Giáo trình Môi trường và phát triển - Nguyễn Mộng (Phần 1)

Nội dung text: Giáo trình Môi trường và phát triển - Nguyễn Mộng (Phần 1)

1. ĐẠI HỌC KHOA HỌC ĐẠI HỌC HUẾ MÔI TRƯỜNG VÀ PHÁT TRIỂN GV. Nguyễn Mộng HUẾ - 2009
2. 1 Ch ươ ng 1. MỞ ĐẦ U I. Các t ổng quan chung v ề môi tr ường 1. Khái ni m v môi tr ng “Môi tr ng bao g m các y u t t nhiên và các y u t v t ch t nhân t o quan h m t thi t v i nhau, bao quanh con ng i, có nh h ng n i s ng, s n xu t, s t n t i, phát tri n c a con ng i và thiên nhiên.” (Lu t BVMT Vi t Nam 1991). “B o v môi tr ng là nh ng ho t ng gi cho môi tr ng trong lành, s ch p, c i thi n môi tr ng, b o m cân b ng sinh thái, ng n ch n và kh c ph c các h u qu x u do con ng i và thiên nhiên gây ra cho môi tr ng, khai thác, s d ng h p lý tài nguyên thiên nhiên” ( iu 1). “Thành ph n môi tr ng là các y u t t o thành môi tr ng: không khí, n c, t âm thanh, ánh sáng, lòng t, núi, r ng, sông, h , bi n, sinh v t, các h sinh thái, các khu dân c , khu s n xu t, khu b o t n thiên nhiên, c nh quan thiên nhiên, danh lam th ng c nh, di tích lch s và các hình thái v t ch t khác.” ( iu 2). Cn ph i l u ý r ng, lu t BVMT Vi t Nam coi môi tr ng g m các v t ch t t nhiên và m t s d ng v t ch t nhân t o nh khu dân c , h sinh thái, khu s n xu t, khu di tích l ch s, Cho nên có th coi ây là khái ni m môi tr ng theo ngh a h p vì thi u nhi u y u t xã hi nhân v n và ho t ng kinh t . Bách khoa toàn th v môi tr ng (1994) a ra m t nh ngh a y và ng n g n hơn v môi tr ng: “Môi tr ng là t ng th các thành t sinh thái t nhiên, xã h i nhân v n và các iu ki n tác ng tr c ti p hay gián ti p lên phát tri n, lên i s ng và ho t ng c a con ng i trong th i gian b t k.” Có th phân tích nh ngh a trên chi ti t h ơn nh sau: - Các thành t sinh thái t nhiên g m: t tr ng tr t, lãnh th , n c, không khí, ng th c v t, các h sinh thái, các tr ng v t lý (nhi t, in t , phóng x ). - Các thành t xã h i nhân v n g m: Dân s , ng l c dân c (tiêu dùng, x th i), nghèo ói, gi i tính, dân t c, phong t c t p quán, v n hóa, l i s ng, lu t chính sách, h ơ ng c, l làng, t ch c c ng ng xã h i, - Các iu ki n tác ng (ch y u là ho t ng phát tri n kinh t ) bao g m: các ch ơ ng trình, d án phát tri n kinh t , ho t ng quân s , chi n tranh, các ho t ng kinh t (nông nghi p, lâm nghi p, công nghi p, ng nghi p, du l ch, xây d ng và ô th hóa), công ngh k thu t qu n lý Ba nhóm y u t trên t o thành ba phân h ca h th ng môi tr ng, b o m cho cu c sng và s phát tri n c a con ng i. 2. C u trúc, phân lo i và ch c n ng c a h th ng môi tr ng 2.1. C u trúc c a h th ng môi tr ng Các phân h nói trên và m i thành ph n trong t ng phân h n u tách riêng thì thuc ph m vi nghiên c u c a các l nh v c khoa h c khác, không ph i c a l nh v c Khoa h c môi tr ng. Ví d : - t tr ng tr t là i t ng nghiên c u c a Khoa h c th nh ng. - Dân t c, v n hóa thu c l nh v c Khoa h c xã h i nhân v n. Mt khi còn xem xét, nghiên c u iu khi n, qu n lý riêng r t ng thành t , t ng phân h thì v n môi tr ng s b lu m . V n môi tr ng ch c phát hi n và qu n lý t t khi xem xét môi tr ng trong tính toàn v n h th ng c a nó.
3. 2 Môi tr ng có tính h th ng ó là h th ng h g m nhi u c p, trong ó con ng i và các y u t xã h i - nhân v n thông qua các iu ki n tác ng, tác ng vào t nhiên. Không th có v n môi tr ng n u thi u ho t ng c a con ng i, v n môi tr ng nào c ng có y các thành t c a 3 phân h : - Phân h sinh thái t nhiên: t o ra các lo i tài nguyên thiên nhiên, n ng l ng, n ơi c trú và n ơi ch a ng ch t th i. - Phân h xã h i nhân v n: t o ra các ch th tác ng lên h t nhiên. - Phân h các iu ki n: t o ra các ph ơ ng th c, các ki u lo i, các m c tác ng lên c hai h t nhiên và h xã h i nhân v n. Nh ng tác ng lên h t nhiên gây ra do con ng i và nh ng ho t ng phát tri n c a con ng i, c g i là tác ng môi tr ng. Nh ng tác ng ng c l i c a h t nhiên lên xã h i và ho t ng c a con ng i, c g i là s c ép môi tr ng. Do môi tr ng có tính h th ng nên công tác môi tr ng òi h i nh ng ki n th c a ngành, liên ngành. Nh ng quy t nh ch d a trên m t l nh v c chuyên môn nh t nh là không hoàn h o và không hi u qu , mà c n d a trên s h p tác c a nhi u ngành. Qu n lý môi tru ng chính là iu ph i s h p tác trên c ơ s th a hi p t nguy n và b t bu c c a các ngành nh m th c hi n các quy nh c a pháp lu t v b o v môi tr ng. H th ng H th ng t nhiên H th ng XH -NV kinh t Hình 1.1. Sự v ận hành thi ếu h ợp tác c ủa các h ệ th ống trong xã h ội (1) (2) Hãû thäúng (4) Hãû thäúng TN XHNV Hãû thäúng (7) Mäi træåìng (5) (6) Hãû thäúng kinh tãú (3) Hình 1.2. Hệ th ống môi tr ường xu ất hi ện trong h ệ th ống t ự nhiên, h ệ th ống kinh t ế và h ệ th ống xã h ội nhân v ăn Chú thích:
4. 3 (1) - L nh v c c a các ngành khoa h c t nhiên (2) - L nh v c c a các ngành khoa h c xã h i và nhân v n (3) - L nh v c c a các ngành khoa h c kinh t và công ngh (4) - L nh v c b o t n t nhiên (5) - Phát tri n kinh t có tính n b o t n t nhiên (phi nhân v n) (6) - Phát tri n kinh t có tính n phúc l i nhân v n (ô nhi m và suy thoái) (7) - Phát tri n b n v ng trong m t môi trng trong lành 2.2. Phân lo i môi tr ng Tùy theo m c ích nghiên c u và s d ng, có nhi u cách phân lo i môi tr ng khác nhau. Có th phân lo i môi tr ng theo các c tr ng sau: 1. Phân lo i theo ch c n ng - Môi tr ng t nhiên (Natural Environment): bao g m các y u t t nhiên t n t i khách quan ngoài ý mu n c a con ng i nh ng ít nhi u c ng ch u tác ng c a con ng i nh không khí, t ai, ngu n n c, sinh v t, - Môi tr ng xã h i (Social Environment): là t ng th các quan h gi a ng i và ng i nh : lu t l , th ch , cam k t, quy nh, c nh, h ơ ng c, các c p khác nhau. - Môi tr ng nhân t o (Artifical Environment): là t t c các y u t t nhiên, xã h i do con ng i t o nên và ch u s chi ph i c a con ng i, làm thành nh ng ti n nghi cho cu c sng c a con ng i. 2. Phân lo i theo s s ng - Môi tr ng v t lý (Physical Environment): là các thành ph n vô sinh c a môi tr ng t nhiên nh th ch quy n, th y quy n, khí quy n. Hay nói m t cách khác, môi tr ng v t lý là môi tr ng không có s s ng. - Môi tr ng sinh h c (Bio-Environment): là thành ph n h u sinh c a môi tr ng, hay nói cách khác là môi tr ng mà ó có di n ra s s ng: các h sinh thái, các qu n th th c vt, ng v t, vi sinh v t và c con ng i. Khái ni m thu t ng môi tr ng sinh h c ã a n thu t ng Môi tr ng sinh thái (Ecological Environment), iu ó mu n ám ch môi tr ng này là s s ng c a sinh v t và ca con ng i, phân bi t v i nh ng môi tr ng không có sinh v t. Tuy nhiên h u h t các môi tr ng u có sinh v t tham gia; chính vì v y, nói n môi tr ng là c p n môi tr ng sinh thái. Nh ng khi ng i ta mu n nh n m nh n “tính sinh h c” và b o v s s ng, ng i ta v n quen dùng khái ni m môi tr ng sinh thái, ho c s d ng nó nh m t thói quen. 3. Phân lo i theo thành ph n t nhiên - Môi tr ng t (Soil Environment) - Môi tr ng n c (Water Environment) - Môi tr ng không khí (Air Environment) 4. Phân lo i theo v trí a lý - Môi tr ng ven bi n (Coastal Zone Environment) - Môi tr ng ng b ng (Delta Environment) - Môi tr ng mi n núi (Hill Environment) 5. Phân lo i theo khu v c dân c sinh s ng - Môi tr ng thành th (Urban Environment) - Môi tr ng nông thôn (Rural Environment)
5. 4 Ngoài các cách phân lo i trên còn có các cách phân lo i khác phù h p v i m c ích nghiên c u, s d ng c a con ng i và s phát tri n c a xã h i. Tuy nhiên, dù b t c cách phân lo i nào thì c ng u th ng nh t m t s nh n th c chung: Môi tr ng là t t c nh ng gì có xung quanh ta, cho ta c ơ s s ng và phát tri n 2.3. Ch c n ng c ơ b n c a môi tr ng i v i sinh v t nói chung và con ng i nói riêng thì môi tr ng s ng g m có n m ch c n ng c ơ b n sau: • Môi tr ng là không gian sinh s ng cho con ng i và th gi i sinh v t • Môi tr ng là n ơi ch a ng các ngu n tài nguyên c n thi t cho i s ng và s n xu t ca con ng i. • Môi tr ng là n ơi ch a ng các ch t ph th i do con ng i t o ra trong cu c s ng và sn xu t. • Gi m nh các tác ng có h i c a thiên nhiên t i con ng i và sinh v t. • Môi tr ng có ch c n ng l u tr và cung c p thông tin cho con ng i. II. Các t ổng quan chung v ề phát tri ển 1. Khái ni m v phát tri n Phát tri n là t vi t t t c a phát tri n kinh t xã h i. Phát tri n là quá trình nâng cao iu ki n s ng v v t ch t và tinh th n cho con ng i b ng ho t ng t o ra c a c i v t ch t, ci ti n quan h xã h i, nâng cao ch t l ng v n hóa. Phát tri n là xu th chung c a t ng cá nhân và c loài ng i trong quá trình s ng. Hi n nay, các n c phát tri n ph ơ ng tây c h u h t nhân lo i l y làm hình m u cho s phát tri n. M i l nh v c khác nhau u có xu t phát im và xu h ng ti n tri n riêng (B ng 1.1.) . S phát tri n c a m i qu c gia, m t a ph ơ ng c ánh giá qua thông các ch tiêu c th , ví d nh : GDP, GNP, HDI, Bảng 1.1. Xu ất phát điểm và xu hướng phát tri ển c ủa m ột s ố l ĩnh v ực TT Lĩnh v ực Xu ất phát điểm Xu h ướng 1. Kinh t Cơ c u ti n công nghi p, Cơ c u công nghi p sau khi tr i kinh t ch y u là nông qua quá trình công nghi p hóa, 2/3 nghi p v i nhi u ng i lao s ng i lao ng trong l nh v c ng, h n ch ng i mua, ít dch v , s ng i s n xu t h n nguyên li u s n xu t, ít b ch , r t nhi u ng i mua, trao i ti n t hóa. hoàn toàn b ng ti n t l n. 2. Không gian Trên 80% dân c s ng dàn ô th hóa, trên 80% dân c t p tr i trên nh ng vùng t trung trong không gian a lý h n tr ng tr t (mô hình nông ch (mô hình h th ng ô th ). thôn). 3. Xã h i Tính ơ n gi n c a t ch c Qu c t hóa, c ng ng có tính t chính tr cng ng, c ng ng có ch c cao, c ng ng ln, phong quy mô nh (làng, thôn). phú v m t th ch (dân t c/th gi i). 4. Vn hóa Vai trò n i b c c a gia ình Ph ơ ng tây hóa, ch ngh a cá và c ng ng tông t c trong nhân, quan h xã h i c th c các quan h xã h i (v n hóa hi n ch y u thông qua môi gi i truy n th ng). ca ng ti n (v n hóa thành th qu c t ).
6. 5 Tuy nhiên, s phát tri n ch y u d a vào t ng tr ng kinh t mà b qua các y u t khác c xem là s phát tri n không b n v ng. T ó, y ban Môi tr ng và Phát trin LHQ 1987 ã a ra khái ni m phát tri n b n vng , là phát tri n sao cho nh ng th h hi n t i áp ng c nhu c u c a mình mà không làm h i n th h t ơ ng lai và áp ng c nhu c u c a h . Phát tri n b n v ng òi h i: - V m t xã h i nhân v n: ph i tho mãn h p lý các nhu c u v tinh th n, v t cht và vn hóa c a con ng i – B o v tính a d ng v n hóa. - V m t kinh t : ph i t trang tr i c các nhu c u h p lý v i chi phí không v t quá thu nh p. - V m t sinh thái: m b o duy trì s n nh và an toàn lâu dài c a các h sinh thái. 2. Các ch th v phát tri n 2.1. Ch s t ng s n ph m qu c n i GDP (Gross Domestic Product) GDP là t ng giá tr tính b ng ti n m t c a s n ph m và d ch v trong m t qu c gia trong m t kho ng th i gian nh t nh (thông th ng là m t n m tài chính). Mc dù GDP c s d ng r ng rãi nh là m t trong nh ng ch s c ơ b n ánh giá s phát tri n kinh t c a m t qu c gia, nh ng giá tr c a nó nh là m t ch s v n ang là v n gây tranh cãi. S phê phán s d ng GDP bao hàm các im sau: • Kt qu tính GDP theo các ph ơ ng th c khác nhau gây nhi u khó kh n khi so sánh các qu c gia. • GDP ch cho bi t v s phát tri n n n kinh t , nh ng l i không chu n xác trong ánh giá m c s ng. • GDP không tính n kinh t phi ti n t nh các công vi c tình nguy n, mi n phí, hay sn xu t hàng hóa t i gia ình. • GDP không tính n tính n tính b n v ng c a s phát tri n, ví d m t n c có th có t c t ng tr ng GDP cao do khai thác khai thác quá m c tài nguyên thiên nhiên. • GDP không tính n nh ng hi u ng tiêu c c nh ô nhi m môi tr ng. Ví d , m t xí nghi p làm t ng GDP nh ng gây ô nhi m m t con sông và ng i ta ph i u t c i t o l i môi tr ng
   vi c này c ng làm t ng GDP. • Ti ph m và tai n n t ng c ng làm tng GDP. Theo các chuyên gia, n u tính n thi t h i c a môi tr ng thì GDP trung bình n m ca Trung Qu c trong giai on 1985 n 2000 s gi m 2%. 2.2. Ch s ti n b ích th c GPI (Genuine Progress Indicator) Nh m ánh giá s h ng th nh ích th c và toàn di n c a m t qu c gia, hi n nay nhi u nc phát tri n ang s d ng ch s GPI thay th cho ch s GDP. Khác v i GDP, GPI l ng hoá và c ng thêm vào các công vi c thi n nguy n và tr i các phí t n chi cho các hi u ng tiêu c c nh t i ph m, ô nhi m, suy thoái tài nguyên m t s qu c gia nh Australia, vi c tính toán theo ch s GPI cho th y trong khi GDP v n ti p t c t ng cao thì GPI v n ng nguyên t i ch và th m chí còn i xu ng. 2.3. Ch s phát tri n nhân v n HDI (Human Development Index) Ch s HDI c ánh giá trên thang im t 1-0 là m t t p h p g m 3 ch th : tu i th bình quân, t l % ng i bi t ch , GDP/ng i tính theo ch s s c mua t ơ ng ơ ng PPP (Purchasing Power Parity). HDI < 0,5: th p, ch m phát tri n. HDI t 0,501 n 0,799: trung bình.
7. 6 HDI > 0,800: cao, phát tri n cao. Ch s HDI c a Vi t Nam liên t c c c i thi n trong th i gian qua, t 0,583 n m 1985 t ng lên 0,605 vào n m 1990; n m 1995 là 0,649, n m 2002 và 2003 là 0,688 và n m 2004 là 0,691 ph n ánh nh ng thành t u phát tri n con ng i ch ch t nh m c s ng, tu i th , y t và giáo d c. Tu i th c a ng i dân Vi t Nam t ng t 68,6 n m 2003 lên 69 tu i nm 2004 và 70,5 tu i n m 2005. M c thu nh p bình quân u ng i tính theo s c mua c a Vi t Nam t ng t 2.300 USD n m 2004 lên 2.490 USD n m 2005. T l t vong tr s ơ sinh Vi t Nam gi m m nh. V i m c t ng tr ng kinh t t ơ ng ơ ng và m c thu nh p th p h ơn nh ng Vi t Nam ã v t nhi u n c v gi m t l t vong tr s ơ sinh. Tuy nhiên, g n ây, có nhi u ý ki n cho r ng c n ph i xem xét l i ch s HDI Vi t Nam do b nh báo cáo thành tích hi n nay r t ph bi n trong giáo d c. 2.4. Ch s nghèo t ng h p HPI (Human Poverty Index) Ch s HPI bi u th m c s ng c a m t qu c gia. Theo Liên Hi p Qu c, ch s này là mt ch th rõ ràng và y h ơn so v i HDI và GDP. i v i các n c ang phát tri n, ch s HPI d a trên 3 nhân t c ơ b n c a ch s HDI là: tu i th , ki n th c và m c s ng (GDP/ng i). i v i các n c phát tri n, ngoài 3 nhân t c ơ b n trên ây, m t nhân t khác c tính thêm vào, ó là v th c a ng i dân trong xã h i ( c tôn tr ng, c tham gia vào các ho t ng, m c dân ch , ). 2.5. Ch s th ơ ng t n môi tr ng (Environmental Vulnerability Index, EVI) Ch s th ơ ng t n môi tr ng ã c U ban Khoa h c a lý ng d ng Nam Thái Bình D ơ ng (SOPAC) và UNDP tri n khai. Ch s này c thi t l p thông qua s t v n và hp tác c a các qu c gia, các vi n nghiên c u và các chuyên gia trên th gi i. Ch s này c thi t k d a trên các ch s th ơ ng t n v xã h i, kinh t th u hi u c các quá trình có th có các tác ng tiêu c c t i s phát tri n b n v ng c a các qu c gia. Mc tiêu c a ch s th ơ ng t n môi tr ng cung c p m t ph ơ ng pháp nhanh chóng và chu n hoá i v i các th ơ ng t n m t cách chung nh t và xác nh các v n có th c n ph i c gi i quy t trong ba l nh v c c a s b n v ng ó là môi tr ng, kinh t và xã h i trong s phát tri n c a m i qu c gia. S phát tri n th ng t c thông qua s hài hoà c a 3 y u t trên, o ó t ng cng s b n v ng thì c n ph i gia t ng t m quan tr ng v kh n ng o l ng v tính t n th ơ ng c a m i l nh v c và xác nh các ph ơ ng th c xây d ng kh n ng h i ph c. Ch s th ơ ng t n môi tr ng g m 57 ch th thu c 3 nhóm ch s th c p là:  Ch s v tai bi n: Risk Exposure sub-Index (REI) bao g m 39 ch th , nói v t n s, a im có th x y ra, m t c a các tai bi n có th tác ng t i môi tr ng.  Ch s v ph c h i sau các tai bi n t t nhiên hay nhân t o: Intrinsic Resilience sub-Index (IRI) g m có 5 ch th c p n tính ch t c a m t vùng/n c trong vi c i phó v i các tai bi n t nhiên hay nhân t o.  Ch s v s suy thoái hay tính nguyên v n c a môi tr ng: Environmental Degradation sub-Index (EDI) có 13 ch th , mô t tính toàn v n sinh thái hay các m c suy thoái c a c a các h sinh thái. M t vùng mà các h sinh thái càng b suy thoái thì càng d b th ơ ng t n i v i các tai bi n trong t ơ ng lai. Ch có 6 trong s 57 ch th này có tr ng s là 5, các ch th còn l i có tr ng s nh nhau là 1. Thang im c a ch s th ơ ng t n môi tr ng dao ng t 1 n 7. im càng cao thì tính d b th ơ ng t n càng l n.
8. 7 III. Mô hình phát tri ển th ế gi ới hi ện nay Mô hình phát tri n kinh t xã h i hi n phát tri n theo tr c ng th ng nh m c v cho mt xã h i tiêu th , n i b c là các ho t ng kinh doanh. “Kinh doanh là s d ng nguyên li u, n ng l ng và áp d ng công ngh s n xu t ra hàng hóa, t o ra ch t th i và bán hàng hóa n ng i tiêu dùng” Kinh doanh = s ản xu ất + th ươ ng m ại Kinh doanh c n n nh ng y u t sau: o Nguyên li u r , nhân công r o Th tr ng t do o Nhu c u tiêu th cao o Vn u t , dây chuy n công ngh , k thu t, qu ng cáo, o Qu n lý, c ơ s h t ng, liên doanh, h p ng v i các i tác o Gi m trách nhi m trong x lý ô nhi m và chi phí kh c ph c ô nhi m môi tr ng. Kinh doanh là ho t ng sinh ra lãi, ngoài ra nó còn t o ra kh ng ho ng th a và kh ng ho ng thi u, th i ra môi tr ng nhi u ch t th i làm cho v n n n ô nhi m môi tr ng ngày càng tr m tr ng, bóc l t tài nguyên thiên nhiên n m c suy thoái. c im c a phát tri n theo mô hình t ng tr ng kinh t hi n nay bao g m: t ng GDP g n nh là m c tiêu duy nh t, tách ho t ng kinh t kh i h th ng xã h i và nhân v n, phát tri n kinh t không chú ý n b o t n t nhiên, gây suy thoái tài nguyên thiên nhiên và ô nhi m môi tr ng mà không tính chi phí môi tr ng vào giá thành s n ph m, không gi i quy t t n g c nghèo kh . S phát tri n trên c xem là phát tri n không b n v ng, nó t o ra nh ng ngh ch lý ca s phát tri n. Th i b - ô nhi m và suy thoái MT Tài nguyên Tiêu dùng Sn xu t Ti p th Hình1. 3. Mô hình phát tri ển m ột chi ều bi ến tài nguyên thành ch ất th ải Mô hình phát tri n không b n v ng trên có m t c tr ng r t quan tr ng là không a chi phí môi tr ng vào s n xu t, do ó càng phát tri n giá tr sinh thái phi th tr ng càng b m t i, iu này d n n các c ng ng nghèo ói s ng d a vào giá tr phi th tr ng c a h sinh thái càng b t c ot trong phát tri n, ta g i ó là hi n t ng t c ot sinh thái. M ối quan h ệ gi ữa môi tr ường và phát tri ển Có th trình bày m t cách cô ng môi tr ng là t ng h p các iu ki n s ng c a con ng i, phát tri n là quá trình c i t o và c i thi n các iu ki n ó. Gi a môi tr ng và phát tri n có m i quan h r t ch t ch . Môi tr ng là a bàn và i t ng c a phát tri n.
9. 8 Trong ph m vi m t qu c gia, m t châu l c hay trên toàn th gi i ng i ta cho r ng, tn t i hai h th ng: h th ng kinh t xã h i và h th ng môi tr ng. ”H th ng kinh t xã hi” c u thành b i các thành ph n s n xu t, l u thông, phân ph i, tiêu dùng và tích l y, t o nên m t dòng nguyên li u, n ng l ng, ch ph m hàng hóa, ph th i l u thông gi a các ph n t c u thành h . “H th ng môi tr ng” v i các thành ph n môi tr ng thiên nhiên và môi tr ng xã h i. Khu v c giao gi a hai h t o thành “môi tr ng nhân t o”, có th xem nh là kt qu tích l y m i ho t ng tích c c ho c tiêu c c c a con ng i trong quá trình phát tri n trên a bàn môi tr ng. Khu v c giao này th hi n t t c các m i quan h gi a phát tri n và môi tr ng. Môi tr ng thiên nhiên cung c p tài nguyên cho h kinh t , ng th i ti p nh n ch t th i t h kinh t . Ch t th i này có th l i h n trong môi tr ng thiên nhiên, ho c qua ch bi n r i tr v h kinh t . M i ho t ng s n xu t mà ch t ph th i không th s d ng tr li c vào h kinh t c xem nh là ho t ng gây t n h i n môi tr ng. Lãng phí tài nguyên không tái t o, s d ng tài nguyên tái t o c m t cách quá m c khi n cho nó không th h i ph c c, ho c ph c h i sau m t th i gian quá dài, t o ra nh ng ch t c h i i v i con ng i và môi tr ng s ng là nh ng ho t ng t n h i t i môi tr ng. Nh ng hành ng gây nên nh ng tác ng nh v y là hành ng tiêu c c v môi tr ng. Các ho t ng phát tri n luôn luôn có hai m t l i và h i. B n thân thiên nhiên c ng có hai m t. Thiên nhiên là ngu n tài nguyên và phúc l i i v i con ng i, nh ng ng th i c ng là ngu n thiên tai, th m h a i v i i s ng và s n xu t c a con ng i. Trong khoa h c kinh t c in không th gi i quy t thành công m i quan h ph c t p gi a phát tri n và môi tr ng. T ó n y sinh lý thuy t không t ng v “ ình ch phát tri n” (Zero or negative growth), c th là cho t c phát tri n b ng không ho c âm b o v ngu n tài nguyên không tái t o v n h u h n c a Trái t. i v i tài nguyên sinh h c c ng có “ch ngh a b o v ”, ch tr ơ ng không can thi p ng ch m vào thiên nhiên, nh t là t i các a bàn ch a c iu tra nghiên c u y . Ch ngh a b o v c ng là m t iu không t ng, nh t là trong iu ki n các n c ang phát tri n, n ơi mà tài nguyên thiên nhiên là ngu n v n cơ b n cho m i ho t ng phát tri n c a con ng i. Trong phát tri n kinh t mt ph n áng k c a ngu n nguyên li u và n ng l ng c tiêu th m t cách quá m c t i các n c phát tri n v n c khai thác t i các n c ang phát tri n. Bên c nh hi n t ng “ô nhi m do th a th i” x y ra t i các n c công nghi p phát tri n, gn ây t i h u h t các n c ang phát tri n có thu nh p th p ã x y ra hi n t ng “ô nhi m nghèo ói”. Thi u l ơ ng th c, n c u ng, nhà , thu c men, v sinh, mù ch , b t l c tr c thiên tai là ngu n g c c ơ b n c a nh ng v n môi tr ng nghiêm tr ng ang t ra cho nhân dân các n c ang phát tri n. C n nói thêm r ng s tiêu th quá m c nguyên li u và n ng l ng ca các n c phát tri n c ng ã làm cho các v n môi tr ng các n c ang phát tri n tr m tr ng h ơn. Nh n th c c nh h ng nguy h i c a ô nhi m và suy thoái môi tr ng i v i vi c phát tri n b n v ng, H i th o v Môi tr ng và Phát tri n c a Liên H p Qu c c t ch c t ngày 3/6/1992 n 14/6/1992 t i Rio De Janeiro, t i Brazil là m t ch ơ ng trình hành ng toàn c u nh m gi i quy t các v n môi tr ng và phát tri n. Khái ni m v phát tri n bn v ng- m t ch chính c a H i ngh Liên h p qu c v Môi tr ng và Phát tri n ã c ch p thu n m t cách r ng rãi. Cu c tranh lu n v m i quan h gi a môi tr ng và phát tri n c h i t t i Nguyên t c 4 c a Tuyên b Rio: “ t c s phát tri n b n v ng, b o v môi tr ng ph i là m t ph n không th tách r i c a quá trình phát tri n và không th tách bi t kh i quá trình ó”. Mi n m sau H i ngh Th ng nh Trái t 1992, nm 2002, H i ngh th ng nh th gi i v phát tri n b n v ng v i s tham gia c a 109 v nguyên th qu c gia và h ơn 45.000 i bi u c a h ơn 190 n c và các t ch c qu c t , t ch c xã h i, ã di n ra t i Johannesburg, Nam Phi. Trong xu th ã kh ng nh, t i H i ngh này, quan im v phát
10. 9 tri n b n v ng c chú tr ng v i n i dung c th là thu h p kho ng cách gi a các n c giàu và các n c nghèo trên th gi i, xoá b nghèo ói, nh ng không làm nh h ng n môi sinh. Hi ngh ã thông qua hai v n ki n quan tr ng: Tuyên b chính tr Johannesburg 2002 và K ho ch th c hi n. Hai v n ki n này kh ng nh s c p thi t ph i th c hi n phát tri n kinh t trong t ơ ng quan ch t ch v i b o v môi tr ng và b o m công b ng xã h i t t c các qu c gia, khu v c và toàn c u. B o v và qu n lý c ơ s tài nguyên thiên nhiên ph c v phát tri n kinh t - xã h i là m t n i dung quan tr ng trong K ho ch th c hi n, ây là ti n và nn t ng b o m s phát tri n b n v ng. Vi t Nam, do nh n th c c t m quan tr ng và tính b c thi t c a v n môi tr ng, ngay sau Tuyên b Rio, Nhà n c ta ã ban hành Lu t B o v môi tr ng n m 1993; sau ó ã hình thành m t h th ng các v n b n quy ph m pháp lu t và h th ng qu n lý nhà nc v b o v môi tr ng. Ngày 26 tháng 8 n m 1998, B Chính tr ã ban hành Ch th s 36-CT/TW v t ng c ng công tác b o v môi tr ng trong th i k công nghi p hoá, hi n i hoá t n c; c bi t g n ây là Ngh quy t s 41-NQ/TW ngày 15 tháng 11 n m 2004 v bo v môi tr ng trong th i k y m nh công nghi p hoá, hi n i hoá t n c, trong ó nh n m nh: “B o v môi tr ng là m t n i dung c ơ b n không th thi u trong ng l i, ch tr ơ ng và k ho ch phát tri n kinh t - xã h i c a t t c các c p, các ngành, là c ơ s quan tr ng b o m phát tri n b n v ng, th c hi n th ng l i s nghi p công nghi p hoá, hi n i hoá t n c”; “B o v môi tr ng v a là m c tiêu, v a là m t trong nh ng n i dung c ơ b n ca phát tri n b n v ng, Kh c ph c t t ng ch chú tr ng phát tri n kinh t - xã h i mà coi nh b o v môi tr ng. u t cho b o v môi tr ng là u t cho phát tri n b n v ng”. Ngh quy t i h i ng l n th IX, Chi n l c phát tri n kinh t - xã h i 10 n m (2001 - 2010) và K ho ch phát tri n kinh t 5 n m (2001 - 2005) ã kh ng nh “phát tri n nhanh, hi u qu và b n v ng, t ng tr ng kinh t i ôi v i th c hi n ti n b , công b ng xã hi và b o v môi tr ng”; “Phát tri n kinh t - xã h i g n v i b o v và c i thi n môi tr ng, bo m s hài hoà gi a môi tr ng nhân t o v i môi tr ng thiên nhiên, gi gìn a d ng sinh h c”. Phát tri n b n v ng ã tr thành ng l i, quan im c a ng và chính sách c a Nhà n c. th c hi n m c tiêu phát tri n b n v ng, nhi u ch th , ngh quy t khác c a ng, nhi u v n b n quy ph m pháp lu t c a Nhà n c ã c ban hành; nhi u ch ơ ng trình, tài nghiên c u v l nh v c này ã c ti n hành và thu c nh ng k t qu b c u; nhi u n i dung c ơ b n v phát tri n b n v ng ã i vào cu c s ng và d n d n tr thành xu th t t y u trong s phát tri n c a t n c. Qu v y, trong Báo cáo c a oàn i bi u Vi t Nam t i H i ngh Th ng nh th gi i v phát tri n b n v ng - Phát tri n b n v ng Vi t Nam - M i n m nhìn l i và con ng phía tr c, ã nêu b t các thành t u phát tri n kinh t , xã h i và b o v môi tr ng, c ng nh k ho ch c a Vi t Nam trong th i gian s p t i, ph n ánh k t qu th c hi n cam k t c a Vi t Nam khi tham d các H i ngh Th ng nh và các Di n àn qu c t trong 10 n m qua. th c hi n m c tiêu phát tri n b n v ng t n c nh các v n ki n c a ng ã ra và th c hi n cam k t qu c t , ngày 17 tháng 8 n m 2004 Th t ng Chính ph ã ban hành Quy t nh s 153/2004/Q -TTg v nh h ng chi n l c phát tri n b n v ng Vi t Nam (Ch ơ ng trình ngh s 21 c a Vi t Nam). Tr c ó, ngày 02 tháng 12 n m 2003, Th t ng Chính ph c ng ã ban hành Quy t nh s 256/2003/Q -TTg v vi c phê duy t Chi n l c Bo v môi tr ng qu c gia n n m 2010 và nh h ng n n m 2020; tháng 5 n m 2002 ã ban hành Chi n l c toàn di n v t ng tr ng và xoá ói gi m nghèo. V i nh ng m c tiêu, ni dung, nhi m v và gi i pháp c nêu trong các v n b n này, thì ây th c s là kim ch nam th c hi n phát tri n b n v ng n c ta trong nh ng n m u c a th k 21. Ch ơ ng trình ngh s 21 c a n c ta ã t ra m c tiêu phát tri n b n v ng v kinh t là “ t c s t ng tr ng n nh v i c ơ c u kinh t h p lý”, v môi tr ng là “khai thác
11. 10 hp lý, s d ng ti t ki m và có hi u qu tài nguyên thiên nhiên; phòng ng a, ng n ch n, x lý và ki m soát có hi u qu ô nhi m môi trng, b o v t t môi tr ng s ng; b o v c các vn qu c gia, khu b o t n thiên nhiên, khu d tr sinh quy n và b o t n a d ng sinh h c; kh c ph c suy thoái và c i thi n môi tr ng”. Qu n lý tài nguyên và b o v môi tr ng là m t trong ba tr c t c a phát tri n b n v ng. Qu n lý t t tài nguyên và b o v môi tr ng ph i d a trên quan im chung vì s phát tri n và ph n vinh, s b n v ng c a t n c. C n ph i th ng nh t quan im t các phía “b o v môi tr ng ph i vì phát tri n, thúc y phát tri n” và ng c l i ph i kh c ph c t tng “ch chú tr ng phát tri n kinh t mà ít quan tâm ho c coi nh v n tài nguyên và môi tr ng”. Quan im, m c tiêu phát tri n b n v ng ph i c i vào cu c s ng, ph i là ph ơ ng châm hành ng c a t ng c ơ quan, t ch c, cá nhân; ph i t khâu ho ch nh chính sách, chi n l c n t ch c th c hi n, trong c u t c ơ s h t ng n kinh doanh, phát tri n. iu ó s giúp chúng ta cùng nhau th c hi n thành công m c tiêu c a nh h ng phát tri n b n v ng Vi t Nam. Câu h i ôn t p ch ơ ng 1. 1. Khái ni m và các thành ph n c a môi tr ng. 2. Cu trúc, phân lo i và ch c n ng c a môi tr ng 3. Khái ni m v phát tri n 4. Mt s ch th v phát tri n 5. Quan h gi a môi tr ng và phát tri n
12. 11 Ch ươ ng 2 DÂN S Ố VÀ MÔI TR ƯỜNG I. Các thông s ố cơ b ản c ủa dân s ố h ọc Các thông s c ơ b n c a dân s h c là t l sinh (birth rate, natality), t l t (death rate, mortality) và t l t ng dân s (growth rate). 1. T l sinh: là s l ng con sinh ra trên 1000 ng i dân trong 1 n m. S con thì tính cho c n m, còn dân s thì l y s li u vào gi a n m tính. 2. T l t : là s ng i ch t tính trên 1000 ng i dân trong 1 n m. 3. T l t ng dân s : là hi u s gi a t l sinh và t l t (r = b - d). L u ý r ng t l tng dân s r tính trên 1000 ng i dân. Các nhà dân s h c còn dùng m t thu t ng khác mà ta c n tránh nh m l n là % t ng dân s hàng n m. Nó c tính là s l ng dân gia t ng hàng nm trên 100 ng i dân. ánh giá m c gia t ng dân s th gi i vào nh ng n m 1970 có t l sinh là 32/1000 ng i dân n m; t l t là 13/1000 ng i dân n m, nh th t l t ng dân s t ơ ng ng là (32- 13)/1000 hay 19/1000 ng i dân/n m t c là 1,9%/n m. Có m t m i t ơ ng quan gi a ph n tr m t ng dân s hàng n m và th i gian t ng g p ôi dân s . Bảng 2.1. Mối t ươ ng quan gi ữa % t ăng dân s ố hàng n ăm và th ời gian t ăng g ấp đôi dân s ố. Ph ần tr ăm t ăng dân s ố Th ời gian t ăng g ấp đôi dân s ố 0,5 140 0,8 87 1,0 70 2,0 35 3,0 23 4,0 17 Qua b ng trên chúng ta có th th y r ng, th i gian t ng g p ôi dân s th c t th ng nhanh h ơn so v i lý thuy t. iu này do các cá th sau khi c sinh ra, sau ó s tham gia vào quá trình sinh s n, vì v y làm cho th i gian g p ôi dân s t ng nhanh lên. Các t l sinh, t nh ã nói trên ây c các nhà dân s h c g i là t l sinh, t thô (crude birth rate, crude death rate). G i là thô vì nó không thông tin gì v s khác nhau gi a các nhóm tu i. T l sinh, t thô r t d thu th p t các th ng kê dân s h c. M c dù v n c s d ng nh ng dùng nó phân tích d b qua nhi u iu quan tr ng. Do v y, các nhà dân s h c a thêm m t s ch s n a ó là: + T ỷ l ệ sinh s ản chung GFR (General Fertility Rate): thông s này ch s l ng con ra c a 1.000 ph n tu i t 15 - 44, t c là nhóm tu i sinh c a n gi i. Ch s này ph n nh c th và rõ ràng h ơn v m c gia t ng dân s . Trung bình m t ph n Châu Âu ch có 1 n 2 con, Châu Á 4 - 5 con, còn Châu Phi và M La tinh có n 6 - 8 con. Mt dân s n nh là m t dân s khi t l sinh, t và thành ph n tu i không thay i vi thi gian. Dân s này v n có th t ng, gi m ho c gi nguyên s l ng hay ng yên. Mu n cho dân s ng yên thì t l sinh b ng t l t . Tr ng h p này còn c g i là dân s tng tr ng không ZPG (Zero Population Growth).
13. 12 + T ỷ l ệ sinh s ản nguyên NRR (Net Reproduction Rate): là s con gái do m t ph n (hay nhóm ph n ) sinh ra trong su t i s ng c a mình. N u NRR > 1 thì dân s y ang tng, và ng c l i n u NRR <1 thì dân s y ang gi m. Còn khi NRR = 1 thì dân s y ng yên. + T ỷ l ệ sinh s ản t ổng c ộng, T ổng t ỷ su ất sinh TFR (Total Fertility Rate): s con sinh ra tính cho m t ph n (m t cp v ch ng). Trong qui ho ch dân s , mu n cho dân s dng c n ph i làm cho NRR = 1 hay TFR = 2. II. C ấu trúc dân s ố và tháp tu ổi Cho n nay, chúng ta m i ch c p n s l ng ng i dân trên th gi i hay t ng nc mà ch a ý n c u trúc thành ph n n i t i c a s dân y: thành ph n tu i và t l gi i tính c a dân s . Chính nh ng y u t này nh h ng l n n bi n ng dân s . Mt khác, dân s th hi n t ơ ng quan gi a s dân các l p tu i khác nhau c a dân s , ta g i là tháp tu i (Hình 2.1.). Hình 2.1. Tháp dân s ố Vi ệt Nam n ăm 2000 Hình d ng c a tháp tu i th hi n c u trúc thành ph n tu i c a dân s . Nhìn tháp tu i ta có th th y xu t hi n th bin ng c a dân s . Khi phân tích tháp tu i ta chú ý n 3 nhóm tu i: tu i d i 15 là ti m n ng c a dân s trong t ơ ng lai g n, tu i 15 - 64 là nhóm sinh ca dân s , tu i trên 65 là s ng i già không lao ng, ph thu c vào xã h i. các n c kém phát tri n, s dân d i 15 tu i chi m 1 t l l n g i cho ta m t s bùng n dân s trong th i gian s p t i. III. S ự gia t ăng dân s ố th ế gi ới Các s li u th ng kê ch m i có c t n m 1650 nên các c tính v dân s và s bi n ng c a nó th i gian tr c ó ch là trên c ơ s suy lu n. N u suy di n t s li u m t dân c a các b l c nguyên thu còn s ng n ngày nay thì vào n m 8000 tr c công nguyên, dân s th gi i ch kho ng 5 tri u ng i. K t th i ó n nay, khi ã có nh ng s li u th ng kê u tiên (th k XVIII), ta ã c tính c s bi n ng dân s trong th i gian này. Ph ơ ng pháp tính là suy lu n t s li u thu c các c ng ng dân c nông nghi p hi n nay và các d n li u v kh o c h c. Phép tính cho ta dân s vào u công nguyên c kho ng 200 - 300 tri u ng i. Dân s n m 1650 c kho ng 500 tri u ng i. S dân này t ng g p ôi thành 1 t vào n m 1850, sau ó tng g p ôi l n n a thành 2 t vào kho ng n m 1930 và 4 t vào n m 1975 (B ng 2.2.).
14. 13 Bảng 2.2. Th ời gian t ăng g ấp đôi dân s ố th ế gi ới Th i gian Dân s th gi i Th i gian t ng g p ôi (n m) 8000 B.C. 5 tri u 1500 1650 A.D. 500 tri u 200 1850 A.D. 1 t 80 1930 A.D. 2 t 45 1975 A.D. 4 t Cn l u ý r ng không ch là dân s t ng mà c "ch s gia t ng" c a dân s c ng t ng. Mt cách hi u ý ngh a c a ch s gia t ng dân s là thông qua kho ng th i gian mà dân s tng g p ôi. Theo nh di n gi i trên, v i dân s là 5 tri u ng i vào n m 8000 tr c công nguyên và 500 tri u ng i vào n m 1650 t c là t ng 100 l n (kho ng 6-7 l n t ng g p ôi) trong kho ng 9.000 -10.000 n m: S l n dân s g p ôi theo th i gian nh sau: Dân s ố 5 10 20 40 80 160 320 640 (tri ệu) Lần g ấp đôi 1 2 3 4 5 6 7 (T 5 tri u lên 10 tri u là l n g p ôi th nh t, t 10 tri u lên 20 tri u là l n g p ôi th hai ) Nh v y, th i gian t ng g p ôi dân s trung bình là 1500 n m. Ti p theo dân s tng g p ôi t 500 tri u n 1 t m t 200 n m; t 1 t lên 2 t m t 80 n m và t 2 t lên 4 t mt 45 n m. S dân 4 t c ghi nh n vào n m 1975. Tính theo ch s gia t ng dân s vào nm 1970 thì th i gian t ng g p ôi lúc y c tính là 36 n m. V i suy di n nh v y thì trái t s có 8 t vào n m 2010. Ph ơ ng pháp d báo theo ki u qui n p nh trên không tính n vai trò tích c c c a loài ng i trong v n iu ch nh s gia t ng dân s . Theo d báo c a Ngân hàng th gi i, tc t ng tuy t i c a dân s th gi i gi m t 1,9% vào nh ng n m 1970 n 1,7% vào nh ng n m 1990 và kho ng 1% n m 2030. Theo các s li u khác nhau v t c t ng tr ng dân s th gi i, dân s th gi i vào n m 2050 s có các giá tr : T c t ng trung bình 1,7% dân s th gi i là 14 t ; t c t ng trung bình 1% dân s th gi i là 10 t , và n u t c t ng trung bình 0,5% dân s th gi i s là 7,7 t . 1. Giai on t kh i thu n cu c cách m ng nông nghi p (7000 – 5500 BC) T tiên loài ng i xu t hi n vài tri u n m tr c ây c tính kho ng 125.000 ng i và t p trung s ng n ơi mà ngày nay chúng ta g i là Châu Phi. Ngay t khi y, t tiên ca chúng ta ã có m t n n v n hoá "sáng t o" c g i là "cách m ng v n hóa" th i nguyên thu , truy n t i tr c n i sau. Th i k này, v n hoá c truy n mi ng t ng i già n ng i tr trong các b l c. N i dung g m cách s n b t, hái l m, ch bi n th c n, quy c xã h i, cách xác nh k thù, Do có m t n n v n hoá nh v y nên ã có th phân bi t loài ng i v i loài v t. S ti n hoá c a loài ng i g n li n v i s phát tri n c a não b . Não b phát tri n v a là k t qu , v a là ng l c cho s phát tri n v n hoá xã h i ti p theo. S ti n hoá não b nh v y di n ra cho n kho ng 200.000 n m tr c ây khi xu t hi n các cá th mi khác h n v ch t c a cùng loài mà ta g i là ng i "khôn ngoan" Homo sapiens . Não b ca ng i khéo tay Homo sabilis ch có kho ng 500 cm 2 còn c a ng i "khôn ngoan" lên n kho ng 1300 cm 2.
15. 14 S ti n hoá v v n hoá ã có m t s tác ng ph t i s gia t ng dân s . Dân s th i k này có t l sinh kho ng 40/1000-60/1000. Ti n b v v n hoá làm gi m nhi u t l t . T l t di m c t l sinh m t chút và t l t ng dân s th i k này c tính là 0,0004%. 2. Giai on cách m ng nông nghi p (t n m 7000 - 5500 tr c công nguyên n n m 1650) Hu qu c a cách m ng v n hoá i v i dân s trái t là không áng k n u em so sánh v i thành qu mà sau này do cu c cách m ng nông nghi p em l i. Ch a th xác nh rõ là b t u khi nào thì nh ng ng i Homo sapiens h tr các ho t ng s n b t và hái l m bng ho t ng canh tác nông nghi p. Các nghiên c u kh o c cho th y canh nông ã xu t hi n vào kho ng 7000 - 5500 n m tr c Công nguyên vùng Trung ông t c là Iran, Ir c ngày nay. ây th c s là b c ngo t quy t nh n l ch s ti n hoá c a nhân lo i. K t qu ca nó là t l sinh t ng lên trong khi t l t gi m i. L p lu n có lý ây là do t túc c lơ ng th c, th c ph m, ngu n dinh d ng phong phú h ơn, t l sinh t ng sau ó là vi c s n xu t c l ơ ng th c t i ch ã cho phép con ng i nh c t i m t n ơi. Con ng i ã có d tr th c n vào kho dùng lâu dài. S n xu t nông nghi p phát tri n, nhà nông có kh n ng nuôi s ng không ch gia ình mình. Các thành viên c a c ng ng chuy n sang các ho t ng khác. M c s ng c c i thi n ã thúc y gia t ng dân s . S phân hoá v m t chính tr và xã h i c a c ng ng xu t hi n. Tu i th c a con ng i giai on này cao h ơn so v i giai on tr c (giai on nguyên thu tu i th c tính kho ng 25 - 30 tu i). Vào cu i giai on cách m ng nông nghi p, s gia t ng dân s không c ti p di n liên t c nh tr c, có lúc t ng, có lúc gi m, nh ng nhìn chung v n là t ng. N n v n minh nhân lo i lúc ti n tri n, lúc l i t t h u, suy thoái; th i ti t lúc thu n l i, lúc khó kh n, m t mùa ri d ch b nh, chi n tranh, tt c u là các y u t tác ng tr c ti p hay gián ti p n dân s. 3. S gia t ng dân s vào giai on ti n công nghi p (1650 - 1850) Gi a th k XVII là m t giai on n nh và hòa bình sau ch kinh t phong ki n. Cùng v i cu c cách m ng nông nghi p Châu Âu thì cu c cách m ng th ơ ng m i c ng ang tr thành ng l c chính. Nó ã phát tri n nhanh chóng th k XVIII. Giá nông s n t ng và nhu c u cung c p cho các thành ph t ng ã làm cho nông nghi p càng phát tri n. Hàng lo t cây, con, nuôi tr ng ã xu t hi n. Tr ng tr t và ch n nuôi ã phát tri n, n n ói b y lùi, dch b nh ít x y ra. K t qu là dân s trên th gi i tr c h t là Châu Âu t ng v t. Thêm vào ó là s ki n khám phá Tây Bán C u. N m 1500 t l t canh tác Châu Âu là 10 ng i/km 2 thì nay c ng g p c Tây Bán C u, con s ó là 2 ng i/km 2. Di n tích t ai không còn h n ch , nhi u qu c gia và dân t c tr nên giàu có, dân s t ng nhanh. Nh khai phá Tây Bán C u, có 2 gi ng cây tr ng m i có s n l ng cao là ngô và khoai tây. 4. S chuy n ti p dân s S chuy n ti p dân s là quá trình chuy n i dân s c a m t s qu c gia t vi c có t l sinh và t l t cao sang t l sinh và t l t th p. S chuy n ti p dân s khác nhau các qu c gia khác nhau theo th i gian b t u và th i gian th c hi n quá trình chuy n ti p. Trong các n c phát tri n, quá trình kéo dài h ơn 150 n m, b t u t th k 18 và ti p t c cho n ngày nay. i v i các n c kém phát tri n, quá trình này b t u ch m h ơn vào nh ng n m u c a th k 20 và nhanh h ơn nh nh ng c i thi n v ch m sóc s c kho và y t trong nh ng n m g n ây, làm gi m t l t , c bi t i v i tr em s ơ sinh và gia t ng tu i th . Nhìn chung, quá trình chuy n ti p dân s bao g m 3 giai on: Giai on 1: Trong th i k u c a cu c cách m ng công nghi p, các qu c gia ph ơ ng Tây có t l sinh và t cao. T l sinh cao do nhu c u ông con lao ng trong các nông tr i, còn t l t cao do b nh t t và thi u v sinh. Do t l sinh cao và t l t c ng cao
16. 15 nên dân s t ơ ng i n nh và s gia t ng dân s trong giai on này t ơ ng i ch m. Th nh tho ng có m t vài b nh d ch làm gia t ng t l t trong m t vài n m. Giai on 2: Vào gi a th k 18, t l t các n c Châu Âu gi m xu ng th p ch yu nh vào vi c c i thi n iu ki n sinh ho t do cu c cách m ng công nghi p t o ra. Các ti n b v nông nghi p, công nghi p, giao thông r i n các ti n b v y t , v sinh d ch t ã làm cho t l t Châu Âu gi m t 22 - 24/1000 dân/n m, xu ng còn 18 - 20/1000 dân/n m vào nm 1900. Tuy nhiên t l sinh v n còn cao, iu ó làm cho dân s Châu Âu t ng v t trong th i gian này. Sau ó, nh có công nghi p hoá, iu ki n s ng c c i thi n thì yêu c u ông con cái lao ng không còn có ý ngh a n a và khuynh h ng thích s ng c thân t ng lên. Khác v i xã h i nông nghi p, trong xã h i công nghi p, tr em không còn là ng i s n xu t mà tr thành ng i tiêu th . Thêm vào ó, giáo d c c nâng cao, k ho ch hoá gia ình c th c hi n t t h ơn ã làm cho t l sinh gi m xu ng các n c phát tri n trong su t th k 20. Dân s trong giai on này v n còn t ng nh ng ã b t u có xu h ng h xu ng. i v i các n c kém phát tri n, hi n v n ang còn giai on gi a c a s chuy n ti p dân s . Ví d nh Kenia t l sinh là 32/1000 trong khi ó t l t là 14/1000, làm cho s gia t ng dân s v n còn cao. Giai on 3: Vào cu i th k 20, t l sinh và t l t các n c phát tri n u m c th p, tuy nhiên t l sinh có cao h ơn t l t m t ít (ví d nh M là 14/9) hay m t s nc khác t l sinh th p h ơn t l t (ví d nh c là 9/11). S di dân t các n c kém phát tri n vào các n c phát tri n trong giai on này ã góp ph n vào vi c gia t ng dân s i v i các n c phát tri n. Giai Giai Giai âoaûn 1 âoaûn 2 âoaûn 3 ö t Tyí lãû vaì Tyí lãû Tyílãû sinh Hình 2.2 . S chuy n ti p dân s 5. S gia t ng dân s th gi i th k XX Quá trình chuy n ti p dân s trên ây các n c ph ơ ng Tây còn ti p di n sang c th k XX. M c dù có t l sinh gi m và có m t s l ng l n dân di c sang Châu M nh ng nhi u n c Châu Âu v n có dân s t ng áng k . T l t ng bình quân hàng n m c a dân s th gi i là kho ng 0,8%. T n m 1850 - 1950 dân s th gi i t ng t 1 t lên 2,5 t ng i. Trong quãng th i gian này, dân s Châu Á tng ch a n hai l n, B c M t ng 6 l n và Châu M La tinh t ng 5 l n (B ng 2.3.). Sang th k XX, khuynh h ng trên thay i d n. n nh ng n m 1930 m t vài nc Châu Âu t l sinh gi m xung nhanh h ơn t l t và làm cho s gia t ng dân s ch ng li. Sau chi n tranh th gi i th hai, iu ki n sinh s ng c c i thi n nhi u, t l sinh t ng cao h ơn t l t nhi u bù p l i nh ng t n th t v ng i trong chi n tranh, tình tr ng này kéo dài n nh ng n m 1960. Sau nh ng n m 1940 -1950 do y lùi c d ch b nh nên t l t gi m áng k . Nh ng y u t t o nên s chuy n ti p dân s các n c phát tri n h u nh
17. 16 li không có c ý ngh a nh v y các n c kém phát tri n, các n c này, t l sinh v n rt cao. Bảng 2.3. Dân s ố th ế gi ới trong giai đoạn 1850 - 1950. Th gi i Châu Phi Bc M C.M Latinh Châu Á Châu Âu 1850 1.131 97 26 33 700 274 1950 2.495 200 167 163 1.376 576 T nh ng n m 1940, dân s th gi i b c vào giai on m i: chuy n t l sinh và t cao sang t l sinh cao còn t l t th p. Ta có giai on bùng n dân s . N u quãng th i gian 1940 -1950 t l t ng dân s hàng n m c a th gi i là 0,9% thì t n m 1950 -1960 con s này là 1,8% và t nh ng n m 1960 n nay t l t ng dân s hàng n m dao ng trong kho ng 1,7% n 2,1%. Dân s th gi i kho ng 6,7 t ng i (gi a n m 2008) v i t l sinh t ng dân s hàng nm là 1,2%. Mt dân s là 49 ng i/km 2. Tu i th bình quân kho ng 68 tu i; trong ó nam gi i là 67 còn n gi i là 70. n n m 2025 dân s th gi i kho ng 8 t và vào n m 2050 kho ng 9,35 t ng i. Các n c ang phát tri n chi m m t t l áng k . 6. Dân s Vi t Nam 0 Tính n gi a n m 2008 dân s VN là 86,2 tri u ng i, t l sinh là 17 /00 t l t là 0 5 /00 t ng tr ng hàng n m là 1,3%, ng hàng th 13 trên th gi i; hàng th 3 ông Nam Á, sau Indonesia kho ng 240 tri u ng i và Philippines kho ng 90,5 tri u ng i. Tu i th bình quân kho ng 73 tu i; trong ó nam gi i là 71 còn n gi i là 75. Dân s Vi t Nam t p trung ch y u vào các t nh ng b ng B c B và Nam B . Vi t Nam là n c có c u trúc dân s tr . Dân s t 0 n 14 tu i chi m kho ng 26% tng s dân, t 15 n 64 chi m 67% và 65 tu i tr lên chi m 7%. T l gi i tính có s thay i gi a các t nh, các vùng do nh h ng c a di dân và do hu qu c a chi n tranh. Cng ng dân t c Vi t Nam g m 54 dân t c, trong ó ng i Vi t (Kinh) chi m a s, 87% dân s c n c. Các dân t c còn l i sinh s ng r i rác su t t B c vào Nam, nh ng ch chi m 13% dân s toàn qu c. Dân s Vi t Nam t p trung ch y u vào các t nh ng b ng B c B và Nam B . Mt dân s trung bình c a Vi t Nam n m 2008 kho ng 260 ng i/km 2, cao h ơn m t dân s trung bình c a th gi i kho ng 6 l n. Vn c khai thác lâu i, ng b ng Sông H ng t ch t ng i ông, m t dân s lên t i 1.125 ng i/km 2. ng b ng Sông C u Long có m t 405 ng i km 2. Các t nh mi n núi B c B và Tây Nguyên có m t dân c th a nh t, ch kho ng 50 ng i/km 2. S khác bi t l n c a các ngu n tài nguyên thiên nhiên và môi tr ng gi a các vùng ã nh h ng rõ nét t i phân b dân c và kinh t Vi t Nam. Mc dù m c sinh gi m nhanh, nh ng qui mô dân s Vi t Nam ngày m t l n do dân s tng thêm trung bình m i n m còn m c cao. T nay n n m 2010, trung bình m i n m dân s Vi t Nam t ng thêm kho ng 1 tri u ng i. V n dân s bao g m c qui mô, c ơ c u, ch t lng dân s và phân b dân c , là nh ng thách th c l n i v i s phát tri n b n v ng t nc và nâng cao ch t l ng cu c s ng nhân dân c hi n t i và trong t ơ ng lai. Trong chi n l c phát tri n kinh t xã h i Vi t Nam giai on 2001 - 2010, chi n l c Dân s Vi t Nam 2001 - 2010 là m t b ph n c a chi n l c phát tri n kinh t - xã h i, là nn t ng quan tr ng trong trong chi n l c phát tri n con ng i c a ng và nhà n c. Chi n
18. 17 lc này t p trung gi i quy t các nhi m v v a có tính c p bách v a có tính lâu dài thu c l nh vc dân s g n v i phát tri n trên c ơ s nh ng u tiên phát tri n c a t n c trong th p k u c a th k 21 và nh h ng c a h i ngh qu c t v Dân s và Phát tri n 1994. Th c hi n t t các m c tiêu c a chi n l c dân s là tr c ti p góp ph n nâng cao ch t l ng cu c sng, phát tri n ngu n nhân l c ch t l ng cao ph c v ti n trình công nghi p hoá và hi n i hoá t n c. Cn c vào b i c nh kinh t - xã h i, nh ng thách th c c a v n dân s i v i s phát tri n b n v ng và nh h ng c a chi n l c phát tri n kinh t xã h i 2001 - 2010, Chi n lc dân s 2001 - 2010 s t p trung gi i quy t các v n sau: - Ti p t c gi m s c ép c a s gia t ng dân s nh m s m n nh qui mô dân s m c hp lý - Gi i quy t ng b , t ng b c và có tr ng im t ng y u t c a ch t l ng, c ơ c u dân s và phân b dân c ngu n nhân l c th c s tr thành th m nh và tài s n vô giá c a t n c cho c hi n t i và mai sau. - Xây d ng và ki n toàn c ơ s d li u qu c gia v dân c nh m t n d ng th m nh c a yu t dân s và l ng ghép y u t dân s trong vi c ho ch nh chính sách và l p k ho ch. Mc tiêu t ng quát c a Chi n l c dân s Vi t Nam giai on 2001 - 2010 là "Th c hi n gia ình ít con, kho m nh, ti n t i n nh qui mô dân s m c h p lý có cu c s ng m no h nh phúc, nâng cao ch t l ng dân s , phát tri n ngu n nhân l c ch t l ng cao áp ng nhu c u công nghi p hoá, hi n i hoá góp ph n vào s phát tri n nhanh và b n v ng t nc". IV. Gia t ăng dân s ố và các v ấn đề v ề tài nguyên và môi tr ường 1. Tác ng môi tr ng c a s gia t ng dân s Tác ng môi tr ng c a s gia t ng dân s th gi i có th mô t b ng công th c t ng quát c a Ehrlich và Holdren: I = PAT I = (Environmental Impact) Tác ng Môi tr ng P = Dân s (Population) A = (Affluence) c a c i v t ch t (ph n nh s tiêu th / u ng i) T = (Technology) công ngh (ph n nh s ô nhi m trong vi c tiêu th ) I đối v ới 1 ng ười M ỹ t ươ ng đươ ng: • 20 ng i Costa Rica • 70 ng i Bangladesh Mt tr em M sinh ra ngày nay, trong su t i s ng c a mình tác ng g p 250 l n mt tr em vùng c n sa m c Sahara-Châu Phi Hng n m dân s c a M t ng = 2.9 tri u, t ơ ng ơ ng v i • 58 tri u ng i Costa Rica (ds 4.1 tri u) • 203 tri u ng i Bangladesh (ds 150 tri u) Sử d ụng n ăng l ượng - 1 ng ười M ỹ = • 2 Japanese • 6 Mexicans • 13 Chinese • 32 Indians • 372 Ethiopians
19. 18 Hng n m dân s c a M t ng = 2.9 tri u • Tơ ng ơ ng v i vi c s d ng n ng l ng • 92.8 tri u ng i n • 1,079 t ng i Ethiopia! Tác ng môi tr ng c a s gia t ng dân s hi n nay trên th gi i bi u hi n các khía cnh: - S c ép l n t i tài nguyên thiên nhiên và môi tr ng trái t do khai thác quá m c các ngu n tài nguyên ph c v cho các nhu c u nhà , s n xu t l ơ ng th c, th c ph m, s n xu t công nghi p, làm gi m m c tiêu th bình quân u ng i i v i các ngu n tài nguyên tái to (B ng 2.4.). Bảng 2.4. D ự báo thay đổ i dân s ố và bình quân đầu ng ười các ngu ồn tài nguyên đến n ăm 2010. 1990 2010 % thay i % thay i theo u ng i Dân s (tri u) 5.290 7.030 33 ánh b t cá (tri u t n) 85 102 20 -10 t t (tri u ha) 237 277 17 -12 t tr ng tr t (tri u ha) 1.444 1.516 5 -21 t i và ng c (tri u ha) 3.402 3.540 4 -22 Rng (tri u ha) 3.413 3.165 -7 -30 Ngu n: Postel,S. 1994. - T o ra các ngu n th i t p trung v t quá kh n ng t phân h y c a môi tr ng t nhiên trong các khu v c ô th , khu s n xu t nông nghi p, công nghi p. - S chênh l ch v t c phát tri n dân s gi a các n c công nghi p hóa và các nc ang phát tri n gia t ng, d n n s nghèo ói các n c ang phát tri n và s tiêu phí d th a các n c công nghi p hóa. S ch nh l ch này ngày càng t ng gi a ô th và nông thôn, gi a các n c phát tri n công nghi p và các n c kém phát tri n d n n tình tr ng di dân m i hình th c. N c M ch chi m 4,7% dân s th gi i, nh ng tiêu th 25% các ngu n tài nguyên th gi i và th i ra 25 - 30% ch t th i. So sánh v i m t ng i dân n thì m t ng i M tiêu th : thép g p 50 l n; n ng l ng 56 l n; gi y và cao su t ng h p 170 ln; nhiên li u ô tô 250 l n và 300 l n h ơn các ch t plastic. C ng m t ng i M , tiêu th ng cc g p 5 ng i Kenya; tiêu th n ng l ng g p 150 ng i Banglades và 500 l n ng i Ethiopia. - S gia t ng dân s ô th và hình thành các thành ph l n, các siêu ô th , làm cho môi tr ng khu v c ô th có nguy c ơ b suy thoái nghiêm tr ng. Ngu n cung c p n c s ch, nhà , cây xanh không áp ng cho s phát tri n dân c . Ô nhi m môi tr ng không khí, môi tr ng n c gia t ng. Các t n n xã h i và v n qu n lý xã h i trong ô th ngày càng khó kh n. 2. Quan h gi a dân s và tài nguyên - Dân s và tài nguyên t ai: h ng n m trên th gi i có g n 70.000 km 2 t canh tác b hoang m c hóa do s gia t ng dân s . Di n tích t canh tác vì th b thu h p l i, kinh t nông nghi p tr nên khó kh n h ơn. Hoang m c hóa ang e d a g n 1/3 di n tích trái t, nh hng n cu c s ng c a ít nh t 850 tri u ng i. M t di n tích l n t canh tác b nhi m m n và không còn kh n ng tr ng tr t do tác ng gián ti p c a con ng i.
20. 19 Vi t Nam t n m 1978 n nay, kho ng 130.000 ha t b l y cho th y l i; 63.000 ha cho phát tri n giao thông; 21.000 ha cho phát tri n công nghi p. - Dân s và tài nguyên r ng: Dân s gia t ng d n n thu h p di n tích rng do khai thác g , phá r ng làm r y, m ng giao thông, tàn phá h sinh thái, R ng nhi t i ang b tàn phá v i m c kho ng 15 tri u ha m i n m. Ph n l n vùng nhi t i khô, s suy gi m di n tích r ng do vi c ch t g , th gia súc ho c tr ng tr t làm k sinh nhai. R ng tàn phá khi n cho kho ng 26 t t n t b m t b r a trôi h ng n m, thiên tai l l t x y ra th ng xuyên và kh c li t h ơn. Vi t Nam nghiên c u cho th y, c t ng dân s 1% d n n 2,5% r ng b m t i. - Dân s và tài nguyên n c: tác ng chính c a vi c gia t ng dân s i v i tài nguyên n c nh sau: + làm gi m di n tích b m t ao, h và sông + làm ô nhi m các ngu n n c do ch t th i, các lo i thu c tr sâu và di t c + làm thay i ch th y v n dòng ch y sông su i (do phá r ng, xây d ng p và công trình th y l i, rác th i b i l ng, ) Ch ơ ng trình nghiên c u v n c c a UNESCO ch rõ ra r ng, n m 1985 các ngu n nc s ch trên trái t trên u ng i còn d i dào v i trên 33.000 m3/ng i/n m, nh ng hi n nay ã gi m xu ng ch còn 8.500 m 3/ng i/n m. Dân s và khí quy n: vi c t ng dân s các n c phát tri n và ang phát tri n ch u gn 2/3 trách nhi m trong vi c gia t ng l ng CO 2. T i nhi u trung tâm công nghi p l n, các khí th i CO, CO 2 và NOx ang ngày càng c a vào khí quyn. Môi tr ng không khí các thành ph ông dân và khu công nghi p ang ngày càng b ô nhi m nghiêm tr ng. Khí hu toàn c u bi n i theo h ng nóng d n lên g n nh là k t qu tác ng tr c ti p c a vi c gia t ng dân s . Câu h i ôn t p ch ơ ng 2. 1. Các thông s c ơ b n c a dân s h c 2. S gia t ng dân s th gi i 3. Các giai on c a chuy n ti p dân s 4. Tác ng môi tr ng c a s gia t ng dân s 5. Quan h gi a dân s và tài nguyên
21. 20 Ch ươ ng 3 MỘT S Ố V ẤN ĐỀ V Ề PHÁT TRI ỂN VÀ MÔI TR ƯỜNG I. Phát tri ển du l ịch và môi tr ường Ngày nay, trong ph m vi toàn th gi i, du l ch ã tr thành nhu c u không th thi u c trong cu c s ng c a con ng i và ho t ng du l ch ang tr thành m t ngành kinh t quan tr ng nhi u n c. Trong iu ki n kinh t phát tri n, du l ch là m t ho t ng bình th ng c a m i ng i dân. Du l ch là ho t ng nh n th c có m c tiêu không ng ng nâng cao i s ng tinh th n cho con ng i, c ng c hòa bình và tình h u ngh gi a các dân t c. Du l ch là m t hi n t ng kinh t xã h i c a hàng t ng i trên th gi i v i b n ch t kinh t là s n xu t và cung c p hàng hóa th a mãn nhu c u v t ch t, tinh th n c a khách. Du l ch th ng mang l i hi u qu kinh t cao và th ng c m nh danh là ngành "công nghi p không khói". T ch c Du lch th gi i (UNWTO) ã a ra các d báo v s phát tri n ngành du lch th gi i trong 20 n m u c a th k 21. N m 1995 c l y là n m c ơ s tính toán, so sánh và d báo cho các n m 2000, 2010 và 2020: Bảng 3.1. D ự báo l ượng khách du l ịch (tri ệu l ượt khách) Năm c ơ s ở Tỷ l ệ % t ăng Th ị ph ần để tính Năm d ự báo tr ưởng TB hàng (%) Khu v ực năm 1995 2010 2020 1995 – 2010 1995 2020 C th gi i 565,4 1.006,4 1.561,1 4,1 100 100 Châu Phi 20,2 47,0 77,3 5,5 3,6 5,0 Châu M 108,9 190,4 282,3 3,9 19,3 18,1 Bc Á và T.B. 81,4 195,2 397,2 6,5 14,4 25,4 Dơ ng Châu Âu 338,4 527,3 717,0 3,0 59,8 45,9 Nam Á 4,2 10,6 18,8 6,2 0,7 1,2 Nh v y, d báo c a UNWTO cho n n m 2020 c di n gi i nh sau: - T c t ng tr ng trung bình c a du l ch th gi i là 4,1% và l ng khách du l ch qu c t s t t i con s 1,56 t l t ng i vào n m 2020. Trong ó Châu Âu s có 717 tri u lt khách du l ch, chi m v trí hàng u khi so sánh gi a các Châu l c. Châu Á - Thái Bình Dơ ng ng th hai v i kho ng 397 tri u l t, Châu M ng th ba v i kho ng 282 tri u lt. - B c Á - Thái Bình D ơ ng, Châu Phi, và Nam Á c d báo có m c t ng tr ng du lch kho ng 5%/n m, cao h ơn m c trung bình c a toàn th gi i. Châu Âu và Châu M s có ch s t ng tr ng th p h ơn ch s trung bình 4,1% nêu trên. - Châu Âu ti p t c duy trì th ph n khách du l ch cao nh t th gi i, dù cho nó có b gi m t 59,8% vào n m 1995 xu ng còn 45,9% vào n m 2020. Nm 2005, khi phân tích ho t ng du l ch và l hành, H i ng Du l ch và L hành Th gi i (WTTC) ã công b Báo cáo D báo du l ch cho 174 n c t i H i ngh c p cao v du l ch và l hành toàn c u l n th V h p New Dehli - n :
22. 21 - 10 qu c gia t ng tr ng du l ch m nh nh t là: 1. Montenegro (9,9%) 2. Trung Qu ốc (9,2%) 3. Ấn Độ (8,6%) 4. Reunion (8,3%) 5. Croatia (7,8%) 6. Sudan (7,7%) 7. Vi ệt Nam (7,7%) 8. Lào (7,6%) 9. Cộng hòa Séc (7,5%) 10. Guadeloupe (7,2%) . - D báo t c t ng tr ng trung bình hàng n m c a du l ch và l hành th gi i t 2006 - 2015 là 4,6% v i doanh s d ki n t 6,201.49 t USD, t ơ ng ơ ng 10,6% t ng GDP toàn c u. Nh v y, ngành du l ch c a Vi t Nam c ng c d báo s duy trì m c 7,7%, cao th by th gi i. Theo T ng c c Du l ch Vi t Nam thì n m 2004 c coi là n m thành công khi l n u tiên du l ch Vi t Nam l p k lc thu hút c 2,9 tri u khách qu c t , t ng 19% so vi 2003. Trong quý m t n m 2005 l ng du khách n c ngoài n Vi t Nam c ng ã t ng gn 23% so cùng k n m 2004, t 900.000 khách. Vi t Nam ã thu hút c 3,4 tri u du khách n c ngoài trong n m 2005. Theo quy ho ch phát tri n du l ch Vi t Nam, c n ph i áp ng yêu c u ón ti p kho ng 9 tri u du khách qu c t và 25 tri u du khách n i a vào n m 2010. Du l ch có 4 ch c n ng chính: - Ch c n ng xã h i th hi n trong vai trò ph c h i s c kho và t ng c ng s c s ng cho nhân dân, - Ch c n ng kinh t th hi n trong vi c t ng kh n ng lao ng c a nhân dân và t o ra công vi c làm n m i cho xã h i, - Ch c n ng sinh thái th hi n trong vi c t o ra môi tr ng s ng n nh v m t sinh thái, - Ch c n ng chính tr th hi n trong vai trò c ng c hòa bình và tình oàn k t c a các dân t c, 1. Các tác ng c a du l ch n môi tr ng 1.1. Tác ng tích c c - Bo t n thiên nhiên : Du l ch góp ph n kh ng nh giá tr và góp ph n vào vi c b o tn các di n tích t nhiên quan tr ng, phát tri n các khu b o t n, v n qu c gia, các im v n hoá. - Tng c ng ch t l ng môi tr ng: Du l ch có th cung c p nh ng sáng ki n cho vi c làm s ch môi tr ng thông qua ki m soát ch t l ng không khí, n c, t, ô nhi m ti ng n, rác th i và các v n môi tr ng khác thông qua các ch ơ ng trình quy ho ch c nh quan, thi t k xây d ng và duy tu b o d ng các công trình ki n trúc. - cao môi tr ng : Vi c phát tri n các c ơ s du l ch c thi t k t t có th cao giá tr các c nh quan. - Ci thi n h t ng c ơ s : Các c ơ s h t ng c a a ph ơ ng nh sân bay, ng sá, h th ng c p thoát n c, x lý ch t th i, thông tin liên l c có th c c i thi n thông qua ho t ng du l ch. - Tng c ng hi u bi t v môi tr ng c a c ng ng a ph ơ ng thông qua cao các giá tr v v n hóa và thiên nhiên c a các im du l ch làm cho c ng ng a ph ơ ng t hào v di s n c a h và g n li n vào ho t ng b o v các di s n v n hóa du l ch ó. Du l ch có nhi u l i ích i v i s phát tri n kinh t c a các qu c gia, nh ng ho t ng du l ch c ng ti m n các tác ng tiêu c c i v i môi tr ng và phát tri n b n v ng. 1.2. Tác ng tiêu c c - nh h ng t i tài nguyên thiên nhiên: các ho t ng gi i trí các vùng bi n nh b ơi ln, câu cá th thao có th nh h ng t i các r n san hô, ngh cá. Vi c s d ng n ng l ng nhi u trong các ho t ng du l ch có th nh h ng n khí quyn. Các nhu c u v n ng lng, th c ph m, và các lo i th c n t ơ i s ng khác nh h ng n nhu c u tiêu dùng c a
23. 22 ng i dân a phơ ng. Vi c xây d ng các c ơ s h t ng ph c v du l ch làm cho t b thoái hóa, n ơi c a các loài hoang dã b m t i, làm gi m giá tr c a c nh quan. - nh h ng t i nhu c u và ch t l ng n c: du l ch là ngành công nghi p tiêu th nc nhi u, th m chí h ơn c nhu c u n c sinh ho t c a nhân dân a ph ơ ng (m t khách du lch tiêu th 200 lít n c m t ngày). c bi t i v i nh ng vùng mà tài nguyên n c khan hi m nh vùng a Trung H i. - Làm gi m tính a d ng sinh h c: do xáo tr n n ơi c a các loài hoang dã, khai hoang phát tri n du l ch, gia t ng áp l c i v i nh ng loài b e d a do các ho t ng buôn bán và s n b t, t ng nhu c u v ch t t, cháy r ng. - nh h ng n v n hóa xã h i c a c ng ng : các ho t ng du l ch s làm xáo tr n cu c s ng và cu trúc xã h i c a c ng ng a ph ơ ng và có th có nh ng tác ng ch ng l i các ho t ng truy n th ng trong vi c b o t n và phát tri n b n v ng a d ng sinh h c. T o ra s c nh tranh v i c ng ng a ph ơ ng v tài nguyên n c, n ng l ng và v n s dng t, c bi t i v i vùng ven b . - N c th i: n u nh không có h th ng thu gom n c th i cho khách s n, nhà hàng thì n c th i s ng m xu ng n c ng m ho c các th y v c lân c n (sông, h , bi n), làm lan truy n nhi u loai d ch b nh nh giun sán, ng ru t, b nh ngoài da, b nh m t ho c làm ô nhi m các th y v c gây h i cho c nh quan và nuôi tr ng th y s n. - Rác th i: v t rác b a bãi là v n chung c a m i khu du l ch. Bình quân m t khách du l ch th i ra kho ng 1 kg rác th i m t ngày. ây là nguyên nhân gây m t c nh quan, m t v sinh, nh h ng n s c kh e c ng ng và n y sinh xung t xã h i. 2. Du l ch b n v ng 2.1. Khái ni m Hi ngh Th ng nh Rio vào n m 1992, c bi t là “B n tuyên b Rio” và Ch ơ ng trình ngh s 21 v Môi tr ng và Phát tri n làm cho khái ni m v phát tri n b n v ng trong du l ch c bàn n r ng rãi h ơn bao gi h t. Theo UNWTO và WTTC (World Travel and Toursim Council) ã xác nh du l ch b n v ng là: “ S phát tri n du l ch nh m áp ng các nhu c u c a du khách và c ng ng a ph ơ ng trong hi n t i trong khi v n duy trì và nâng cao nh ng c ơ h i ó cho các th h t ơ ng lai. Du l ch b n v ng d a trên s qu n lý t t c các tài nguyên theo cách mà các nhu c u v kinh t , xã h i và th m m c tho mãn trong khi v n duy trì s h p nh t v v n hoá, a dng sinh h c, các quá trình sinh thái c ơ b n và các h sinh thái. Các s n ph m du l ch b n vng là nh ng s n ph m c qu n lý trong s hài hoà v i môi tr ng, c ng ng và các n n vn hoá a ph ơ ng chúng có th tr thành nhng phúc l i lâu dài c a s phát tri n du lch” . Du l ch b n v ng òi h i ph i qu n lý t t c các d ng tài nguyên theo cách nào ó chúng ta có th áp ng các nhu c u kinh t , xã h i và th m m trong khi v n duy trì c bn s c v n hóa, các quá trình sinh thái c ơ b n, a d ng sinh h c và các h m b o s s ng. 2.2. Các lo i hình c a du l ch b n v ng 1). Du l ch vì ng i nghèo Là lo i hình du l ch h ng n vi c gia t ng thu nh p cho ng i nghèo, góp ph n xoá ói gi m nghèo. Lo i hình du l ch này tng c ng s liên k t gi a các công ty kinh doanh du lch và ng i nghèo nh m t ng thêm s óng góp c a du l ch cho vi c xoá ói gi m nghèo, ng th i t o iu ki n cho ng i nghèo tham gia hi u qu h ơn các ho t ng du l ch. Bên cnh nh ng l i ích kinh t tr c ti p, du l ch b n v ng vì ng i nghèo còn giúp c dân các a ph ơ ng gìn gi môi tr ng t nhiên, v n hoá, ng th i khuy n khích phát tri n các s n
24. 23 ph m du l ch ch t l ng cao. Du l ch b n v ng vì ng i nghèo ch y u c ti n hành vùng nông thôn, mi n núi, n ơi thu nh p ng i dân còn th p và iu ki n sinh ho t còn h n ch . 2). Du l ch d a vào c ng ng Là lo i hình du l ch t p trung vào s tham gia c a ng i dân a ph ơ ng trong vi c qu n lý du l ch và phân ph i l i nhu n. Lo i hình du l ch này c t ch c b i ng i dân a ph ơ ng và vì ng i dân a ph ơ ng. Hi n nay, các n c ang phát tri n, có r t nhi u ch ơ ng trình xúc ti n các lo i hình du l ch d a vào c ng ng v i các m c ích nh sau: a. B o t n các ngu n tài nguyên v n hoá và thiên nhiên, b. T o ra các phúc l i kinh t và nh ng phúc l i khác cho các c ng ng, c. Thúc y và trao quy n cho các c ng ng nh m xây d ng quy n s h u các ngu n tài nguyên, d. m b o ch t l ng tho mãn cho du khách, e. m b o s qu n lý b n v ng. 3) Du l ch sinh thái Trong h ơn 15 n m qua, du l ch sinh thái phát tri n m nh m nh m t ngành công nghi p c bi t và là m t hình th c riêng c a phát tri n b n v ng. Hi n nay, du l ch sinh thái là lo i hình du l ch b n v ng thông d ng nh t. T ch c B o t n thiên nhiên Qu c t (IUCN) ã a ra nh ngh a v du l ch sinh thái nh sau: “Du l ch sinh thái là lo i hình du l ch có trách nhi m i v i môi tr ng các khu thiên nhiên t ơ ng i còn hoang s ơ v i m c ích th ng ngo n thiên nhiên và các giá tr v n hoá kèm theo c a quá kh và hi n t i, thúc y công tác b o t n, có ít tác ng tiêu c c n môi tr ng và t o ra các nh h ng tích c c v m t kinh t - xã h i cho c ng ng a ph ơ ng” II. Nông nghi ệp hoá và môi tr ường Sn xu t nông nghi p v th c ch t là iu khi n ho t ng c a các h sinh thái nông nghi p làm th nào có c m t n ng su t sinh h c cao nh t, ngh a là có c s n l ng lơ ng th c và th c ph m cao nh t. L ơ ng th c và th c ph m c con ng i s d ng ch a nhi u lo i phân t h u c ơ c n thi t duy trì s c kh e. 1. Các n n s n xu t nông nghi p Trong l ch s nhân lo i, nhu c u tìm ki m và s n xu t l ơ ng th c, th c ph m cung cp cho dân s m i ngày m i ông c coi là ho t ng c ơ b n c a xã h i loài ng i. Có th chia ra 4 th i k t ơ ng ng v i 4 n n nông nghi p: • Nn nông nghi p hái l m và s n b t, ánh cá. • Nn nông nghi p tr ng tr t và ch n th . • Nn nông nghi p công nghi p hóa. • Nn nông nghi p sinh thái h c. 1.1. N n nông nghi p hái l m và s n b t, ánh cá Nn nông nghi p này kéo dài lâu nh t t khi có loài ng i cho n th i gian cách ây kho ng 1 v n n m. th i k này, con ng i không khác gì con v t là m y. B ng lao ng c ơ bn ơn gi n, kinh nghi m là ch y u, công c lao ng b ng á, cành cây, còn l a thì l y t các ám cháy t nhiên. S n ph m thu ho ch c không nhi u, dân s lúc ó c ng ít nên cng không có tác ng n thiên nhiên. Th i k này n n ói c ng th ng xuyên e d a, lơ ng th c d tr không có, t l t vong cao.
25. 24 1.2. N n nông nghi p tr ng tr t và ch n th truy n th ng Nn nông nghi p này (cách ây kho ng 10.000 n m) c ánh d u b ng vi c xã h i loài ng i thay th các ho t ng hái l m và s n b t ngoài t nhiên b ng các ho t ng tr ng tr t và ch n nuôi v i các gi ng mà con ng i ã thu n hóa c. Theo các tài li u kh o c h c thì các trung tâm thu n hóa cây tr ng và v t nuôi t p trung Trung ông, n và Trung Qu c. Nn nông nghi p này bao g m hai lo i hình là du canh và nh canh. N n nông nghi p du canh là m t h th ng nông nghi p trong ó n ơ ng r y c phát t và gieo tr ng cây nông nghi p t m t n hai n m. Khi n ng su t cây tr ng gi m, n ơ ng r y s b b hoang hóa cho th m th c v t t nhiên phát tri n và cùng v i th i gian phì nhiêu c a t s d n d n c khôi ph c. Canh tác ki u du canh hi n nay trên th gi i v n còn t n t i nhi u n c. Vi t Nam hi n v n còn kho ng 2 tri u ng i s ng theo hình th c du canh và m i n m m i h phá i 1 ha r ng. N n nông nghi p du canh không áp ng c s n xu t l ơ ng th c, th c ph m m t khi dân s t ng lên. N n nông nghi p du canh c tính bình quân c n 15 ha t t nhiên nuôi s ng 1 ng i, canh tác trên 1 ha hàng n m và quay vòng 15 n m. V h u qu cho môi tr ng thì ki u canh tác du canh ã có nh h ng x u: r ng và tài nguyên r ng b phá h y, xói mòn t nghiêm tr ng, m t cân b ng n c, gây ra h n hán và l t l i, Nn nông nghi p du canh d n d n c thay th b ng n n nông nghi p nh canh: tr ng tr t trên nh ng di n tích t c nh và ch n nuôi c ng v y. àn gia súc không ch n th di ng (du m c) n a mà th c hi n tr ng cây làm th c n cho chúng. Gia súc c nuôi các chu ng tr i. Các k thu t nông nghi p c áp d ng và c i ti n: ch n gi ng cây, con cho nng su t cao nuôi tr ng; t i n c ch ng h n; ch m sóc cây tr ng và v t nuôi; bón phân hu c ơ và cung c p th c n cho v t nuôi, N n nông nghi p nh canh ã cho n ng su t cao hơn và duy trì c m t s dân ông h ơn nhi u. Thành qu c a n n s n xu t nông nghi p truy n th ng là t o c m t t p oàn vô cùng phong phú và a d ng cây tr ng và v t nuôi, bo m c yêu c u l ơ ng th c, th c ph m và cho c các m c ích khác nh làm thu c, xây d ng, làm c nh, Tuy nhiên nó c ng ch b o m cu c s ng cho m t dân s nh t nh mà thôi. Nn s n xu t nông nghi p truy n th ng xét trên ph ơ ng di n b o v môi tr ng thì cn ph i ch m d t ngay l i canh tác du canh, còn i v i nh canh thì c n phát tri n theo hng thâm canh. 1.3. N n nông nghi p công nghi p hoá Nn nông nghi p này c th c hi n m nh m các n c có n n nông nghi p phát tri n (Châu Âu, B c M , Nh t, ) vào cu i th k XVIII. N n nông nghi p công nghi p hoá c tr ng b i vi c s d ng tri t các thành t u khoa h c k thu t c a giai on công nghi p va qua: phân bón hóa h c, th c n ch n nuôi nhân t o, th y l i tri t , c ơ gi i hóa, in khí hóa, hóa h c hóa, tr ng cây trong nhà kính, Gi ng cây tr ng và v t nuôi c s n xu t và ch n l c t các thành t u c a di truy n h c. in hình c a n n nông nghi p này là “cách mng xanh”. Nh cách m ng xanh mà n n nông nghi p này ã tho mãn cho m t dân s th gi i gia t ng nh hi n nay. Nh ng h n ch c a n n nông nghi p công nghi p hóa là: • Coi th ng b n tính sinh h c c a th gi i sinh v t, xem cây tr ng, v t nuôi nh nh ng cái máy s n xu t ra nông s n, s a, th t, tr ng, không chú ý n qui lu t sinh s ng bình th ng c a sinh v t. • Coi th ng các ho t ng sinh h c c a t, bón quá nhi u phân hóa h c d tan làm t ng nhanh n ng su t, ã làm gi m a d ng sinh h c c a t, làm t chua d n và m t sc s ng. Dùng nh ng d ng c n ng làm t ã làm cho t m t c u trúc, ch t, bí, h n ch ho t ng c a r cây và các sinh v t t, s tràn ng p c a các ch t hóa h c vào t d i d ng
26. 25 các phân khoáng, thu c tr sâu, thu c di t c , ã làm n y sinh ô nhi m t, ô nhi m n c. nh cao c a n n nông nghi p này là tr ng cây trong nhà kính, th y canh. • Các s n ph m c a n n nông nghi p này kém ch t l ng, n không ngon, hoa qu ch a nhi u n c, khó b o qu n, v n chuy n i xa. Th t nhão, tr ng không th ơm ngon, còn s a có giá tr dinh d ng kém. Nhi u s n ph m v n còn cha m t ph n t n d các ch t hóa h c c h i nh thu c tr sâu, di t c , phân bón hóa h c hay các hoocmôn, • Làm m t i và lãng quên d n các cây tr ng và v t nuôi g c a ph ơ ng, s n ph m nông nghi p c in, truy n th ng. ây là nh ng gi ng cây tr ng và vt nuôi có s c kháng t t, ch ng ch u t t các iu ki n khí h u x u c a a ph ơ ng, có kh u v c a s n ph m t nhiên. Nh v y là ã làm m t i m t ngu n gen quí có trong các cây tr ng và v t nuôi ã c bao i ng i nông dân kh p n ơi trên th gi i l a ch n và t o nên. • Làm xu ng c p ch t l ng môi tr ng, màu m c a t tr ng tr t, làm m n hóa, acid hóa, k t c u t b phá v , t b ô nhi m, n c b ô nhi m, h sinh thái nông nghi p b m t cân b ng sinh thái h c. • Nn nông nghi p công nghi p hóa d a vào giá thành u vào nh phân bón, gi ng, thu c tr sâu, máy móc, th y l i và s n ph m u ra phát tri n. Ti c r ng l i nhu n ki u canh tác này ngày càng gi m. N u vào cu i th k XIX b ra 1 USD vào s n xu t thì thu c t i 16 USD còn nay ch thu c có 2 USD vì chi phí cho u vào quá l n mà giá bán lơ ng th c, th c ph m l i th p i. S phân hóa xã h i giàu nghèo ngày càng m nh, tính ch t n nh c a xã h i ngày càng mong manh. Các n c nghèo l thu c vào các n c giàu có n n công nghi p phát tri n, tri th c c a n n nông nghi p truy n th ng b lãng quên. Có th th y là loài ng i ã l m d ng các ti n b công ngh và k thu t c a giai on công nghi p hóa v a qua vào nông nghi p, tuy có mang l i nhi u thành t u to l n nh ng không có tri n v ng gì là b n v ng 1.4. N n nông nghi p sinh thái h c, n n nông nghi p b n v ng Tr c khi nh h ng xây d ng n n nông nghi p sinh thái h c, n n nông nghi p b n vng, các nhà khoa h c nông nghi p các n c công nghi p hóa, c bi t là M có ch tr ơ ng xây d ng mt n n nông nghi p sinh h c. Xu t phát im c a nó là: • Sinh v t k c cây, con nuôi tr ng, con ng i u t n t i và phát tri n theo nh ng quy lu t sinh h c. • Không c bi n cây tr ng và v t nuôi thành c máy s ng d a vào các iu ki n nhân to. Làm sao các s n ph m s n xu t ra gi ng nh chúng c s n xu t t các h sinh thái t nhiên. Ví d : i v i cây tr ng làm sao cho cây tr ng s d ng t t nh t n ng l ng m t tr i to n ng su t s ơ c p, t o iu ki n cho b r hút c t t nh t các ch t dinh dng có trong t, bón phân h u c ơ thay cho dùng thu c tr sâu, tr ng xen tr ng g i, tr ng theo h ng nông lâm k t h p, phòng tr sinh h c, dùng thu c tr sâu có ngu n g c cây c t nhiên. Trong ch n nuôi thì duy trì ch n th , tr ng cây làm th c n cho chúng t nhiên, ch n l c các gi ng có kh n ng mi n d ch cao, sinh s n t t, Qua nhi u n m th c hi n phát tri n nông nghi p theo nh h ng này, ã ch ng minh c rõ ràng là ch t l ng s n ph m t t h ơn h n so v i n n nông nghi p công nghi p hoá nh ng n ng su t và nh t là t ng s n l ng thu c c ng nh giá thành không áp ng c vi iu ki n kinh t xã h i nhi u n c hi n nay. M c tiêu là lý t ng nh ng v ý ngh a th c ti n gi i quy t v n l ơ ng th c, th c ph m cho loài ng i hi n nay còn ch a áp ng c yêu c u.
27. 26 Hi n nay, thay vào phát tri n nông nghi p công nghi p hóa, c nói n nhi u là n n nông nghi p sinh thái, n n nông nghi p b n v ng. N n nông nghi p sinh thái không lo i tr vi c s d ng phân bón hóa h c, thu c tr sâu, gi ng ch n l c nhân t o, mà là s d ng m t cách h p lý nh t, ti p t c phát huy n n nông nghi p truy n th ng, tránh nh ng gi i pháp k thu t công ngh em n s h y ho i môi tr ng. S n xu t nông nghi p ph i c b n v ng, áp ng nhu c u l ơ ng th c, th c ph m không nhng cho hôm nay mà còn c mai sau n a. Các k t qu nghiên c u v n n nông nghi p sinh thái h c r t áng khích l . Ví d nh ch ơ ng trình phòng tr sâu b nh t ng h p (IPM, Integrated Pest Management), ch ơ ng trình nông - lâm - ng nghi p k t h p hay nông - lâm k t h p; ch ơ ng trình tuy n ch n cây, con nuôi tr ng m i t các loài hoang d i. Có th nói n n nông nghi p sinh thái là n n nông nghi p kt h p cái tích c c, cái úng n c a hai n n nông nghi p: nông nghi p công nghi p hóa và nông nghi p sinh h c. B ng các ti n b khoa h c sinh thái h c ph i làm sao cho n ng su t sinh h c c a các h sinh thái nông nghi p không ng ng c nâng cao mà các h sinh thái này v n b n v ng ti p t c s n xu t. 2. S n xu t l ơ ng th c trên th gi i và Vi t Nam 2.1. S n xu t lơ ng th c trên th gi i An ninh l ơ ng th c luôn là v n c c ng ng th gi i quan tâm, c bi t trong tình tr ng hi n nay, s b t n v kinh t - chính tr , xã h i nhi u n c trên th gi i có nguy cơ ngày m t gia t ng, n n ói nghèo, suy dinh d ng h u h t các n c ang phát tri n nh hng x u n môi tr ng s ng c a hành tinh. Cho n nh ng n m 1940, n ng su t nông nghi p các n c ang phát tri n và công nghi p phát tri n nhìn chung nh nhau, nh ng sau ó, khoa h c v dinh d ng cây tr ng phát tri n, các nhà khoa h c ã phát hi n nhi u ti n b khoa h c k thu t, k thu t s d ng phân bón và hoá ch t b o v th c v t ki m soát sâu h i, c d i ã c i thi n m t cách áng k nng su t cây tr ng và s cách bi t gi a hai kh i n c ngày càng l n. Mc dù s n xu t l ơ ng th c trên th gi i tính trên u ng i gia t ng và n ng su t cng t ng (B ng 3.2.), nh ng n n ói và suy dinh d ng v n x y ra ph bi n. Bảng 3.2. Sản xu ất ng ũ c ốc trên th ế gi ới t ừ 1960 đế n 1993 Th i k Tng di n tích Nng su t Tng s n l ng trung bình Tính theo u canh tác (ngàn ha) (tri u t n/ha) nm (ngàn t n/n m) ng i (kg) 1960-64 613.719 1,4 739.695 283 1970-74 689.455 1,9 1.300.621 338 1980-84 725.145 2,3 1.675.344 364 1991-93 696.063 2,7 1.910.819 349 Trong s h ơn 6 t ngi ang s ng trên trái t ngày nay thì c 10 ng i có m t ng i ang b ói. Trong s 60 tri u ng i ch t hàng n m, thì ch t do ói n là 10 - 20 tri u, s còn l i ch t vì thi u dinh d ng và b nh t t. Ngoài s ng i b ói, th ng xuyên có kho ng 850 tri u ng i thi u n, h u h t t p trung các n c ang phát tri n. Vào u nh ng n m 1990, tính trung bình s n xu t l ơ ng th c trên th gi i là 2670 kcal/ng i/ngày là m c dinh d ng. Tuy nhiên, a s các n c ang phát tri n l i không . S chênh l ch lên t i 965 kcal/ng i/ngày gi a các n c ang phát tri n và các n c công nghi p phát tri n (3.399 và 2.434 kcal/ng i/ngày). Theo c tính, n n m 2025, th gi i c n m t s n l ng l ơ ng th c là 3 t t n/n m nuôi s ng kho ng 8,5 t ng i trong khi s n l ng l ơ ng th c m y n m cu i th k XX mi t 1,9 t t n/n m và tính theo u ng i m i kho ng 350 kg, trong khi ó theo tiêu
28. 27 chu n c a FAO, bình quân l ơ ng th c ph i là 500 kg/ng i/n m m i t c iu ki n c n thi t b o m an ninh l ơ ng th c. có th s n xu t s l ơ ng th c và th c ph m cho dân s hi n nay, ng i ta tính rng ph i t ng thêm 40% s l ơ ng th c và th c ph m ang s n xu t c ng nh ph i t ng n ng su t cây tr ng lên 26%. Theo d tính n n m 2100, dân s th gi i s không còn tng và n nh m c 10,3 t ng i. Nh v y m t thách th c l n mà nông nghi p th gi i trong th k XXI ph i i m t là ph i b o m nuôi s ng s dân không ng ng t ng lên trong iu ki n trái t c a chúng ta ngày càng b suy thoái. t canh tác b thu h p do lo i nguyên nhân; xói mòn t, hoang mc hoá v n ti p t c lan r ng; r ng -lá ph i c a hành tinh - ch d a v ng ch c cho nông nghi p phát tri n, ang b hu ho i do chi n tranh, ho ho n, phát n ơ ng làm r y, Kèm theo ó là hi n t ng l quét, l t, ngày càng nhi u, tàn phá t ai nhi u vùng r ng l n, làm mt kh n ng canh tác; khí h u trái t nóng lên, b ng tan, n c bi n dâng, s xâm nh p c a nc m n vào t canh tác và cu i cùng là t c ô th hoá nhanh c ng góp ph n làm gi m di n tích t nông nghi p. Tr c tình hình trên, nông nghi p th gi i trong t ơ ng lai không có cách l a ch n nào khác là ph i có m t chi n l c d phòng và h ng m i n l c vào vi c nâng cao hi u su t và ti t ki m các ngu n l c liên quan n nông nghi p. 2.2. S n xu t l ơ ng th c Vi t Nam Tr i qua h ơn 4.000 n m xây d ng t n c và gi n c, nông nghi p Vi t Nam ã i qua ch ng ng dài phát tri n và luôn th hi n là m t ho t ng s n xu t mang tính c ơ b n, nó ch a ng tính xã h i sâu s c. Nhìn l i nông nghi p Vi t Nam trong th k XX, chúng ta th y dân s n c ta t ng 6 l n trong khi ó s n l ng l ơ ng th c và thóc g o ã t ng 8 l n Nhìn vào b ng, ta th y vào u th k , nông nghi p Vi t Nam ch y u là nông nghi p c truy n, d a trên n n kinh t h gia ình c a c ng ng làng xã, n ng su t lúa kho ng 12 t/ha. Sau n m 1930, t c dân s t ng nhanh nh ng do nhi u cu c c i cách th ch ru ng t ho c mang tính c i cách ho c mang tính cách m ng ã xoá b d n ch a ch , chia ru ng t cho nông dân nghèo, làm t ng áng k s công b ng xã h i và m c s ng c a nông dân. Bảng 3.3. Dân s ố và s ản xu ất thóc ở Vi ệt Nam trong th ế k ỷ XX Th i k Dân s Di n tích tr ng lúa Sn l ng thóc Kg thóc/ng i Nng su t (tri u ng i) (1.000 ha) (tri u t n) (t n/ha) 1900 12,659 3,966 312 1913 14,165 3.417 4,425 312 1,3 1921 15,584 4640 6,200 398 1,3 1931 17,702 4300 5,200 294 1,2 1943 22,234 4736 6,044 272 1,3 1955 25,074 4285 6,120 244 1,4 1965 34,929 4826 9,370 269 1,9 1975 47,600 4940 10,539 221 2,1 1985 60,032 5704 15,875 264 2,8 1990 66,233 6028 19,255 290 3,2 1999 76,328 7648 31,394 411 4,1 1999/1900 6 l n 7,9 l n (Ngu n: Lê V n Khoa 2002.)
29. 28 Tuy v y, nhi m v nông nghi p c a th k v a qua ch c gi i quy t trong th p k cu i cùng nh vào th i k i m i. Nh ng thay i v th ch , quy n s h u t ai, ã làm cho nông nghi p chuy n bi n v i t c không ng và th c hi n xu t s c nhi m v c a th k. N u n m 1989 (n m b t u t túc l ơ ng th c), s n l ng t 21,51 tri u t n, n n m 1994 là 26,19 tri u t n thì n n m 1999 ã là 31,3 tri u t n. N ng su t lúa n m 1985 là 28 t/ha, n n m 1990 là 32 t /ha và n n m 1999 là 41 t /ha, a n c ta t m t n c ph i nh p kh u l ơ ng th c sang m t n c t c p l ơ ng th c và xu t kh u h ng n m t 3 - 4 tri u tn g o, ng hàng th hai trên th gi i sau Thái Lan và m c s n xu t l ơ ng th c ã v t tr i mc t ng dân s . Nm 2000 bình quân l ơ ng th c u ng i n c ta ã t ng lên 444 kg. Ph n u n n m 2005 a t ng s n l ng l ơ ng th c có h t t kho ng 37 tri u t n và n n m 2010 là 40 tri u t n. Ph n u n n m 2005 v c ơ b n không còn h ói và ch còn kho ng 10% h nghèo. Các cây tr ng khác c ng ã phát tri n áng k , a n c ta vào lo i xu t kh u hàng u c a th gi i i v i các m t hàng nh cà phê, h t iu, chè, cao su, Ch n nuôi c ng ã phát tri n nhanh h ơn nh ng ch a t n m c tr thành ngành kinh t chính nh chúng ta mong mu n và v n còn phát tri n ch m h ơn so v i tr ng tr t. Sn xu t nông nghi p và s n xu t l ơ ng th c n c ta v lâu dài t t y u s phát tri n theo h ng công nghi p hoá và hi n i hoá trên c ơ s b o v môi tr ng, xây d ng m t n n nông nghi p sinh thái b n v ng. Theo nh h ng phát tri n kinh t nông nghi p n c ta n n m 2010 thì ch có phát tri n nông nghi p toàn di n, a d ng hoá các nhóm cây tr ng có s bi n i theo chi u h ng phá d n th c canh cây lúa, t ng t tr ng các nhóm cây có tác dng c i t o t i ôi v i công vi c ch bi n thì m i b o m c các ch tiêu v ch n nuôi và tr ng tr t. a d ng hoá nông nghi p cùng v i thâm canh m i áp ng c nhu c u ngày càng t ng v s l ng và ch ng lo i, t ó m i nâng cao thu nh p c a ng i nông dân. a dng hoá s n xu t v n ph i th c hi n trên c ơ s phát tri n s n xu t lúa g o nói riêng và l ơ ng th c nói chung b n v ng có an ninh l ơ ng th c và xu t kh u g o. 3. Các gi i pháp gi i quy t v n l ơ ng th c 3.1. Cách m ng xanh Cách m ng xanh b t u h ng th nh t nh ng n m 60 c a th k XX. Cách m ng xanh có hai k t qu v t b c là: • To ra c gi ng m i có n ng su t cao mà i t ng chính là cây l ơ ng th c. • Dùng t h p các bi n pháp k thu t phát huy h t kh n ng c a gi ng m i: th y l i, phân bón, thu c tr sâu, di t c , Cu c cách m ng xanh c b t u Mehico cùng v i vi c hình thành Trung tâm Qu c t c i thi n gi ng ngô và lúa mì (CIMMYT) Mehico. Ti p n là vi c hình thành Vi n Nghiên Cu Lúa Qu c T (IRRI) Philippines và Vi n Nghiên C u Qu c Gia n (IARI). Cây m u cho cách m ng xanh là cây ngô sau n mì và lúa. Thành t u c a cách m ng xanh th c s là rõ ràng. n là m t n c ói tri n miên v i s n l ng l ơ ng th c không sao v t quá 20 tri u t n/n m thì ngày nay ã thoát kh i ói kém v i s n l ng 60 tri u t n/n m và còn xu t kh u c l ơ ng th c. N ng su t c a các gi ng m i nh ngô, lúa, mì u cao h ơn h n các gi ng truy n th ng. Các gi ng m i không ch cho s n l ng cao mà ch t l ng dinh d ng cng c nâng cao. Ví d ch ng lúa mì Sharban h t v a to, v a ch c, ch a 16% protêin trong ó 3% là lizin. khu v c ông Nam Á, thành qu c a cách m ng xanh Trung Qu c c ng r t to l n. Tuy cách m ng xanh có k t qu to l n nh ng nó c ng b c l nh ng h n ch , c bi t g n ây nh ng h n ch càng th y rõ v khía c nh b o v môi tr ng. Các h n ch ó là:
30. 29 • Mu n th c hi n cách m ng xanh ph i có y phân bón, thu c tr sâu và công tác th y l i t t. Gi ng m i ch phát huy c khi có các iu ki n này mà n c nghèo thì thi u vn, thi u n ng l ng không ch u n i. • Các gi ng cây tr ng a ph ơ ng c coi là ngu n nguyên li u di truy n quí giá ã b ào th i, lãng quên. Mu n khai thác m t vài c tính quí báu v n có c a chúng thì nay ã không còn n a. S n xu t nông nghi p không th nào nh s n xu t công nghi p c: m t s thay i v th i ti t mà ta không kh c ph c c thì h u qu m t mùa m t di n tích r ng s th t tai h i cho dân c . • Do áp d ng nhi u phân bón, thu c tr sâu, c ơ gi i hoá, in khí hóa, th y l i hóa n n nông nghi p nên không tránh kh i làm ô nhi m môi tr ng, t ai kém màu m . 3.2. ánh b t và nuôi tr ng thu h i s n Các i d ơ ng trên trái t ch a ngu n th c ph m vô cùng quí giá. Trong s n l ng ánh b t hàng n m thì cá chi m 90%, các loài thân m m 6% các loài giáp xác (tôm cua) chi m 3% còn l i 1% là các loài t o bi n. Cá và các s n ph m bi n khác là nh ng th c n có ch t l ng cao vì trong protein c a chúng ch a các lo i acid amin không thay th c và d tiêu hoá. Tính trung bình trên th gi i có kho ng 5% t ng l ng protein trong kh u ph n th c n c a ng i có ngu n g c t cá và các h i s n khác; ph n còn l i t th t, s a, tr ng và th c v t. c bi t các n c ang phát tri n, l ng protein trong kh u ph n th c n có ngu n g c bi n chi m t tr ng l n. Tuy nhiên, ch quy n v i d ơ ng c a các qu c gia ch a c phân nh rõ, nên nh ng tài nguyên bi n d b khai thác quá m c. Song song v i vi c ánh b t, thì vi c nuôi tr ng thu s n c ng ang c phát tri n mnh m c môi tr ng n c ng t và n c m n ven b . M c dù nuôi tr ng thu s n ã có t hàng ngàn n m tr c, nh ng trong t ơ ng lai s óng góp tích c c trong vi c a d ng hoá kh u ph n th c n hàng ngày và là ngu n cung c p ngo i t quan tr ng các n c ang phát tri n do xut kh u nh ng c s n nh tôm, cua, Tuy nhiên, vi c nuôi tr ng thu s n không th a d ng loài nh ánh b t t do, nó òi h i nhi u lao ng, di n tích l n và nh ng thi t b vn hành t và c bi t nh ng nghiên c u quan tr ng v các v n môi tr ng n c thích h p, m t , ki m soát d ch b nh, ph ơ ng th c n, 3.3. S phát tri n c a công ngh sinh h c Công ngh sinh h c c phát tri n nh ng n c công nghi p phát tri n t nh ng nm u c a th p niên 80, còn các n c ang phát tri n, ch y u là t nh ng n m 90 tr l i ây, và hi n nay trên th gi i, công ngh sinh h c c coi là m t h ng u tiên u t và phát tri n. Giá tr s n l ng c a m t s s n ph m Công ngh sinh h c trên th tr ng th gi i nm 1998 t 40 - 65 t USD, n m 1999 t 65 t USD; d báo n m 2010 t 1000 t USD. Các l nh v c trong công ngh sinh h c bao g m: - Công ngh lên men s n xu t các ch ph m vi sinh dùng trong ch n nuôi, tr ng tr t và b o qu n. - Công ngh t bào th c v t nhân nhanh và ph c tráng các cây l ơ ng th c, th c ph m, cây công nghi p, cây n qu . Vi c ng d ng công ngh nuôi c y mô và t bào trong lai to, ch n l c gi ng cây tr ng và rút ng n th i gian t o gi ng. - Công ngh enzym s n xu t acid amin t nhi u ngu n nguyên li u, lên men r u, ch t o các c m ng sinh h c (biosensor) và thu c phát hi n ch t c - Công ngh gen là công ngh cao và là công ngh quy t nh s thành công c a cu c cách m ng công ngh sinh h c. B ng công ngh gen, nh ng n m g n ây nhi u lo i th c ph m bi n i gen ã xu t hi n. ó là th c ph m l y t các c ơ th cây tr ng v t nuôi có bi n i v m t di truy n. T o ra các c ơ th này, c bi t là các cây bi n i gen là m t h ng quan tr ng c a công ngh sinh h c có các cây tr ng v t nuôi mang nh ng thu c tính m i
31. 30 mt cách nhanh chóng và b n v ng h ơn so v i các cách lai t o truy n th ng tr c ây. Công ngh gen ã t o ơ c nhi u gi ng cây ng c c, u t ơ ng, khoai tây, h t có d u, mang gen ch ng sâu b nh, ho c có giá tr th c ph m cao. Sinh v t bi n i gen cho n ng su t cao, em li l i ích cho ng i s n xu t là iu c kh ng nh. Th nh ng ch t l ng, d l ng ch t hoá h c l i trong s n ph m và c bi t nh ng nh h ng c a các s n ph m này n s c kho con ng i và môi tr ng n nay còn ch a c làm rõ. III. Công nghi ệp hoá, đô th ị hoá và môi tr ường 1. Ngu n g c c a công nghi p hóa và ô th hóa Công nghi p hóa và ô th hóa là quá trình ti n hóa và phát tri n kinh t xã h i c a loài ng i. Khi nh ng làng xóm b t u phân hóa tr thành nh ng trung tâm th công nghi p và d ch v buôn bán thì nh ng làng xóm và c ng ng ó ã d n d n phát tri n thành nh ng trung tâm công nghi p và ô th . Các ô th và khu công nghi p lúc s ơ khai v n ch a khác nhi u so v i nông thôn: v n b bao quanh b i các cánh ng, n ơi v n chung v i kho tàng, gi ng n c, rác r i không ch t thành ng x lý riêng và m t dân c v n th a. D n d n qua nhi u th i i, s khác bi t gi a ô th và nông thôn ngày càng rõ nét. C ng ng dân c sng khu công nghi p và ô th không còn làm nông nghi p n a. H là các công nhân, các ng i làm d ch v , buôn bán, qu n lý hành chánh, và gia ình c a h . Dân s ô th và khu công nghi p ã t ng nhanh, lúc u qui mô ch kho ng 2 - 3 v n dân, chi m di n tích 200 - 300 ha vào th k XV - XVI Châu Âu. Ti p n c t ng d n lên t i c vài ch c v n dân và di n tích ch ng 1000 n 2000 ha. V hình thái, có s khác nhau gi a nông thôn và ô th . ô th có hình thù rõ r t, v trí a lý t o cho nó kh n ng khai thác tài nguyên, th c ph m vùng chung quanh. S n ph m làm ra t ô th và khu công nghi p l i phân ph i i th tr ng chung quanh. ô th và nông thôn tuy khác nhau nh ng v n quan h ch t ch v i nhau. i s ng và s n xu t các ô th và khu công nghi p òi h i ph i c i ti n giao thông, ng sá, nhà , khu v sinh, h th ng c p n c, h th ng thoát n c, Công nghi p phát tri n, các ti n b khoa h c k thu t gia t ng, c bi t là các công trình xây d ng nhà , xí nghi p, c u c ng, b n, bãi, ng sá giao thông, ã làm cho ô th , khu công nghi p có nhiu s c thái riêng khác h n nông thôn. ng ph có v a hè s ch s , có h th ng èn ng chi u sáng êm, i l i nhanh chóng, thu n ti n. Có h th ng c p n c, c p in, rác th i c mang ra kh i ô th chôn l p. Tóm l i công nghi p hóa và ô th hóa là s t p trung và phát tri n kinh t xã h i mc cao h ơn so v i n n s n xu t nông nghi p và th công nghi p, kèm theo là s phát tri n dân s . 2. ô th hoá th k XIX và hi n nay Quá trình ô th hóa ã di n ra t lâu trong l ch s , t 4 - 5 ngàn n m trc công nguyên b t u t s phân hóa làng xóm thành nh ng trung tâm th công nghi p và d ch v buôn bán. Tuy nhiên, t u th k XIX, quá trình ô th hóa m i phát tri n m nh, g n v i cu c cách m ng công nghi p. c bi t quá trình ô th hóa - công nghip hóa ( TH - CNH) bùng phát m nh trong kho ng 25 n m cu i th k XX. Trong th i k này con ng i ã t o ra nh ng bi n i to l n trên trái t. Có l n c Anh là n c ô th hóa theo úng ngh a u tiên. Loài ng i th c hi n công nghi p hóa ch trên 100 nm nay t khi n n công nghi p b t u dùng h ơi n c. Ví d t l dân s ô th Anh n m 1800 là 20% - n m 1976 là 80%; M n m 1800 là 5% - n m 1976 là 73%. ô th c xác nh b ng các y u t c tr ng là di n tích t s d ng, v trí và dân s. Các ô th u chi m m t di n tích r t r ng, vào v trí thu n l i giao thông và dân s thì rt ông. Các iu ki n t nhiên nh khí h u, iu ki n s ng c c i thi n nên c ng ã thu hút ng i dân nông thôn ra s ng ô th . Thêm vào ó, do công nghi p hóa, lao ng nông