peterbur) trong quyeån “Lyù thuyeát thoáng keâ” ñaõ goïi thoáng keâ laø moân khoa hoïc xaõ hoäi. Ñi theo quan ñieåm naøy coù nhaø kinh teá hoïc noåi tieáng A.I. Trurov (1842 – 1908) trong taùc phaåm “Thoáng keâ hoïc” ñaõ nhaán maïnh: “Caàn nghieân cöùu thoáng keâ vôùi qui moâ lôùn nhôø vaøo phöông phaùp ñieàu tra döõ lieäu vôùi ñaày ñuû soá löôïng vaø yeáu toá caàn thieát ñeå töø ñoù coù theå mieâu taû caùc hieän töôïng xaõ hoäi, tìm ra quy luaät vaø caùc nguyeân nhaân aûnh höôûng”. 8
"" Chöông 1. Nhaäp moân thoáng keâ hoïc Coøn nghieân cöùu cuûa nhaø baùc hoïc A.A. Caufman (1874 – 1919) ñaõ neâu leân quan ñieåm veà thoáng keâ nhö laø “Ngheä thuaät ño löôøng caùc hieän töôïng chính trò vaø xaõ hoäi”. Nhö vaäy, lòch söû phaùt trieån cuûa thoáng keâ cho thaáy: Thoáng keâ laø moät moân khoa hoïc, ra ñôøi vaø phaùt trieån nhôø vaøo söï tích luõy kieán thöùc cuûa nhaân loaïi, ruùt ra ñöôïc töø kinh nghieäm nghieân cöùu lyù thuyeát vaø thöïc tieãn, cho pheùp con ngöôøi söû duïng ñeå quaûn lyù xaõ hoäi. Trong vieäc chuaån bò nhaèm coù ñöôïc thoâng tin chính xaùc, ñaày ñuû cho hoaït ñoäng kinh doanh cuûa caùc nhaø quaûn trò, chuyeân vieân kinh teá thì nhöõng chuyeân vieân naøy caàn ñöôïc trang bò toát veà kieán thöùc thoáng keâ, bao goàm nhieàu moân hoïc. Tröôùc heát, laø moân Nguyeân lyù thoáng keâ – Moân cô sôû ñeå nghieân cöùu, thoáng keâ kinh teá xaõ hoäi. Ngoaøi ra caàn moân Thoáng keâ chuyeân ngaønh, Thoáng keâ doanh nghieäp – Laø caùc phöông phaùp thoáng keâ, ñaùnh giaù phaân tích hoaït ñoäng kinh doanh cuûa ngaønh vaø doanh nghieäp; moân Döï baùo – Duøng döï baùo haøng hoùa, dòch vuï thò tröôøng vaø caùc hieän töôïng khaùc trong moái quan heä phuï thuoäc laãn nhau. 1.2. ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU CUÛA THOÁNG KEÂ HOÏC. Ñeå phaân bieät moân khoa hoïc naøy vôùi moân khoa hoïc khaùc phaûi döïa vaøo ñoái töôïng nghieân cöùu rieâng bieät cuûa töøng moân. Nhö vaäy ñoái töôïng cuûa thoáng keâ hoïc laø gì ? Noù khaùc vôùi caùc moân khoa hoïc khaùc nhö theá naøo. - Tröôùc heát goïi thoáng keâ hoïc laø moät moân khoa hoïc xaõ hoäi vì phaïm vi nghieân cöùu cuûa noù laø caùc hieän töôïng vaø quaù trình kinh teá xaõ hoäi. Caùc hieän töôïng vaø quaù trình naøy bao goàm: + Caùc ñieàu kieän cuûa saûn xuaát vaø trình ñoä saûn xuaát: daân soá, söùc lao ñoäng, taøi nguyeân thieân nhieân, cuûa caûi quoác daân tích luyõ + Quaù trình taùi saûn xuaát xaõ hoäi qua caùc khaâu: saûn xuaát, phaân phoái, vaø söû duïng saûn phaåm xaõ hoäi. + Ngoaøi ra noù coøn nghieân cöùu veà ñôøi soáng vaø sinh hoaït cuûa nhaân daân: trình ñoä vaên hoaù, tình hình söùc khoeû, tình hình sinh hoaït chính trò, xaõ hoäi * Phaïm vi nghieân cöùu cuûa thoáng keâ hoïc laø caùc hieän töôïng saûn xuaát khoâng bao goàm caùc hieän töôïng tö nhieân, caùc vaán ñeà kyõ thuaät, tuy nhieân trong nghieân cöùu, thoáng keâ hoïc phaûi nghieân cöùu ñeán nhöõng aûnh höôûng cuûa nhaân toá töï nhieân vaø kyõ thuaät ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa saûn xuaát, phaûi nghieân cöùu ñeán tình hình aùp duïng caùc 9
"" Chöông 1. Nhaäp moân thoáng keâ hoïc bieän phaùp kyõ thuaät saûn xuaát tieân tieán nhaèm phaân tích trình ñoä saûn xuaát cuûa xaõ hoäi vaø taùc duïng cuûa kyõ thuaät môùi ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa saûn xuaát. -Thöù hai, thoáng keâ hoïc nghieân cöùu caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi nhôø vaøo vieäc nghieân cöùu caùc con soá thöïc teá cuûa hieän töôïng ñoù, hay noùi caùch khaùc thoáng keâ nghieân cöùu maët löôïng trong söï lieân heä chaët cheõ vôùi maët chaát cuûa moät hieän töôïng, moät quaù trình cuï theå, töùc laø seõ thoâng qua nhöõng bieåu hieän veà soá löôïng, qui moâ keát hôïp quan heä tyû leä, toác ñoä phaùt trieån ñeå ruùt ra nhöõng keát luaän veà baûn chaát vaø tính qui luaät cuûa hieän töôïng nghieân cöùu, bôûi vì moïi söï vaät cuõng nhö moïi hieän töôïng saûn xuaát ñeàu coù maët chaát vaø maët löôïng khoâng taùch rôøi nhau. Maët löôïng phaûn aùnh qui moâ, toác ñoä phaùt trieån trong noäi boä söï vaät. Ví duï maët löôïng giuùp ta nghieân cöùu qui moâ saûn xuaát cuûa moät xí nghieäp: coù soá coâng nhaân laø bao nhieâu, soá saûn phaåm (böu, ñieän) saûn xuaát ra trong moät ngaøy hoaëc giuùp ta nghieân cöùu ñöôïc keát caáu coâng nhaân: bao nhieâu % laø coâng nhaân böu, bao nhieâu % laø coâng nhaân ñieän Maët chaát giuùp ta bieát ñöôïc söï vaät ñoù laø caùi gì? Giuùp ta phaân bieät söï vaät aáy vôùi söï vaät khaùc. Ví duï nghieân cöùu cheá ñoä saûn xuaát, cheá ñoä phuïc vuï, quy moâ phuïc vuï cuûa böu cuïc vaø cuûa böu ñieän vaên hoaù xaõ giuùp ta phaân bieät ñöôïc söï khaùc nhau giöõa böu cuïc vaø böu ñieän vaên hoùa xaõ. Nhö vaäy ta thaáy raèng löôïng vaø chaát laø moät theå thoáng nhaát trong moät söï vaät, söï vaät khoâng theå coù chaát maø khoâng coù löôïng vaø ngöôïc laïi löôïng naøo cuõng laø löôïng cuûa moät chaát nhaát ñònh. - Thöù ba, caùc hieän töôïng maø thoáng keâ hoïc nghieân cöùu phaûi laø hieän töôïng soá lôùn, laø toång theå caùc hieän töôïng caù bieät vì nhö ta bieát löôïng cuûa hieän töôïng caù bieät thöôøng chòu taùc ñoäng cuûa nhieàu nhaân toá, coù nhöõng nhaân toá baûn chaát, taát nhieân, cuõng coù nhöõng nhaân toá khoâng baûn chaát, ngaãu nhieân, do ñoù chæ coù thoâng qua vieäc nghieân cöùu moät soá lôùn hieän töôïng, taùc ñoäng cuûa caùc nhaân toá ngaãu nhieân ñöôïc buø tröø vaø trieät tieâu, baûn chaát vaø tính qui luaät cuûa hieän töôïng môùi coù khaû naêng theå hieän roõ reät. - Ngoaøi ra, nhöõng qui luaät maø thoáng keâ tìm ra ñöôïc vôùi moät hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi naøo ñoù noù chæ ñuùng trong moät phaïm vi nhaát ñònh, moät thôøi kyø nhaát ñònh, chöù khoâng nhö quy luaät töï nhieân, noù ñuùng trong baát kyø thôøi gian vaø ñòa ñieåm naøo. Töø nhöõng phaân tích treân ta coù theå keát luaän raèng: Thoáng keâ hoïc laø moät moân khoa hoïc xaõ hoäi, noù nghieân cöùu maët löôïng trong söï lieân heä chaët cheõ vôùi maët chaát cuûa caùc hieän töôïng kinh teá - xaõ hoäi soá lôùn trong ñieàu kieän thôøi gian vaø ñòa ñieåm cuï theå. 10
"" Chöông 1. Nhaäp moân thoáng keâ hoïc 1.3. QUY LUAÄT SOÁ LÔÙN VAØ TÍNH QUY LUAÄT THOÁNG KEÂ Quy luaät soá lôùn laø moät quy luaät cuûa lyù thuyeát xaùc suaát, yù nghóa cuûa quy luaät naøy la:ø Toång hôïp söï quan saùt soá lôùn tôùi möùc ñaày ñuû caùc söï kieän caù bieät ngaãu nhieân thì tính taát nhieân cuûa hieän töôïng seõ boäc loä roõ reät, qua ñoù seõ noùi leân ñöôïc baûn chaát cuûa hieän töôïng. Thoáng keâ vaän duïng quy luaät soá lôùn ñeå löôïng hoaù baûn chaát vaø quy luaät cuûa hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi thoâng qua tính quy luaät thoáng keâ. Tính quy luaät thoáng keâ laø moät trong nhöõng hình thöùc bieåu hieän moái lieân heä chung cuûa caùc hieän töôïng trong töï nhieân vaø trong xaõ hoäi. khi nghieân cöùu taøi lieäu thoáng keâ veà moät soá khaù lôùn ñôn vò caù bieät tính quy luaät thoáng keâ môùi bieåu hieän roõ. Nhö trong thoáng keâ daân soá, qua nghieân cöùu moät soá khaù lôùn gia ñình ôû nhieàu ñòa phöông vaø nhieàu nöôùc khaùc nhau, ngöôøi ta thaáy tæ leä sinh chaùu gaùi khoâng vöôït quaù 49%. Veà tính chaát, tính quy luaät thoáng keâ cuõng nhö caùc quy luaät noùi chung, phaûn aûnh nhöõng moái lieân heä nhaân quaû taát nhieân. Nhöng caùc moái lieân heä naøy thöôøng khoâng coù tính chaát chung roäng raõi, maø phaûi phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän phaùt trieån cuï theå cuûa hieän töôïng. Tính quy luaät thoáng keâ khoâng phaûi laø keát quaû taùc ñoäng cuûa moät nguyeân nhaân, maø laø cuûa toaøn boä caùc nguyeân nhaân keá hôïp vôùi nhau. Ñoù laø bieåu hieän toång hôïp cuûa nhieàu moái lieân heä nhaân quaû, laø ñaëc tröng cuûa caùc hieän töôïng soá lôùn ñöôïc toång hôïp laïi qua caùc toång theå thoáng keâ. Nhìn chung caøng môû roäng phaïm vi thôøi gian cuøng vôùi vieäc taêng soá löôïng ñôn vò cuûa toång theå thoáng keâ, tính quy luaät thoáng keâ caøng bieåu hieän roõ. 1.4. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM THÖÔØNG DUØNG TRONG THOÁNG KEÂ HOÏC. 1.4.1. Toång theå thoáng keâ: Laø taäp hôïp nhöõng ñôn vò, yeáu toá, hieän töôïng caù bieät treân cô sôû moät ñaëc ñieåm chung. Ví duï: taäp hôïp caùc xí nghieäp coâng nghieäp caáu thaønh toång theå vì chuùng laø moät taäp hôïp nhöõng ñôn vò saûn xuaát ra saûn phaåm coâng nghieäp khoâng phaân bieät xí nghieäp tröïc thuoäc loaïi hình gì, lôùn hay nhoû, saûn xuaát ra saûn phaåm gì, hoaëc trong xí nghieäp Böu chính, taäp hôïp caùc toå, saûn xuaát böu chính caáu thaønh moät toång theå vì noù laø moät taäp hôïp nhöõng ñôn vò saûn xuaát ra saûn phaåm böu, khoâng phaân bieät toå ñoù hoaït 11
"" Chöông 1. Nhaäp moân thoáng keâ hoïc ñoäng nhö theá naøo, laø toå giao dòch, toå khai thaùc, ñoùng goùi, ñoùng tuùi mieãn laø toå ñoù phaûi tham gia vaøo quaù trình saûn xuaát ra saûn phaåm böu chính. Vieäc xaùc ñònh ñuùng ñaén toång theå thoáng keâ coù yù nghóa quan troïng trong nghieân cöùu thoáng keâ. Neáu xaùc ñònh khoâng ñuùng toång theå thoáng keâ (töùc laø bao goàm caû nhöõng ñôn vò thöïc ra khoâng naèm trong toång theå ñoùù) caùc keát luaän ruùt ra seõ sai laàm, muïc ñích nghieân cöùu khoâng ñaït ñöôïc. Phaân loaïi toång theå thoáng keâ: Tuøy tröôøng hôïp nghieân cöùu cuï theå, chuùng ta gaëp caùc loaïi toång theå sau: * Toång theå boäc loä: laø toång theå goàm caùc ñôn vò maø ta coù theå tröïc tieáp quan saùt hoaëc nhaän bieát ñöôïc (toång theå nhaân khaåu, toång theå caùc tröôøng ñaïi hoïc Vieät Nam ) * Toång theå tieàm aån: laø toång theå goàm caùc ñôn vò maø ta khoâng tröïc tieáp quan saùt hoaëc nhaän bieát ñöôïc. Muoán xaùc ñònh ta phaûi thoâng qua moät hay moät soá phöông phaùp trung gian naøo ñoù (toång theå nhöõng ngöôøi öa thích ngheä thuaät caûi löông, toång theå nhöõng ngöôøi meâ tín dò ñoan ). * Toång theå ñoàng chaát: laø toång theå bao goàm caùc ñôn vò gioáng nhau ôû moät hay moät soá ñaëc ñieåm chuû yeáu coù lieân quan tröïc tieáp ñeán muïc ñích nghieân cöùu. * Toång theå khoâng ñoàng chaát: laø toång theå goàm caùc ñôn vò khaùc nhau ôû nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu lieân quan ñeán muïc ñích nghieân cöùu. Vieäc xaùc ñònh moät toång theå laø ñoàng chaát hay khoâng ñoàng chaát laø tuøy thuoäc vaøo muïc ñích nghieân cöùu cuï theå. Caùc keát luaän ruùt ra töø nghieân cöùu thoáng keâ chæ coù yù nghóa khi nghieân cöùu treân toång theå ñoàng chaát, hay noùi caùch khaùc, toång theå thoáng keâ laø toång theå ñaûm baûo ñöôïc tính soá lôùn vaø tính ñoàng chaát. * Toång theå chung: laø toång theå goàm taát caû caùc ñôn vò thuoäc phaïm vi hieän töôïng nghieân cöùu ñaõ ñöôïc xaùc ñònh. * Toång theå boä phaän: laø toång theå chæ bao goàm moät soá ñôn vò thuoäc phaïm vi hieän töôïng nghieân cöùu ñaõ ñöôïc xaùc ñònh. Toång theå thoáng keâ coù theå laø höõu haïn, cuõng coù theå laø voâ haïn (khoâng theå hoaëc khoù xaùc ñònh ñöôïc soá ñôn vò nhö toång theå treû sô sinh, toång theå saûn phaåm do moät loaïi maùy saûn xuaát ra ). Cho neân khi xaùc ñònh toång theå thoáng keâ khoâng nhöõng phaûi giôùi haïn veà thöïc theå (toång theå laø toång theå gì), maø coøn phaûi giôùi haïn veà thôøi gian vaø khoâng gian (toång theå toàn taïi ôû thôøi gian naøo, khoâng gian naøo) 12
"" Chöông 1. Nhaäp moân thoáng keâ hoïc 1.4.2. Ñôn vò toång theå: Laø caùc phaàn töû caù bieät (ngöôøi, vaät, söï vieäc ) caáu thaønh toång theå thoáng keâ cuøng coù moät hoaëc nhieàu ñaëc ñieåm chung. Trong töøng tröôøng hôïp cuï theå, caùc ñôn vò toång theå laø nhöõng phaàn töû khoâng theå chia nhoû ñöôïc nöõa: Ví duï trong toång theå nhaân khaåu thì moãi ngöôøi daân laø moät ñôn vò toång theå, trong toång theå xí nghieäp coâng nghieäp thì moãi xí nghieäp laø moät ñôn vò toång theå. Ñôn vò toång theå laø caên cöù quan troïng ñeå xaùc ñònh phöông phaùp ñieàu tra, toång hôïp vaø aùp duïng caùc coâng thöùc tính toaùn khi phaân tích thoáng keâ. 1.4.3. Tieâu thöùc (tieâu chí): Laø khaùi nieäm chæ ñaëc ñieåm cuûa ñôn vò toång theå, moãi ñôn vò toång theå coù nhieàu tieâu thöùc khaùc nhau, tuyø theo muïc ñích nghieân cöùu ngöôøi ta seõ choïn ra moät soá tieâu thöùc nhaát ñònh ñeå laøm noäi duïng ñieàu tra, toång hôïp vaø phaân tích thoáng keâ. - Tieâu thöùc soá löôïng: laø nhöõng tieâu thöùc ñöôïc bieåu hieän ra tröïc tieáp baèng con soá. Ví duï: troïng löôïng, tieàn löông, tuoåi - Tieâu thöùc chaát löôïng (thuoäc tính): laø nhöõng tieâu thöùc phaûn aùnh thuoäc tính beân trong cuûa söï vaät, khoâng bieåu hieän tröïc tieáp baèng caùc con soá ñöôïc. Ví duï: Giôùi tính, thaønh phaàn giai caáp * Tieâu thöùc chæ coù hai bieåu hieän khoâng truøng nhau treân moät ñôn vò toång theå ñöôïc goïi laø tieâu thöùc thay phieân. Ví duï: tieâu thöùc chaát löôïng coù theå coù hai bieåu hieän: ñaït chaát löôïng vaø khoâng ñaït chaát löôïng. Tieâu thöùc söùc khoûe coù theå chia thaønh: ngöôøi bò beänh, ngöôøi khoâng bò beänh 1.4.4. Chæ tieâu thoáng keâ: Laø khaùi nieäm bieåu hieän moät caùch toång hôïp ñaëc ñieåm veà maët löôïng trong söï thoáng nhaát vôùi maët chaát cuûa toång theå thoáng keâ (naêng suaát lao ñoäng cuûa coâng nhaân, giaù thaønh moät ñôn vò saûn phaåm ). Caùc chæ tieâu thoáng keâ ñöôïc bieåu hieän baèng caùc trò soá cuï theå, caùc trò soá naøy seõ thay ñoåi theo thôøi gian vaø khoâng gian. - Chæ tieâu khoái löôïng: phaûn aùnh qui moâ, khoái löôïng cuûa hieän töôïng nghieân cöùu (soá löôïng coâng nhaân, soá maùy moùc ) - Chæ tieâu chaát löôïng: bieåu hieän söï hao phí lao ñoäng saûn xuaát vaø thöôøng ñöôïc tính bình quaân cho moät ñôn vò toång theå (giaù thaønh, giaù caû, lôïi nhuaän ) 13
"" Chöông 1. Nhaäp moân thoáng keâ hoïc Caâu hoûi oân taäp chöông 1 1) Haõy giaûi thích ngaén goïn taïi sao noùi: “Thoáng keâ hoïc laø moät moân khoa hoïc xaõ hoäi, noù nghieân cöùu maët löôïng trong söï lieân heä chaët cheõ vôùi maët chaát cuûa caùc hieän töôïng kinh teá - xaõ hoäi soá lôùn trong ñieàu kieän thôøi gian vaø ñòa ñieåm cuï theå.” 2) So saùnh söï gioáng vaø khaùc nhau giöõa quy luaät soá lôùn vaø tính quy luaät thoáng keâ. 3) Phaân bieät tieâu thöùc soá löôïng vaø tieâu thöùc thuoäc tính, moãi loaïi cho 3 ví duï. 4) So saùnh söï gioáng vaø khaùc nhau giöõa tieâu thöùc vaø chæ tieâu. 5) Caùc chæ tieâu sau chæ tieâu naøo laø chæ tieâu khoái löôïng: a. naêng suaát lao ñoäng bình quaân moät coâng nhaân b. Soá lao ñoäng bình quaân trong kyø cuûa doanh nghieäp c. Giaù baùn moät ñôn vò saûn phaåm. 6) Trong caùc chæ tieâu sau, chæ tieâu naøo laø chæ tieâu chaát löôïng: a. Soá lao ñoäng bình quaân trong kyø cuûa doanh nghieäp b. Soá löôïng saûn phaåm saûn xuaát ra trong doanh nghieäp c. Toång soá nguyeân lieäu ñaõ tieâu hao cho saûn xuaát doanh nghieäp d. Naêng suaát lao ñoäng bình quaân moät coâng nhaân 14
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Chöông 2 QUAÙ TRÌNH NGHIEÂN CÖÙU THOÁNG KEÂ Muïc ñích öùng duïng thoáng keâ trong thöïc tieãn laø nhaèm moâ taû söï toàn taïi hieän töôïng, tìm hieåu nhöõng moái lieân heä noäi taïi, nhöõng nhaân toá taùc ñoäng ñeán hieän töôïng xu höôùng phaùt trieån hieän töôïng baèng caùc phöông phaùp khaùc nhau ñeå töø ñoù ruùt ra nhöõng nhaän xeùt, keát luaän veà baûn chaát hieän töôïng laøm cô sôû cho vieäc ñeà ra caùc chính saùch, bieän phaùp toå chöùc, quaûn lyù hieän töôïng. Ñoái töôïng cuûa thoáng keâ thöôøng laø hieän töôïng phöùc taïp, neân nghieân cöùu thoáng keâ thöôøng phaûi traûi qua moät quaù trình bao goàm nhieàu giai ñoaïn: ñieàu tra thoáng keâ, toång hôïp thoáng keâ, phaân tích thoáng keâ vaø döï ñoaùn. Nhu caàu thoâng tin cho phaân tích vaø döï ñoaùn quyeát ñònh ñeán thu thaäp vaø xöû lyù thoâng tin. Bôûi vaäy, trong thöïc teá tröôùc khi tieán haønh thu thaäp thoâng tin ngöôøi ta phaûi döï kieán moät danh muïc heä thoáng chæ tieâu thoáng keâ, nhaèm ñaùp öùng nhu caàu thoâng tin cho phaân tích vaø döï ñoaùn. 2.1. HEÄ THOÁNG CHÆ TIEÂU THOÁNG KEÂ 2.1.1. Khaùi nieäm heä thoáng chæ tieâu thoáng keâ (goïi taét laø heä thoáng chæ tieâu) Heä thoáng chæ tieâu laø moät taäp hôïp nhieàu chæ tieâu coù moái lieân heä laãn nhau vaø boå sung cho nhau, nhaèm phaûn aûnh caùc maët, caùc tính chaát quan troïng nhaát, caùc moái lieân heä cô baûn giöõa caùc maët, cuûa toång theå vaø moái lieân heä cô baûn cuûa toång theå vôùi caùc hieän töôïng lieân quan. 2.1.2. Nguyeân taéc xaây döïng heä thoáng chæ tieâu thoáng keâ Caùc hieän töôïng maø thoáng keâ nghieân cöùu raát phöùc taïp. Ñeå phaûn aùnh chính xaùc chuùng, caàn phaûi xaây döïng moät heä thoáng chæ tieâu thoáng keâ vôùi caùc nguyeân taéc sau: 1- Heä thoáng chæ tieâu thoáng keâ phaûi phuïc vuï cho muïc ñích nghieân cöùu. 2- Hieän töôïng caøng phöùc taïp nhaát laø caùc hieän töôïng tröøu töôïng, soá löôïng chæ tieâu caàn nhieàu hôn so vôùi caùc hieän töôïng ñôn giaûn. 3- Ñeå thöïc hieän thu thaäp thoâng tin, chæ caàn ñieàu tra caùc chæ tieâu saün coù ôû cô sôû, nhöng caàn hình dung tröôùc soá chæ tieâu seõ phaûi tính toaùn nhaèm phuïc vuï cho vieäc aùp duïng caùc phöông phaùp phaân tích, döï ñoaùn ôû caùc böôùc sau. 4- Tieát kieäm chi phí, khoâng ñeå moät chæ tieâu naøo dö thöøa, khoâng hôïp lyù trong heä thoáng. Trang 15
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ 2.2. ÑIEÀU TRA THOÁNG KEÂ 2.2.1. KHAÙI NIEÄM, YÙ NGHÓA NHIEÄM VUÏ. 2.2.1.1. Khaùi nieäm: Ñieàu tra thoáng keâ laø toå chöùc moät caùch khoa hoïc vaø theo moät keá hoaïch thoáng nhaát vieäc thu thaäp, ghi cheùp nguoàn taøi lieäu ban ñaàu veà caùc hieän töôïng vaø quaù trình kinh teá - xaõ hoäi. Ñaây laø giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ, nhieäm vuï chuû yeáu laø thu thaäp, ghi cheùp nguoàn taøi lieäu ban ñaàu ñeå laøm caên cöù cho vieäc toång hôïp vaø phaân tích thoáng keâ, tuøy theo muïc ñích nghieân cöùu maø caùc taøi lieäu naøy seõ coù noäi dung khaùc nhau vaø seõ ñöôïc thu thaäp baèng caùc phöông phaùp khaùc nhau. Ví duï: Nghieân cöùu tình hình daân soá caû nöôùc vôùi caùc ñaëc ñieåm veà cô caáu tuoåi taùc, daân toäc, giôùi tính thoáng keâ caàn thu thaäp taøi lieäu veà töøng ngöôøi daân theo caùc tieâu thöùc: tuoåi, giôùi tính, daân toäc hoaëc nghieân cöùu veà tình hình saûn xuaát cuûa xí nghieäp thì caàn thu thaäp taøi lieäu ban ñaàu phaùt sinh taïi moãi xí nghieäp: khoái löôïng saûn phaåm saûn xuaát ra haøng ngaøy, doanh thu, soá löôïng nguyeân vaät lieäu tieâu thuï 2.2.1.2. YÙù nghóa: Taøi lieäu do ñieàu tra thoáng keâ cung caáp seõ laø cô sôû ñeå nghieân cöùu vaø phaân tích caùc hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa xí nghieäp, laøm cô sôû ñeå xaây döïng keá hoaïch, quaûn lyù quaù trình thöïc hieän keá hoaïch trong töøng cô sôû, töøng xí nghieäp cuõng nhö trong toaøn boä neàn kinh teá quoác daân. 2.2.1.3. Yeâu caàu: Keát quaû cuûa ñieàu tra thoáng keâ seõ aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán chaát löôïng cuûa quaù trình toång hôïp vaø phaân tích thoáng keâ, do ñoù ñieàu tra thoáng keâ phaûi ñaûm baûo laøm toát 3 yeâu caàu: - Chính xaùc: caùc soá lieäu ñieàu tra phaûi trung thöïc, khaùch quan, saùt vôùi tình hình thöïc teá. Ñaây laø yeâu caàu cô baûn nhaát cuûa ñieàu tra thoáng keâ, taøi lieäu ñieàu tra chính xaùc môùi coù theå laø caên cöù tin caäy cho vieäc tính toaùn phaân tích vaø ruùt ra keát luaän ñuùng ñaén. Ngöôïc laïi, taøi lieäu ñieàu tra bò theâm bôùt tuøy tieän seõ daãn ñeán nhöõng keát luaän khoâng chính xaùc, ñoù laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân khoâng ñaåy maïnh ñöôïc saûn xuaát, khoâng khai thaùc ñöôïc caùc tieàm löïc kinh teá maø coøn coù theå gaây roái loaïn trong quaûn lyù kinh teá. Trang 16
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ - Kòp thôøi: ñieàu tra thoáng keâ phaûi nhaïy beùn vôùi tình hình, thu thaäp vaø phaûn aùnh ñuùng luùc caùc taøi lieäu caàn nghieân cöùu. Trong ñieàu kieän neàn kinh teá nöôùc ta hieän nay thöôøng xuyeân coù nhöõng bieán ñoäng raát lôùn, raát nhanh neân yeâu caàu ñieàu tra kòp thôøi laïi caøng coù yù nghóa. - Ñaày ñuû: taøi lieäu ñieàu tra phaûi ñöôïc thu thaäp ñuùng noäi duïng ñieàu tra ñaõ qui ñònh, khoâng boû soùt moät muïc naøo hoaëc ñôn vò naøo maø keá hoaïch ñaõ vaïch ra, coù nhö vaäy môùi coù theå traùnh ñöôïc nhöõng keát luaän, phieám dieän, chuû quan. Trong ñieàu tra thoáng keâ, ñeåõ phaûn aùnh ñuùng ñaén baûn chaát cuûa hieän töôïng nghieân cöùu ta phaûi döïa treân cô sôû quan saùt soá lôùn, nghóa laø cuøng moät luùc ghi cheùp taøi lieäu cuûa nhieàu ñôn vò hoaëc nhieàu hieän töôïng caù bieät, coù nhö vaäy khi toång hôïp taøi lieäu caùc nhaân toá ngaãu nhieân môùi ñöôïc buø tröø vaø baûn chaát hieän töôïng môùi ñöôïc boäc loä roõ reät. Ñaây laø phöông phaùp cô baûn cuûa ñieàu tra thoáng keâ. 2.2.2. NOÄI DUNG KEÁ HOAÏCH ÑIEÀU TRA THOÁNG KEÂ. 2.2.2.1. Xaùc ñònh muïc ñích nhieäm vuï cuûa coâng taùc ñieàu tra thoáng keâ: Xaùc ñònh roõ troïng taâm cuûa cuoäc ñieàu tra naøy laø caàn tìm hieåu nhöõng vaán ñeà gì? neáu muïc ñích khoâng xaùc ñònh roõ raøng seõ daãn ñeán tình traïng thu thaäp soá lieäu khoâng ñaày ñuû hoaëc thu thaäp caû nhöõng soá lieäu khoâng caàn thieát, laïc haäu. 2.2.2.2. Xaùc ñònh ñoái töôïng ñieàu tra, ñôn vò ñieàu tra: - Xaùc ñònh ñoái töôïng ñieàu tra laø xaùc ñònh toång theå vaø phaïm vi caàn ñieàu tra. - Xaùc ñònh ñôn vò ñieàu tra laø xaùc ñònh nhöõng ñôn vò cuï theå caàn phaûi ñöôïc ñieàu tra trong ñoái töôïng quan saùt. 2.2.2.3. Noäi dung ñieàu tra: Nghóa laø choïn caùc tieâu thöùc ñieàu tra, khi löïa choïn tieâu thöùc ñieàu tra caàn ñaûm baûo caùc yeâu caàu sau: - Tieâu thöùc ñieàu tra phaûi phuø hôïp vôùi muïc ñích vaø nhieäm vuï coâng taùc nghieân cöùu thoáng keâ. - Phaûi phaûn aûnh ñöôïc nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn, quan troïng nhaát cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu. - Phaûi thoáng nhaát vôùi chæ tieâu keá hoaïch. - Choïn caùc tieâu thöùc coù lieân quan ñeå kieåm tra laãn nhau. Trang 17
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ 2.2.2.4. Xaùc ñònh thôøi gian vaø ñòa ñieåm ñieàu tra: - Thôøi gian ñieàu tra laø khoaûng thôøi gian töø khi baét ñaàu ñaêng kyù thu thaäp soá lieäu cho ñeán khi keát thuùc ñieàu tra. - Ñòa ñieåm ñieàu tra: thöôøng laø nôi dieãn ra hieän töôïng caàn nghieân cöùu. 2.2.2.5. Laäp bieåu ñieàu tra höôùng daãn caùch ghi: Bieåu ñieàu tra laø baûng höôùng daãn ghi nhöõng muïc caàn thieát ñeå ñieàu tra, bao goàm caùc coät coù ghi caùc tieâu thöùc ñieàu tra vaø caùc caâu hoûi ñeå ñôn vò ñieàu tra traû lôøi. Ví duï: Bieåu ñieàu tra (qua thö, thö ñieän töû, FAX) ñeå tìm hieåu yù kieán khaùch haøng veà chaát löôïng dòch vuï ñieän thoaïi di ñoäng: (Xem maãu phieáu ñieàu tra ôû phaàn phuï luïc) 2.2.2.6. Keá hoaïch tieán haønh: Boá trí löïc löôïng ñieàu tra vaø choïn phöông phaùp 2.2.3. CAÙC LOAÏI ÑIEÀU TRA THOÁNG KEÂ * Caên cöù theo tính chaát lieân tuïc cuûa vieäc ñaêng kyù ghi cheùp taøi lieäu ban ñaàu, ngöôøi ta phaân bieät: - Ñieàu tra thöôøng xuyeân: ghi cheùp thu thaäp taøi lieäu ban ñaàu cuûa hieän töôïng moät caùch lieân tuïc gaén lieàn vôùi quaù trình phaùt sinh, phaùt trieån cuûa hieän töôïng. Ví duï: ñieàu tra quaù trình saûn xuaát cuûa moät xí nghieäp, phaûi ghi cheùp moät caùc lieân tuïc soá coâng nhaân ñi laøm haøng ngaøy, soá saûn phaåm saûn xuaát ra, soá doanh thu. Taøi lieäu ñieàu tra thöôøng xuyeân laø cô sôû chuû yeáu ñeå laäp baùo caùo thoáng keâ ñònh kyø, laø coâng cuï theo doõi tình hình thöïc hieän keá hoaïch. - Ñieàu tra thoáng keâ khoâng thöôøng xuyeân: ghi cheùp, thu thaäp taøi lieäu ban ñaàu moät caùc khoâng lieân tuïc, taøi lieäu ñieàu tra chæ phaûn aûnh traïng thaùi cuûa hieän töôïng ôû moät thôøi ñieåm nhaát ñònh. Ví duï: Caùc cuoäc ñieàu tra daân soá, ñieàu tra toàn kho vaät tö. * Caên cöù theo phaïm vi ñoái töôïng ñöôïc ñieàu tra thöïc teá, ngöôøi ta phaân bieät: - Ñieàu tra toaøn boä: tieán haønh thu thaäp taøi lieäu ban ñaàu treân toaøn theå caùc ñôn vò thuoäc ñoái töôïng ñieàu tra. - Ñieàu tra toaøn boä coù taùc duïng raát lôùn, giuùp ta naém ñöôïc tình hình taát caû caùc ñôn vò, laøm cô sôû cho vieäc laäp keá hoaïch vaø kieåm tra thöïc hieän keá hoaïch. Loaïi ñieàu tra naøy coù phaïm vi öùng duïng raát haïn cheá vì nhieàu toán keùm. Trang 18
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ - Ñieàu tra khoâng toaøn boä: laø tieán haønh thu thaäp taøi lieäu ban ñaàu treân moät soá ñôn vò ñöôïc choïn ra trong ñoái töôïng ñieàu tra. Loaïi ñieàu tra naøy ñöôïc aùp duïng trong nhöõng tröôøng hôïp khoâng theå hoaëc khoâng caàn thieát phaûi tieán haønh ñieàu tra toaøn boä. Ví duï: ñieàu tra veà ñôøi soáng, veà tình hình giaù caû thò tröôøng töï do ñaây laø hình thöùc ñieàu tra ñöôïc aùp duïng nhieàu trong thöïc teá. Vì noù coù nhöõng öu ñieåm: nhanh, goïn, tieát kieäm ñöôïc nhieàu tieàn cuûa, coâng söùc, phuø hôïp vôùi ñieàu kieän thöïc teá nöôùc ta hieän nay, ngoaøi ra do phaïm vi ñieàu tra ñöôïc thu heïp neân ta coù theå ñi saâu vaøo nghieân cöùu chi tieát cuûa hieän töôïng. Trong thöïc tieãn thoáng keâ, thöôøng aùp duïng caùc loaïi ñieàu tra khoâng toaøn boä sau: - Ñieàu tra choïn maãu (ñieån hình): choïn ra moät soá ñôn vò nhaát ñònh thuoäc toång theå nghieân cöùu ñeå tieán haønh ñieàu tra thöïc teá, sau ñoù duøng caùc keát quaû thu thaäp ñöôïc ñeå tính toaùn vaø suy roäng thaønh caùc ñaëc ñieåm cuûa toaøn boä toång theå. - Ñieàu tra troïng ñieåm: loaïi ñieàu tra chæ tieán haønh ôû boä phaän chuû yeáu nhaát trong toaøn boä toång theå nghieân cöùu thöôøng laø nhöõng boä phaän chieám tyû troïng lôùn trong toång theå. - Ñieàu tra chuyeân ñeà (ñieàu tra ñôn vò caù bieät) chæ tieán haønh treân moät soá raát ít ñôn vò caù bieät thuoäc toång theå nghieân cöùu, nhöng ñi saâu nghieân cöùu chi tieát nhieàu khía caïnh khaùc nhau cuûa ñôn vò ñoù. Hình thöùc naøy thöôøng ñöôïc öùng duïng ñeå nghieân cöùu kinh nghieäm cuûa caùc ñôn vò tieân tieán hoaëc phaân tích nguyeân nhaân cuûa caùc ñôn vò laïc haäu. 2.2.4. HAI HÌNH THÖÙC TOÅ CHÖÙC ÑIEÀU TRA THOÁNG KEÂ. 2.2.4.1. Baùo caùo thoáng keâ ñònh kyø: Laø hình thöùc toå chöùc ñieàu tra thoáng keâ thöôøng xuyeân, ñònh kyø theo noäi dung, phöông phaùp, cheá ñoä baùo caùo ñaõ qui ñònh thoáng nhaát. Baùo caùo thoáng keâ ñònh kyø coù noäi dung bao goàm nhöõng chæ tieâu cô baûn veà hoaït ñoäng saûn xuaát vaø lieân quan chaët cheõ ñeán vieäc thöïc hieän keá hoaïch nhaø nöôùc. Caên cöù vaøo nguoàn taøi lieäu naøy, caáp treân coù theå thöôøng xuyeân vaø kòp thôøi chæ ñaïo nghieäp vuï ñoái vôùi caáp döôùi, giaùm saùt vaø kieåm tra tình hình thöïc hieän keá hoaïch, phaùt hieän caùc khaâu yeáu vaø hieän töôïng maát caân ñoái trong toaøn boä daây chuyeàn saûn xuaát, toång hôïp tình hình chung, so saùnh ñoái chieáu giöõa caùc ñôn vò, phaân tích vaán ñeà vaø ruùt ra nhöõng keát luaän thoáng keâ caàn thieát. Ví duï: Trang 19
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Xem maãu baùo caùo thoáng keâ saûn löôïng doanh thu böu chính vieãn thoâng daønh cho Ñôn vò böu ñieän baùo cho cho Cuïc thoáng keâ haøng quí (naêm) ôû phaàn phuï luïc. 2.2.4.2. Ñieàu tra chuyeân moân: Laø hình thöùc toå chöùc ñieàu tra khoâng thöôøng xuyeân, ñöôïc tieán haønh theo keá hoaïch vaø phöông phaùp qui ñònh rieâng cho moãi laàn ñieàu tra. Ñoái töôïng chuû yeáu cuûa noù laø caùc hieän töôïng maø baùo caùo thoáng keâ ñònh kyø chöa hoaëc khoâng thöôøng xuyeân phaûn aûnh ñöôïc, ñoù laø caùc hieän töôïng tuy coù bieán ñoäng nhöng chaäm vaø khoâng lôùn laém, caùc hieän töôïng ngoaøi keá hoaïch hoaëc khoâng döï kieán tröôùc ñöôïc trong keá hoaïch (tình hình giaù caû thò tröôøng töï do), tình hình chaát löôïng saûn phaåm hoaëc moät soá hieän töôïng baát thöôøng aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng (thieân tai, tai naïn lao ñoäng ) 2.2.5. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP THU THAÄP TAØI LIEÄU BAN ÑAÀU. 2.2.5.1. Ñaêng kyù tröïc tieáp: Nhaân vieân ñieàu tra tieáp xuùc vôùi ñoái töôïng ñieàu tra, tröïc tieáp tieán haønh vaø giaùm saùt vieäc caàn, ñong ño, ñeám vaø ghi soá lieäu vaøo phieáu ñieàu tra. 2.2.5.2. Phoûng vaán: Thu thaäp taøi lieäu qua söï traû lôøi cuûa ngöôøi hoaëc ñôn vò ñöôïc ñieàu tra. Coù caùc phöông phaùp sau: - Cöû phaùi vieân ñeán taän ñòa ñieåm ñieàu tra: Laø phöông phaùp thu thaäp taøi lieäu ñöôïc thöïc hieän baèng caùch cöû nhaân vieân ñieàu tra ñeán taän ñòa ñieåm ñieàu tra, gaëp ngöôøi caàn ñieàu tra, ñaët caâu hoûi nghe traû lôøi vaø töï ghi cheùp laïi. - Töï ghi baùo: höôùng daãn caùc ñôn vò ñöôïc ñieàu tra töï ghi cheùp. - Trao ñoåi vaên kieän, taøi lieäu ñieàu tra thoâng qua böu ñieän. (Phöông phaùp göûi thö) 2.2.5.3. Ñaêng kyù qua chöùng töø soå saùch: Thu thaäp taøi lieäu theo caùc chöùng töø soå saùch ñaõ ñöôïc ghi cheùp moät caùch coù heä thoáng ôû cô sôû, ôû caùc ñôn vò kinh teá. 2.2.6. CAÙC SAI SOÁ TRONG ÑIEÀU TRA THOÁNG KEÂ VAØ BIEÄN PHAÙP KHAÉC PHUÏC. Sai soá trong ñieàu tra thoáng keâ laø cheânh leäch giöõa caùc trò soá cuûa tieâu thöùc ñieàu tra maø thoáng keâ thu thaäp ñöôïc so vôùi trò soá thöïc teá cuûa hieän töôïng nghieân cöùu. Caùc sai soá naøy seõ laøm giaûm chaát löôïng ñieàu tra, aûnh höôûng ñeán chaát löôïng cuûa toång hôïp Trang 20
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ vaø phaân tích thoáng keâ, do ñoù ta phaûi naém ñöôïc caùc nguyeân nhaân phaùt sinh sai soá ñeå coù bieän phaùp khaéc phuïc hoaëc haïn cheá sai soá. - Sai soá ñaêng kyù: phaùt sinh do vieäc ghi cheùp taøi lieäu ban ñaàu khoâng chính xaùc, do nhaân vieân ñieàu tra voâ tình hay coá yù ghi cheùp sai söï thöïc. - Sai soá do tính chaát ñaïi bieåu: chæ xaûy ra trong moät soá cuoäc ñieàu tra khoâng toaøn boä, do vieäc löïa choïn soá ñôn vò ñieàu tra khoâng ñuû tính chaát ñaïi bieåu. Ñeå haïn cheá nhöõng sai soá treân coù theå aùp duïng moät soá bieän phaùp sau: - Laøm toát coâng taùc chuaån bò ñieàu tra (boå tuùc theâm nghieäp vuï cho nhaân vieân ñieàu tra, laäp keá hoaïch ñieàu tra). - Kieåm tra coù heä thoáng toaøn boä cuoäc ñieàu tra (veà maët logic, veà maët tính toaùn). 2.3. TOÅNG HÔÏP THOÁNG KEÂ 2.3.1. KHAÙI NIEÄM YÙ NGHÓA. 2.3.1.1. Khaùi nieäm: Toång hôïp thoáng keâ laø söï taäp trung, chænh lyù vaø heä thoáng hoaù moät caùch khoa hoïc caùc taøi lieäu ban ñaàu thu thaäp ñöôïc trong ñieàu tra thoáng keâ. Sau khi ta thu thaäp ñöôïc nhöõng taøi lieäu veà tieâu thöùc ñieàu tra qua giai ñoaïn ñieàu tra thoáng keâ thì nhöõng taøi lieäu naøy coøn rôøi raïc, vuïn vaët, chöa theå söû duïng ñöôïc vaøo coâng taùc nghieân cöùu vaø phaân tích thoáng keâ. Ñeå böôùc ñaàu neâu leân moät soá ñaëc tröng chung cuûa toaøn boä toång theå, ta seõ tieán haønh giai ñoaïn 2 cuûa quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ ñoù laø giai ñoaïn toång hôïp thoáng keâ. 2.3.1.2. YÙ nghóa: Toång hôïp thoáng keâ khoâng phaûi chæ laø moät coâng taùc kyõ thuaät ñeå saép xeáp coù thöù töï caùc taøi lieäu ban ñaàu hoaêïc chæ duøng maùy tính ñeå tính toaùn caùc con soá coäng vaø toång coäng, maø traùi laïi ñaây laø moät coâng taùc khoa hoïc phöùc taïp, chuû yeáu döïa vaøo söï phaân tích lyù luaän moät caùch saâu saéc. Neáu chuùng ta coù soá lieäu moät caùch phong phuù chính xaùc nhöng chuùng ta khoâng toång hôïp ñöôïc moät chaùch khoa hoïc thì khoâng bao giôø chuùng ta coù ñöôïc moät keát luaän ñuùng ñaén, khoâng theå giaûi thích ñöôïc thaät khaùch quan, chaân thöïc hieän töôïng xaõ hoäi. 2.3.1.3. Nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa toång hôïp thoáng keâ. a. Xaùc ñònh muïc ñích toång hôïp: Trang 21
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Muïc ñích toång hôïp laø laøm theá naøo ñeå coù theå khaùi quaùt hoaù nhöõng ñaëc tröng chung cuûa toång theå vaø ñaëc tröng chung ñoù ñöôïc bieåu hieän cuï theå baèng caùc chæ tieâu thoáng keâ b. Noäi dung toång hôïp: Noäi dung toång hôïp ñöôïc caên cöù vaøo moät trong nhöõng tieâu thöùc ñaõ ñöôïc xaùc ñònh trong giai ñoaïn ñieàu tra. Toång hôïp theo noäi dung naøo phaûi xuaát phaùt töø muïc ñích nghieân cöùu thoáng keâ. c. Kieåm tra taøi lieäu tröôùc khi toång hôïp. Tröôùc khi toång hôïp caàn phaûi kieåm tra laïi taøi lieäu veà maët logic, so saùnh caùc taøi lieäu, kieåm tra veà maët tính toaùn vaø ñoä hôïp lyù cuûa taøi lieäu, phaùt hieän caùc baát thöôøng ñeå thaåm tra laïi. Laøm toát khaâu naøy seõ haïn cheá ñöôïc nhieàu sai trong khaâu toång hôïp vaø phaân tích thoáng keâ maø cuõng khoâng maát nhieàu thôøi gian. d. Phöông phaùp toång hôïp: söû duïng phöông phaùp phaân toå thoáng keâ. e. Toå chöùc vaø kyõ thuaät toång hôïp: - Chuaån bò taøi lieäu ñeå toång hôïp: taäp trung ñaày ñuû caùc phieáu ñieàu tra, tieán haønh maõ hoaù nhöõng noäi dung traû lôøi ñeå vieäc toång hôïp ñöôïc thuaän lôïi. - Hình thöùc toå chöùc coù theå tieán haønh töøng caáp hoaëc taäp trung. - Kyõ thuaät toång hôïp thuû coâng hoaëc baèng maùy. 2.3.1.4. Baûng thoáng keâ vaø ñoà thò thoáng keâ: * Baûng thoáng keâ: a. yù nghóa vaø taùc duïng: - Baûng thoáng keâ laø moät hình thöùc trình baøy caùc taøi lieäu thoáng keâ moät caùch coù heä thoáng, hôïp lyù vaø roõ raøng nhaèm neâu leân caùc ñaëc tröng veà löôïng cuûa hieän töôïng nghieân cöùu. - Baûng thoáng keâ giuùp ta toång hôïp, phaân tích vaø nhaän ñònh chung veà hieän töôïng nghieân cöùu. b. Caáu taïo chung cuûa baûng thoáng keâ: - Veà noäi dung: goàm chuû ñeà, phaàn giaûi thích vaø nguoàn soá lieäu. c. Caùc loaïi baûng thoáng keâ: + Baûng ñôn giaûn: Laø baûng trong ñoù phaàn chuû ñeà chæ lieät keâ caùc ñôn vò, boä phaän cuûa toång theå. Trang 22
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Ví duï: BAÛNG THOÁNG KEÂ TRANG THIEÁT BÒ BÖU CHÍNH NAÊM 1999 Baûng 2.1. TT Teân ñôn vò Böu cuïc Caân ñieän Maùy in Maùy xoùa Maùy buoäc töû cöôùc tem tuùi 1 Mieàn Ñoâng Baéc 434 323 102 13 1 2 Mieàn Taây Baéc 96 83 22 2 0 3 Ñ. baèng soâng Hoàng 594 528 192 19 9 4 Baéc Trung boä 838 278 86 6 2 5 D. haûi Nam T. boä 311 357 134 9 9 6 Taây Nguyeân 115 120 43 4 3 7 Ñoâng Nam boä 506 690 451 45 16 8 Ñ. baèng soâng C. Long 546 594 190 14 2 Coäng caû nöôùc 3.440 2.973 1.220 112 42 + Baûng phaân toå: Trong ñoù ñoái töôïng nghieân cöùu ghi trong phaàn chuû ñeà ñöôïc chia thaønh caùc toå theo moät tieâu thöùc naøo ñoù. Ví duï: Toång coâng ty X xeáp loaïi caùc chi nhaùnh coâng ty cuûa mình theo doanh thu trong naêm 2000 nhö sau: Baûng 2.2. Phaân toå caùc chi nhaùnh theo Soá chi nhaùnh doanh thu (tyû ñoàng) Döôùi 5 tyû 2 Töø 5 ñeán 10 4 10 ñeán 15 3 15 ñeán 20 10 20 ñeán 25 7 25 ñeán 30 6 treân 30 tyû 3 Coäng 35 + Baûng keát hôïp: Trang 23
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Laø loaïi baûng trong ñoù ñoái töôïng nghieân cöùu ghi ôû phaàn chuû ñeà ñöôïc phaân toå theo hai ba tieâu thöùc keát hôïp vôùi nhau. Ví duï: Coù soá lieäu thoáng keâ veà ngheà nghieäp, giôùi tính, vaø trình ñoä hoïc vaán taïi Hoïc vieän X nhö sau: Baûng 2.3. Ngheà nghieäp vaø giôùi Soá ngöôøi Chia theo trình ñoä tính CÑ ÑH Th.S TS 1. Giaùo vieân: 200 0 40 100 60 - Nam 120 0 10 . . . . . . - Nöõ. 80 2. Coâng nhaân vieân: 150 - Nam 70 - Nöõ 80 Coäng d. Nhöõng yeâu caàu trong vieäc xaây döïng baûng thoáng keâ: - Quy moâ baûng khoâng neân quaù lôùn ( töùc laø khoâng neân phaân toå keát hôïp nhieàu tieâu thöùc vaø quaù nhieàu chæ tieâu) - Caùc tieâu ñeà vaø tieâu muïc caàn ñöôïc ghi chính xaùc, ngaén goïn, deã hieåu. - Caùc haøng vaø coät neân kyù hieäu baèng chöõ hoaëc baèng soá ñeå thuaän lôïi cho vieäc trình baøy hoaëc giaûi thích noäi dung. - Caùc chæ tieâu caàn ñöôïc saép xeáp moät caùch hôïp lyù. - Phaàn ghi chuù ôû cuoái baûng duøng ñeå noùi roõ nguoàn taøi lieäu hoaëc giaûi thích noäi dung moät soá chæ tieâu. * Caùc qui öôùc thöôøng duøng trong baûng thoáng keâ: - Khoâng coù soá lieäu: trong oâ ghi (-) - Soá lieäu coøn thieáu: ba chaám ( ) - Hieän töôïng khoâng lieân quan: (x) * Ñoà thò thoáng keâ: a. Khaùi nieäm: Trang 24
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Ñoà thò thoáng keâ laø phöông phaùp duøng caùc hình veõ hoaëc ñöôøng neùt hình hoïc vôùi caùc maøu saéc thích hôïp ñeå trình baøy ñaëc tröng veà caùc maët löôïng cuûa hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi. Ví duï: Coù soá lieäu veà soá maùy ñieän thoaïi thueâ bao ôû nöôùc ta nhö sau (ñôn vò tính: 1000 maùy) 1994 1995 1996 1997 470 766 1166 1716 Ta coù theå duøng ñoà thò ñeå bieåu dieãn tình hình phaùt trieån cuûa maùy ñieän thoaïi thueâ bao: 1800 1600 1400 1200 Soá maùy 1000 ñieän thoaïi 800 600 400 200 0 1994 1995 1996 1997 Naêm Vôùi cuøng moät goác vaø cuøng vaø cuøng leà roäng, caùc chieàu cao khaùc nhau cuûa coät giuùp ta nhaän thöùc veà tình hình phaùt trieån cuûa hieän töôïng nghieân cöùu - Hình veõ treân: Bieåu ñoà thoáng keâ - Phöông phaùp duøng hình veõ ñeå moâ taû hieän traïng qua caùc soá lieäu thoáng keâ: goïi laø phöông phaùp ñoà thò thoáng keâ.  Ñaëc ñieåm cuûa ñoà thò thoáng keâ: - Baûng thoáng keâ chæ lieät keâ soá lieäu. - Ñoà thò söû duïng soá lieäu keát hôïp vôùi hình veõ, ñöoøng neùt vaø maøu saéc thích hôïp ñeå moâ taû ñaëc tröng veà maët löôïng cuûa hieän töôïng. - Ñoà thò thoáng keâ chæ trình baøy moät caùch khaùi quaùt caùc ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa hieän töôïng. Tuy nhieân caùc ñaëc tröng vaø xu höôùng cuûa hieän töôïng nghieân cöùu thöôøng ñöôïc deã thaáy hôn neáu khoâng chæ ñeå soá lieäu trong baûng thoáng keâ maø coøn ñöôïc trình baøy baèng ñoà thò thoáng keâ. Ví duï: Ñeå thaáy xu höôùng chia seû saûn löôïng ñieän thoaïi PSTN cuûa VNPT töø khi ñieän thoaïi Trang 25
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ VOIP 178 cuûa Viettel xuaát hieän, ta nhìn vaøo ñoà thò seõ roõ hôn laø nhìn vaøo baûng soá lieäu thoáng keâ. Baûng 2.4. Saûn löôïng ñieän thoaïi hai chieàu TPHCM – Haø noäi ÑVT: Trieäu phuùt Thaùng/naêm 11/00 12/00 1/01 2/01 3/01 4/01 5/01 6/01 7/01 8/01 9/01 10/01 Coäng 5,24 5,31 5,15 4,86 5,52 5,16 5,54 5,34 5,92 6,17 6,12 6,20 PSTN 3,34 3,33 3,31 3,06 3,45 3,12 3,24 2,98 2,88 2,86 3,11 2,30 178 1,89 1,98 1,84 1,79 2,07 2,04 2,29 2,37 2,22 2,18 1,72 1,90 171 0,82 1,13 1,29 1,30 177 0,70 Ghi chuù: PSTN – Dòch vuï ñieän thoaïi ñöôøng daøi goïi qua maïng PSTN theo phöông thöùc truyeàn thoáng. Dòch vuï 178, 171, 177 - Dòch vuï ñieän thoaïi VOIP (Voice over internet protocol) Soá lieäu trong baûng seõ ñöôïc trình baøy trong ñoà thò sau: Saûn löôïng ñieän thoaïi 2 chieàu HCM - HN 7 6 5 ùt u h p 4 äu e ri 3 T 2 1 0 0 2 4 6 8 10 12 14 177 Toång coäng PSTN 178 171  Q Quy taéc xaây döïng ñoà thò thoáng keâ: Trang 26
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Ñoà thò thoáng keâ phaûi ñaûm baûo yeâu caàu chính xaùc deã xem deã hieåu, ngoaøi ra coøn phaûi theå hieän tính thaåm myõ cuûa noù.  Caùc loaïi ñoà thò thoáng keâ: - Bieåu ñoà hình thanh 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 A B C D - Bieåu ñoà hình troøn. - Ñoà thò ñöôøng gaáp khuùc 20 15 10 5 Trang 27 0 1 2 3 4 5 6
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ . 2.4. PHAÂN TÍCH THOÁNG KEÂ 2.4.1. KHAÙI NIEÄM YÙ NGHÓA NHIEÄM VUÏ. Phaân tích thoáng keâ laø thoâng qua caùc bieåu hieän baèng soá löôïng, neâu leân moät caùch toång hôïp baûn chaát vaø tính qui luaät cuûa caùc hieän töôïng vaø quaù trình kinh teá - xaõ hoäi trong ñieàu kieän thôøi gian vaø ñòa ñieåm cuï theå. Phaân tích thoáng keâ lieân heä maät thieát vôùi caùc giai ñoaïn ñieàu tra vaø toång hôïp thoáng keâ, chæ coù döïa treân cô sôû taøi lieäu ñieàu tra phong phuù, chính xaùc, keát quaû toång hôïp moät caùch khoa hoïc thì phaân tích thoáng keâ môùi coù khaû naêng ruùt ra nhöõng keát luaän ñuùng ñaén, neáu khoâng, duø phöông phaùp phaân tích coù khoa hoïc, hieän ñaïi nhö theá naøo, keát quaû cuõng seõ bò haïn cheá, thaäm chí khoâng coù giaù trò vaø coøn coù theå xuyeân taïc söï thaät. Nhieäm vuï cuûa phaân tích thoáng keâ noùi chung nhaát trí vôùi nhieäm vuï cuûa toaøn boä quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ, bieåu hieän cuï theå ôû 2 nhieäm vuï sau: - Phaân tích tình hình thöïc hieän keá hoaïch: trong phaân tích caàn neâu roõ möùc ñoä hoaøn thaønh keá hoaïch, caùc nguyeân nhaân vaø aûnh höôûng cuûa caùc nguyeân nhaân ñoái vôùi vieäc hoaøn thaønh hoaëc khoâng hoaøn thaønh keá hoaïch, tính caân ñoái cuûa vieäc thöïc hieän keát hoaïch ñoàng thôøi coøn phaûi kieåm tra tính thöïc teá cuûa caùc chæ tieâu keá hoaïch laøm cô sôû ñeå ruùt ra nhöõng öu nhöôïc ñieåm trong coâng taùc laäp vaø chæ ñaïo thöïc hieän keá hoaïch. - Phaân tích tính qui luaät cuûa caùc hieän töôïng vaø quaù trình kinh teá xaõ hoäi: ñoái vôùi nhieäm vuï naøy caàn xaùc ñònh caùc ñaëc tröng veà maët löôïng cuûa hieän töôïng nhö: qui moâ, khoái löôïng, keát caáu, quan heä tæ leä xaùc ñònh xu höôùng vaø nhòp ñoä phaùt trieån cuûa hieän töôïng, söï bieán ñoäng cuûa hieän töôïng, moái lieân heä giöõa caùc hieän töôïng tính chaát cuûa moái lieân heä, ñaùnh giaù trình ñoä chaët cheõ cuûa moái lieân heä laøm cô sôû cho vieäc ruùt ra nhöõng keát luaän thoáng keâ hoaëc döï baùo tính qui luaät cuûa hieän töôïng vaø quaù trình kinh teá - xaõ hoäi. Trang 28
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Hai nhieäm vuï naøy cuûa phaân tích thoáng keâ coù lieân heä maät thieát vaø khoâng taùch rôøi nhau trong moïi tröôøng hôïp phaân tích thoáng keâ. Tröôùc khi tieán haønh phaân tích, phaûi laáy ñeà cöông phaân tích, trong ñoù neâu roõ muïc ñích (nhieäm vuï) phaân tích, noäi dung phaân tích, coâng taùc kieåm tra, ñaùnh giaù taøi lieäu duøng phaân tích, caùc chæ tieâu vaø phöông phaùp phaân tích, sau khi phaân tích phaûi laäp baùo caùo phaân tích, trong ñoù neâu caùc soá lieäu caàn thieát, caùc lôøi bình luaän vaø caùc kieán nghò cuï theå 2.4.2. CAÙC NGUYEÂN TAÉC CÔ BAÛN CUÛA PHAÂN TÍCH THOÁNG KEÂ. Ñeå ñaûm baûo tính chính xaùc vaø khaùch quan cuûa caùc keát luaän ruùt ra, khi phaân tích thoáng keâ phaûi döïa treân cô sôû khoa hoïc ñöôïc theå hieän thaønh 3 nguyeân taéc cô baûn sau: - Phaân tích thoáng keâ phaûi tieán haønh treân cô sôû phaân tích lyù luaän kinh teá xaõ hoäi. Ñaây laø nguyeân taéc coù tính quyeát ñònh ñoái vôùi chaát löôïng cuûa phaân tích thoáng keâ, bôûi vì trong nghieân cöùu caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi, thoáng keâ ñaõ söû duïng raát nhieàu caùc phöông phaùp vaø caùc chæ tieâu ñeå noùi leân bieåu hieän cuï theå cuûa qui luaät phaùt trieån cuûa caùc hieän töôïng ñoù, muoán aùp duïng caùc phöông phaùp phaân tích moät caùch khoa hoïc, muoán xaùc ñònh caùc chæ tieâu moät caùch chính xaùc vaø muoán noùi leân ñöôïc noäi duïng kinh teá xaõ hoäi cuûa caùc soá lieäu thoáng keâ thì phaân tích thoáng keâ phaûi döïa treân cô sôû phaân tích saâu saéc vaø toaøn dieän baûn chaát vaø qui luaät phaùt trieån cuûa hieän töôïng, phaûi nghieân cöùu caùc taøi lieäu con soá trong söï quan heä maät thieát vôùi tình hình kinh teá xaõ hoäi, ñieàu ñoù ñoøi hoûi ngöôøi laøm coâng taùc nghieân cöùu thoáng keâ phaûi coù söï hieåu bieát veà xaõ hoäi moät caùch thöïc teá, ñaày ñuû vaø saâu saéc, bôûi vì thöïc ra baûn thaân caùc soá lieäu thoáng keâ thöôøng khoâng phaûn aùnh ñöôïc ñaày ñuû, thöïc teá raát phong phuù vaø nhieàu khi raát phöùc taïp. - Phaân tích thoáng keâ phaûi caên cöù vaøo toaøn boä söï thaät vaø phaân tích trong söï lieân heä raøng buoäc laãn nhau giöõa caùc hieän töôïng: ta bieát raèng caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi raát phöùc taïp, ña daïng vaø khoâng ngöøng bieán ñoäng theo khoâng gian vaø thôøi gian, söï bieåu hieän vaø bieán ñoäng naøy bao giôø cuõng phuï thuoäc vaøo nhöõng moái lieân heä nhaát ñònh, noù chòu söï taùc ñoäng cuûa nhöõng ñieàu kieän vaø nhöõng nhaân toá cuï theå. Do ñoù khi phaân tích thoáng keâ khoâng ñöôïc coâ laäp hieän töôïng ra ñeå nghieân cöùu maø taát yeáu phaûi nghieân cöùu trong söï raøng buoäc vaø aûnh höôûng laãn nhau giöõa caùc hieän töôïng, ñoàng thôøi phaûi xuaát phaùt töø moät soá raát lôùn söï thaät, khoâng ñöôïc tuøy tieän choïn ra moät vaøi hieän töôïng hay söï thaät caù bieät ñeå phaân tích vaø ruùt ra keát luaän vì nhö theá seõ deã daãn Trang 29
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ ñeán nhöõng keát luaän phieán dieän, chuû quan, khoâng coù cô sôû khoa hoïc vaø do ñoù seõ thieáu tính chaát thuyeát phuïc. - Khi phaân tích thoáng keâ phaûi tuøy theo tính chaát vaø hình thöùc phaùt trieån khaùc nhau cuûa caùc hieän töôïng maø aùp duïng linh hoaït caùc phöông phaùp khaùc nhau: thoáng keâ hoïc vaän duïng raát nhieàu phöông phaùp ñeå ñaùp öùng yeâu caàu cuûa phaân tích thoáng keâ, moãi phöông phaùp ñeàu coù taùc duïng vaø yù nghóa rieâng neân khoâng theå maùy moùc aùp duïng phöông phaùp naøy hay phöông phaùp khaùc cho moïi hieän töôïng hay trong moïi tröôøng hôïp ñöôïc maø phaûi tuyø theo tính chaát, hình thöùc phaùt trieån cuûa hieän töôïng maø aùp duïng thay ñoåi, keát hôïp caùc phöông phaùp moät caùch linh hoaït nhaèm neâu leân moät caùch ñuùng ñaén nhaát baûn chaát vaø tính quy luaät cuûa hieän töôïng. Maët khaùc, trong nhöõng giai ñoaïn lòch söû khaùc nhau, döôùi cheá ñoä xaõ hoäi khaùc nhau caøng ñoøi hoûi phaûi aùp duïng caùc phöông phaùp phaân tích khaùc nhau. 2.4.3. CAÙC VAÁN ÑEÀ CHUÛ YEÁU KHI TIEÁN HAØNH PHAÂN TÍCH THOÁNG KEÂ. 2.4.3.1. Xaùc ñònh nhieäm vuï cuï theå cuûa phaân tích thoáng keâ. Nghóa laø phaûi xaùc ñònh muïc ñích yeâu caàu, nhöõng vaán ñeà caàn khi tieán haønh phaân tích môùi coù theå quyeát ñònh ñöôïc caàn thu thaäp nhöõng taøi lieäu naøo, thu thaäp töø ñaâu, choïn chæ tieâu naøo ñeå phaân tích vaø phaân tích baèng nhöõng phöông phaùp naøo. Thöïc ra ñeå thoaû maõn ñöôïc yeâu caàu cuûa quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ thì nhieäm vuï cuûa phaân tích thoáng keâ ñaõ ñöôïc xaùc ñònh ngay töø khi ñaët keá hoaïch ñieàu tra vaø toång hôïp vì coù nhö vaäy caùc taøi lieäu ñieàu tra, toång hôïp môùi thoaû maõn ñöôïc yeâu caàu cuûa phaân tích, tuy vaäy khi böôùc vaøo giai ñoaïn phaân tích vaãn caàn nhaéc laïi vaø cuï theå hoaù hôn nöõa nhieäm vuï cuûa phaân tích, trong khi phaân tích phaûi xoay quanh nhieäm vuï ñeà ra, traùnh ñöôïc vieäc tính toaùn lan man nhöõng chæ tieâu khoâng caàn thieát, laøm maát thôøi gian maø khoâng ñaït hieäu quaû. 2.4.3.2. Löïa choïn ñaùnh giaù taøi lieäu duøng ñeå phaân tích. Trong thöïc teá muoán tieán haønh phaân tích thoáng keâ phaûi duøng moät khoái löôïng raát lôùn caùc taøi lieäu, caùc taøi lieäu naøy ñöôïc thu thaäp töø raát nhieàu nguoàn khaùc nhau cho neân tröôùc khi söû duïng caàn coù söï löïa choïn vaø ñaùnh giaù taøi lieäu moät caùch ñaày ñuû. Khi ñaùnh giaù taøi lieäu cuï theå, phaûi xem xeùt caùc maët sau: - Taøi lieäu thu thaäp coù ñaûm baûo chính xaùc, ñaày ñuû, kòp thôøi, phöông phaùp thu thaäp coù khoa hoïc khoâng? Trang 30
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ - Tính khoa hoïc vaø vieäc ñaùp öùng muïc ñích nghieân cöùu cuûa söï chænh lyù vaø phaân toå cuûa taøi lieäu. - Phöông phaùp tính toaùn caùc chi tieát, caùc phöông phaùp naøy coù nhaát quaùn vôùi caùc phöông phaùp cuûa thoáng keâ khoâng? - Khi ñaùnh giaù caùc taøi lieäu thu thaäp baèng ñieàu tra khoâng toaøn boä (ñieàu tra choïn maãu ) thì caàn chuù yù ñeán tính ñaïi dieän cuûa soá ñôn vò ñöôïc choïn ñeå ñieàu tra thöïc teá. Vieäc löïa choïn, ñaùnh giaù taøi lieäu duøng ñeå phaân tích laø coâng vieäc quan troïng, raát caàn thieát ñeå ñaûm baûo tính chính xaùc vaø söùc thuyeát phuïc cuûa caùc keát luaän thoáng keâ. 2.4.3.3. Xaùc ñònh caùc phöông phaùp vaø caùc chæ tieâu phaân tích. Thoáng keâ hoïc vaän duïng nhieàu phöông phaùp khaùc nhau trong phaân tích, moãi phöông phaùp coù moät taùc duïng rieâng, do ñoù trong phaân tích, tuøy theo nhieäm vuï nghieân cöùu, tuøy theo tính chaát vaø ñaëc ñieåm cuûa hieän töôïng nghieân cöùu maø söû duïng caùc phöông phaùp phaân tích khaùc nhau cho caùc hieän töôïng khaùc nhau sao cho taùc duïng cuûa töøng phöông phaùp phaùt huy ñöôïc moät caùch ñaày ñuû nhaát. Vaán ñeà xaùc ñònh chæ tieâu phaân tích cuõng laø vaán ñeà khoâng keùm quan troïng vì bieåu hieän cuoái cuøng cuûa baûn chaát veà tính qui luaät cuûa hieän töôïng laø caùc chæ tieâu vaø soá lieäu thoáng keâ, do ñoù trong phaân tích caàn döïa vaøo muïc ñích vaø nhieäm vuï phaân tích maø xaùc ñònh chæ tieâu phaân tích, khi löïa choïn, xaùc ñònh caàn löu yù: - Caùc chæ tieâu phaûi laø nhöõng chæ tieâu quan troïng nhaát coù theå phaûn aùnh ñuùng ñaén vaø taäp trung nhaát nhöõng ñaëc ñieåm, tính chaát, caùc moái lieân heä cô baûn cuûa hieän töôïng. - Caùc chæ tieâu caàn coù söï lieân heä vôùi nhau, döïa vaøo caùc phöông trình kinh teá ñeå xaùc ñònh heä thoáng chæ tieâu nhaèm phaân tích ñöôïc saâu saéc vaø toaøn dieän hieän töôïng nghieân cöùu. 2.4.3.4. So saùnh ñoái chieáu caùc chæ tieâu. Moãi chæ tieâu thoáng keâ chæ phaûn aùnh moät maët naøo ñoù cuûa hieän töôïng nghieân cöùu, do ñoù khi phaân tích thoáng keâ caàn so saùnh, ñoái chieáu caùc chæ tieâu vôùi nhau. Qua so saùnh ñoái chieáu môùi coù theå thaáy roõ ñöïôc caùc ñaëc ñieåm vaø baûn chaát cuûa hieän töôïng nghieân cöùu, môùi phaùt hieän ñöôïc nhieàu vaán ñeà coù yù nghóa, vaïch roõ ñöôïc nguyeân nhaân Trang 31
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ phaùt trieån cuûa hieän töôïng, caùc vaán ñeà toàn taïi, caùc khaû naêng tieàm taøng trong noäi boä hieän töôïng töø ñoù môùi coù theå ruùt ra ñöôïc nhöõng keát luaän saâu saéc, chính xaùc. Ví duï: khi phaân tích tình hình saûn xuaát ôû moät xí nghieäp böu ñieän trong thaùng naøo ñoù, roõ raøng ta phaûi tieán haønh so saùnh ñoái chieáu saûn löôïng thöïc teá thaùng naøy vôùi saûn löôïng thöïc theá thaùng tröôùc, nhöng neáu chæ so saùnh nhö theá thì chöa ñuû, chöa theå thaáy roõ ñöôïc saûn xuaát cuûa xí nghieäp nhö vaäy laø toát hay xaáu, bôûi vì saûn löôïng cuûa xí nghieäp böu ñieän thöôøng bieán ñoäng do nhieàu nhu caàu khaùch quan, coù theå saûn löôïng cuûa thaùng naøy so vôùi thaùng tröôùc taêng raát cao nhöng tình hình saûn xuaát thöïc teá laø khoâng phaùt trieån do ñoù ñeå coù nhöõng keát luaän saâu saéc vaø toaøn dieän ta coøn caàn so saùnh vôùi caùc chæ tieâu veà naêng suaát lao ñoäng, chaát löôïng saûn phaåm Trong so saùnh ñoái chieáu caàn löu yù phaûi ñaûm baûo tính chaát coù theå so saùnh ñöôïc giöõa caùc chæ tieâu thoáng keâ. Neáu caùc chæ tieâu khoâng coù ñaày ñuû tính chaát so saùnh thì caàn phaûi tieán haønh ñieàu chænh, tính toaùn laïi laøm cho chuùng trôû thaønh so saùnh ñöïoc. 2.4.3.5. Ruùt ra keát luaän vaø ñeà xuaát kieán nghò. Ñaây laø söï theå hieän taäp trung thaønh quaû cuûa toaøn boä coâng taùc nghieân cöùu thoáng keâ bôûi vì phaân tích thoáng keâ cuoái cuøng phaûi ñi tôùi keát luaän chính xaùc vaø khoa hoïc veà baûn chaát vaø tính qui luaät cuûa hieän töôïng, ñoàng thôøi phaûi coù theå döï ñoaùn ñöôïc möùc ñoä phaùt trieån cuûa hieän töôïng vaø ñeà ra ñöôïc nhöõng kieán nghò thöïc teá. Nhöõng keát luaän ruùt ra phaûi chính xaùc vaø coù caên cöù khoa hoïc, tuyeät ñoái traùnh nhöõng keát luaän ruùt ra töø söï suy ñoaùn chuû quan. Caùc kieán nghò ñeà xuaát phaûi nhaèm giaûi quyeát caùc vaán ñeà thuùc ñaåy söï phaùt trieån hôïp vôùi qui luaät cuûa hieän töôïng, nhaèm taêng cöôøng caûi tieán quaûn lyù, ñoàng thôøi nhöõng kieán nghò, ñeà xuaát naøy phaûi coù yù nghóa thieát thöïc, phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh thöïc teá vaø caùc khaû naêng thöïc hieän ñöôïc. Trang 32
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Caâu hoûi oân taäp chöông 2 1) Töø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa thoáng keâ hoïc, haõy giaûi thích taïi sao quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ (TK) goàm ba giai ñoaïn: Ñieàu tra TK, toång hôïp TK vaø phaân tích TK. 2) Neâu caùc phöông phaùp cô baûn ñöôïc söû duïng trong quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ. 3) Trình baøy phaân loaïi ñieàu tra thoáng keâ. 4) Khi ñieàu tra thoáng keâ, phaûi ñaûm baûo nhöõng yeâu caàu gì? Taïi sao? 5) Haõy laäp phieáu ñieàu tra thích hôïp cho moät cuoäc ñieàu tra laáy yù kieán khaùch haøng veà möùc ñoä haøi loøng moät loaïi dòch vuï (saûn phaåm) naøo ñoù (saûn phaåm, dòch vuï anh chò töï choïn). 6) Haõy ñeà xuaát nhöõng bieän phaùp khaéc phuïc sai soá trong ñieàu tra thoáng keâ. 7) Cho ví duï veà caùc maãu baûng thoáng keâ ñôn giaûn, phaân toå vaø keát hôïp. Töông öùng vôùi soá lieäu cuûa moãi baûng veõ caùc ñoà thò ñeå neâu baät ñaëc tröng cuûa hieän töôïng ñoù vôùi ñoä thaåm myõ theo baïn laø cao nhaát. 8) Trình baøy caùc nguyeân taéc cô baûn cuûa phaân tích thoáng keâ. 9) Neâu teân caùc phöông phaùp phaân tích thoáng keâ baïn bieát. * Haõy choïn caâu ñuùng nhaát trong caùc caâu traû lôøi cho caùc caâu hoûi sau: 10) Caên cöù vaøo phaïm vi ñieàu tra, ñieàu tra thoáng keâ ñöôïc chia ra: a. Thöôøng xuyeân vaø khoâng thöôøng xuyeân b. Toaøn boä vaø khoâng toaøn boä c. Chuyeân moân vaø baùo caùo thoáng keâ ñònh kyø d. Caû a, b, c ñeàu ñuùng 11) Toång ñieàu tra daân soá laø loaïi ñieàu tra: a. Toaøn boä b. Thöôøng xuyeân c. Khoâng thöôøng xuyeân d. a vaø c ñuùng Trang 33
"" Chöông 3. Phaân toå thoáng keâ Chöông 3 PHAÂN TOÅ THOÁNG KEÂ 3.1. KHAÙI NIEÄM: Phaân toå thoáng keâ laø moät nghieäp vuï thoáng keâ ñöôïc duøng ñeå phaân chia toång theå phöùc taïp thaønh nhieàu toång theå boä phaän hoaëc nhieàu toå (>=2) khaùc nhau treân töøng tieâu thöùc nhaát ñònh, trong töøng bieåu hieän thôøi gian vaø khoâng gian xaùc ñònh. Cô sôû ñeå tieán haønh phaân toå bao goàm: 1. Muïc ñích yeâu caàu quaûn lyù hoaëc yeâu caàu phaân tích. 2. Tính chaát cuûa hieän töôïng nghieân cöùu, tính chaát cuûa tieâu thöùc nghieân cöùu. 3. Cô caáu noäi taïi cuûa ñoàng theå phöùc taïp vaø moái quan heä giöõa chuùng. 4. Tính lòch söû cuûa ñoái töôïng quaûn lyù vaø trình ñoä quaûn lyù cuûa töøng thôøi kyø. Phaân toå thoáng keâ ñöôïc duøng ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà cô baûn sau ñaây: 1. Xaùc ñònh loaïi hình cô caáu cuûa toång theå phöùc taïp. 2. Xaùc ñònh qui moâ cuûa toång theå phöùc taïp vaø qui moâ cuûa töøng toång theå boä phaän caáu thaønh neân toång theå phöùc taïp ñoù. 3. Nghieân cöùu moái quan heä nhaân quaû giöõa caùc hieän töôïng trong moät heä thoáng quaûn lyù. 4. Xaùc ñònh caùc cô sôû ñeå saép xeáp caùc coät, caùc doøng trong bieåu baûng thoáng keâ toång hôïp. 5. Phaân toå thoáng keâ ñöôïc duøng laøm cô sôû ñeå saép xeáp caùc ñôn vò toång theå theo moät traät töï nhaát ñònh. Tuøy theo töøng muïc ñích yeâu caàu nghieân cöùu maø phaân chia thaønh caùc loaïi phaân toå thoáng keâ sau ñaây: 1- Neáu theo soá löôïng tieâu thöùc ñöôïc duøng laøm cô sôû ñeå tieán haønh phaân toå thì chia laøm 3 loaïi: + Phaân toå ñôn: Phaân chia toång theå phöùc taïp, thaønh caùc toå, tieåu toå treân töøng tieâu thöùc nghieân cöùu. + Phaân toå keát hôïp: Tieán haønh phaân chia toång theå phöùc taïp thaønh nhieàu toå, tieåu toå treân cô sôû keát hôïp nhieàu tieâu thöùc nghieân cöùu vôùi nhau. 34
"" Chöông 3. Phaân toå thoáng keâ + Phaân toå lieân heä: Tieán haønh saép xeáp caùc tieâu thöùc nghieân cöùu hoaëc caùc chæ tieâu nghieân cöùu vaøo caùc coät, caùc doøng cuûa bieåu baûng thoáng keâ ñeå trình baøy noäi dung nghieân cöùu, muïc ñích nghieân cöùu. 2- Neáu theo tính chaát cuûa tieâu thöùc nghieân cöùu thì duøng laøm 2 loaïi: + Phaân toå phaân loaïi: Tieán haønh phaân toå ñoái vôùi tieâu thöùc thuoäc tính. + Phaân toå keát caáu: Tieán haønh phaân toå ñoái vôùi tieâu thöùc soá löôïng. 3.2. PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TOÅ THOÁNG KEÂ: Ñeå phaân toå thoáng keâ phaûi thöïc hieän tuaàn töï caùc böôùc sau ñaây: 3.2.1. Xaùc ñònh tieâu thöùc phaân toå: Tieâu thöùc phaân toå laø tieâu thöùc thöïc theå phaûn aùnh baûn chaát cuûa hieän töôïng phaûi phuø hôïp vôùi muïc ñích yeâu caàu quaûn lyù vaø phaân tích trong töøng ñieàu kieän thôøi gian vaø khoâng gian xaùc ñònh. 3.2.2. Xaùc ñònh soá toå vaø ñoä lôùn cuûa moãi toå trong moät toång theå phöùc taïp. 3.2.2.1. Tröôøng hôïp phaân toå ñôn: a. Ñoái vôùi tieâu thöùc thuoäc tính: Soá toå ñöôïc chia phuï thuoäc vaøo tính chaát cuûa loaïi hình vaø muïc ñích nghieân cöùu. a.1. Tröôøng hôïp soá loaïi hình ít (hoaëc khoâng nhieàu) Ñoøi hoûi quaûn lyù chaët cheõ thì moãi loaïi hình xeáp vaøo moät toå. a.2. Tröôøng hôïp phöùc taïp: Soá loaïi hình quaù nhieàu, tæ mæ, phöùc taïp, khoù quaûn lyù tieán haønh gheùp moät soá loaïi hình coù tính chaát gioáng nhau hoaëc gaàn gioáng nhau vaøo moät toå. * Chuù yù: Trong thöïc teá ngöôøi ta thöôøng döïa vaøo caùc ñöôøng loái chuû tröông chính saùch cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc hoaëc cuûa caùc ngaønh, boä, ñòa phöông ñaõ qui ñònh döôùi hình thöùc vaên baûn chæ thò hay danh muïc vv ñeå tieán haønh xaùc ñònh soá toå ñöôïc chia. b. Ñoái vôùi tieâu thöùc soá löôïng: Soá toå ñöôïc chia phuï thuoäc vaøo tính chaát cuûa daõy soá löôïng bieán vaø trình ñoä quaûn lyù. b.1. Ñoái vôùi daõy soá löôïng bieán rôøi raïc vaø söï bieán thieân giöõa caùc löôïng bieát ít ñoøi hoûi phaûi quaûn lyù chaët cheõ treân töøng löôïng bieán thì moãi löôïng bieán xeáp 35
"" Chöông 3. Phaân toå thoáng keâ vaøo moät toå. Sau khi xaùc ñònh ñöôïc soá toå caàn chia thì phaûi saép xeáp soá ñôn vò toång theå vaøo caùc toå töông öùng, töùc laø xaùc ñònh soá laàn xuaát hieän cuûa töøng löôïng bieán hoaëc cuûa töøng toå trong töøng tieâu thöùc phaân toå. Ví duï: Ñeå nghieân cöùu chaát löôïng lao ñoäng cuûa coâng nhaân trong moät doanh nghieäp ngöôøi ta tieán haønh phaân toå theo tieâu thöùc baäc thôï nhö sau: Baûng 3.1 Baäc thôï Soá coâng nhaân (ngöôøi) 1 10 2 30 3 100 4 150 5 80 6 50 7 5 TCoäng toaøn DN 425 Ví duï 2: Ñeå ñaùnh giaù tình hình thöïc hieän keá hoaïch hoaù gia ñình ôû moät ñòa phöông ngöôøi ta tieán haønh phaân toå theo tieâu thöùc soá con trong moãi hoä gia ñình nhö sau: Baûng 3.2 Soá con trong moãi hoä Soá hoä gia ñình gia ñình 0 100 1 200 2 300 3 50 4 30 TC toaøn ñòa phöông 680 b.2. Ñoái vôùi daõy soá löôïng bieán rôøi raïc hoaëc ñoái vôùi daõy soá löôïng bieán lieân tuïc vaø söï bieán thieân veà maët löôïng giöõa caùc löôïng bieán khaù lôùn vaø khoù quaûn lyù thì tieán haønh phaân toå coù khoaûng caùch toå: töùc laø gheùp moät soá löôïng bieán coù maët chaát gioáng nhau vaøo moät toå theo nguyeân taéc löôïng tích luyõ ñeán moät möùc ñoä naøo ñoù thì chaát thay ñoåi, khi chaát thay ñoåi thì löôïng bieán ñoåi theo ñeå hình thaønh toå môùi. 36
"" Chöông 3. Phaân toå thoáng keâ Ñoä lôùn cuûa moãi toå phuï thuoäc vaøo khoaûng bieán thieân veà maët löôïng cuûa töøng loaïi hình maët chaát. Phaân toå coù khoaûng caùch toå töùc laø trong moãi toå seõ coù 2 giôùi haïn, giôùi haïn döôùi laø löôïng bieán nhoû nhaát vaø giôùi haïn treân laø löôïng bieán lôùn nhaát cuûa toå ñoù. Bieán naøo lôùn hôn giôùi haïn treân seõ ñöôïc xeáp vaøo toå tieáp theo. Do ñoù ñoä lôùn cuûa moãi toå ñöôïc xaùc ñònh baèng hieäu giöõa giôùi haïn treân vaø giôùi haïn döôùi cuûa moãi toå. Baûng 3.3 Loaïi hình Ñieåm thi Soá sinh vieân Chaát löôïng hoïc taäp Lieân tuïc R.raïc (ngöôøi) Yeáu keùm 1 – 4 0 – 3 10 TB 4 – 6 4 – 6 100 Khaù 6 – 8 7 – 8 80 Gioûi 8 – 10 9 – 10 50 Xuaát saéc TC toaøn lôùp 240 Chuù yù: -Maët chaát caùc tieâu thöùc soá löôïng ñöôïc xaùc ñònh phaûi döïa vaøo tieâu thöùc thuoäc tính coù lieân quan. - Trong phaân toå coù khoaûng caùch toå neáu laø daõy soá löôïng bieán lieân tuïc thì giôùi haïn treân vaø giôùi haïn döôùi cuûa 2 toå lieàn nhau phaûi ghi gioáng nhau. Öu ñieåm veà vieäc choïn giaù trò giôùi haïn treân vaø döôùi haïn döôùi trong tröôøng hôïp naøy laø giuùp cho ta coù theå saép xeáp ñöôïc taát caû caùc löôïng bieán coù giaù trò lieân tuïc, nhöng coù nhöôïc ñieåm laø phaûi chuù thích theâm nhöõng löôïng bieán truøng vôùi giaù trò cuûa giôùi haïn treân (hoaëc giôùi haïn döôùi cuûa toå keá tieáp) thì phaûi ñöôïc ñaët vaøo toå naøo (hoaëc phaûi ghi roõ: töø xmin ñeán caän xmin+h (töùc xmax)) Coøn ñoái vôùi daõy soá coù löôïng bieán rôøi raïc thì ghi caùch nhau moät ñôn vò. Vieäc ghi giôùi haïn giôùi cuûa cuûa keá tieáp lôùn hôn giôùi haïn treân cuûa toå tröôùc ñoù 1 ñôn vò giuùp ta phaân bieät roõ raøng, deã daøng saép xeáp caùc löôïng bieán, nhöng tröôøng hôïp naøy khoâng theå saép xeáp cho caùc löôïng bieán lieân tuïc. 37
"" Chöông 3. Phaân toå thoáng keâ - Neáu ñoä lôùn giöõa caùc toå baèng nhau goïi laø phaân toå ñeàu, ngöôïc laïi goïi laø phaân toå khoâng ñeàu. Trong moät toå neáu chæ coù moät giôùi haïn thì goïi laø toå môû, coøn neáu coù ñuû 2 giôùi haïn goïi laø toå ñoùng. Phaân toå ñeàu ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi toång theå ñoàng chaát vaø söï bieán thieân veà maët löôïng giöõa caùc löôïng bieán töông ñoái ñeàu ñaën. Trong phaân toå ñeàu trò soá khoaûng caùc toå ñeàu ñöôïc xaùc ñònh baèng coâng thöùc nhö sau: Ñoái vôùi daõy soá löôïng bieán lieân tuïc thì trò soá khoaûng caùch toå ñeàu ñöôïc xaùc ñònh baèng coâng thöùc: X max  X min h  1  3 , 322 lg N Trong ñoù: -Xmax vaø Xmin laø löôïng bieán lôùn nhaát vaø löôïng bieán nhoû nhaát trong daõy soá löôïng bieán cuûa tieâu thöùc phaân toå. - N laø qui moâ cuûa toång theå phöùc taïp hoaëc soá ñôn vò toång theå. - 1+3,322 lgN = n : laø coâng thöùc toaùn ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh soá toå caàn chia moät caùch khaùch quan. Trong thöïc teá coù nhieàu tröôøng hôïp soá toå caàn chia (n) ñöôïc xaùc ñònh moät caùch chuû quan (aán ñònh saün) do ñoù h ñöôïc tính ñôn giaûn nhö sau  h  X max  X min n Sau khi xaùc ñònh ñöôïc h thì phaûi xaùc ñònh giôùi haïn döôùi vaø giôùi haïn treân cuûa moät toå theo moät traät töï nhaát ñònh töø nhoû ñeán lôùn hoaëc töø lôùn ñeán nhoû. Giôùi haïn döôùi cuûa toå nhoû nhaát chính baèng Xmin, giôùi haïn treân cuûa toå naøy baèng giôùi haïn döôùi coäng vôùi trò soá khoaûng caùch toå ñeàu. Xt = Xd + h Toå thöù 2: Giôùi haïn döôùi cuûa toå thöù 2 baèng Xt = giôùi haïn treân cuûa toå ñöùng keà lieân ngay tröôùc. Ñoái vôùi daõy soá löôïng bieán rôøi raïc thì trò soá khoaûng caùch toå ñeàu ñöôïc xaùc ñònh baèng coâng thöùc nhö sau 38
"" Chöông 3. Phaân toå thoáng keâ       h  ( X max X min) ( n 1) n - n laø soá toå caàn chia moät caùch khaùch quan hoaëc chuû quan. - Xmax vaø Xmin ñöôïc xaùc ñònh gioáng nhö ñoái vôùi daõy soá löôïng bieán lieân tuïc, noù chæ khaùc ôû choã Xmax vaø Xmin cuûa hai toå lieàn nhau phaûi ghi caùch nhau 1 ñôn vò. Ví duï: Ñeå ñaùnh giaù saûn löôïng thu hoaïch luùa cuûa tænh X, ngöôøi ta tieán haønh ñieàu tra choïn maãu ñeå xaùc ñònh naêng suaát thu hoaïch luùa bình quaân trong tænh treân soá lieäu ñieàu tra cuûa 64 xaõ trong ñoù naêng suaát thu hoaïch thaáp nhaát laø 38taï/ha, cao nhaát laø 52taï/ha. Bieát raèng dieän tích gieo troàng luùa trong toaøn tænh laø 2.000ha 52 38 h  1 3 ,322 lg 64 14 2 Baûng 3.4 NSTHbq moãi xaõ Soá xaõ Taï/ha Trung bình 38 – 40 4 40 – 42 8 42 – 44 10 44 – 46 17 46 – 48 12 48 – 50 8 50 – 52 5 TC 64 xaõ 64 Sau khi phaân toå ta tính naêng suaát luaù bình quaân moãi xaõ trong toaøn tænh roài nhaân vôùi dieän tích luaù gieo troàng caû tænh seõ tính ñöôïc toång saûn löôïng thu hoaïch. Ví duï 2: Ñeå quaûn lyù qui moâ xí nghieäp trong moät ngaønh saûn xuaát ôû ñòa phöông, ngöôøi ta löïa choïn tieâu thöùc phaân toå laø soá coâng nhaân vaø tieán haønh ñieàu tra soá coâng nhaân treân 20 xí nghieäp cuûa ngaønh vôùi soá lieäu giaû thieát nhö sau: 39
"" Chöông 3. Phaân toå thoáng keâ Baûng 3.5 STT Soá CN STT Soá CN STT Soá CN STT Soá CN XN (ngöôøi) XN (ngöôøi) XN (ngöôøi) XN (ngöôøi) 1 1200 6 1430 11 1650 16 2883 2 1304 7 1350 12 2050 17 2540 3 1800 8 1240 13 2120 18 2760 4 1670 9 1700 14 1980 19 2300 5 1400 10 1800 15 2400 20 2130 Giaû söû raèng qui moâ cuûa xí nghieäp ñöôïc phaûn aùnh laø nhoû, trung bình, lôùn vaø raát lôùn n = 4   h  2883 1200 4 1 ) 4  ( 420 Baûng 3.6 Loaïi hình Qui moâ Soá CN (ngöôøi) Soá XN Nhoû 1.200 – 1.620 6 Vöøa 1.621 – 2041 6 Lôùn 2042 – 2482 4 Raát lôùn 2483 – 2880 4 TC toaøn ngaønh 20 Phaân toå khoâng ñeàu: ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi toång theå phöùc taïp khoâng ñoàng chaát. Ñoä lôùn cuûa moãi toå ñöôïc xaùc ñònh phuï thuoäc vaøo loaïi hình veà maët chaát cuûa tieâu thöùc thuoäc tính coù lieân quan Ví duï: Ñeå quaûn lyù tình hình hoïc sinh ñeán tröôøng ôû moät ñòa phöông, ngöôøi ta tieán haønh phaân toå theo tieâu thöùc ñoä tuoåi ñeán tröôøng nhö sau: Baûng 3.7 Loaïi hình tröôøng Ñoä tuoåi ñeán tröôøng Soá HS 40
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Ñaøo taïo Lieân tuïc Rôøi raïc Ñeán tröôøng (thaùng naêm) (naêm) NT 18 >19 100 >ÑH Toång coäng toaøn ÑP 2.200 2.2. Phaân toå keát hôïp Cô sôû ñeå tieán haønh phaân toå keát hôïp ñoù laø phöông phaùp phaân toå ñôn vaø khi keát hôïp nhieàu tieâu thöùc phaân toå vôùi nhau thì phaûi theo moät traät töï nhaát ñònh sau ñaây: - Tieâu thöùc naøo xaûy ra tröôùc tieán haønh phaân toå tröôùc vaø ngöôïc laïi. Ví duï: Ñeå nghieân cöùu moái quan heä giöõa trình ñoä lao ñoäng, naêng suaát lao ñoäng vaø giôùi tính cuûa coâng nhaân trong moät doanh nghieäp ngöôøi ta tieán haønh phaân toå nhö sau: (Baûng 3.8) NSLÑ Toång soá 15 - 20 21 – 26 27 – 32 CN cuûa DN SP/ngöôøi (ngöôøi) Baäc thôï Baäc 1 10 20 _ 30 - Nam 3 10 _ 13 - nöõ 7 10 _ 17 Baäc 2 _ 30 40 70 - Nam _ 20 30 50 - Nöõ 10 10 20 . baäc 7 . . . - Nam - Nöõ Toång coäng soá CN 2.3. Phaân toå lieân heä: Cô sôû ñeå phaân toå lieân heä laø phöông phaùp xaùc ñònh phaân toå ñôn vaø phaân toå keát hôïp, sau ñoù môùi saép xeáp caùc chæ tieâu hoaëc tieâu thöùc nghieân cöùu Trang 41
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ vaøo caùc coät, caùc doøng cuûa bieåu baûng thoáng keâ toång hôïp theo moät traät töï nhaát ñònh sau ñaây: 1.- Tieâu thöùc nguyeân nhaân saép xeáp tröôùc, tieâu thöùc keát quaû saép xeáp sau 2.- Nhöõng tieâu thöùc naøo coù moái quan heä gaàn nhau thì phaûi saép xeáp gaàn nhau. 3.- Tieâu thöùc naøo xaûy ra tröôùc thì saép xeáp tröôùc vaø ngöôïc laïi. Trang 42
"" Chöông 2. Quaù trình nghieân cöùu thoáng keâ Caâu hoûi vaø baøi taäp chöông 3 1) Ñeå phaân toå thoáng keâ moät caùch hôïp lyù, ta döïa treân nhöõng cô sôû naøo? 2) Trình baøy caùc böôùc phaân toå thoáng keâ. 3) Haõy choïn caâu traû lôøi ñuùng nhaát: Khi phaân toå thoáng keâ theo tieâu thöùc soá löôïng, ta caên cöù vaøo: a. Muïc ñích nghieân cöùu b. Soá löôïng caùc trò soá löôïng bieán theo tieâu thöùc nghieân cöùu c. Caû a, b ñuùng d. Caû a, b sai Baøi taäp: Baøi 1: Coù taøi lieäu sau cuaû caùc coâng nhaân taïi moät nhaø maùy trong thaùng 1/2001 nhö sau: Toå Soá CN Soá Toå Soá CN Soá löôïng löôïng SP SP (ngöôøi) kg (ngöôøi) kg A 1 2 A 1 2 1 26 2405 11 25 2125 2 20 1866 12 14 1134 3 16 1448 13 18 1494 4 12 936 14 22 1980 5 17 1530 15 8 728 6 14 1261 16 15 1382 7 15 1365 17 6 488 8 10 845 18 7 527 9 20 1884 19 15 1365 10 9 675 20 10 920 Yeâu caàu: Trang 43
"" Chöông 3. Phaân toå thoáng keâ 1/ Caên cöù vaøo naêng suaát lao ñoäng bình quaân moät coâng nhaân, haõy phaân toå soá coâng nhaân treân thaønh 4 nhoùm coù khoaûng caùch toå ñeàu. Trong moåi nhoùm haõy tính soá coâng nhaân vaø soá löôïng saûn phaåm. 2/ Caên cöù theo tieâu thöùc soá coâng nhaân, haõy phaân toå 20 toå lao ñoäng treân thaønh 4 nhoùm coù khoaûng caùch toå ñeàu. Trong moãi nhoùm haõy tính soá toå lao ñoäng, soá saûn phaåm saûn xuaát ñöôïc. Baøi 2: Coù soá lieäu veà möùc thu nhaäp vaø soá caùn boä coâng nhaân vieân cuûa caùc böu cuïc trong moät tænh trong naêm 2000 nhö sau: Soá Thu nhaäp bq Soá LÑ Soá Thu nhaäp bq Soá LÑ thaùng thaùng TT (tr. ñ/ngöôøi) (ngöôøi) TT (tr. ñ/ngöôøi) (ngöôøi) 1 1,000 5 11 1,430 14 2 1,125 7 12 1,500 13 3 1,025 8 13 1,480 15 4 1,200 6 14 1,520 16 5 1,118 9 15 1,600 17 6 1,230 10 16 1,400 18 7 1,300 11 17 1,550 17 8 1,225 13 18 1,580 19 9 1,325 15 19 1,620 20 10 1,564 14 20 1,420 18 Yeâu caàu: 1/ Caên cöù vaøo thu nhaäp bình quaân moät coâng nhaân, haõy phaân toå caùc böu cuïc treân thaønh 3 toå coù khoaûng caùch toå ñeàu (vôùi ñôn vò tính tieàn laø 1.000ñ), trong moãi toå haõy tính soá böu cuïc, soá lao ñoäng vaø toång thu nhaäp. 2/ Töông tö nhö treân nhöng phaân thaønh 4 toå. Caùc anh chò coù nhaän xeùt gì veà moái lieân heä giöõa qui moâ cuûa böu cuïc vôùi thu nhaäp bình quaân cuûa coâng nhaân? 44
"" Chöông 4. Löôïng hoùa caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi Chöông 4 LÖÔÏNG HOAÙ HIEÄN TÖÔÏNG KINH TEÁ XAÕ HOÄI (möùc ñoä nghieân cöùu hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi) 4.1. CHÆ TIEÂU TUYEÄT ÑOÁI: Laø chæ tieâu phaûn aùnh qui moâ, soá löôïng keát quaû hoaït ñoäng cuûa ñoái töôïng quaûn lyù . Maët löôïng cuûa chæ tieâu tuyeät ñoái goïi laø soá tuyeät ñoái. Soá tuyeät ñoái coù nhöõng ñaëc ñieåm sau ñaây: 1.- Soá tuyeät ñoái ñöôïc xaùc ñònh trong ñôn vò tính laø ñôn vò hieän vaät töï nhieân, ñôn vò hieän vaät quy ñoåi vaø ñôn vò giaù trò. 2.- Moãi soá tuyeät ñoái ñöôïc xaùc ñònh taïi töøng thôøi ñieåm hoaëc töøng thôøi kyø cuï theå ñeå phaûn aùnh qui moâ, khoái löôïng keát quaû hoaït ñoäng. 3.- Giöõa caùc soá tuyeät ñoái trong moät heä thoáng quaûn lyù coù moái quan heä maät thieát vôùi nhau, phuï thuoäc taùc ñoäng aûnh höôûng vôùi nhau. 4.- Soá tuyeät ñoái vaø chæ tieâu tuyeät ñoái ñöôïc phaûn aùnh trong caùc baûo baùo caùo thoáng keâ veà keát quaû hoaït ñoäng, tình hình bieán ñoäng voán ñaàu tö. 5.- Khoâng ñöôïc duøng chæ tieâu tuyeät ñoái ñeå ñaùnh giaù maët chaát cuûa hieän töôïng vaø so saùnh giöõa caùc hieän töôïng vôùi nhau. 6.- Soá tuyeät ñoái vaø chæ tieâu tuyeät ñoái ñoù laø nhöõng soá lieäu goác caàn ñöôïc löu tröõ baûo quaûn caån thaän vì noù laø cô sôû ñeå xaùc ñònh caùc chæ tieâu chaát löôïng khaùc. Phaân loaïi chæ tieâu tuyeät ñoái: Tuøy theo thôøi gian bieåu hieän cuûa soá tuyeät ñoái maø chia laøm 2 loaïi: 4.1.1. Chæ tieâu tuyeät ñoái thôøi ñieåm: Phaûn aùnh qui moâ, soá löôïng, thöïc traïng cuûa hieän töôïng taïi töøng thôøi ñieåm nhaát ñònh trong kyø nghieân cöùu. Chæ tieâu tuyeät ñoái thôøi ñieåm ñöôïc theå hieän trong baûng caân ñoái keá toaùn, caân ñoái taøi saûn, caân ñoái lao ñoäng * Ñaëc ñieåm: - Maët löôïng cuûa chæ tieâu tuyeät ñoái thôøi ñieåm laø soá tuyeät ñoái thôøi ñieåm do ñoù tröôùc vaø sau thôøi ñieåm ñoù maët löôïng coù theå thay ñoåi. 45
"" Chöông 4. Löôïng hoùa hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi - Trong töøng chæ tieâu tuyeät ñoái thôøi ñieåm caùc soá tuyeät ñoái thôøi ñieåm cuûa kyø nghieân cöùu khoâng theå tröïc tieáp coäng laïi ñöôïc vôùi nhau nhöng taïi moät thôøi ñieåm caùc soá tuyeät ñoái thôøi ñieåm cuûa caùc khoâng gian khaùc nhau thì coäng laïi ñöôïc vôùi nhau. Ví duï: Coù soá lieäu veà daân soá cuûa tænh X qua caùc naêm nhö sau: Baûng 4.1. Thôøi gian Soá daân 01.04.2000 3.050.600 01.04.2001 3.200.202 01.04.2002 3.500.600 Coäng? Khoâng theå coäng ñöôïc - Soá tuyeät ñoái thôøi ñieåm cuûa töøng thôøi kyø nghieân cöùu phaûi laø soá tuyeät ñoái thôøi ñieåm bình quaân cuûa thôøi kyø ñoù. 4.1.2. Chæ tieâu tuyeät ñoái thôøi kyø: Phaûn aùnh qui moâ, soá löôïng, keát quaû hoaït ñoäng cuûa ñoái töôïng quaûn lyù trong töøng thôøi kyø nhaát ñònh. *Ñaëc ñieåm: Maët löôïng cuûa chæ tieâu tuyeät ñoái thôøi kyø laø soá tuyeät ñoái thôøi kyø, noù phaûn aùnh quaù trình tích luõy cuûa hieän töôïng trong töøng thôøi kyø nghieân cöùu. - Caùc soá tuyeät ñoái thôøi kyø cuûa töøng chæ tieâu nghieân cöùu qua töøng khoaûng caùch thôøi gian tröïc tieáp coäng laïi ñöôïc vôùi nhau. Ví duï: Baûng 4.2. Thaùng Doanh soá baùn (trieäu ñoàng) 1 200 2 250 3 300 Quùi I 750 Chuù yù: Khi coäng phaûi cuøng ñôn vò tính. Ví duï: Baûng 4.3. Trang 46
"" Chöông 4. Löôïng hoùa hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi Caùc loaïi haøng baùn ÑVT Löôïng baùn A Taán 100 B Kg 1000 C M 500 TC - Khoâng coäng ñöôïc Chæ tieâu tuyeät ñoái thôøi kyø ñöôïc phaûn aùnh trong baûng baùo caùo keát quaû hoaït ñoäng cuûa doanh nghieäp hoaëc cuûa ñoái töôïng quaûn lyù . Phöông phaùp tính chæ tieâu tuyeät ñoái: *Caùch 1: Phöông phaùp kieåm keâ: tröïc tieáp caân ñong, ño ñeám tính toaùn veà khoái löôïng troïng löôïng keát quaû hoaït ñoäng cuûa töøng ñôn vò toång theå baèng tröïc quan.  Chuù yù: -Phöông phaùp naøy thöôøng ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caùc ñôn vò toång theå boäc loä cuûa moät toång theå höõu haïn. - Phöông phaùp kieåm keâ ñöôïc xaùc ñònh moät caùch chính xaùc ñaày ñuû, toaøn dieän trong toång theå phöùc taïp. Ñeå ñaûm baûo tính chính xaùc cuûa phöông phaùp naøy ñoøi hoûi phaûi trung thöïc khaùch quan trong quaûn lyù. *Caùch 2: phöông phaùp caân ñoái: Duøng phöông trình kinh teá hoaëc haøm kinh teá ñeå xaùc ñònh moät chæ tieâu tuyeät ñoái naøo ñoù. Ví duï: DSB = DGB x SLB (Doanh soá baùn = ñôn giaù baùn x soá löôïng baùn) LN = DT – F – T (Lôïi nhuaän = Doanh thu – chi phí – thueá) * Chuù yù: Hai phöông phaùp coù moái quan heä maät thieát vôùi nhau treân töøng ñoái töôïng quaûn lyù, do ñoù keá quaû tính toaùn cuûa 2 phöông phaùp, phaûi baèng nhau (ñoái vôùi caùc hieän töôïng tính ñöôïc caû 2 phöông phaùp). Neáu coù sai leäch phaûi tìm nguyeân nhaân kòp thôøi. Ñôn vò tính cuûa chæ tieâu tuyeät ñoái: Trang 47
"" Chöông 4. Löôïng hoùa caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi 1.Ñôn vò hieän vaät 1.a. Ñôn vò hieän vaät töï nhieân: laø ñôn vò ño löôøng phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa töøng ñôn vò toång theå vaø phuø hôïp vôùi ñôn vò ño löôøng quoác teá, quoác gia veà dieän tích, chieàu daøi, dung tích, dung löôïng, theå tích, thôøi gian, soá söï kieän. Ñôn vò hieän vaät töï nhieân chæ duøng ñeå xaùc ñònh qui moâ khoái löïông cuûa töøng loaïi ñôn vò toång theå ñoàng chaát. 1b. Ñôn vò hieän vaät qui ñoåi: (ñôn vò hieän vaän tieâu chuaån) Duøng ñeå toång hôïp qui moâ, soá löôïng cuûa caùc loaïi saûn phaåm haøng hoaù coù cuøng coâng duïng kinh teá, cuøng giaù trò söû duïng nhöng khaùc nhau veà kích töôùc maãu maõ, tyû troïng loaïi hình Ñeå qui ñoåi töø ñôn vò hieän vaät töï nhieân sang ñôn vò hieän vaät tieâu chuaån thì phaûi thöïc hieän tuaàn töï caùc böôùc sau ñaây: - Tính heä soá qui ñoåi (ñoù laø soá töông ñoái) ñöôïc xaùc ñònh baèng tæ soá so saùnh giöõa khaû naêng thöïc teá cuûa moãi loaïi vôùi khaû naêng cuûa loaïi ñöôïc choïn laøm chuaån ñeå qui ñoåi caùc loaïi coù cuøng coâng duïng kinh teá, cuøng giaù trò söû duïng, cuøng tính naêng. VD: - Ñoái vôùi ngoaïi teä, duøng tyû giaù hoái ñoaùi. - Heä soá qui ñoåi cuûa moät soá loaïi saûn phaåm ñöôïc tính nhö sau: Haøm löông xeùt thöïc teá cuûa moãi loaïi xaø boâng % Kxaøboâng 60% Haøm löông tinh boät thöïc teá moãi loaïi(%) K löôngthöïc Haøm löôïng tinh boät cuûa gaïo (thoùc)(%) - Xaùc ñònh soá löôïng khoái löôïng cuûa töøng loaïi trong ñôn vò hieän vaät qui ñoåi: baèng tích giöõa heä soá qui ñoåi vôùi qui moâ soá löôïng thöïc teá töï nhieân cuûa moãi loaïi coù cuøng coâng duïng kinh teá, cuøng giaù trò söû duïng. -Toång hôïp qui moâ soá löôïng cuûa caùc loaïi coù cuøng coâng duïng kinh teá, cuøng giaù trò söû duïng trong ñôn vò hieän vaät tieâu chuaån. 2.- Ñôn vò giaù trò (tieàn noäi teä vaø ngoaïi teä) 48
"" Chöông 4. Löôïng hoùa caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi Duøng ñeå toång hôïp caùc ñôn vò toång theå khoâng ñoàng chaát hoaëc caùc loaïi saûn phaåm phaûi traûi qua nhieàu qui trình coâng ngheä khaùc nhau, tính chaát saûn xuaát khaùc nhau. 3.- Ñôn vò thôøi gian lao ñoäng: (giôø coâng, ngaøy coâng ) Thöôøng duøng ñeå tính löôïng lao ñoäng hao phí ñaõ saûn xuaát ra nhöõng saûn phaåm khoâng theå toång hôïp hoaëc so saùnh vôùi nhau ñöôïc baèng caùc ñôn vò tính toaùn khaùc hoaëc nhöõng saûn phaåm phöùc taïp do nhieàu ngöôøi thöïc hieän qua nhieàu giai ñoaïn khaùc nhau, noù coøn ñöôïc duøng ñeå tính naêng suaát lao ñoäng, caân ñoái lao ñoäng. Khoâng ñaët vaán ñeà ñôn vò naøo quan troïng, caû 3 ñôn vò coù moái quan heä phuï laãn nhau. 4.2. CHÆ TIEÂU TÖÔNG ÑOÁI: Laø chæ tieâu chaát löôïng ñöôïc duøng ñeå löôïng hoaù moái quan heä so saùnh giöõa caùc hieän töôïng qua thôøi gian hoaëc khoâng gian khaùc nhau trong ÑVT laø soá laàn hoaëc % hoaëc %0 *Ñaëc ñieåm: - Maët löôïng cuûa chæ tieâu töông ñoái laø soá töông ñoái. - Cô sôû ñeå xaùc ñònh soá töông ñoái hoaëc chæ tieâu töông ñoái: ñoù laø nhöõng chæ tieâu tuyeät ñoái coù lieân quan phuø hôïp vôùi töøng yeâu caàu quaûn lyù. Soá töông ñoái laø keát quaû xöû lyù thoâng tin thoáng keâ. - Moãi moät loaïi soá töông ñoái ñeàu coù goác so saùnh phuø hôïp vôùi töøng yeâu caàu quaûn lyù vaø phaân tích. - Vì soá töông ñoái laø keát quaû xöû lyù thoâng tin thoáng keâ nhöng laïi coù moái quan heä maät thieát vôùi chæ tieâu tuyeät ñoái treân töøng phöông trình kinh teá do ñoù söû duïng moái quan heä naøy ñeå tính moät soá töông ñoái hoaëc soá tuyeät ñoái caàn tính. Phöông phaùp tính soá töông ñoái: Tuøy theo töøng muïc ñích yeâu caàu phaân tích vaø caùch choïn goác so saùnh maø phaân bieät caùc loaïi soá töông ñoái sau ñaây: - Soá töông ñoái ñoäng thaùi - Soá töông ñoái keá hoaïch - Soá töông ñoái keát caáu - Soá töông ñoái so saùnh Trang 49
"" Chöông 4. Löôïng hoùa caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi - Soá töông ñoái cöôøng ñoä (chæ tieâu bình quaân) 4.2.1. Soá töông ñoái ñoäng thaùi: Ñoù laø chæ tieâu ñöôïc duøng ñeå phaân tích tình hình bieán ñoäng cuûa hieän töôïng qua thôøi gian. Trong thöïc teá goïi laø toác ñoä phaùt trieån, chæ soá phaùt trieån, toác ñoä taêng hoaëc giaûm, toác ñoä taêng hoaëc toác ñoä suy thoaùi. Soá töông ñoái ñoäng thaùi ñöôïc xaùc ñònh baèng tæ soá so saùnh giöõa möùc ñoä thöïc teá ñaõ xaûy ra trong kyø baùo caùo hoaëc nghieân cöùu (kyù hieäu y1) vôùi möùc ñoä thöïc teá ñaõ xaûy ra trong quaù khöù ñöôïc choïn laøm goác so saùnh. (kyø goác, kyù hieäu yo) y t 1 (ñvt : laàn,%) y0 VD: Haõy phaân tích tình hình bieán ñoäng löôïng baùn moät loaïi haøng hoaù y cuûa cöûa haøng trong naêm 2003 (baùo caùo) so vôùi 2002 (kyø goác), bieát raèng löôïng baùn haøng hoaù naêm 2003 laø 1.200 taán, löôïng baùn naêm 2002 laø 1.000 taán. Toác ñoä phaùt trieån löôïng baùn naêm 2003/2002 t2003/2002 = laàn hay 120% 1.000 1,2 Ñeå löôïng hoaù maët chaát cuûa toác ñoä phaùt trieån thì phaûi xaùc ñònh chæ tieâu toác ñoä taêng hoaëc giaûm nhö sau: t’ = t – 1; t’: toác ñoä taêng hoaëc giaûm. y1 y1 y0 1 1 t '  t   y0   y0 *Chuù yù: - Caùc möùc ñoä y1 vaø y0 thöôøng laø caùc möùc ñoä tuyeät ñoái cuûa chæ tieâu tuyeät ñoái coù lieân quan. - Neáu thu thaäp ñöôïc daõy caùc möùc ñoä tuyeät ñoái qua thôøi gian cuûa kyø nghieân cöùu thì phaân tích tình hình bieán ñoäng cuûa hieän töôïng qua caùc thôøi gian baèng caùc soá töông ñoái ñoäng thaùi nhö sau: * Soá töông ñoái ñoäng thaùi lieân hoaøn (toác ñoä phaùt trieån lieân hoaøn, toác ñoä taêng (giaûm) lieân hoaøn): Ñöôïc söû duïng khi caàn phaûi phaân tích söï bieán ñoäng qua töøng Trang 50
"" Chöông 4. Löôïng hoùa caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi khoaûng caùch thôøi gian ngaén (töøng naêm, thaùng cuûa kyø nghieân cöùu. Noù ñöôïc xaùc ñònh baèng tæ soá so saùnh giöõa möùc ñoä cuûa kyø nghieân cöùu (yi) vaø möùc ñoä cuûa kyø ñöùng keà ) lieàn ngay tröôùc ñoù (yi – 1 y i t i  ( laàn , %) yi1 Maët chaát cuûa toác ñoä phaùt trieån lieân hoaøn ñöôïc xaùc ñònh baèng toác ñoä taêng (giaûm) lieân hoaøn. t’i = ti– 1 (laàn, %) * Soá töông ñoái ñoäng thaùi ñònh goác (toác ñoä phaùt trieån ñònh goác, toác ñoä taêng giaûm ñònh goác). Noù ñöôïc xaùc ñònh baèng tæ soá so saùnh giöõa möùc ñoä kyø nghieân cöùu (yi)vôùi möùc ñoä ñaàu tieân cuûa daõy ñöôïc choïn laøm goác coá ñònh cho moïi laàn so saùnh (yo)      y i T i  (i  0 , n ) (Ñvt : laàn,%) y0 Soá töông ñoái ñoäng thaùi ñònh goác ñöôïc duøng ñeå phaân tích söï bieán ñoäng qua töøng khoaûng thôøi gian daøi cuûa kyø nghieân cöùu. - Maët chaát cuûa toác ñoä phaùt trieån ñònh goác ñöôïc xaùc ñònh baèng toác ñoä taêng hoaëc giaûm ñònh goác nhö sau: T’i = Ti - 1 (laàn, %) * Chuù yù: - Neáu coù n möùc ñoä tuyeät ñoái trong daõy soá thì seõ coù n – 1 caùc soá töông ñoái ñoäng thaùi trong töøng daõy soá. - Toác ñoä phaùt trieån lieân hoaøn ñaàu tieân trong daõy soá seõ baèng toác ñoä phaùt trieån ñònh goác ñaàu treân trong daõy soá cuõng nhö toác ñoä taêng (giaûm) cuûa noù. - Tích cuûa caùc toác ñoä phaùt trieån lieân hoaøn trong daõy soá seõ baèng toác ñoä phaùt trieån ñònh goác cuoái cuøng cuûa kyø nghieân cöùu. ti = Tn = yn /y0 (laàn) - Tæ soá so saùnh giöõa 2 toác ñoä phaùt trieån ñònh goác lieàn nhau trong daõy soá seõ baèng toác ñoä phaùt trieån lieân hoaøn giöõa 2 thôøi kyø ñoù. Ví duï: Haõy phaân tích tình hình bieán ñoäng soá löôïng saûn phaåm cuûa doanh nghieäp trong 6 naêm (1998 – 2003) theo soá lieäu giaû thieát nhö sau: Trang 51
"" Chöông 4. Löôïng hoùa caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi Baûng 4.3 Chæ tieâu Ñôn vò Naêm tính 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Khoái löôïng saûn 1000 SP 110 121 126 131 136 141 phaåm Toác ñoä phaùt trieån lieân % - 110% 104,1 103,97 103,82 103,68 hoaøn Toác ñoä taêng tröôûng % - +10 +4,1 +3,97 +3,82 +3,68 lieân hoaøn Toác ñoä phaùt trieån ñònh % - 110 114,55 119,09 123,64 128,18 goác Toác ñoä taêng ñònh goác % - +10 +14,55 +19,09 +23,64 +28,18 Nhaän xeùt: Tình hình saûn xuaát cuûa doanh nghieäp trong 6 naêm laø toát vì ngaøy moät taêng roõ reät (toác ñoä taêng ñònh goác) nhöng neáu xem xeùt söï bieán ñoäng qua töøng naêm (lieân hoaøn) thì tình hình saûn xuaát coù taêng nhöng khoâng coá ñònh vì söï bieán ñoäng qua töøng naêm coøn chòu nhieàu nhaân toá ngaãu nhieân taùc ñoäng ñeán noù. 4.2.2. Soá töông ñoái keá hoaïch: -Soá töông ñoái nhieäm vuï keá hoaïch: chæ tieâu naøy ñöôïc tính baèng caùch so saùnh möùc ñoä keá hoaïch vôùi möùc ñoä thöïc teá kyø goác. Soá töông ñoái nhieäm vuï keá hoaïch = yk y0 yk – möùc ñoä keá hoaïch. y0– möùc ñoä thöïc teá kyø goác. -Soá töông ñoái hoaøn thaønh keá hoaïch: ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch so saùnh möùc ñoä thöïc teá kyø baùo caùo (y1) vôùi möùc ñoä keá hoaïch (yk). y1 Soá töông ñoái hoaøn thaønh keá hoaïch = yk *Moái quan heä giöõa ba chæ tieâu: y1yk y0 = x y0 y0 yk Soá töông ñoái Soá töông ñoái nhieäm vuï Soá töông ñoái hoaøn thaønh = x Trang 52
"" Chöông 4. Löôïng hoùa caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi ñoäng thaùi keá hoaïch keá hoaïch VD: Keá hoaïch cuûa xí nghieäp giaûm giaù thaønh ñôn vò saûn phaåm 4% vôùi kyø goác, thöïc teá so saùnh vôùi kyø goác giaù thaønh ñôn vò saûn phaåm baèng 92%. Xaùc ñònh tyû leä hoaøn thaønh keá hoaïch chæ tieâu giaù thaønh ñôn vò saûn phaåm. Ta coù: Soá töông ñoái nhieäm vuï keá hoaïch = yk/ y0 = 96% (Giaûm 4% so vôùi kyø goác). Soá töông ñoái ñoäng thaùi giaù thaønh = y1/ y0 = 92% Maø: Soá töông ñoái ñoäng thaùi Soá töông ñoái = hoaøn thaønh keá hoaïch Soá töông ñoái nhieäm vuï keá hoaïch = y1/yk = (y1/y0)/(yk/y0)] = ( 92 / 96 ) x 100 = 95,83 % Vaäy y1/yk = 95,83% hay giaù thaønh ñôn vò saûn phaåm thöïc teá thaáp hôn giaù thaønh keá hoaïch laø 4,1% 4.2.3. Soá töông ñoái keát caáu: Phaûn aùnh quan heä tyû leä giöõa möùc ñoä cuûa töøng boä phaän chieám trong toaøn boä toång theå. Goïi yi ( i = 1, 2, 3, , n) : möùc ñoä cuûa töøng boä phaän. y i : möùc ñoä cuûa caû toång theå. d i : keát caáu cuûa töøng boä phaän di = yi / y i x 100 VD: Lôùp coù 50 hoïc sinh, trong ñoù coù: 2 hs gioûi, 8 hs khaù, 38 hoïc sinh trung bình, 2 hs yeáu. Tyû troïng veà trình ñoä hoïc sinh gioûi, khaù, trung bình, yeáu nhö sau: Baûng 4.5. Xeáp loaïi Gioûi Khaù Trung bình Yeáu Toång coäng Soá hs (Ti) 2 8 38 2 50 Tyû troïng (di, % ) 4 16 76 4 100 Trang 53
"" Chöông 4. Löôïng hoùa caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi 4.2.4. Soá töông ñoái cöôøng ñoä: Phaûn aùnh trình ñoä phoå bieán cuûa hieän töôïng nghieân cöùu trong ñieàu kieän thôøi gian vaø khoâng gian nhaát ñònh, ñöôïc so saùnh giöõa hai chæ tieâu khaùc nhau nhöng coù lieân quan vôùi nhau. Ví duï: Toång soá daân Maät ñoä daân soá = (Ngöôøi / km) Toång dieän tích ñaát ñai Toång soá maùy laép ñaët Maät ñoä ñieän thoaïi = x100 ( maùy/100daân) Toång soá daân Ñôn vò tính cuûa soá töông ñoái cöôøng ñoä laø ñôn vò keùp. Caùc soá töông ñoái cöôøng ñoä ta thöôøng gaëp nhö: toång saûn phaåm trong nöôùc tính theo ñaàu ngöôøi, maät ñoä ñieän thoaïi, soá böu cuïc treân 100 daân, maät ñoä maïng löôùi thöông nghieäp baùn leû, soá y baùc só vaø giöôøng beänh phuïc vuï cho moät vaïn daân Soá töông ñoái cöôøng ñoä thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå so saùnh trình ñoä phaùt trieån saûn xuaát giöõa caùc nöôùc khaùc nhau. 4.2.5. Soá töông ñoái so saùnh: Phaûn aûnh söï so saùnh, ñaùnh giaù cheânh leäch veà möùc ñoä giöõa hai boä phaän trong cuøng moät toång theå, hoaëc giöõa hai hieän töôïng cuøng loaïi nhöng khaùc nhau veà ñieàu kieän khoâng gian. Ví duï: Doanh thu trong thaùng cuûa veà caùc nghieäp vuï vieãn thoâng cuûa moät Böu cuïc laø 50 trieäu ñoàng, doanh thu beân böu chính cuûa Böu cuïc naøy trong thaùng laø 10 trieäu ñoàng. Vaäy ta noùi doanh thu beân vieãn thoâng cuûa Böu cuïc gaáp 5 laàn doanh thu böu chính hay doanh thu beân böu chính baèng 0,2 laàn doanh thu vieãn thoâng. 4.3. CHÆ TIEÂU BÌNH QUAÂN: 4.3.1. Khaùi nieäm, yù nghóa vaø ñaëc ñieåm: a. Khaùi nieäm: Soá bình quaân laø ñaïi löôïng bieåu hieän möùc ñoä chung nhaát, ñieån hình nhaát cuûa moät tieâu thöùc naøo ñoù trong toång theå nghieân cöùu bao goàm caùc ñôn vò cuøng loaïi. b. YÙ nghóa: Trang 54
"" Chöông 4. Löôïng hoùa caùc hieän töôïng kinh teá xaõ hoäi -Soá bình quaân coù vò trí quan troïng trong lyù luaän cuõng nhö trong coâng taùc thöïc teá. Noù ñöôïc duøng trong coâng taùc nghieân cöùu nhaèm neâu leân möùc ñoä ñieån hình, ñaëc ñieåm chung cuûa hieän töôïng. -Soá bình quaân giuùp ta so saùnh caùc hieän töôïng khoâng cuøng qui moâ, nghieân cöùu caùc quaù trình bieán ñoäng qua thôøi gian. Noù coøn ñöôïc duøng ñeå xaây döïng vaø kieåm tra tình hình thöïc hieän keá hoaïch. -Soá bình quaân coøn coù yù nghóa quan troïng trong vieäc vaän duïng nhieàu phöông phaùp phaân tích nhö phaân tích bieán ñoäng, phaân tích moái lieân heä, trong ñieàu tra choïn maãu, trong döï ñoaùn thoáng keâ c. Ñaëc ñieåm (nhöôïc ñieåm) Soá bình quaân sang baèng nhöõng cheânh leäch giöõa caùc löôïng bieán cuûa tieâu thöùc nghieân cöùu. 4.3.2. Caùc loaïi soá bình quaân: a. Soá bình quaân soá hoïc: ñöôïc tính baèng caùch coäng löôïng bieán cuûa taát caû caùc ñôn vò trong toång theå, sau ñoù ñem chia cho soá ñôn vò cuûa toång theå nghieân cöùu. (toång theå caùc taàn soá). Soá bình quaân soá hoïc bao goàm hai loaïi: soá bình quaân soá hoïc ñôn giaûn vaø bình quaân soá hoïc gia quyeàn. *Soá bình quaân soá hoïc ñôn giaûn (Laø tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa soá bình quaân soá hoïc gia quyeàn) : ñöôïc tính töø taøi lieäu khoâng phaân toå. Ví duï: Coù toå coâng nhaân goàm 4 ngöôøi vaø naêng suaát lao ñoäng (saûn phaåm/ngaøy) nhö sau: Baûng 4.5 Coâng nhaân 1 2 3 4 Naêng suaát lao ñoäng 120 130 125 135 (Saûn phaåm /ngaøy)    Toång soá saûn phaåm cuûa toå NSLÑ bquaân  Toång soá coâng nhaân trong toå   120 130 125 135  4 Trang 55 127 ,5 (saûn phaåm / ngöôøi ngaøy )