Giáo trình Quản trị kế toán - Bài 7: Hệ thống kế toán trách nhiệm và trung tâm đầu tư - Hồ Phan Minh Đức

Nội dung text: Giáo trình Quản trị kế toán - Bài 7: Hệ thống kế toán trách nhiệm và trung tâm đầu tư - Hồ Phan Minh Đức

1. BÀI 7 HỆ THỐNG KẾ TOÁN TRÁCH NHIỆM VÀ TRUNG TÂM ĐẦU TƯ Giảng viên: Th.S. Hồ Phan Minh Đức Mục tiêu ♦ Giải thích tầm quan trọng của kế toán trách nhiệm trong việc thực hiện mục tiêu của tổ chức. ♦ Liệt kê các lợi ích và chi phí của việc phân cấp quản lý. ♦ Định nghĩa và cho thí dụ về các trung tâm trách nhiệm: Trung tâm chi phí, Trung tâm doanh thu, Trung tâm lợi nhuận, Trung tâm đầu tư. ♦ Soạn thảo báo cáo thực hiện, mô tả dòng thông tin trong hệ thống kế toán trách nhiệm. ♦ Tính được tỷ suất thu lợi trên vốn đầu tư (ROI) và thu nhập thặng dư (RI). ♦ Nắm được các biện pháp để tăng ROI. ♦ Giải thích một số điểm thuận lợi và hạn chế của ROI, RI ♦ Nắm được nguyên tắc, các phương pháp định giá chuyển nhượng 7.1. Hệ thống kế toán trách nhiệm 7.1.1. Khái niệm về kế toán trách nhiệm Chúng ta biết rằng, hầu hết các tổ chức nói chung và các tổ chức kinh doanh nói riêng đều được phân chia thành các bộ phận nhỏ hơn, mỗi bộ phận đảm nhiệm một chức năng cụ thể, chịu trách nhiệm về những công việc cụ thể. Trong mỗi bộ phận như vậy sẽ có những cá nhân chịu trách nhiệm về một công việc hoặc chức năng nào đó. Như vậy, để đạt được mục tiêu chung của tổ chức mỗi cá nhân, mỗi bộ phận trong tổ chức phải nổ lực thực hiện các nhiệm vụ, các mục tiêu riêng lẻ do quản lý cấp cao đã vạch ra cho bộ phận mình. Để kiểm soát hoạt động của cấp dưới, các nhà quản lý cấp cao đã dựa vào hệ thống kế toán trách nhiệm (Responsibility Accounting). Kế toán trách nhiệm liên quan đến các khái niệm và công cụ mà các kế toán viên sử dụng để đo lường sự thực hiện của các cá nhân và các bộ phận nhằm thúc đẩy những nổ lực hướng về mục tiêu chung của tổ chức (Hilton, 1991). 7.1.2. Sự phân cấp quản lý Các nhà quản lý nhận thấy rằng hệ thống kế toán trách nhiệm chỉ phát huy tác dụng và hoạt động có hiệu quả nhất trong những tổ chức thực hiện sự phân cấp trong quản lý. Hầu hết các tổ chức có qui mô lớn đều thực hiện phân cấp quản lý. Sự phân cấp quản lý xảy ra khi các nhà quản lý của các đơn vị và các bộ phận trong tổ chức được trao quyền tự do trong việc ra quyết định. Để hiểu được các mục đích của hệ thống kế toán trách nhiệm, cần thiết phải xem xét các lợi ích và chi phí của việc phân cấp quản lý. Lợi ích của việc phân cấp quản lý: 1. Ra quyết định tốt nhất là ở ngay cấp phát sinh vấn đề. Nhà quản lý các bộ phận và các bộ phận trong tổ chức là những chuyên gia trong lĩnh vực họ quản lý. Do vậy, họ sẽ quản lý bộ phận của họ hiệu quả hơn. 2. Việc cho phép các nhà quản lý các bộ phận được ra các quyết định giúp họ được tập luyện khi họ được nâng cấp trong tổ chức. Do vậy, họ sẽ có sự chuẩn bị về khả năng ra quyết định khi họ được giao trách nhiệm lớn. 3. Bằng việc trao một số quyền ra quyết định cho nhiều cấp quản lý, các nhà quản lý cấp
2. cao đỡ phải giải quyết rất nhiều vần đề xảy ra hàng ngày và do đó có thời gian tập trung lập các kế hoạch chiến lược. 4. Giao trách nhiệm và quyền được ra quyết định thường làm tăng sự hài lòng với công việc và khuyến khích người quản lý nổ lực hết mình với công việc được giao. 5. Sự phân cấp quản lý cung cấp một căn cứ tốt hơn để đánh giá sự thực hiện của người quản lý. Chi phí của việc phân cấp quản lý: 1. Các nhà quản thường có xu hướng tập trung vào hoàn thành công việc của bộ phận mình quản lý, hơn là hướng đến mục tiêu chung của tổ chức. 2. Các nhà quản lý có thể không chú ý đến hậu quả công việc của bộ phận mình lên các bộ phận khác trong tổ chức. 3. Lãng phí nguồn lực hoặc trùng lắp công việc 7.1.3. Các trung tâm trách nhiệm. Hệ thống kế toán trách nhiệm được xây dựng trên cơ sở xác định trách nhiệm của mỗi đơn vị, bộ phận trong tổ chức. Mỗi đơn vị hoặc bộ phận của tổ chức có một nhà quản lý chịu trách nhiệm về những kết quả tài chính cụ thể của đơn vị hoặc bộ phận. Một đơn vị hoặc bộ phận như vậy gọi là một trung tâm trách nhiệm. Các đơn vị hoặc bộ phận trong một tổ chức có thể phân loại thành một trong bốn loại trung tâm trách nhiệm: Trung tâm chi phí là một đơn vị/bộ phận của tổ chức trong đó nhà quản lý chỉ có quyền điều khiển, kiểm soát sự phát sinh của chi phí. (ví dụ: một phân xưởng sản xuất trong một công ty là một trung tâm chi phí) Trung tâm doanh thu là một đơn vị/bộ phận của tổ chức trong đó nhà quản lý chỉ có chịu trách nhiệm về doanh thu phát sinh (ví dụ: bộ phận bán hàng của một công ty là một trung tâm doanh thu) Trung tâm lợi nhuận (trung tâm kinh doanh) là một đơn vị/bộ phận của tổ chức tron đó nhà quản lý chịu trách nhiệm về cả doanh thu và chi phí. (ví dụ: một nhà hàng của một khách sạn là một trung tâm lợi nhuận) Trung tâm đầu tư là một đơn vị/bộ phận của tổ chức trong đó nhà quản lý chỉ có chịu trách nhiệm về lợi nhuận và vốn đầu tư sử dụng bởi đơn vị/bộ phận đó. (ví dụ: Khu vực kinh doanh của một tổng công ty/tập đoàn) Chúng ta xem xét cấu trúc tổ chức của tổng công ty General Products (viết tắc là Tổng công ty G) trong sơ đồ 7.1 và sơ đồ 1.2 mô tả các trung tâm trách nhiệm của Tổng công ty G. Sơ đồ 7.1:Sơ đồ tổ chức: Tổng công ty General Products (Nguồn: Trường Đại học Kinh tế Tp.HCM, 1993. Bản dịch từ cuốn Managerial Accounting của Ray H. Garrison) Cấp tổng công ty: Tổng giám đốc (hoặc chủ tịch) của tổng công ty là người chịu trách nhiệm về lợi nhuận được tạo ra trong tổng công ty, đồng thời cũng chịu trách nhiệm về vốn đầu tư của tổng công ty. Tổng giám đốc có quyền trong việc ra các quyết định quan trọng ảnh hưởng đến
3. lợi nhuận và vốn đầu tư trong tổng công ty.Toàn bộ tổng công ty G được xem là một trung tâm đầu tư. Cấp khu vực: Giám đốc các khu vực (ví dụ Khu vực phía Tây) trong tổng công ty G là người chịu trách nhiệm và có quyền ra các quyết định ảnh hưởng đến lợi nhuận và vốn đầu tư của khu vực mình phụ trách. Mỗi khu vực của tổng công ty G cũng được xem là một trung tâm đầu tư. Cấp công ty: Giám đốc các công ty (ví dụ công ty X, công ty Y, công ty Z ) trong từng khu vực là người chịu trách nhiệm về lợi nhuận tạo ra trong công ty. Tuy nhiên, giám đốc công ty không có thẩm quyền ra các quyết định về vốn đầu tư của công ty mình quản lý. Mỗi công ty trong sơ đồ 7.1 trên được xem là một trung tâm lợi nhuận. Cấp bộ phận/phòng ban: Công ty Z có 5bộ phận trực thuộc, đó là các Phòng bán hàng, Phòng kỹ thuật, Phòng sản xuất, Phòng nhân sự, và Phòng kế toán. Nhà quản lý bộ phận/phòng bán hàng là người chịu trách nhiệm về việc tiêu thụ sản phẩm, dịch vụ của công ty Z. Phòng bán hàng được xem là một trung tâm doanh thu. Các bộ phận còn lại còn lại trong công ty Z đề là các trung tâm chi phí vì người quản lý các bộ phận này chỉ chịu trách nhiệm về chi phí phát sinh của bộ phận. Cấp phân xưởng: Các phân xưởng sản xuất là những bộ phận trực thuộc Phòng sản xuất trong Công ty Z. Quản đốc là người quản lý hoạt động của phân xưởng sản xuất sẽ chịu trách nhiệm về chi phí phát sinh trong hoạt động sản xuất của phân xưởng. Vì vậy, mỗi phân xưởng sản xuất được xem là một trung tâm chi phí. Cấp dây chuyền sản xuất: Các dây chuyền sản xuất là cấp quản lý thấp nhất trong cơ cấu tổ chức của Tổng công ty G. Người giám sát dây chuyền sản xuất chỉ chịu trách nhiệm về hoạt động sản xuất và chi phí của dây chuyền mình quản lý. Mỗi dây chuyền sản xuất như vậy được gọi là một trung tâm chi phí. Sơ đồ 7.2. Các trung tâm trách nhiệm: Tổng công ty G 7.1.4. Hệ thống báo cáo thực hiện a. Khái niệm về báo cáo thực hiện Để cấp quản lý cao nhất trong một tổ chức có thể nắm được toàn bộ tình hình hoạt động của tổ chức, định kỳ các trung tâm trách nhiệm từ cấp thấp nhất phải báo cáo dần lên các cấp cao hơn
4. trong hệ thống về những chỉ tiêu tài chính chủ yếu của trung tâm trong một báo cáo gọi là báo cáo thực hiện (performance report). Một báo cáo thực hiện trình bày các số liệu dự toán, số liệu thực tế và số chênh lệch những chỉ tiêu tài chính chủ yếu phù hợp theo từng loại trung tâm trách nhiệm. Thông qua các báo cáo thực hiện, nhà quản lý (bằng cách sử dụng phương pháp quản lý theo ngoại lệ) sẽ kiểm soát được các hoạt động của tổ chức một cách hiệu quả (Hilton, 1991). Các loại báo cáo thực hiện: Đối với trung tâm chi phí : Báo cáo tình hình thực hiện chi phí Đối với trung tâm doanh thu : Báo cáo tình hình thực hiện doanh thu Đối với trung tâm lợi nhuận : Báo cáo thu nhập theo số dư đảm phí Đối với trung tâm đầu tư : Báo cáo thu nhập theo số dư đảm phí b. Sự vận động thông tin trong hệ thống kế toán trách nhiệm Trình từ báo cáo thông tin trong hệ thống kế toán trách nhiệm bắt đầu từ cấp quản lý thấp nhất trong tổ chức cho đến cấp quản lý cao nhất. Mức độ chi tiết của báo cáo giảm dần theo sự gia tăng của các cấp quản lý trong tổ chức. Ví dụ, giám đốc khu vực (ví dụ Khu vực phía Tây) có lẻ không cần biết một cách chi tiết chi phí sản xuất phát sinh tại một phân xưởng sản xuất của một công ty (ví dụ Công ty Z). Báo cáo thực hiện được lập cho Khu vực phía Tây chỉ tổng hợp các kết quả hoạt động của các công ty (công ty X, công ty Y, và công ty Z) trực thuộc khu vực quản lý. Sơ đồ 8.3 dưới đây mô tả một cách khái quát trình tự báo cáo trong hệ thống kế toán trách nhiệm của Tổng công ty G. Sơ đồ 7.3 Trình từ báo cáo trong hệ thống kế toán trách nhiệm: Tổng công ty G
5. Để minh họa, chúng ta chỉ tập trung tìm hiểu mối quan hệ giữa các báo cáo thực hiện các đơn vị và bộ phận trong công ty Z (thuộc Khu vực phía Tây) trong sơ đồ 7.4. Nó mô tả phạm vi trách nhiệm của các hoạt động sản xuất của công ty. Phạm vi trách nhiệm này bắt đầu từ người giám sát dây chuyền sản xuất và vận động ngược lên các cấp quản lý cao hơn (Quản đốc phân xưởng, rồi đến Trưởng phòng sản xuất và Giám đốc công ty). Sơ đồ 7.4: Sơ đồ tổ chức công ty Z (Nguồn: Trường Đại học Kinh tế Tp.HCM, 1993. Bản dịch từ cuốn Managerial Accounting của Ray H. Garrison) Sơ đồ 7.5 cung cấp cho chúng ta bản tóm tắt cấu trúc của các báo cáo thực hiện trong hệ thống kế toán trách nhiệm của công ty Z. Hãy nhớ rằng việc thực hiện báo cáo bắt đầu từ cấp quản lý thấp nhất (dây chuyền sản xuất) và xây dựng dần lên cấp quản lý cao nhất.
6. Báo cáo thực hiện của các dây chuyền sản xuất (ví dụ: Dây chuyền cắt) là báo cáo về chi phí. Báo cáo này trình bày số liệu chi phí dự toán, chi phí thực tế, và biến động của các chi phí sản xuất. Thông tin trên báo cáo thực hiện của các Dây chuyền sản xuất được tổng hợp lại trong báo cáo thực hiện của Phân xưởng sản xuất. Trên sơ đồ 7.5 chúng ta nhận thấy số liệu về chi phí sản xuất của dây chuyển cắt được tổng hợp lại thành một dòng trong báo cáo thực hiện của Phân xưởng sản xuất. Trong báo cáo của Phân xưởng sản xuất còn có số liệu được tổng hợp từ báo cáo thực hiện của Dây chuyền đánh bóng và Dây chuyền lắp ráp. Tiếp theo báo cáo thực hiện của các phân xưởng sẽ được tổng hợp lại trong báo cáo của Phòng sản xuất. Trên sơ đồ 7.5, các số liệu tổng hợp từ báo cáo thực hiện của Phân xưởng sản xuất được trình lên cho trưởng phòng sản xuất cùng với số liệu tổng hợp từ các báo cáo thực hiện của các phân xưởng khác. Ngoài các báo cáo tổng hợp của từng phân xưởng, trưởng phòng sản xuất có thể yêu cầu đệ trình các báo cáo thực hiện của các dây chuyền sản xuất trong phân xưởng. Giám đốc công ty là người có trách nhiệm lớn nhất đối với toàn bộ hoạt động của công ty. Do vậy, trên báo cáo thực hiện của công ty, các hoạt động trên tất cả mọi phương diện sản xuất kinh doanh của công ty phải được tổng hợp lại để xem xét. Sơ đồ 7.5 cho thấy rằng báo cáo thực hiện của tất cả các Phòng trong Công ty Z được tổng hợp lại thành báo cáo thực hiện của công ty. Ngoài báo cáo này, giám đốc công ty còn yêu cầu báo cáo thực hiện của từng Phòng và báo cáo thực hiện của những cấp thấp hơn (nếu thấy cần thiết). Tóm lại, cấu trúc của hệ thống báo cáo thực hiện bắt đầu từ cấp quản lý thấp nhất và xây dựng ngược lên cấp quản lý cao nhất. Mỗi nhà quản lý trong tổ chức nhận được báo cáo thực hiện của chính bộ phận của mình quản lý và các báo cáo thực hiện của các bộ phận dưới quyền. Bằng cách này, nhà quản lý có thể đánh giá được hiệu quả công việc của bộ phận mình và các bộ phận trực thuộc. Sơ đồ 7.5: Tổng quan về cấu trúc của các báo cáo thực hiện trong hệ thống kế toán trách nhiệm (Công ty Z) Kế Thực tế Biến hoạch động Báo cáo của giám đốc: Báo cáo thực hiện của giám đốc tổng hợp Trưởng x x x toàn bộ số liệu của toàn công ty. Vì các biến phòng bán x x x động đã được cung cấp nên giám đốc có thể hàng $26.000 $29.000 $3.000 xác định được nơi nào ông ta và những người Trưởng x x x phụ tá cần lưu ý nhất. phòng kỹ x x x thuật $54.000 $61.000 $7.000 Trưởng phòng sản
7. xuất Trưởng phòng nhân sự Kế toán trưởng Tổng cộng Trưởng phòng sản xuất: Tình hình thực hiện của các quản đốc phân Phân x x x xưởng được tổng hợp cho trưởng phòng sản xưởng cắt x x x xuất. Số liệu tổng cộng trên báo cáo thực hiện Phân $11.000 $12.500 $1.500 của trưởng phòng sản xuất được chuyển lên xưởng cơ x x x cấp trách nhiệm tiếp theo (giám đốc). khí $26.000 $29.000 $3.000 Phân xưởng sản xuất Phân xưởng đóng gói Tổng cộng Quản đốc phân xưởng: Báo cáo thực hiện của các giám sát viên các Dây x x x dây chuyền sản xuất được tổng hợp trong báo chuyền $5.000 $5.800 $800 cáo thực hiện của quản đốc phân xưởng. Số đánh bóng x x x tổng cộng được chuyển lên cho trưởng phòng Dây $11.000 $12.500 $1.500 sản xuất. chuyền cắt Dây chuyền lắp ráp Tổng cộng Giám sát dây chuyền sản xuất: Các giám sát dây chuyển sản xuất sẽ có một Nguyên x x x báo cáo thực hiện của dây chuyền mà họ quản liệu trực x x x lý. Con số tổng cộng của những báo cáo này tiếp x x x được tổng hợp lại trong báo cáo thực hiện của Lao động x x x quản đốc phân xưởng. trực tiếp $5.000 $5.800 $800 Sản xuất chung khả biến Sản xuất chung bất biến Tổng cộng 7.1.5. Ảnh hưởng về thái độ của nhà quản lý Hệ thống kế toán trách nhiệm có thể ảnh hưởng rất lớn đến hành vi và thái độ của các nhà quản lý. Ảnh hưởng có thể là ích cực hoặc tiêu cực tuỳ thuộc vào cách sử dụng hệ thống kế toán trách nhiệm. Hệ thống kế toán trách nhiệm có hai mặt đó là thông tin và trách nhiệm. Ảnh hưởng đến hành vi của nhà quản lý của hệ thống kế toán trách nhiệm tuỳ thuộc vào khía cạnh nào được nhấn mạnh (Huỳnh Lợi, Nguyễn Khắc Tâm, 2001). Khi hệ thống kế toán trách nhiệm nhấn mạnh đến khía cạnh thông tin, thì sẽ ảnh hưởng tích
8. cực lên hành vi của nhà quản lý. Việc nhấn mạnh đến việc cung cấp thông tin cho các nhà quản lý để giúp họ nắm bắt được tình hình hoạt động của tổ chức, cũng như hiểu được nguyên nhân của việc hoạt động kém hiệu quả tạo sẽ điều kiện nâng cao hiệu quả hoạt động trong tương lai. Nếu sử dụng đúng, hệ thống kế toán trách nhiệm ít chú trọng đến trách nhiệm. Nếu nhà các nhà quản lý cảm thấy rằng họ bị phê bình và khiển trách vì hiệu quả thực hiện công việc của họ không tốt, họ thường có xu hướng đối phó theo cách không tích cực và có khi hoài nghi về hệ thống (Hilton, 1991) Nói chung, khi vận dụng hệ thống kế toán trách nhiệm, cần tập trung vào vai trò thông tin của hệ thống. Điều này sẽ ảnh hưởng tích cực đến hành vi và thái độ của nhà quản lý, khuyến khích họ cố gắng cải thiện hiệu quả hoạt động. 7.2. Đánh giá hiệu quả của các trung tâm đầu tư Ở phần trên chúng ta đã định nghĩa rằng một trung tâm đầu tư là bộ đơn vị trong một tổ chức mà người quản lý của nó chịu trách nhiệm về cả lợi nhuận và vốn đầu tư của đơn vị. Thuật ngữ “vốn đầu tư” thường đề cập đến các tài sản, như nhà xưởng, máy móc thiết bị, được sử dụng trong hoạt động của đơn vị. Trong phần này, chúng ta sẽ nghiên cứu các phương pháp mà các nhân viên kế toán toán quản trị đánh giá hiệu quả hoạt động của các trung tâm đầu tư và sự thực hiện công việc các nhà quản lý. Mục tiêu quan trọng của bất kỳ doanh nghiệp nào kinh doanh vì mục tiêu lợi nhuận là tối đa hoá lợi nhuận và sử dụng vốn đầu tư có hiệu quả. Các nhân viên kế toán quản trị sử dụng hai phương pháp khác nhau để đánh giá hiệu quả của các trung tâm đầu tư: Tỷ suất lợi nhuận trên vốn đầu tư (return on investment - ROI) và thu nhập thặng dư (residual income – RI) 7.2.1. Tỷ suất sinh lời của vốn đầu tư-ROI a. Công thức xác định ROI Cộng thức tính tỷ suất sinh lời của vốn đầu tư: Công thức tính ROI có thể viết theo một cách khác:
9. Khi viết công thức ROI theo cách này sẽ làm rõ các nhân tố ảnh hưởng đến sức sinh lời của vốn đầu tư của một trung tâm đầu tư. Tỷ số giữa lợi nhuận và doanh thu được gọi là lãi trên doanh thu (sales margin). Chỉ tiêu này cho biết khi thực hiện được 1 đồng doanh thu thì doanh nghiệp đạt được mức lợi nhuận bằng bao nhiêu phần trăm của một đồng doanh thu. Ví dụ, với mức lãi trên doanh thu bằng 5%, một đồng doanh thu thực hiện được sẽ đưa về mức lợi nhuận là 5%. Do vậy, doanh nghiệp sẽ kiếm được 5 đồng lợi nhuận cho mỗi 100 đồng doanh thu thực hiện được. Tỷ số giữa doanh thu và vốn đầu tư được gọi là hệ số quay vòng của vốn (capital turnover). Chỉ tiêu này cho biết bao nhiêu đồng doanh thu có thể tạo ra từ một đồng vốn đầu tư. Bảng 7.6 dưới đây minh hoạ cho việc tính toán ROI của Khu vực Phía Đông và Khu vực Phía Tây, là hai trung tâm đầu tư trong Tổng công ty G (thể hiện trong sơ đồ 7.1 ở trên). Bảng 7.6 Tính toán ROI của trung tâm đầu tư: Tổng công ty G Chỉ tiêu Khu vực Phía Khu vực phía Đông Tây 1. Lợi nhuận $300.000 $720.000 2. Doanh thu 6.000.000 1.800.000 3. Vốn đầu tư 2.000.000 3.600.000 4. Lãi trên doanh thu (1)/(2) 5% 40% 5. Hệ số quay vòng tài sản 3 0.5 (2)/(3) 6. ROI (4)x(5) 15% 20%
10. Khu vực Phía Đông có mức lãi trên doanh thu là 5% (300.000:6.000.000). Nghĩa là mỗi đồng doanh thu thực hiện được sẽ đem lại 5% lợi nhuận cho Khu vực. Hệ số quay vòng của Khu vực Phía Đông là 3 (6.000.000:2.000.000). Nghĩa là một đồng vốn đầu tư vào Khu vực này có thể tạo ra 3 đồng doanh thu. Do vậy, sức sinh lời trên vốn đầu tư (ROI) của Khu vực s4 là 15% (lãi trên doanh thu là 5% x hệ số quay vòng của vốn là 3). b. Đo lường lợi nhuận và vốn đầu tư Công thức tính toán ROI có 2 thành phần là lợi nhuận và vốn đầu tư. Muốn tính toán được ROI, chúng ta phải xác định được lợi nhuận và vốn của một trung tâm đầu tư. Lợi nhuận: Chỉ tiêu lợi nhuận được sử dụng trong công thức ROI là lợi nhuận trước trả lãi vay và thuế thu nhập. Lý do của việc sử dụng lợi nhuận trước trả lãi vay và thuế thu nhập trong công thức tính ROI là để phù hợp doanh thu và vốn kinh doanh đã tạo ra nó. Vốn đầu tư: Vốn đầu tư có thể được hiểu là tổng giá trị tài sản trên bảng cân đối kế toán, bao gồm vốn bằng tiền, các khoản phải thu, trị giá hàng tồn kho, nhà xưởng, máy móc thiết bị và các khoản vốn khác được sử dụng trong hoạt động của một trung tâm đầu tư. Vì ROI được tính toán cho một thời đoạn, chẳng hạn như một tháng hoặc một năm, do vậy vốn đầu tư được sử dụng trong công thức tính ROI là số bình quân giữa vốn đầu kỳ và vốn cuối kỳ nằm trên bảng cân đối kế toán (thông thường là vốn đầu năm và cuối năm). Một vấn đề đặt ra khi tính ROI là giá trị của tài sản cố định trong vốn có thể được tính theo hai cách. Cách thứ nhất là sử dụng giá trị còn lại của tài sản cố định và cách thứ hai là tính theo nguyên giá ban đầu. Trong thực tế, cả hai cách này đều được sử dụng để xác định ROI. Sử dụng giá trị còn lại hay nguyên giá tài sản đề có những điểm thuận lợi và bất lợi. Lợi ích của việc sử dụng giá trị còn lại của tài sản: 1. Việc sử dụng giá trị còn lại phù hợp vớigiá trị của tài sản cố định được báo cáo trên bảng cân đối kế toán. 2. Điều này phù hợp với việc tính toán lợi nhuận thuần hoạt động và sự tính toán này bao gồm cả khấu hao và các phí tổn hoạt động. Bất lợi của việc sử dụng giá trị còn lại của tài sản: 1. Điều này làm cho kết qủ ROI tăng dần theo thời gian vì tài sản cố định bị hao mòn dần và do vậy giá trị còn lại sẽ càng ngày càng bé. 2. Điều này không khuyến khích việc thay thế các máy móc thiết bị cũ kỹ, lỗi thời vì sự
11. trang bị lại máy móc thiết bị sẽ có ảnh hưởng bất lợi đối với kết quả ROI. Tuy vậy, đa số các nhà quản lý thường xem tính phù hợp là quan trọng nhất và do vậy cách sử dụng giá trị còn lại của tài sản được sử dụng phổ biến hơn trong việc tính toán ROI. c. Biện pháp cải thiện ROI. Làm thế nào nhà quản lý Khu vực phía Đông có thể cải thiện/tăng tỷ suất sinh lời trên vốn đầu tư của khu vực. ROI là tích số của 2 thành phần: lãi trên doanh thu và hệ số quay vòng của vốn. Do vậy ROI có thể cải thiện bằng cách tăng mức lãi trên doanh thu hoặc tăng hệ số quay vòng của vốn. Tăng mức lãi trên doanh thu: Giả sử rằng nhà quản lý của Khu vực Phía Đông có thể tăng mức lãi trên doanh lên thành 6% và giữ nguyên hệ số quay vòng của vốn là 3 thì ROI của khu vực sẽ tăng lên thành 18% (6% x 3). Để tăng mức lãi trên doanh thu lên thành 6%, nhà quản lý khu vực cần phải tăng lợi nhuận của khu vực lên thành $360.000 trên doanh thu $6.000.000 (360.000:6.000.000). Để tăng lợi nhuận trong khi doanh thu vẫn giữ nguyên, nhà quản lý có thể sử dụng hai cách: tăng giá bán sản phẩm (sản lương tiệu thụ sẽ giảm) hoặc giảm chi phí. Một điều cần lưu ý là nhà quản lý phải xem xét cẩn thận liệu rằng việc tăng giá bán có làm cho sản lượng bán ra giảm quá nhiều dẫn đến doanh thu bị giảm hay không? Tương tự, việc cắt giảm chi phí không được làm giảm chất lượng sản phẩm, dịch vụ khác hàng, Những thay đổi này có thể làm giảm doanh thu bán hàng. Tăng hệ số quay vòng của vốn: Một cách khác để cải thiện ROI là tăng hệ số quay vòng của vốn. Giả sử rằng nhà quản lý Khu vực Phí Đông có thể tăng hệ số quay vòng của vốn lên thành 4 trong khi vẫn giữ nguyên mức lãi trên doanh thu ở mức 5%. ROI của khu vực sẽ tăng từ 15% lên thành 20% (5% x 4). Để làm được điều này nhà quản lý có thể tăng doanh thu (đồng thời kiểm soát tốt chi phí để lợi nhuận không bị ảnh hưởng) hoặc giảm vốn hoạt động. Giả sử, để tăng hệ số quay vòng của vốn từ 3 lên thành 4, nhà quản lý có thể tìm cách cắt giảm mức vốn đầu tư từ $2.000.000 xuống còn $1.500.000. Chẳng hạn như nhà quản lý có thể cắt giảm mức dự trữ hàng tồn kho hoặc đẩy nhanh việc thu hồi các khoản nợ phải thu, do đó cắt giảm bớt khoản đầu tư cần thiết cho các khoản này và vốn nhàn rỗi được sử dụng để trả bớt nợ ngắn hạn. Tóm lại, nhà quản lý có thể sử dụng các biện pháp sau nhằm tăng sức sinh lời của vốn đầu tư ROI: - Tăng doanh số - Cắt giảm chi phí - Giảm vốn đầu tư Một điều cần lưu ý rằng, việc cải thiện sức sinh lời của vốn đầu tư ROI là một nghệ thuật quản lý, đói hỏi nhiều kỹ năng và kinh nghiệm của các nhà quản lý. Các biện pháp được thảo luận ở trên nêu ra một cách suy nghĩ chứ không phải là những công thức tính toán cứng nhắc. d. Một số điểm hạn chế của ROI. ROI được xem là một trong những cách đánh giá tốt nhất việc thực hiện của người quản lý khi điều hành một trung tâm đầu tư. Công thức ROI kết hợp rất nhiều lĩnh vực trách nhiệm của nhà quản lý thành một con số duy nhất mà có thể đem so sánh quá trình sinh lời của vốn giữa các trung tâm đầu tư khác nhau trong tổ chức. Mặc dù tỷ suất hoàn vốn ROI được sử dụng một cách rộng rãi để đánh giá việc thực hiện của các trung tâm đầu tư, nó cũng không phải là một công cụ hoàn hảo, nó vẫn có một số điểm hạn chế
12. sau: + ROI có khuynh hướng chú trọng đến sự thực hiện ngắn hạn hơn là quá trình sinh lợi dài hạn. Nhằm mục đích bảo vệ kết quả thực hiện được, nhà quản lý có thể bị sức ép từ chối nhiều cơ hội đầu tư có lợi khác về dài hạn. + ROI không phù hợp với các mô hình vận động của dòng tiền sử dụng trong phân tích vốn đầu tư (sẽ được đề cập trong Chương 10-Quyết định về vốn đầu tư). + ROI có thể không hoàn toàn chịu sự kiểm soát của trung tâm đầu tư vì sự hiện diện của trung tâm đầu tư cấp cao hơn có quyền điều tiết ROI (do sự phân bổ chi phí chung và vốn từ cấp quản lý cao hơn). Để giải quyết các vấn đề này, một số công ty sử dụng nhiều tiêu chuẩn để đánh giá thực hiện thay vì chỉ sử dụng tỷ suất hoàn vốn ROI. Các tiêu chuẩn khác được sử dụng gồm có: - Sự tăng giá thị trường của cổ phiếu. - Mức tăng trưởng của sản xuất. - Lợi nhuận đạt được. - Số lần quay vòng các khoản phải thu. - Số lần quay vòng hàng tồn kho. - Khả năng mở rộng đến những lĩnh vực kinh doanh sinh lợi mới. 7.2.2. Thu nhập thặng dư a. Công thức tính toán thu nhập thặng dư Một phương pháp khác để đánh giá hiệu quả của một trung tâm đầu tư là sử dụng chỉ tiêu thu nhập thặng dư (residual income – RI). Thu nhập thặng dư được định nghĩa là chênh lệch giữa lợi nhuận của một trung tâm đầu tư và mức lợi nhuận để đạt được tỷ lệ sinh lời tối thiểu tính của vốn đầu tư (giá sử dụng vốn của trung tâm đầu tư) Thu nhập thặng dư (RI) là một chỉ tiêu tuyệt đối, không giống như ROI là một chi tiêu tương đối. RI thực chất là lợi nhuận còn lại của một trung tâm đầu tư sau khi loại trừ chi phí sử dụng vốn đầu tư. Giả sử rằng, hiệu quả thực hiện công việc của nhà quản lý Khu vực Phía Tây trong Tổng công ty G được đánh giá bằng chỉ tiêu thu nhập thặng dư RI. Với vốn đầu tư Lợi nhuận $720.000 Trừ: Giá sử dụng vốn: Vốn đầu tư $3.600.000 Chi phí sử dụng v 432. Thu nhập thặng dư (RI) $28 b. Ưu và nhược điểm của RI
13. Ư Khi thu nhập thặng dư được s uản lý của t I của một phương án/dự án còn lớn hơn không (0), dự án sẽ được chấp nhận vì nó làm tăng tổng RI của trung tâm đầu tư. Rất nhiều nhà quản lý cho rằng thu nhập thặng dư - RI là một cách đánh giá thực hiện công việc của trung tâm đầu tư tố rằng thu nhập thặng dư thúc đẩy các nhà quản lý thực hiện đầu tư có lợi tính trên tổng thể của tổ chức, đảm bảo tính phù hợp giữa mục tiêu của các đơn vị với mục tiêu chung của tổ chức. Để minh họa, giả sử Khu vực Phía Đông có cơ hội đầu tư mới với vốn đầu tư là $500.000 và hy vọng cận cơ hội đầu tư này không? Nếu cơ hội đầu tư này được chấp nhận thì lợi ích tổng thể của Tổng công ty G sẽ thế nào, nếu chi phí sử dụng vốn bình quân của Tổng công ty G là 12%? Việc tính toán RI của Khu vực Phía Đông khi chấp nhận cơ hội đầu tư mới được thể như sau: VL $4.100.00 800. Giá sử dụng 432.000$ 492.000 288.000 308.000 ới, người ực Phía T Như vậy, tăng thu nhập t hấp nhận cơ hội đầu tư mới này cũng sẽ đem lại lợi ích cho Tổng công ty. Hãy lưu ý rằng, giá sử dụng vốn của Tổng công ty G là 12%, nghĩa là bất kỳ cơ hội đầu tư nào có mức sinh lời lớn hơn 12% đều đem lại lợi ích cho Tổng công ty. Cơ hội đầu tư mới có thể đem lại lợi nhuận $80.000 trên mức vốn đầu tư thêm $500.000, nghĩa là sức sinh lời trên vốn là 16% (80.000:500.000). Do vậy, khi nhà quản lý Khu vực Phía Tây chấp nhận cơ hội đầu tư mới, cả khu vực và Tổng công ty G đều có lợi. Điều này thể hiện tính thống nhất giữa mục tiêu của khu vực và mục tiêu của Tổng công ty G. Điều gì sẽ xảy ra nếu nhà quản lý Khu vực Phía Tây được đánh giá hiệu quản quản lý thông qua chỉ tiêu ROI? Hãy lưu ý rằng, sức sinh lời hiện t nhà quản lý sẽ bác bỏ bất kỳ cơ hội đầu tư nào có sức sinh lời dưới 20%. Do vậy, chắc chắn rằng nhà quản lý Khu vực Phía Tây sẽ không chấp nhận cơ hội đầu tư mới vì cơ hội đầu tư này chỉ đưa về sức sinh lời 16%. Tuy nhiên, việc bác bỏ cơ hội đầu tư này, xét trên tổng thể của Tổng công ty G là không có lợi. Do vậy, chúng ta có thể nhận thấy rằng, khi dùng ROI để đánh giá hiệu quả quản lý, lợi ích của các đơn vị/bộ phận trực thuộc và lợi ích chung của tổ chức có thể không thống nhất. Nhược điểm: ách tính thu nhập thặng dư có một điểm hạn C h hiệu quả hoạt thiên về các bộ ô lớn hơn thường có thu nhập thặng dư cao hơn các bộ phận có quy mô nhỏ, và dĩ nhiên không phải vì chúng được điều hành tốt hơn mà chỉ đơn giản là vì vốn được sử dụng nhiều hơn. Để minh họa, chúng ta xem xét số liệu về thu nhập thặng dư của hai trung tâm đầu tư X và Y sau Bộ phận X Bộ phận Y Vốn đầu G Thu nhập thặ $20.000 $15.000 uan sát thấy rằng bộ ph p thặng dư,$2 000, cao hơn th tr
14. dư cao hơn là do quy mô vốn của nó lớn hơn chứ không phải do chất lượng quản lý tốt hơn. Bộ phận Y có quy mô nhỏ hơn nhưng được quản lý tốt hơn vì nó có khả năng sinh ra thu nhập thặng dư gần bằng với thu nhập thặng của bộ phận X chỉ với số vốn bằng 1/4 vốn đầu tư của bộ phận X. Nói tóm lại, cả ROI và RI đều có những hạn chế nhất định trong việc đánh giá hiệu quả hoạt động của các trun ti uả của các trung tâm đầu tư có qui mô khác nhau. Vì vậy, các doanh nghiệp sẽ sử dụng phối hợp hai phương pháp đánh giá này. Ngoài ra, những tiêu chuẩn đánh giá khác, bao gồm cả những chỉ tiêu tài chính và phi tài chính (như mức tăng trưởng doanh thu, thị phần, ) có thể kết hợp sử dụng để đánh giá. 7.3. Xác định giá chuyển nhượng. 7 Trong các doanh nghiệp/công tchuyển nhượng hàng hoá và dịch vụ hoá và dịch vụ giữa các đơn vị/bộ phận tron fer price). Giá chuyển nhượng giữa các đơn vị trong tổ chức ảnh hưởng đến kết quả hoạt động của cả bộ phận chuyển nhượng lẫn bộ phận được chuyển nhượng, do vậy sẽ ảnh hưởng đến việc đánh gi Khi các nhà quản lý có thẩm quyền quyết định nên bán cho khách hàng bên ngoài doanh nghiệp hay bán cho các đơn vị bên trong doanh nghiệp, giá chuyển nhượng phải được thiết lập sao cho các mục tiêu của các đơn vị phù hợp với nhữn nghiệp. 7.3.2. Nguyên tắc chung định giá chuyển nhượng Mục tiêu của nhà quản lý trong việc thiết lập giá chuyển nhượng là thúc đẩy tính phù hợp mục tiêu gi à dịch vụ. Để đảm bảo điều này, nguyên tắc chun au: S Trong trường hợp thị trường bên ngoài có khả năng tiêu thụ toàn bộ sản phẩm (bộ phận chuyển nhượng không còn năng lực nhàn rõi), chi phí cơ hội của việc chuyển nhượng nội bộ chính là số dư đảm phí bị thiệt hại nếu sản phẩm được bán ra bên ngoài Trong trường hợp bộ phận chuyển nhượng còn năng lực nhàn rỗi, chi phí cơ hội sẽ bằng 0 (không). Do vậy giá chuyển nhượng nội bộ có thể được tính bằng chi phí biến đổi vì bộ phận chuyển nhượng không bị hy sinh số dư đảm phí. 7.3.3. Xác định giá chuyển nhượng theo giá thị trường. Nhiều doanh nghiệp sử dụng chính sách định giá chuy và trung tâm đầu tư, và thuận tiện để đánh giá thực h một tổ chức. Giá chuyển nhượng theo giá thị trường cho biết được sự đóng góp của từng đơn vị vào lợi nhuận chung của cả doanh nghiệp. Bằng việc sử dụng giá thị trường để điều hành các quá trình chuyển nhượng, tất cả các bộ phận hoặc đơn vị đều có khả năng thu được lợi nhuận trên vốn bỏ ra chứ không chỉ có khâu cuối cùng của quá trình chuyển nhượng. Cách t g cũng giúp cho người quản lý quyết định khi nào nên chuyển nhượng và những quyết định đúng đắn cho những vấn đề có liên quan đến sự chuyển nhượng có thể phát sinh mỗi ngày. Chúng ta sẽ lấy một thí dụ để minh họa cho việc xác định giá chuyển nhượng theo giá thị trường. G bộ phận B trong công ty hoặc bán khách hàng bên ngoài thị trường. Chi phí và thu nhập của hai bộ phận A và B được cho như sau: Bộ phận A Giá bán
15. hả biến loại "sản phẩ như của A Chi phí khả biến khác $40 dụng trong quá trình c giữa p phận A có thể thu được khi bán sản phẩm ở thị trường và cũng chính là giá mà bộ phận B phải bỏ ra để mua loại sản phẩm giống như A sản xuất từ nguồn cung ứng bên ngoài. Giá này cũng thoã mãn công thức đã trình bày trong mục 7.3.2. Trong trường hợp này, giá thị trường $25/1 sản phẩm là mức giá chuyển nhượng chấp nhận được giữa hai bộ phận. Các kết quả của sự chuyển nh Bộ phận A Bộ phận B Công ty n $15 $40 $55 Giá chuy $25 Số dư đảm phí đơn vị $10 $35 $45 ố dư đảm phí thực hiệ àn cô 45/1 ằng v g năng chỉ rõ một phần của số dư này do những nổ lực của bộ phận A và một phần là do những nổ lực của bộ phận B. Trong trường hợp vừa trình bày ở trên, chúng ta giả sử rằng có sự nhất trí hoàn toàn về giá trong thị trường. T thường phá vỡ khi nhà cung ứng bên ngoài quyết định giảm giá vì một lý do nào đó. Trở lại thí dụ của ở phần trên, chúng ta hãy giả sử rằng người cung ứng bên ngoài đồng ý bán hàng cho bộ phận B với giá chỉ là $20/1 sản phẩm. Trong trường hợp này, bộ phận A có nên giảm giá xuống còn $20 để giữ việc kinh doanh với bộ phận B hay không? Câu trả lời sẽ tùy thuộc vào việc bộ phận A đã hoạt động hết công suất hay chưa? Có hai trường hợp xảy: Trường hợp: Bộ phận A đã hoạt động hết công suất Nếu ngoài nếu chọn cung cấp sản phẩm cho bộ phận B. Giá h cho bộ phận vẫn là $25 (bao gồm chi phí khả biến là $15 cộng với số dư đảm phí của một đơn vị do hủy bỏ việc bán ra bên ngoài là $10). Tuy nhiên, khi bộ phận A tính giá chuyển nhượng cho bộ phận B là $25/1 sản phẩm thì bộ phận B sẽ không chấp nhận vì bộ phận A không th ận B là chỉ mua với giá $20/1 sản phẩm. Do vậy, bộ phận B sẽ chọn mua sản phẩm từ nhà cung ứng bên ngoài với giá $20/1 sản phẩm. Tóm lại, trong trường hợp này, sự chuyển nhượng sẽ không được thực hiện giữa bộ phận A và B. Trường hợp: Bộ phận A đã hoạt động chưa hết công suất Khi bộ p í hội của bộ phận A có thể bằng 0. Trở lại thí dụ trên, giả sử rằng nhà cung ứng bên ngoài đồng ý cung bán hàng cho bộ phận B với mức giá $20/1 sản phẩm và b ng như cầu về lượng hàng cần mua của bộ phận B. Giá chuyển nhượng thấp nhất được xác định là: Giá chuyển nhượng = $15 + 0 = $15 n ánh giới hạn thấp nhất đối với mức giá chuy thể dao động trong khoảng từ $15 đế ta có một phạm vi chuyển nhượng để thực hiện như sau: $15 Phạm vi giá Cn B hay không? y vì chấp nhận cái giá $20 cho các sản phẩm của mình, bộ phận A có thể sử dụng năng lực nhàn rỗi của mình đề sản xuất loại sản phẩm khác mang lại lợi nhuận cao hơn. Ngược lại, nếu bộ phận A quyết định không giảm giá xuống $20 như giá thị trường bên ngoài bên ngoài thì bộ phận
16. B có bị buộc phải mua sản phẩm nội bộ với giá cao h âu trả lời cũng là không. Khi bộ phận bán không thỏa mãn được điều kiện về giá mua thì bộ phận mua được quyền tự do mua sản phẩm từ nhà cung ứng bên ngoài. Tuy nhiên, nếu bộ phận A còn năng lực sản xuất nhàn rỗi trong khi bộ phận B lại mua sản phẩm từ nhà cung cấp bên ngoài, thì khi đó bộ phận bán, có thể cả bộ ph hiên cả công ty đều không có lợi. Trong thí dụ này, nếu bộ phận A từ chối đáp ứng giá $20 thì cả nó và công ty sẽ mất $5 số dư đảm phí cho một đơn vị của năng lực nhà rỗi. Tóm lại, khi còn thừa năng lực sản xuất thì cần phải cố gắng để thương lượng một mức giá có thể chấp nhận được cho cả bên mua và bên bán để việc kinh doanh trong nộ g ty được thực hiện nhằm đem lại kết quả tốt nhất cho công ty. Như đã trình bày, trong trường hợp này mức giá chuyển nhượng có thể chấp nhận được giữa bộ phận A và B dao động từ $15 đến $20. 7.3.4. Xác định giá c g lượng giữa các đơn vị trực thuộc. Giá thương lượng được sử d g hợp không có mức giá thị trường nào có thể sử dụng được. Giá thương lượng là giá thỏa thuận giữa bộ phận mua và bộ phận bán khi chuyển nhượng sản phẩm trong nội bộ doanh nghiệp. Nhà quản lý hoặc đại d gia vào quá trình chuyển nhượng sản phẩm tiến hành đàm phán với nhau để thống nhất mức giá chuyển nhượng. Mức giá chuyển nhượng được xác lập tuỳ thuộc vào sự đàm phán của các bộ phận và phụ thuộc vào tình hình hoạt động hiện tại của các bộ phận tham gia vào quá trình chuyển nhượng (chẳng hạn như bộ phận bán còn năng lực nhàn rõi hay không). Sự dụng giá chuyển nhượng là giá thương lượng có một nhược điểm lớn. Việc đàm phán và th g tối ng tố trong tổ chức. Điều này gây tổn thất đến sự hợp tác và thống nhất trong tổ chức. 7.3.5. Xác định giá chuyển nhượng theo chi phí Nhiều tổ chức không sử dụng phương pháp xác định giá chuyển nhượng theo giá g hoặc theo sự đám phán, họ định giá chuyển nh g tính theo cách này có thể chỉ căn cứ trên các chi phí khả biến liên quan, hoặc chi phí toàn bộ. Sử dụng chi phí khả biến: Giá chuyển nhượng nội bộ được thiết lập bằng các chi phí biến đổi đ Sử dụng chi phí toàn bộ: Gía chuyển nhượng được xác định bằng chi phí biến đổi của sản phẩm, cộng với các chi phí í sản xuất khả biến đơn vị để sản xuất sản phẩm ở bộ phận chuyển nhượng là $7.5 và tổng chi phí sản xuất cố định là $500.000. Khối lượng sản phẩm sản xuất là 200.000 đơn vị. Giá thành toàn bộ của sản phẩm sẽ là: Giá thành toàn bộ = Chi phí biến đổi đơn vị + Chi phí cố định đơn vị = $7.5 + $5 = $10.0 ợng nội bộ sẽ Theo phương pháp này, giá chuyển như Mặc dù phương pháp xác định giá chuyển nhượng theo chi phí dễ sử dụng g phổ biến trong thực tế, phương pháp này không được khuyến khích n ng pháp này có nhiều nhược điểm: - Sử dụng chi phí làm căn cứ tính giá chuyển nhượng có thể đưa tới những quyết định sai lầm trong một doanh nghiệp, p. - Việc lấy chi phí để xác định giá chuyển nhượng còn có một khuyết điểm nữa là bộ phận duy bên ngoài công ty. Những bộ phận khác (các bộ phận chuyển nhượng) không có lợi nhuận,
17. do vậy việc đánh giá sự thực hiện theo ROI hoặc theo thu nhập thặng dư sẽ không được thực hiện. - Ngoài ra, có nhiều ý kiến phê phán rằng, việc lấy chi phí làm giá chuyển nhượng sẽ không khuyến kh bộ phận khác một cách đơn giản, khi đó sẽ không khuyến khích bất kỳ ai kiểm soát chi phí. Bộ phận thực hiện khâu tiêu thụ cuối cùng phải gánh chịu tất cả các chi phí bao gồm cả sự lãng phí và không hiệu quả của các bộ phận trước đó và hậu quả là tỷ lệ hoàn vốn của nó sẽ ở vị trí kém hơn khi đem so sánh với các đối thủ cạnh tranh. Để hạn chế những điểm hạn chế trên, các nhà quản lý thường căn cứ trên chi phí tiêu chuẩn thay cho chi phí thực tế và sử dụng công thức chung (trình bày ở mụ iá chuyển nhượng giữa các bộ phân/đơn vị trong doanh nghiệp Tóm tắt bài giảng Hệ thống kế toán trách nhiệm được thiết lập nhằm thúc đẩy tính hợp nhất mục tiêu giữa các nhà quản lý trong các tổ chức phân quyền. Theo quan điểm của hệ thống kế toán trách nhiệm, mọi bộ phận trong một tổ chức có quyền kiểm soát đối với chi phí, hoặc doanh thu, hoặc lợi nhuận, hoặc vốn đầu tư được gọi là một trung tâm trách nhiệm. Những trung tâm có quyền kiểm soát đối với chi phí được xem là các trung tâm chi phí. Những trung tâm có quyền kiểm soát đối với cả chi phí và lợi nhuận được gọi là trung tâm lợi nhuận và những trung tâm có quyền kiểm soát đối với chi phí, lợi nhuận và vốn đầu tư được gọi là trung tâm đầu tư. Thông tin được vận động trong các trung tâm này từ dưới lên, từ các cấp thấp lên các cấp cao hơn về trách nhiệm, thông qua một hệ thống báo cáo thực hiện thống nhất. Báo cáo thực hiện là báo cáo trình bày những kết quả tài chính chủ yếu của các trung tâm trách nhiệm. Để hệ thống kế toán trách nhiệm phát huy tác dụng trong tổ chức, khía cạnh thông tin nên được nhấn mạnh, hơn là khía cạnh trách nhiệm. Điều này có nghĩa là mục tiêu quan trọng của hệ thống kế toán trách nhiệm là cung cấp thông tin cho các nhà quản lý để họ điều hành và quản lý bộ phận mình phụ trách một cách hiệu quả. Sức sinh lời của vốn đầu tư - ROI được công nhận phổ biến là một công cụ để đánh giá hiệu quả của một trung tâm đầu tư vì nó tổng hợp nhiều phương diện về trách nhiệm của người quản lý một trung tâm đầu tư. Một phương pháp khác được sử dụng đánh giá việc thực hiện của người quản lý trung tâm đầu tư là sử dụng chỉ tiêu thu nhập thặng dư – RI. Những công ty sử dụng thu nhập thặng dư để đánh giá quản lý nhấn mạnh rằng phương pháp này khuyến khích đầu tư có lợi trong rất nhiều trường hợp mà cách dùng ROI lại không khuyến khích đầu tư. Giá chuyển nhượng liên quan đến giá được tính cho một sản phẩm chuyển nhượng hoặc một dịch vụ giữa hai đơn vị trong cùng một tổ chức. Việc xác định giá chuyển nhượng có thể căn cứ trên chi phí của sản phẩm được chuyển nhượng, hoặc giá thị trường của sản phẩm được chuyển nhượng, hoặc giá thương lượng giữa bộ phận mua và bộ phận bán. Giá chuyển nhượng thích hợp nhất là giá thị trường hoặc giá thương lượng. Việc sử dụng giá thị trường hoặc giá thương lượng trong quá trình chuyển nhượng giữa các đơn vị tạo điều kiện thuận lợi cho việc đánh giá kết quả thực hiện vì nó cho phép cả bên mua và bên bán được đối xử như là những đơn vị độc lập. Câu hỏi ôn tập và bài tập Câu hỏi ôn tập 1. Sự phù hợp mục tiêu của tổ chức là gì? Hãy giải thích vì sao sự phù hợp mục tiêu đóng vai trò quan trọng đối với hoạt động của tổ chức. 2. Mục tiêu quan trọng nhất của nhân viên kế toán quản trị khi xây dựng hệ thống kế toán trách nhiệm trong một tổ chức là gì? 3. Hệ thống kế toán quản trị đóng góp vào sự phù hợp mục tiêu hoạt động của tổ chức như thế nào? 4. Hãy giải thích một phương pháp quản trị có tên gọi là “quản trị theo mục tiêu” (management by objectives – MBO). 5. Liệt kê các lợi ích và chi phí của việc phân cấp quản lý.
18. 6. Định nghĩa và cho thí dụ về các trung tâm trách nhiệm sau đây: trung tâm chi phí, trung tâm doanh thu, trung tâm lợi nhuận, và trung tâm đầu tư. 7. Theo bạn, khi nào một trung tâm lợi nhuận sẽ trở thành một trung tâm đầu tư? 8. Làm thế nào để hệ thống kế toán trách nhiệm có những ảnh hưởng tích cực đến hành vi và thái độ của nhà quản lý? 9. Báo cáo thực hiện (performance report) là gì? Hãy trình bày trình tự và phương pháp thiết lập báo cáo thực hiện trong tổ chức. 10. Chỉ tiêu nào được sử dụng để đánh giá hiệu quả của trung tâm đầu tư? Chỉ tiêu này được tính toán như thế nào? 11. Bằng cách nào nhà quản lý của Công ty bia Huda - Huế có thể cải thiện tỷ suất sinh lời trên vốn đầu tư – ROI của công ty? 12. Thu nhập thặng dư – RI của một trung tâm đầu tư được tính toán như thế nào? Cho một thí dụ minh hoạ cho việc tính toán này? Thông tin nào được sử dụng khi tính toán RI mà không được sử dụng khi tính ROI? 13. Nhược điểm của việc sử dụng ROI để đánh giá hiệu quả hoạt động của một trung tâm đầu tư là gì? Chỉ tiêu thu nhập thặng dư – RI sẽ khắc phục nhược điểm này như thế nào? 14. Khi sử dụng RI làm chỉ tiêu để so sánh hiệu quả của các trung tâm đầu tư, nhược điểm của việc này là gì? Cho một thí dụ minh hoạ. 15. Hãy cho biết vì sao ROI hoặc RI của một trung tâm đầu tư có thể có xu hướng tăng theo thời gian? Hiện tượng này có thể dẫn đến hành động không mong muốn nào của nhà quản lý? 16. Trong tính toán ROI của một trung tâm đầu tư, thành phần dưới mẫu số (vốn đầu tư) thường được tính theo giá trị còn lại của tài sản thay vì nguyên giá của tài sản. Hãy cho biết tính hợp lý của việc này? 17. Một số nhà quản lý thì cho rằng khi tính toán ROI, vốn đầu tư nên được tính theo nguyên giá mà không nên sử dụng giá trị còn lại? Vì sao? 18. Theo bạn, ngoài việc sử dụng ROI và RI để đánh giá hiệu quả của trung tâm đầu tư, những chỉ tiêu nào khác có thể sử dụng (liệt kê ít nhất 3 chỉ tiêu)? 19. Sự phân biệt giữa việc đánh giá hiệu quả hoạt động của một trung tâm đầu tư và đánh giá hiệu quả quản lý của nhà quản lý trung tâm đầu tư đó là quan trọng. Hãy giải thích vì sao? 20. Mục tiêu quan trọng của nhân viên kế toán quản trị trong việc lựa chọn một chính sách định giá chuyển nhượng là gì? 21. Hãy phân tích nguyên tắc chung trong xác định giá chuyển nhượng? 22. Liệt kê và giải thích về các phương pháp xác định giá chuyển nhượng. 23. Khi bộ phận chuyển nhượng (bộ phận bán) còn thừa năng lực sản xuất, theo nguyên tắc chung trong xác định giá chuyển nhượng thì giá chuyển nhượng được thiết lập như thế nào? 24. Theo bạn, khi đơn vị mua sản phẩm từ một đơn vị khác trong nội bộ doanh nghiệp và không có mức giá thị trường nào có thể thiết lập cho sản phẩm này, giá chuyển nhượng sẽ được xác định bằng cách nào? 25. Nhược điểm việc xác định giá chuyển nhượng theo chi phí là gì? Bằng cách nào để khắc phục nhược điểm này? Bài tập Bài tập 1: Trong mỗi một loại hình tổ chức sau đây, bạn hãy thảo luận những ưu điểm và nhược điểm của việc phân cấp trong quản lý tổ chức? Nếu bạn là nhà quản lý cấp cao của tổ chức, bạn sẽ chọn mô hình quản lý tập trung hay phân tán (phân cấp)? 1. Một công ty đa quốc giá (ví dụ: Coca-cola)
19. 2. Chuỗi cửa hàng bán thức ăn nhanh (ví dụ như Mc-Donald) 3. Một trường Đại học (ví dụ: Trường Đại học Kinh tế Huế) 4. Một bệnh viện (ví dụ: Bệnh viện trung ương Huế) 5. Một đài truyền hình (ví dụ: Đài truyền hình Việt Nam) Bài tập 2: Đối với mỗi một bộ phận/đơn vị dưới, hãy cho biết nó thuộc loại trung tâm trách nhiệm nào? 1. Công ty Điện lực III ở Đà Nẵng (trực thuộc Tổng Công ty Điện lực Việt Nam) 2. Bưu điện Tỉnh Thừa Thiên Huế (là đơn vị trực thuộc Tổng công ty Bưu chính Việt Nam) 3. Một văn phòng bán vé máy bay (của Việt Nam Airlines). 4. Nhà máy đóng chai của Công ty Coca-cola Việt nam. 5. Phân xưởng sản xuất của Công ty Bia Huda Huế. 6. Trường Đại học Kinh tế của Đại học Huế. 7. Văn phòng Tỉnh uỷ của Tỉnh Thừa Thiên Huế. 8. Một rạp chiếu phim của một Công ty điện ảnh. Bài tập 3: Tập đoàn Xerox quyết định thay đổi Bộ phận phân phối và hậu cần từ một trung tâm chi phí thành một trung tâm lợi nhuận. Bộ phận này có chức năng quản lý hàng tồn kho và cung cấp các dịch vụ hầu cần cho các bộ phận kinh doanh của công ty. Trước đây, nhà quản lý bộ phận này chỉ chịu trách nhiệm về chi phí hoạt động của bộ phận. Bây giờ Bộ phận này cung cấp/bán các dịch vụ của nó cho các bộ phận khác trong công ty, và nhà quản lý bộ phận được đánh giá thông qua lợi nhuận đạt được của bộ phận. Ban giám đốc tập đoàn Xerox cảm thấy rằng sự thay đổi này là có lợi cho công ty. Sự thay đổi này đã đem lại bầu không khí làm việc và động lực mới trong bộ phận vì quản lý cấp cao của công ty đã giao một số quyền ra quyết định cho cấp thấp hơn. Yêu cầu: Hãy thảo luận về quyết định thay đổi loại hình trung tâm trách nhiệm của Bộ phận phân phối và hậu cần của ban giám đốc tập đoàn Xerox. Bài tập 4: Bộ phận thực phẩm và đố uống (Food and Beverage Department) của một Khách sạn có ba đơn vị trực thuộc được mô tả trong sơ đồ dưới đây. Tổ Tiệc có chức năng tiếp nhận và tổ chức các buổi tiệc cho khách hàng, nó là một trung tâm doanh thu; Tổ Nhà Hàng có chức năng cung cấp các dịch vụ ăn uống cho khách hàng, nó cũng là một trung tâm doanh thu; và Tổ Bếp chịu trách nhiệm nấu nướng và chuẩn bị thức ăn cho các buổi tiệc và nhà hàng để phục vụ khách hàng, nó là một trung tâm chi phí.
20. Số liệu ghi nhận được trong tháng ba tại các đơn vị trực thuộc Bộ Phận Thực Phẩm và Đồ Uống như sau: * * Dự toán Thực tế Tổ Tiệc $65.000 $65.800 Tổ Nhà Hàng 180.000 179.400 Tổ Bếp Lương (8.500) (86.000) Thực phẩm (69.000) (69.000) Chi phí chung biến đổi (7.500) (7.800) Chi phí chung cố định (9.000) (9.300) * Những con số trong ngoặc đơn là chi phí, những con số không đặt trong dấu ngoặc đơn là lợi nhuận. Yêu cầu: Hãy lập báo cáo thực hiện cho Bộ phận Thực Phẩm và Đồ Uống. Lưu ý rằng, trong bài này chúng ta chỉ lập báo cáo cho Tổ Bếp và Bộ phận Thực Phẩm và Đồ Uống. Hãy vẽ mũi tên để thể hiện mối quan hệ giữa các con số trong báo cáo thực hiện được thiết lập. Bài tập 5: Các số liệu ghi nhận được tại Công ty XYZ trong năm 2005 như sau: Lợi nhuận $4.000.000 Doanh thu 50.000.000 Vốn đầu tư bình quân 20.000.000 Yêu cầu 1. Tính tỷ suất lợi nhuận trên doanh thu, hệ số quay vòng của vốn, và sức sinh lời trên vốn đầu tư của công ty. 2. Hãy chỉ ra hai cách mà nhà quản lý của công ty XYZ có thể sử dụng để tăng ROI của công ty lên thành 25%. 3. Giả sử rằng giá sử dụng vốn của công ty là 10%. Hãy tính thu nhập thặng dư – RI của công ty trong năm 2005. Bài tập 6: Công ty ABC có hai đơn vị trực thuộc, A và B. Bộ phận A chuyển nhượng một phần sản phẩm của nó cho Bộ phận B theo mức giá chuyển nhượng xác định trước. Năm 2005, chi phí khả biến đơn vị tiêu chuẩn của Bộ phận A là $300/sản phẩm. Hiện tại Bộ phận A không còn năng lực nhàn rỗi và bộ phận này có thể bán toàn bộ sản phẩm của nó cho khách hàng bên ngoài với giá $380/sản phẩm. Yêu cầu 1. Hãy xác định giá chuyển nhượng dựa theo nguyên tắc chung trong xác định giá chuyển
21. nhượng. 2. Giá chuyển nhượng sẽ thay đổi như thế nào nếu Bộ phận A không còn năng lực nhàn rỗi. Bài tập 7: Liên hệ với bài tập 6. Chi phí toàn bộ của Bộ phận A là $340 (chi phí khả biến đơn vị là $300 và chi phí cố định phân bổ cho mỗi sản phẩm là $40). Giá chuyển nhượng mà Bộ phận A tính cho Bộ phận B là $374 (bằng chi phí sản xuất, cộng với mức lãi 10% trên chi phí). Bộ phận B có một đơn hàng đặc biệt, có thể bán sản phẩm với giá $465/sản phẩm. Khi tiếp nhận sản phẩm do bộ phận A cung cấp, Bộ phận B tiếp tục sản xuất để tạo ra sản phẩm cuối cùng. Chi phí phát sinh thêm tại bộ phận B tính cho mỗi sản phẩm là $100. Cả hai bộ phận đề còn năng lực sản xuất nhàn rỗi. Yêu cầu 1. Theo bạn, nhà quản lý Bộ phận B sẽ tiếp nhận hoặc từ chối đơn hàng? Vì sao? 2. Xét trên tổng thể lợi ích của công ty ABC, quyết định của nhà quản lý Bộ phận B là có lợi hay không? Vì sao? 3. Bạn hãy thử đề xuất một mức giá chuyển nhượng có lợi cho công ty. Bài tập 8: Số liệu được ghi nhận tại Công ty thương mại X trong năm 2005 như sau: Doanh thu $2.000.000 Giá vốn hàng bán 1.100.000 Chi phí hoạt động 800.000 Vốn đầu tư bình quân 1.000.000 Yêu cầu: 1. Tính tỷ suất lợi nhuận trên doanh thu, hệ số quay vòng của vốn, và sức sinh lời trên vốn đầu tư của công ty trong năm 2005. 2. Nếu doanh thu và vốn đầu tư trong năm tới (năm 2006) vẫn giữ nguyên như năm 2005, để tăng ROI của công ty lên thành 15% thì tổng chi phí của công ty phải được cắt giảm đến mức nào? 3. Giả sử chi phí đã được cắt giảm. Hãy tính tỷ suất lợi nhuận trên doanh thu của công ty năm 2006 và chỉ ra chỉ tiêu này đã cải thiện ROI của công ty như thế nào? Bài tập 9: Số liệu về tình hình kinh doanh của công ty X trong năm 2004 như sau: Chi phí biến đổi đơn vị = 30.000đ Chi phí cố định = 320.000.000đ Giá bán đơn vị = 50.000đ Vốn hoạt đồng bình quân = 500.000.000đ Sản lượng tiêu thụ (cái) = 20.000 Yêu cầu: 1. Hãy thiết lập báo cáo kết quả kinh doanh theo số dư đảm phí của công ty trong năm 2004. Tính sức sinh lời trên vốn đầu tư – ROI công ty đạt được trong năm 2004. 2. Hãy tính lại tỷ suất lợi nhuận trên doanh thu, hệ số quay vòng tài sản và ROI của công ty
22. trong từng trường hợp sau đây (từng trường hợp được xét độc lập nhau): a). Công ty có khả năng tiết kiệm được chi phí lao động trực tiếp 10.000.000đ mỗi năm bằng cách thuê mướn lao động rẻ hơn. b). Công ty có thể cắt giảm mức tồn kho bình quân 100.000.000đ mỗi năm bằng cách áp dụng mô hình tồn kho tối ưu. b) Công ty dự định sẽ tăng chi phí quảng cáo lên thêm 20.000.000đ mỗi năm để thúc đẩy việc tiêu thụ sản phẩm. Với cách làm này, công ty hy vọng doanh số sẽ tăng lên 10%. Công ty nên thực hiện quyết định này hay không? Nếu thực hiện thì ROI mà công ty đạt được sẽ là bao nhiêu? Bài tập 10: Công ty N có hai đơn vị trực thuộc. Số liệu về kết quả hoạt động của hai đơn vị trong năm 2005 được ghi nhận như sau: Đơn vị I Đơn vị II Lợi nhuận $200.000 $900.000 Vốn đầu tư bình quân 1.000.000 6.000.000 Yêu cầu: 1. Nếu sử dụng ROI là tiêu chuẩn đánh giá hiệu quả của hai đơn vị, đơn vị này sẽ được đánh giá hoạt động hiệu quả hơn trong năm 2005? 2. Giả sử rằng giá sử dụng vốn của công ty là 10%. Đơn vị nào sẽ được đánh giá hoạt động thành công hơn trong năm 2005 theo tiêu chuẩn thu nhập thặng dư? 3. Với giá sử dụng vốn của công ty là bao nhiêu thì thu nhập thặng dư trong năm 2005 của hai đơn vị sẽ bằng nhau? Bài tập 11: Tổng công ty H quyết định đầu tư $100.000 vào một thiết bị mới cho một đơn vị trực thuộc, Công ty X, hai năm trước đây. Vào thời điểm đó, nhân viên của bộ phận kế toán của Công ty X đã chỉ ra rằng thiết bị mới này sẽ tiết kiệm cho công ty $36.400 chi phí hoạt động hàng năm trong thời đoạn 5 năm. Trước khi có thiết bị mới này, sức sinh lời trên vốn đầu tư ROI của công ty là 20%. Nhà quản lý công ty đã tin tưởng rằng thiết bị này phát huy tác dụng như mong đợi. Tuy nhiên, báo cáo thực hiện công việc của công ty cho thấy rằng sức sinh lời trên vốn đầu tư của công ty trong năm đầu tiên đưa thiết bị mới vào sử dụng không được cải thiện như mong muốn. Nhà quản lý yêu cầu bộ phận kế toán cung cấp các thông tin liên quan đến thiết bị được đầu tư để tìm nguyên nhân vì sao việc đầu tư này không cải thiện ROI của công ty. Bộ phận kế toán có khả năng cung cấp các thông tin liên quan đến sự đóng góp của thiết bị vào kết quả hoạt động của công ty. Báo cáo được kế toán soạn thảo và cung cấp cho nhà quản lý vào cuối năm thứ nhất như sau: Chi phí hoạt động được cắt giảm do sử dụng thiết bị mới $36.400 Trừ: Khấu hao thiết bị 20.000 Phần đóng góp (Lợi nhuận tăng thêm) $16.400 Vốn đầu tư đầu năm $100.000 Vốn đầu tư cuối năm $80.000 Vốn đầu tư bình quân $90.000 ROI = $16.400/90.000 = 18.2%
23. Nhà quản lý cảm thấy ngạc nhiên vì ROI qua thấp, trong khi thiết bị vận hành tốt và cắt giảm chi phí hoạt động hàng năm cho công ty. Nhân viên kế toán quản trị của bộ phận kế toán giải thích với nhà quản lý rằng sức sinh lời trên vốn đầu tư – ROI được sử dụng để đánh giá hiệu quả hoạt động khác với sức sinh lời được sử dụng trong các quyết định đầu tư. Yêu cầu: Hãy thảo luận các vấn đề liên quan đến chỉ tiêu ROI được sử dụng làm tiêu chuẩn để đánh giá hiệu quả hoạt động của một bộ phận. Nhà quản lý công ty X sẽ quyết định như thế nào trong tương lai khi có một đề nghị mua một thiết bị mới tương tự? Vì sao?