Phương pháp tổ chức hoạt động ngoại khóa Vật Lý - Nguyễn Quang Đông

Nội dung text: Phương pháp tổ chức hoạt động ngoại khóa Vật Lý - Nguyễn Quang Đông

1. Nguyễn quang đông Phần một Ph−ơng pháp Tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lý Thái nguyên[ 1 \ - 2009
2. Lời nói đầu Nâng cao chất l−ợng dạy học là vấn đề cấp thiết của giáo dục Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Chúng ta đ∙ và đang có những đổi mới mạnh mẽ về nội dung, ph−ơng pháp dạy học. Chất l−ợng dạy học sẽ cao khi nó kích thích đ−ợc hứng thú, nhu cầu, sở thích và khả năng độc lập, tích cực t− duy của học sinh. Để làm đ−ợc điều đó, bên cạnh việc đổi mới nội dung, ph−ơng pháp dạy học thì sự phối hợp các hình thức tổ chức dạy học là một việc làm cần thiết. Trong nhà tr−ờng hiện nay điều đó ch−a đ−ợc quan tâm đúng mức và hình thức lên lớp là một hình thức phổ biến. Hoạt động ngoại khoá là một hình thức tổ chức dạy học, là một dạng hoạt động của học sinh tiến hành ngoài giờ lên lớp chính thức, ngoài phạm vi quy định của ch−ơng trình bộ môn nhằm hỗ trợ cho ch−ơng trình nội khoá, góp phần hoàn thiện và phát triển nhân cách, bồi d−ỡng năng khiếu và tài năng sáng tạo của học sinh. Thực tiễn trong những năm gần đây ở các nhà tr−ờng hiện nay, hoạt động ngoại khoá vật lí nói riêng và các môn học khác nói chung ít đ−ợc tổ chức, l∙nh đạo nhà tr−ờng và giáo viên bộ môn ch−a có sự đầu t− cho hoạt động này. Về mặt lí luận, việc nghiên cứu các hình thức tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí trong nhà tr−ờng phổ thông cũng ch−a đ−ợc sự quan tâm nghiên cứu thích đáng của các nhà lí luận dạy học bộ môn. Trong các tài liệu về ph−ơng pháp giảng dạy vật lí cũng nh− trong việc đổi mới ch−ơng trình, sách giáo khoa, giáo trình hiện nay thì việc tổ chức các hoạt động ngoại khoá cũng ít đ−ợc đề cập đến và các tài liệu này ch−a nêu đ−ợc các ph−ơng pháp cụ thể cho việc tổ chức ngoại khoá vật lí. Viết tài liệu này, tác giả hy vọng sẽ cung cấp t− liệu cần thiết cho những ng−ời muốn tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí và đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả của việc tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí. Trong quá trình viết tài liệu do khả năng và kinh nghiệm còn hạn chế, chắc chắn không tránh khỏi thiếu sót. Tác giả rất mong nhận đ−ợc sự góp ý của các bạn đồng nghiệp và bạn đọc để tài liệu ngày càng đ−ợc hoàn chỉnh hơn. Xin chân thành cảm ơn. Tác giả: Nguyễn Quang Đông - ĐH Thái Nguyên Mobile: 0974.974.888 Email: nguyenquangdongtn@gmail.com [ 2 \
3. Ch−ơng 1 cơ sở lí luận 1.1. Các hình thức tổ chức dạy học 1.1.1. Khái quát về quá trình dạy học Quá trình dạy học là một quá trình t−ơng tác (hợp tác) giữa thầy và trò, trong đó thầy chủ đạo nhờ các hoạt động tổ chức, lãnh đạo, điều chỉnh hoạt động nhận thức của học sinh, còn trò tự giác, tích cực, chủ động thông qua việc tự tổ chức, tự điều chỉnh hoạt động nhận thức của bản thân nhằm đạt tới mục đích dạy học. Quá trình dạy học là một quá trình xã hội, một quá trình s− phạm đặc thù, nó tồn tại nh− một hệ thống bao gồm nhiều thành tố cấu trúc: + Mục đích và nhiệm vụ dạy học: Phản ánh một cách tập trung nhất những yêu cầu của xã hội đối với quá trình dạy học. Cụ thể là quá trình dạy học phải h−ớng tới mục tiêu: Nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi d−ỡng nhân tài cho đất n−ớc và phát triển nhân cách cho thế hệ trẻ. Mục tiêu đó đ−ợc cụ thể hoá thành các nhiệm vụ dạy học nhằm nâng cấp tri thức, kĩ năng, bồi d−ỡng thái độ, hình thành, phát triển những năng lực, phẩm chất tốt đẹp cho ng−ời học. + Nội dung dạy học: Là hệ thống tri thức, kĩ năng, kĩ xảo mà ng−ời học phải nắm vững trong quá trình dạy học. + Ph−ơng pháp dạy học: Là các con đ−ờng, các cách thức vận động của nội dung dạy học phù hợp với qui luật phát triển tâm sinh lí và trình độ nhận thức của ng−ời học, là các biện pháp tổ chức hợp tác giữa thầy và trò nhằm giúp cho trò chiếm lĩnh đ−ợc nội dung dạy học một cách vững chắc. + Hình thức tổ chức dạy học: Là các hình thức tổ chức hoạt động dạy và hoạt động học của thầy và trò nhằm thực hiện ph−ơng pháp giáo dục và chiếm lĩnh nội dung dạy học. + Ph−ơng tiện dạy học: Là những vật thể mang nội dung và ph−ơng pháp dạy học, là ph−ơng tiện tác động tới hoạt động dạy và hoạt động học. + Điều kiện dạy học: Bao gồm những điều kiện bên trong nhà tr−ờng (về cơ sở hạ tầng, vật chất kĩ thuật, vệ sinh học đ−ờng ) và những điều kiện bên ngoài nhà tr−ờng (môi tr−ờng kinh tế - xã hội, địa ph−ơng, đất n−ớc ). [ 3 \
4. + Chủ thể dạy học: Là thầy giáo và tập thể thầy giáo trong hoạt động dạy; là học sinh và tập thể học sinh trong hoạt động học. + Đối t−ợng dạy học: Là học sinh và tập thể học sinh với t− cách vừa là những cá nhân, vừa là những nhân cách với những đặc điểm và trình độ phát triển tâm sinh lí, trình độ nhận thức rất đa dạng và phức tạp. + Kết quả dạy học: Là kết quả của hoạt động dạy và hoạt động học thông qua việc kiểm tra, đánh giá, trở thành yếu tố kích thích, điều chỉnh hoạt động dạy và hoạt động học. Tất cả những thành tố trong cấu trúc quá trình dạy học tồn tại trong mối quan hệ thống nhất biện chứng với nhau và toàn bộ hệ thống đ−ợc đặt trong môi tr−ờng kinh tế xã hội và trong môi tr−ờng khoa học công nghệ. 1.1.2. Các hình thức tổ chức dạy học Hình thức tổ chức dạy học là một thành tố trong cấu trúc của quá trình dạy học. Hình thức tổ chức dạy học đ−ợc hiểu là cách tổ chức sắp xếp và tiến hành quá trình dạy học. Nó còn đ−ợc coi là cách sắp xếp tổ chức các biện pháp s− phạm thích hợp, nó thay đổi tuỳ thuộc vào mục đích, nhiệm vụ dạy học, mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh, quan hệ giữa học sinh với nhau, theo số l−ợng ng−ời học, theo không gian diễn ra quá trình dạy học, theo cơ sở vật chất, thiết bị kĩ thuật phục vụ cho quá trình dạy học. Trong hình thức tổ chức dạy học, yếu tố tổ chức là cực kỳ quan trọng, bởi nó phản ánh trình tự sắp xếp t−ơng hỗ và sự liên hệ qua lại giữa các yếu tố tồn tại trong một bài học hay quá trình dạy học nói chung. Tổ chức dạy học cũng đ−ợc hiểu nh− là một trật tự xác định cả về mặt ý nghĩa, chức năng của qui trình dạy học cũng nh− ý nghĩa cấu trúc tạo ra sự khác nhau giữa các loại bài học. Trong thực tiễn dạy học ở các loại hình tr−ờng khác nhau, tồn tại nhiều hình thức tổ chức dạy học khác nhau, tuỳ theo mối quan hệ giữa các hoạt động dạy và học có tính chất cá nhân hay theo lớp, tuỳ theo ph−ơng thức tổ chức, điều khiển của ng−ời dạy và mức độ hoạt động tích cực, sáng tạo của ng−ời học mà các hình thức tổ chức dạy học đ−ợc diễn ra nh− thế nào cho phù hợp với các điều kiện về thời gian, không gian và ph−ơng tiện dạy học cho phép. Hệ thống hình thức tổ chức dạy học gồm có các hình thức chủ yếu sau: + Hình thức lớp - bài (lên lớp) + Hình thức dạy học theo nhóm [ 4 \
5. + Hình thức tự học + Hình thức thực hành + Hình thức thảo luận và xêmina + Hình thức giúp đỡ riêng(phụ đạo) + Hình thức hoạt động ngoại khoá + Hình thức tham quan học tập + Hình thức trò chơi + Hình thức kể chuyện + Hình thức nghiên cứu khoa học. Ngoài ra ng−ời ta còn phân thành dạy học cá nhân, dạy học theo lớp, dạy học theo nhóm. Theo quan điểm hiện đại về dạy học (Dạy học bằng hoạt động, thông qua hoạt động) thì việc tổ chức dạy học thực chất là tổ chức cho ng−ời học hoạt động tự lực thông qua đó mà chiếm lĩnh tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực và hình thành thái độ. Trong mỗi hình thức tổ chức dạy học lại có nhiều cách thức tổ chức hoạt động của ng−ời học. Lựa chọn hình thức tổ chức hoạt động nào là tuỳ thuộc vào mục đích, nội dung, ph−ơng tiện dạy học và trình độ ng−ời học. Mỗi hình thức tổ chức dạy học có −u điểm riêng, đáp ứng đ−ợc việc thực hiện một số mặt trong mục tiêu chung của dạy học vật lí. Việc phối hợp khéo léo, hài hoà các hình thức tổ chức dạy học sẽ mang lại hiệu quả cao, tạo ra một chất l−ợng toàn diện ở ng−ời học. 1.2. Hoạt động ngoại khoá 1.2.1. Hoạt động ngoại khoá Do sự hạn chế của thời gian lên lớp trong ch−ơng trình chính khoá, đồng thời với sự gia tăng không ngừng của tri thức đã làm xuất hiện mâu thuẫn giữa nhu cầu nhận thức của học sinh với tính kế hoạch của ch−ơng trình. Để giải quyết mâu thuẫn này, ng−ời ta tổ chức các hoạt động ngoại khoá nhằm tạo điều kiện cho mỗi học sinh có thể mở rộng, đào sâu kiến thức, phát triển những hứng thú, năng lực cá nhân và kích thích thiên h−ớng của các em về một mặt hoạt động nào đó. Hoạt động ngoại khoá là một hình thức tổ chức dạy học có đặc điểm: [ 5 \
6. + Hoạt động ngoại khoá đ−ợc thực hiện ngoài giờ học, nó không mang tính bắt buộc mà tuỳ thuộc vào hứng thú, sở thích, nguyện vọng của mỗi học sinh trong khuôn khổ khả năng và điều kiện tổ chức có đ−ợc của nhà tr−ờng. + Hoạt động ngoại khoá có thể đ−ợc tổ chức d−ới nhiều dạng: dạng tập thể cả lớp, dạng nhóm theo năng khiếu, dạng học tập, dạng vui chơi, dạng th−ờng kì, dạng đột xuất nhân những dịp kỉ niệm hay lễ hội. + Hoạt động ngoại khoá có thể đ−ợc tổ chức theo những hình thức nh−: tổ ngoại khoá; câu lạc bộ khoa học; dạ hội khoa học; dạ hội nghệ thuật .v.v + Nội dung ngoại khoá rất đa dạng, bao gồm cả mặt văn hoá, khoa học công nghệ, thể dục thể thao, kĩ thuật nhằm giúp học sinh mở rộng, đào sâu, làm phong phú thêm những điều đã đ−ợc học trong các giờ nội khoá của môn học t−ơng ứng. + Ngoại khoá do giáo viên bộ môn, giáo viên chủ nhiệm, Đoàn thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh và học sinh của một lớp hay một số lớp thực hiện. Để tiến hành các hoạt động ngoại khoá đạt hiệu quả tốt đẹp đòi hỏi phải có sự tổ chức chặt chẽ, tỉ mỉ của giáo viên, sự giúp đỡ của nhà tr−ờng, của hội cha mẹ học sinh và những tổ chức đỡ đầu, kết nghĩa Bên cạnh đó, giáo viên cần động viên đ−ợc sự tham gia nhiệt tình của tập thể của học sinh, của mỗi cá nhân, cần tạo dựng đ−ợc những hạt nhân nòng cốt trong mỗi dạng hoạt động ngoại khoá. 1.2.2. Tác dụng của hoạt động ngoại khoá * Tác dụng giáo dục: - Hoạt động ngoại khoá góp phần giáo dục tính tổ chức, tính kế hoạch, tinh thần làm chủ và hợp tác trên cơ sở những hoạt động thực tế. Ngoại khoá đ−ợc thực hiện cơ bản dựa trên sự tự nguyện, tự giác của học sinh cộng với sự giúp đỡ thích hợp của giáo viên sẽ động viên học sinh nỗ lực hết mình giải quyết vấn đề đặt ra. - Hoạt động ngoại khoá làm cho quá trình dạy bộ môn thêm phong phú đa dạng, làm cho việc học tập của học sinh thêm hứng thú sinh động, tạo cho học sinh lòng hăng say yêu công việc, đó là điều kiện để phát triển khả năng, năng lực sẵn có của học sinh. Qua ngoại khoá học sinh có điều kiện tự làm, tập d−ợt phát huy óc sáng tạo, tự tin ở mình, có thể dám nghĩ dám làm. * Tác dụng giáo d−ỡng: - Hoạt động ngoại khoá góp phần củng cố, bổ sung kiến thức cho học sinh. Thông qua hoạt động ngoại khoá, kiến thức học sinh thu nhận đ−ợc sẽ sâu sắc hơn. Trong khi tiến hành hoạt động ngoại khoá, học sinh đ−ợc tự mình nghiên cứu, tự mình tìm hiểu vấn [ 6 \
7. đề và tranh luận với bạn bè trong sự cân nhắc kĩ càng. Chính vì thế hoạt động ngoại khoá góp phần đắc lực trong việc phát triển trí lực và khả năng sáng tạo của học sinh. - Vì điều kiện thời gian, trong ch−ơng trình nội khoá có những phần giáo viên không thể giới thiệu hết đ−ợc. Những phần này nếu đ−ợc bổ sung bởi hoạt động ngoại khoá thì kiến thức của học sinh sẽ đ−ợc mở rộng thêm. Học sinh có thể thu nhận đ−ợc kiến thức d−ới nhiều hình thức nh−: Nhóm ngoại khoá, câu lạc bộ khoa học, hội vui, hội thi * Tác dụng giáo dục kĩ thuật tổng hợp, định h−ớng nghề nghiệp: Qua hoạt động ngoại khoá, học sinh đ−ợc rèn luyện một số kĩ năng nh−: Tập nghiên cứu một vấn đề, thuyết minh trình bày tr−ớc đám đông, tập sử dụng những dụng cụ, thiết bị th−ờng gặp trong đời sống, những máy móc từ đơn giản tới hiện đại. Qua đó sẽ nảy nở ở học sinh tình cảm nghề nghiệp và b−ớc đầu có ý thức về nghề nghiệp mà học sinh sẽ chọn trong t−ơng lai. * Hoạt động ngoại khoá là điều kiện thuận lợi để giáo viên có thể thử nghiệm các ph−ơng pháp dạy học: Qua hoạt động ngoại khoá giáo viên có điều kiện tốt để thực hiện và kiểm tra các kết quả nghiên cứu của mình, do giáo viên nắm vững khả năng, tâm lí của học sinh nên hiệu quả của việc thử nghiệm sẽ cao hơn. 1.3. Nhiệm vụ của dạy học vật lí ở tr−ờng phổ thông 1.3.1. Đặc điểm của môn vật lí ở tr−ờng phổ thông a. Vật lí học nghiên cứu các hình thức vận động cơ bản nhất của của vật chất, cho nên những kiến thức vật lí là cơ sở của nhiều ngành khoa học tự nhiên, nhất là hoá học và sinh học. b. Vật lí học ở tr−ờng phổ thông chủ yếu là vật lí thực nghiệm. Ph−ơng pháp chủ yếu của nó là ph−ơng pháp thực nghiệm. Đó là ph−ơng pháp nhận thức có hiệu quả trên con đ−ờng đi tìm chân lí khách quan. Ph−ơng pháp thực nghiệm xuất xứ từ vật lí học nh−ng ngày nay cũng đ−ợc sử dụng rộng rãi trong nhiều ngành khoa học tự nhiên khác. c. Vật lí học nghiên cứu các dạng vận động cơ bản nhất của vật chất nên nhiều kiến thức vật lí có liên quan chặt chẽ với các vấn đề cơ bản của triết học, tạo điều kiện phát triển thế giới quan khoa học ở học sinh. d. Vật lí học là cơ sở lí thuyết của việc chế tạo máy móc, thiết bị dùng trong sản xuất và đời sống. e. Vật lí học là một khoa học chính xác, đòi hỏi vừa phải có kĩ năng quan sát tinh tế, khéo léo tác động vào tự nhiên khi làm thí nghiệm, vừa phải có t− duy lôgic chặt chẽ, biện chứng, vừa phải trao đổi thảo luận để khẳng định chân lí. 1.3.2. Các nhiệm vụ của việc dạy học vật lí ở tr−ờng phổ thông [ 7 \
8. a. Trang bị cho học sinh những kiến thức phổ thông, cơ bản, hiện đại, có hệ thống, bao gồm: - Các khái niệm vật lí. - Các định luật vật lí cơ bản. - Nội dung chính của các thuyết vật lí. - Các ứng dụng quan trọng nhất của vật lí trong đời sống và trong sản xuất. - Các ph−ơng pháp nhận thức phổ biến dùng trong vật lí. b. Phát triển t− duy khoa học ở học sinh: Rèn luyện những thao tác, hành động, ph−ơng pháp nhận thức cơ bản, nhằm chiếm lĩnh kiến thức vật lí, vận dụng sáng tạo để giải quyết vấn đề trong học tập và hoạt động thực tiễn sau này. c. Trên cơ sở kiến thức vật lí vững chắc, có hệ thống, bồi d−ỡng cho học sinh thế giới quan duy vật biện chứng, giáo dục lòng yêu n−ớc, thái độ đối với lao động, đối với cộng đồng và những đức tính khác của ng−ời lao động. d. Góp phần giáo dục kĩ thuật tổng hợp và h−ớng nghiệp cho học sinh, làm cho học sinh nắm đ−ợc những nguyên lí cơ bản về cấu tạo và hoạt động của các máy móc đ−ợc dùng phổ biến trong nền kinh tế quốc dân. Có kĩ năng sử dụng những dụng cụ vật lí, đặc biệt là những dụng cụ đo l−ờng, kĩ năng lắp ráp thiết bị để thực hiện các thí nghiệm vật lí, vẽ biểu đồ, xử lí các số liệu đo đạc để rút ra kết luận. Những kiến thức, kĩ năng đó giúp cho học sinh sau này có thể nhanh chóng thích ứng đ−ợc với hoạt động lao động sản xuất trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất n−ớc. Các nhiệm vụ trên có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, đ−ợc tiến hành đồng thời trong quá trình dạy học vật lí. Trên cơ sở hệ thống kiến thức vật lí, đặc điểm đối t−ợng học sinh và nhà tr−ờng, giáo viên xác định hình thức tổ chức, ph−ơng pháp dạy học để thực hiện các nhiệm vụ đó một cách tối −u nhất. 1.4. Hoạt động ngoại khoá vật lí 1.4.1. Nội dung ngoại khoá vật lí Do đặc điểm của bộ môn vật lí, ngoại khoá có tác dụng bổ sung kiến thức lí thuyết, kĩ năng thực hành, giới thiệu những ứng dụng của vật lí vào khoa học và kĩ thuật, quá trình phát triển của vật lí học cho học sinh, làm tăng hứng thú của học sinh đối với môn học, rèn luyện khả năng phân tích và giải quyết vấn đề của họ. Ngoại khoá vật lí giúp học sinh hiểu rõ hơn các hiện t−ợng vật lí, thấy đ−ợc vai trò to lớn của vật lí trong thực tế đời sống, trong sản xuất và khoa học công nghệ. Việc tham gia hoạt động ngoại khoá sẽ giúp [ 8 \
9. học sinh mạnh dạn hơn, t− duy logic chặt chẽ hơn, từ đó góp phần nâng cao chất l−ợng học tập môn vật lí. Nội dung của ngoại khoá vật lí có thể là những kiến thức nằm trong phạm vi ch−ơng trình vật lí THPT, hoạt động gắn với nội khoá với mục đích giúp học sinh nắm chắc hơn các kiến thức, kĩ năng cơ bản. Nội dung của ngoại khoá có thể là những kiến thức mở rộng v−ợt ra ngoài nội dung ch−ơng trình, giúp học sinh tăng hiểu biết, phát huy óc sáng tạo. Theo phân phối ch−ơng trình vật lí ở tr−ờng THPT, từ lớp 10 đến lớp 12 học sinh lần l−ợt đ−ợc học: Cơ học - Nhiệt học - Điện học - Dao động và sóng - Quang học - Vật lí hạt nhân. Đó cũng là những nội dung cơ bản của ngoại khoá vật lí và theo cách phân bố thời gian ở trên, hoạt động ngoại khoá có thể tiến hành ứng với từng phần hoặc tổng hợp các phần của ch−ơng trình. Mỗi phần nói trên lại gồm nhiều phần nhỏ, tổ chức thành các chuyên đề ngoại khoá. Ví dụ: Phần cơ học gồm một số chuyên đề: Chuyển động, các định luật Niutơn, các lực cơ học, cân bằng của vật rắn, các định luật bảo toàn Mặt khác, trong ch−ơng trình vật lí THPT hiện nay, một số nội dung ch−a có điều kiện đ−a vào ch−ơng trình hoặc ch−a có điều kiện tìm hiểu kĩ nh−: Thiên văn học, vật lí hiện đại, các ứng dụng của vật lí trong kĩ thuật - công nghệ, nội dung giáo dục kĩ thuật tổng hợp, giáo dục môi tr−ờng Ngoại khoá vật lí là một biện pháp đ−a các nội dung này vào ch−ơng trình, bổ sung kiến thức, giúp học sinh tăng hiểu biết, yêu thích bộ môn. Ví dụ: Những vấn đề của thiên văn học nh−: Cấu trúc của hệ mặt trời, bốn mùa, thời gian, lịch, nhật thực, nguyệt thực là những tri thức rất cần thiết cho học sinh mà ch−a đ−ợc đ−a vào giảng dạy. 1.4.2. Phát huy tính tích cực hoạt động của học sinh trong ngoại khoá vật lí Tính tích cực nhận thức là thái độ cải tạo của chủ thể đối với khách thể thông qua sự huy động ở mức độ cao các chức năng tâm lí nhằm giải quyết những vấn đề học tập - nhận thức. Nó vừa là mục đích hoạt động, vừa là ph−ơng tiện, vừa là điều kiện để đạt đ−ợc mục đích, vừa là kết quả của hoạt động, vừa là phẩm chất hoạt động của cá nhân. Tích cực hoá hoạt động nhận thức của ng−ời học là tổ hợp các hoạt động để nhằm thay đổi, chuyển biến vị trí của ng−ời học từ chỗ thụ động sang chủ động, từ chỗ là đối t−ợng tiếp nhận sang chỗ là chủ thể tìm kiếm tri thức, thông qua đó để nâng cao hiệu quả học tập. Hứng thú là thái độ đặc thù của cá nhân đối với một đối t−ợng nào đó, do ý nghĩa của nó trong đời sống và hấp dẫn về mặt tinh thần. Hứng thú học tập là thái độ lựa chọn đặc biệt của chủ thể với đối t−ợng của hoạt động học tập, vì sự cuốn hút về tình cảm và ý nghĩa thiết thực của nó trong đời sống cá nhân. [ 9 \
10. Nh− vậy, trong quá trình dạy học, giáo viên cần nắm bắt đ−ợc nhu cầu, hứng thú, động cơ của học sinh để thu hút họ vào quá trình học tập tích cực. Trong quá trình dạy học giáo viên phải đặc biệt chú ý đến vấn đề tạo hứng thú học tập cho học sinh, vì nếu không có hứng thú thì học sinh chỉ thực hiện yêu cầu của giáo viên bằng sức mạnh c−ỡng bức và nó sẽ giết chết lòng ham muốn học hỏi của cá nhân. Hoạt động ngoại khoá dựa trên tinh thần tự nguyện của từng học sinh là một biện pháp kích thích thái độ học tập tích cực của học sinh. Qua hoạt động ngoại khoá, học sinh đ−ợc hoạt động, vui chơi, độc lập suy nghĩ, tạo cho học sinh nhu cầu đọc thêm tài liệu tham khảo, sách báo v.v Ngoại khoá là điều kiện để học sinh trao đổi những ý t−ởng, nguồn tri thức, giúp đỡ, hợp tác với nhau trong việc giải quyết các vấn đề đặt ra, phát triển t− duy độc lập, tính tích cực, tự lực, chủ động của cá nhân. Có nhiều biện pháp phát huy tính tích cực của hoạt động nhận thức của học sinh, trong tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí, chúng tôi chú trọng việc dùng ph−ơng pháp dạy học giải quyết vấn đề. Hoạt động nhận thức của con ng−ời chỉ thực sự bắt đầu khi con ng−ời gặp phải mâu thuẫn: Một bên là trình độ hiểu biết đang có, bên kia là nhiệm vụ mới phải giải quyết một vấn đề mà những kiến thức, kĩ năng đã có không đủ. Hoạt động nhận thức của học sinh trong học tập thực chất là hoạt động giải quyết vấn đề nhận thức. Dạy học giải quyết vấn đề, theo V.Ôkôn, là toàn bộ các hành động tổ chức các tình huống có vấn đề, biểu đạt vấn đề, chú ý giúp đỡ những điều cần thiết để học sinh giải quyết vấn đề, kiểm tra cách giải quyết đó và cuối cùng lãnh đạo quá trình hệ thống hoá và củng cố kiến thức thu nhận đ−ợc. Dạy học giải quyết vấn đề có tác dụng phát huy hoạt động nhận thức tự chủ, tích cực của học sinh, giúp cho học sinh chiếm lĩnh đ−ợc các kiến thức khoa học sâu sắc, vững chắc, vận dụng đ−ợc, đồng thời đảm bảo sự phát triển trí tuệ, phát triển năng lực sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập. Trong hoạt động ngoại khoá, để kích thích tính tích cực nhận thức của học sinh, một việc làm cần thiết là đ−a học sinh vào các tình huống có vấn đề. Tình huống có vấn đề ở đây đ−ợc hiểu là tình huống mà khi học sinh tham gia thì gặp một khó khăn, học sinh ý thức đ−ợc vấn đề, mong muốn giải quyết vấn đề đó và cảm thấy khả năng của mình hi vọng có thể giải quyết đ−ợc, do đó bắt tay vào giải quyết vấn đề đó. Việc nêu ra các tình huống có vấn đề sẽ cuốn hút học sinh vào hoạt động tích cực thực hiện nhiệm vụ (có tiềm ẩn vấn đề) mà học sinh nhận đ−ợc, kích thích lòng ham muốn hiểu biết tìm ra cách giải quyết mâu thuẫn nhằm tiếp cận tri thức khoa học. [ 10 \
11. Các loại tình huống có vấn đề có thể sử dụng trong hoạt động ngoại khoá vật lí: + Tình huống nghịch lí: Đó là loại tình huống có vấn đề mà mới thoạt nhìn d−ờng nh− vô lí, không phù hợp với qui luật, lí thuyết đã đ−ợc thừa nhận. Tình huống này đ−ợc tạo ra bằng cách giới thiệu những sự kiện, hiện t−ợng trái với qui luật thông th−ờng, với kinh nghiệm cá nhân của học sinh. Ví dụ: Thả một con cá nhỏ còn sống vào một ống nghiệm thuỷ tinh đựng đầy n−ớc. Dùng đèn cồn đun nóng phần trên gần miệng ống cho đến khi n−ớc ở trên miệng ống sôi, ta vẫn thấy con cá bơi lội ở d−ới. Hãy giải thích nghịch lí này? + Tình huống lựa chọn: Là loại tình huống có vấn đề xuất hiện khi đứng tr−ớc một sự lựa chọn giữa hai hay nhiều ph−ơng án để tìm ra ph−ơng án tối −u. Ví dụ: Bạn Nam nói rằng đã đo áp suất nhờ một nhiệt kế. Hùng và Sơn lại cho rằng ng−ời ta chỉ dùng nhiệt kế để đo nhiệt độ. Vậy ai đúng ai sai? + Tình huống bác bỏ: Là loại tình huống có vấn đề phải bác bỏ một kết luận, một luận đề sai lầm, phản khoa học. Để làm đ−ợc điều đó học sinh phải tìm ra điểm yếu của luận đề, chứng minh tính chất sai lầm của nó. Ví dụ: Một con ngựa đ−ợc học định luật III Niutơn bèn từ chối không kéo xe nữa. Nó nói:"Tôi có ráng sức kéo xe bao nhiêu thì cũng là vô ích, bởi vì tôi kéo cái xe với một lực bằng bao nhiêu thì cái xe cũng kéo lại tôi với lực bằng bấy nhiêu. Hai lực bằng nhau về độ lớn và ng−ợc nhau về h−ớng sẽ là lực cân bằng nên tôi và xe đều không nhúc nhích!" Bạn hãy chỉ ra cái sai của con ngựa để nó tiếp tục kéo xe?. + Tình huống "Tại sao?": Là loại tình huống có vấn đề mà khi gặp nó học sinh ch−a đủ tri thức để giải thích hiện t−ợng, cần phải bổ sung tri thức mới thì mới giải thích triệt để đ−ợc tình huống: Ví dụ: Tại sao ngón tay −ớt lại dính đ−ợc giấy còn ngón tay khô thì không? 1.4.3. Sử dụng ph−ơng tiện kĩ thuật dạy học trong việc tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí. Ph−ơng tiện kĩ thuật dạy học là tổ hợp cơ sở vật chất kĩ thuật tr−ờng học, nó bao gồm các thiết bị kĩ thuật các ph−ơng tiện nghe nhìn, các ph−ơng tiện kĩ thuật ch−ơng trình hoá: máy thông tin, máy kiểm tra, máy dạy học trong số những loại ph−ơng tiện đó, ph−ơng tiện nghe nhìn chiếm vị trí quan trọng nhất. Các ph−ơng tiện nghe - nhìn bao gồm: - Các giá mang thông tin nh−: Bản trong, phim, băng từ âm, băng từ âm - hình, đĩa ghi âm, đĩa ghi hình - Các máy móc chuyển tải thông tin nh−: Đèn chiếu, Rađiô, máy chiếu, cat xét, video, máy thu hình, máy quay phim [ 11 \
12. Hiện nay, cùng với việc ứng dụng khoa học công nghệ vào dạy học, các ph−ơng tiện nghe nhìn, đặc biệt là máy vi tính, máy chiếu (Projector), bảng điện tử ngày càng đ−ợc sử dụng rộng rãi. Trong việc tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí, các ph−ơng tiện dạy học có thể sử dụng: + Máy vi tính: Có thể dùng để thiết kế các ch−ơng trình ngoại khoá trên các phần mềm chuyên dụng nh− Power point, windword Hoặc viết các ch−ơng trình trên các phần mềm lập trình (Việc này đòi hỏi giáo viên vật lí phải có trình độ tin học cao). Hiện nay máy vi tính đã trở thành một ph−ơng tiện đa chức năng, cùng với các bộ chuyển đổi nó trở thành một radio, vô tuyến truyền hình, đầu đĩa Tận dụng đ−ợc hết các chức năng của nó sẽ rất thuận lợi trong tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí. + Các phần mềm dạy học, đĩa CD, VCD, DVD chứa các ch−ơng trình về vật lí. Các loại thiết bị này đã trở nên rất phổ biến và có thể dùng việc tổ chức ngoại khoá vật lí. Ví dụ: Các phần mềm về dạy học vật lí, thí nghiệm vật lí, soạn giáo án điện tử các đĩa về thiên văn học: Hệ mặt trời, các hành tinh, lịch sử vũ trụ + Mạng Internet: Có thể nói đây là nguồn thông tin vô tận của mọi lĩnh vực, trong đó có vật lí. Nếu mạng máy tính của nhà tr−ờng có nối mạng thì có thể giới thiệu trực tiếp cho học sinh. Nếu không có giáo viên có thể chuyển thông tin từ mạng về máy của mình để giới thiệu. Tuy vậy, để làm đ−ợc việc này đòi hỏi ng−ời giáo viên phải biết lựa chọn thông tin, phải có kiến thức tốt về tin học và ngoại ngữ. + Máy chiếu hình, bản trong: Để chiếu các nội dung đã có sẵn trên bản trong.Tuy nhiên, nó có hạn chế là chỉ chiếu đ−ợc các hình ảnh tĩnh. Thuận tiện hơn là dùng máy chiếu (projector) kết nối với máy tính. + Máy quay phim: Giáo viên có thể dùng máy quay để trực tiếp ghi lại các quá trình vật lí, các thí nghiệm mình làm chuyển vào máy vi tính và giới thiệu qua máy chiếu. Trên đây là một số ph−ơng tiện kĩ thuật dạy học có thể dùng trong tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí. Trong sử dụng cần l−u ý đây chỉ là các ph−ơng tiện, công cụ để chuyển tải thông tin, vấn đề chính là việc giáo viên khai thác, lựa chọn và sử dụng thông tin thế nào cho phù hợp. Mặt khác, các ph−ơng tiện này hầu hết là đắt tiền, vì vậy cần giữ gìn, bảo quản cẩn thận. Để sử dụng có hiệu quả các ph−ơng tiện kĩ thuật dạy học trong tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí, giáo viên cần soạn thảo kế hoạch tổ chức ngoại khoá có sử dụng ph−ơng tiện kĩ thuận dạy học, phân chia và xác định loại ph−ơng tiện và thiết bị cần sử dụng, xác định thời điểm sử dụng sao cho đúng lúc, đúng chỗ với thời l−ợng thích hợp, để bằng chính hoạt động của mình, học sinh có thể tiếp cận, khai thác nội dung thông tin của ph−ơng tiện, tìm ra các mối quan hệ có tính qui luật về bản chất của đối t−ợng nghiên cứu, [ 12 \
13. kích thích tính tích cực nhận thức của học sinh. Một điều phải chú ý là: Bất kì ph−ơng tiện kĩ thuật dạy học nào cũng chỉ mang những thông tin khoa học nhất định và có chức năng s− phạm riêng biệt. Cần lựa chọn và sử dụng các ph−ơng tiện kĩ thuật dạy học một cách linh hoạt và kết hợp với các ph−ơng tiện dạy học truyền thống để đạt đ−ợc hiệu quả cao trong tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí. 1.4.4. Xây dựng giáo án ngoại khoá vật lí Ngoại khoá vật lí có thể diễn ra d−ới nhiều hình thức khác nhau nh−ng nói chung việc tổ chức ngoại khoá vật lí có thể tiến hành theo các b−ớc: + Dự thảo kế hoạch tổ chức: Chọn chủ đề ngoại khoá, các yêu cầu của buổi ngoại khoá, hình thức tổ chức, địa điểm, đối t−ợng + Chuẩn bị: Nội dung, cơ sở vật chất - kĩ thuật, con ng−ời, kinh phí tổ chức + Tổ chức thực hiện. + Tổng kết: Đánh giá, rút kinh nghiệm. Thành công của buổi ngoại khoá phụ thuộc vào việc xây dựng giáo án ngoại khoá. Giáo án càng chi tiết, cụ thể thì chất l−ợng buổi ngoại khoá càng cao. Nói chung một giáo án ngoại khoá bao gồm: + Chủ đề ngoại khoá + Hình thức tổ chức ngoại khoá. + Mục tiêu: - Về tri thức. - Về rèn luyện kĩ năng, phát triển t− duy. - Về giáo dục t− t−ởng. + Chuẩn bị ch−ơng trình: - Thời gian, địa điểm, thời l−ợng tiến hành. - Đối t−ợng tham gia. - Ban tổ chức: Cơ cấu - số l−ợng - chức năng - nhiệm vụ. - Cơ sở vật chất, kinh phí, ph−ơng tiện phục vụ buổi ngoại khoá. + Tiến trình thực hiện: - Danh mục các khâu trong quá trình tiến hành: Nêu cụ thể các khâu của tiến trình thực hiện (chi tiết từng phần một). - Nội dung, ph−ơng pháp tiến hành, ph−ơng tiện hoạt động. - Thời gian cho từng nội dung: Dự kiến thời gian bắt đầu và kết thúc cho từng phần. [ 13 \
14. Giáo án ngoại khoá nói chung giống giáo án lên lớp, tuy vậy do sự khác nhau về quy mô tổ chức, thời l−ợng, nội dung, cách tiến hành Đòi hỏi giáo viên phải có sự chuẩn bị kĩ l−ỡng và có nhiều ph−ơng án xử lí các tình huống đặt ra. [ 14 \
15. Ch−ơng 2 Ph−ơng pháp tổ chức hoạt động Ngoại khoá vật lí 2.1. Hội thi vật lí Hội thi là một trong những cách thức hoạt động hấp dẫn, lôi cuốn học sinh, đạt hiệu quả tốt trong vấn đề giáo dục, rèn luyện và định h−ớng giá trị cho ng−ời tham gia. Hội thi là dịp để mỗi cá nhân hoặc tập thể thể hiện khả năng của mình, khẳng định thành tích, kết quả của quá trình tu d−ỡng, rèn luyện, phấn đấu trong học tập và trong các hoạt động tập thể. Qui mô của hội thi, đối t−ợng tham gia, cách thức tổ chức hội thi nh− thế nào phụ thuộc vào mục đích, yêu cầu, ý nghĩa, tính chất và nội dung của hội thi. Quy mô của hội thi có thể tổ chức trong phạm vi một lớp, một khối hoặc toàn tr−ờng. Có thể tổ chức vào các thời gian khác nhau của năm học. Đối t−ợng tham gia hội thi là các cá nhân hoặc nhóm học sinh. 2.1.1. Quá trình tiến hành một hội thi: Bao gồm các b−ớc: B−ớc 1: Nêu chủ tr−ơng tổ chức hội thi, gồm: + Quyết định chủ tr−ơng tổ chức hội thi. + Quyết định chủ đề của hội thi. + Lập bộ phận dự thảo kế hoạch tổ chức hội thi. B−ớc 2: Dự thảo kế hoạch tổ chức hội thi, gồm: + Những căn cứ để tổ chức hội thi. + Mục tiêu. + Nội dung thi. + Đối t−ợng tham gia. + Ban chỉ đạo hội thi. + Ban tổ chức hội thi. Cơ cấu, số l−ợng, chức năng, nhiệm vụ + Ban giám khảo + Qui chế và thang điểm thi. + Chỉ tiêu khen th−ởng. + Thời gian, địa điểm tổ chức và tổng kết hội thi. + Kinh phí cho hội thi (Nguồn thu và phân bổ chi phí chi cho các hoạt động của hội thi). [ 15 \
16. B−ớc 3: Thông qua kế hoạch hội thi và triển khai thực hiện nội dung của kế hoạch hội thi. Ban tổ chức và ban giám khảo họp triển khai và thực hiện các nhiệm vụ của mình. B−ớc 4: Tổ chức thi và công bố kết quả (Do ban tổ chức và ban giám khảo thực hiện). B−ớc 5: Tổng kết hội thi (Đánh giá toàn bộ các hoạt động của hội thi, rút kinh nghiệm, đề ra ph−ơng h−ớng mới và công khai tài chính hội thi). Đây là các b−ớc để tổ chức một hội thi. Tuy nhiên, nếu hội thi có quy mô nhỏ, các b−ớc tiến hành có thể đơn giản hơn. Kết quả của hội thi phụ thuộc vào chất l−ợng của việc thực hiện các b−ớc tiến hành hội thi, để đạt hiệu quả trong tổ chức cần chú ý: + Xin ý kiến của ban giám hiệu nhà tr−ờng, các tổ chức trong tr−ờng để có thể phối hợp thực hiện, họp tổ chuyên môn bàn về kế hoạch tổ chức hội thi. + Lập kế hoạch chi tiết cho hội thi, bao gồm nội dung các công việc, phân công phụ trách, ng−ời thực hiện, thời gian, địa điểm cụ thể, nguồn kinh phí + Công bố chủ đề, nội dung thi, hình thức thi, thời gian cho đối t−ợng tham gia. 2.1.2. Tổ chức hội thi vật lí - Khai mạc (Không nhất thiết phải đọc diễn văn, có thể chỉ bằng hình thức ra mắt của các đội dự thi, giới thiệu đại biểu ) - Thi từng tiết mục theo sự điều khiển của ng−ời dẫn ch−ơng trình. Sau mỗi phần thi ban giám khảo cho điểm công khai, ban th− kí cộng điểm cho từng đội. - Giữa các phần thi có thể chuẩn bị một số tiết mục văn nghệ xen kẽ. - Công bố kết quả, trao giải hoặc quà l−u niệm: Giá trị giải th−ởng không cần lớn mà chủ yếu là để động viên về mặt tinh thần. Nên có quà l−u niệm cho tất cả các đội tham gia để động viên, khuyến khích họ. 2.1.3. Một số yêu cầu * Trong việc thành lập ban tổ chức, ban giám khảo và th− kí hội thi: - Đối với ban tổ chức nên chọn những ng−ời có năng lực, nên là những ng−ời trong ban giám hiệu nhà tr−ờng vì có nhiều vấn đề liên quan đến khâu tổ chức và tìm nguồn kinh phí cho hội thi. Nếu có thể nên mời những ng−ời đã có kinh nghiệm tổ chức, mọi việc sẽ dễ dàng hơn. - Đối với ban giám khảo nên mời những giáo viên giỏi chuyên môn, vô t−, không thiên vị. Cần có sự thống nhất về đáp án và thang điểm những ng−ời trong ban giám khảo. - Ban th− kí cần chọn những ng−ời có khả năng tính toán đảm bảo nhanh, chính xác. [ 16 \
17. * Trong việc tổ chức thi, ng−ời dẫn ch−ơng trình có một vai trò quan trọng. Ng−ời dẫn ch−ơng trình cần đạt một số tiêu chuẩn sau: + Kiến thức vững vàng. + Thông minh, nhanh nhẹn trong ứng xử, đối đáp. +Có khả năng diễn đạt vấn đề tr−ớc công chúng. Nếu có giọng trầm, ấm truyền cảm thì càng tốt. + Có thái độ vô t−, khách quan khi bình luận, đánh giá. - Yêu cầu đối với ng−ời dẫn ch−ơng trình: + Cần nghiên cứu kĩ đối t−ợng dự thi, nội dung thi, chuẩn bị sẵn kịch bản và nhuần nhuyễn tr−ớc khi thi. + Cần tuân thủ ch−ơng trình đã định, chọn lời dẫn đa dạng, không lặp lại quá nhiều, tăng giảm âm l−ợng giọng nói khi cần thiết. + Khi đọc câu hỏi cho thí sinh cần rõ ràng rành mạch. Biết động viên, khích lệ học sinh, tạo cho họ niềm tin, sự bình tĩnh khi trả lời. + Thuyết minh ngắn gọn, không dài quá và đi lại quá nhiều trên sân khấu. + Tr−ớc tình huống bất ngờ, cần bình tĩnh, chủ động xử lí. Trong tr−ờng hợp ngoài giới hạn cho phép cần xin ý kiến của ban tổ chức hội thi hay ban giám khảo, cố vấn. * Trong việc chuẩn bị hội tr−ờng, âm thanh, ánh sáng, các ph−ơng tiện kĩ thuật cần sử dụng việc chuẩn bị phải chu đáo, bố trí hợp lí, dùng các ph−ơng tiện vào các thời điểm thích hợp và kiểm tra kĩ sự hoạt động tr−ớc khi hội thi bắt đầu. Bài trí không cần quá cầu kỳ nh−ng phải sáng tạo, bám sát và làm rõ chủ đề. * Trong việc tổ chức: cần chú ý giữ trật tự trong hội tr−ờng tránh xảy ra lộn xộn ảnh h−ởng đến chất l−ợng hội thi. * Về nội dung các câu hỏi trong hội thi: + Câu hỏi phải ngắn gọn, rõ ràng, chính xác, dễ hiểu, tránh gây hiểu lầm ở học sinh. + Câu hỏi hay vấn đề nêu ra phải phù hợp với năng lực và trình độ nhận thức của học sinh, đảm bảo kích thích t− duy của học sinh. Câu hỏi phải có ý sáng tạo và dung l−ợng kiến thức vừa phải. + Thời gian để trả lời câu hỏi phải hợp lí, tránh quá ngắn hoặc quá dài. + Có thể dùng câu hỏi tự luận hoặc câu hỏi trắc nghiệm. + Câu hỏi phải có đáp án rõ ràng, chính xác, thang điểm cụ thể, khi công bố đáp án đảm bảo học sinh có thể hiểu và chấp nhận. [ 17 \
18. 2.1.4. Một số hình thức của hội thi vật lí. - Thi trả lời nhanh: Sau khi nêu câu hỏi, đội nào có tín hiệu tr−ớc sẽ đ−ợc trả lời. Thời gian để suy nghĩ cho một câu hỏi là cố định, ví dụ: 15 giây. Sau 15 giây từ khi nêu câu hỏi mà không có đội nào có tín hiệu trả lời hoặc trả lời sai thì có thể mời khán giả trả lời hoặc đọc đáp án. Nếu đội có tín hiệu trả lời sai thì sau 5 giây đội khác có quyền trả lời. Vì là khi trả lời nhanh nên câu hỏi nên gắn gọn không quá khó, quá dài. Thi trả lời nhanh có thể dùng các câu hỏi tự luận hoặc các câu hỏi trắc nghiệm lựa chọn, các đội chọn ý đúng nhất và giải thích. - Thi giải thích hiện t−ợng: Sau khi nêu hiện t−ợng hoặc làm thí nghiệm, yêu cầu giải thích diễn biến, kết quả. Trong thời gian ấn định, các đội cùng trả lời ra giấy hoặc viết lên một bảng và sau đó lần l−ợt đọc câu trả lời. Căn cứ vào câu trả lời, giám khảo cho điểm cụ thể. Sau khi các đội trả lời, ng−ời dẫn ch−ơng trình công bố đáp án chính xác. Cũng với kiểu thi này, có thể dùng hình thức nêu lần l−ợt các gợi ý trả lời và cho điểm tuỳ theo các nấc gợi ý. Sau mỗi gợi ý có một thời gian suy nghĩ nhất định. - Thi giải bài tập: Bài tập có thể là định tính hoặc định l−ợng. Các đội bốc thăm chọn bài tập hoặc tất cả cùng làm một bài tập trong khoảng thời gian xác định. Nếu d−ới hình thức bốc thăm thì các bài tập phải t−ơng đ−ơng nhau về độ khó và phù hợp trình độ học sinh. - Thi giải ô chữ: Tạo một ô chữ gồm nhiều hàng ngang và một cột dọc. Cột dọc đ−ợc sắp xếp sao cho nó do các chữ ở các hàng ngang nối lại tạo thành. Từ việc trả lời các câu hỏi tìm ra các từ hàng ngang, từ đó dự đoán từ ở cột dọc. Nên chọn từ ở cột dọc mang một ý nghĩa nào đó. - Thi thực hành, làm thí nghiệm, chế tạo dụng cụ thí nghiệm: Có nhiều hình thức khác nhau cho phần này. Có thể phát cho các đội thi các dụng cụ, yêu cầu trình bày cách làm một thí nghiệm. Hoặc phát cho các đội một số dụng cụ, xem đội nào làm đ−ợc nhiều thí nghiệm hơn. Vì thời gian và điều kiện của hội thi hạn chế, có thể chỉ dừng lại ở mức độ nêu cách làm và nếu làm thí nghiệm thì đó chỉ nên là những thí nghiệm đơn giản, không yêu cầu độ chính xác cao. - Thi chơi một số trò có sử dụng kiến thức vật lí: Ví dụ: Thi viết chữ trong g−ơng, thả đinh vào cốc xem đội nào thả đ−ợc nhiều đinh hơn mà n−ớc không tràn, thi lấy ra một quyển sách ở đáy chồng sách mà không làm chồng sách dịch chuyển - Ra câu hỏi: Các đội ra câu hỏi vòng tròn hoặc đặt ra câu hỏi cho khán giả. Các câu hỏi này phải đ−ợc ban giám khảo thẩm định tr−ớc và đảm bảo tính bí mật. Để thu hút sự nhiệt tình của khán giả nên có phần thi dành cho lực l−ợng này và có phần th−ởng cho ng−ời trả lời đúng. [ 18 \
19. 2.2. Hội vui vật lí Hội vui vật lí (hay còn gọi là dạ hội vật lí nếu tổ chức vào buổi tối) cũng là một hình thức phổ biến của hoạt động ngoại khoá vật lí. Hội vui có thể tổ chức theo từng chuyên đề hoặc tổ chức tổng hợp các phần, tổ chức phối hợp với các môn khác, tổ chức cho từng lớp, theo khối lớp hoặc toàn tr−ờng. 2.2.1. Nội dung của hội vui vật lí + Nói chuyện về tiểu sử của các nhà bác học vật lí, các giai đoạn phát triển của vật lí học. + Biểu diễn các thí nghiệm. + Giới thiệu máy móc, thiết bị kĩ thuật, các ứng dụng của vật lí trong khoa học kĩ thuật và trong đời sống, quốc phòng. + Giới thiệu các thành tựu của vật lí hiện đại. + Giới thiệu cách giải hay đối với một số bài tập vật lí khó. + Giới thiệu các vấn đề ch−a có điều kiện đ−a vào ch−ơng trình vật lí phổ thông: Thiên văn học, giáo dục môi tr−ờng + Thảo luận các vấn đề của vật lí học. + Tổ chức cho học sinh tham gia vào một số trò chơi dùng kiến thức vật lí. 2.2.2. Tổ chức hội vui vật lí Tuỳ theo mục đích, điều kiện tổ chức có thể tổ chức theo các quy mô khác nhau. Tuỳ theo nội dung rộng, hẹp của hội vui, ta có thể tổ chức theo hai dạng: Hội vui chuyên đề hoặc hội vui tổng hợp. Khi cần đi sâu giới thiệu với học sinh một đề tài nào đó của vật lí ta tổ chức hội vui chuyên đề. Trong hội vui chuyên đề, mọi hoạt động của thầy và trò đều xoay quanh chủ đề đó một cách trực tiếp hoặc gián tiếp, nhằm giúp học sinh hiểu rộng, sâu hơn một số kiến thức, nắm thêm một số kĩ năng, hiểu thêm một vài ứng dụng của đề tài nghiên cứu. Thời gian tổ chức hội vui vật lí có thể sau khi học xong từng phần của ch−ơng trình học hoặc vào một dịp nào đó (20/11, 26/03,30/4 ) của năm học, hoặc nhân dịp diễn ra một sự kiện về vật lí (Ví dụ: Nhật thực một phần vào 19/3/2007, 1/8/2008; Nguyệt thực một phần vào đêm 17/10/2005, 8/9/2006 ở Việt Nam). Trong công tác chuẩn bị, sau khi xác định chủ đề ngoại khoá, cần thông báo và h−ớng dẫn cụ thể các phần việc cho các đối t−ợng tham gia. Cần dự trù kinh phí, chuẩn bị cơ sở vật chất, trang trí, thiết bị phục vụ cho buổi ngoại khoá. Trong điều kiện của các nhà tr−ờng phổ thông hiện nay, việc tổ chức nên theo h−ớng đơn giản và hiệu quả, không nên quá cầu kì trong khâu chuẩn bị, trong việc trang trí. [ 19 \
20. Trong khâu tổ chức thực hiện có thể theo trình tự sau: + Khai mạc, giới thiệu nội dung buổi ngoại khoá: Có nhiều cách thực hiện phần này. Nếu điều kiện ph−ơng tiện cho phép có thể chiếu một đoạn phim về chủ đề ngoại khoá. Có thể bắt đầu buổi hội vui bằng một bài nói chuyện khoa học mở đầu về lịch sử vấn đề, về tiểu sử của nhà bác học liên quan. Nếu có điều kiện, có thể uỷ nhiệm cho một vài học sinh phụ trách phần mở đầu này d−ới hình thức một vở kịch ngắn, vui mà các em đóng vai chính. + Biểu diễn các thí nghiệm, trò chơi vật lí vui, nêu các hiện t−ợng liên quan đến chủ đề: Những trò chơi hoặc thí nghiệm biểu diễn này do thầy giáo hoặc nhóm học sinh phụ trách, chuẩn bị kĩ l−ỡng và biểu diễn đảm bảo thành công ngay để có sức thuyết phục học sinh. Sau đó giáo viên đóng vai trò là ng−ời dẫn dắt học sinh giải thích các hiện t−ợng nêu ra. Sau quá trình thảo luận, trao đổi của học sinh, giáo viên cần chốt lại vấn đề và giải thích thoả đáng. + Tổ chức một số trò chơi: Có thể dùng trò chơi lí thuyết hoặc trò chơi thực hành. Trong trò chơi lí thuyết, học sinh phải vận dụng kiến thức để giải đáp các câu đố vui, các bài toán vui trong một khoảng thời gian ngắn. Các hình thức của trò chơi lí thuyết có thể là "Hái hoa vật lí" hoặc thi nhanh giữa các đội. Trong trò chơi thực hành, học sinh cần bình tĩnh, thông minh để thực hiện những thao tác khéo léo cần thiết. Chẳng hạn, phải suy nghĩ, tính toán, −ớc l−ợng. Để tổ chức các trò chơi thực hành, cần có sự chuẩn bị tr−ớc một thời gian dài. Mỗi trò chơi cần có một chủ trò, chủ trò cần rèn luyện thao tác, nắm vững tính năng hoạt động của các thiết bị, biết cách sửa chữa, điều chỉnh. Có thể giao nhiệm vụ chủ trò cho các em học sinh tháo vát. Tr−ớc khi chơi, cần h−ớng dẫn ng−ời tham gia để họ hiểu các yêu cầu và quy định của trò chơi, không làm hỏng thiết bị. Một điều cần chú ý là phải bố trí trò chơi sao cho học sinh có thể tham gia một cách trật tự, khoa học, các em khác vẫn có thể đứng ngoài xem để rút kinh nghiệm mà không ảnh h−ởng gì đến các bạn đang tham gia chơi. + Tổng kết hội vui: Giáo viên kết luận lại các vấn đề của hội vui, thông báo chủ đề của buổi ngoại khoá tiếp theo, trao phần th−ởng cho những học sinh có thành tích chuẩn bị cho hội vui, cho học sinh tham gia và đoạt giải của hội vui. Hình thức hội vui vật lí còn có thể tổ chức d−ới dạng các buổi toạ đàm, thảo luận về các vấn đề, một buổi nói chuyện chuyên đề Tuy vậy, để buổi ngoại khoá thêm sinh động nên tổ chức xen kẽ một số trò chơi. [ 20 \
21. 2.3. Tham quan ngoại khoá vật lí Tham quan ngoại khoá là một hình thức tổ chức dạy học trong thực tế nhờ quan sát trực tiếp của học sinh d−ới sự h−ớng dẫn của giáo viên và cơ sở tham quan nhằm nghiên cứu sự vật, hiện t−ợng cần tìm hiểu trong nội dung dạy học. Hình thức tham gia ngoại khoá có thể đ−ợc tổ chức tr−ớc, trong và sau khi học một đề mục nào đó. Nếu tiến hành tham gia tr−ớc khi học một bài học mới, ta gọi là tham quan chuẩn bị. Mục đích của tham gia chuẩn bị là giúp cho học sinh tích luỹ đ−ợc những hiểu biết cần thiết phục vụ cho việc lĩnh hội những tri thức mới đ−ợc dễ dàng và hứng thú. Nếu tiến hành tham quan trong quá trình học gọi là tham quan bổ sung, mục đích của nó là nhằm minh hoạ, làm rõ những vấn đề riêng rẽ, cung cấp vật liệu cho t− duy khoa học và có thể làm chỗ dựa cho sự trao đổi nội dung bài học sau này. Nếu tiến hành tham quan sau khi học một bài học nào đó gọi là tham quan tổng kết với mục đích là để củng cố, đào sâu những điều đã học. 2.3.1. Tác dụng của tham quan ngoại khoá vật lí + Mở rộng, nâng cao tầm hiểu biết xung quanh những vấn đề do ch−ơng trình qui định. + Bồi d−ỡng ph−ơng pháp nhận thức nh− quan sát, phân tích, tổng hợp những t− liệu cụ thể đã thu thập đ−ợc trong quá trình tham quan. + Nâng cao hứng thú học tập, phát triển óc quan sát, tính tò mò khoa học. + Góp phần giáo dục kĩ thuật tổng hợp, đảm bảo dạy học gắn liền với lao động sản xuất. + Góp phần giáo dục t− t−ởng, tình cảm cho học sinh: Qua tham quan ngoại khoá các em có nhận thức đúng đắn về lao động của con ng−ời, bồi d−ỡng lòng yêu lao động, yêu tổ quốc. 2.3.2. Nội dung tham quan ngoại khoá vật lí + Tham quan tìm hiểu máy móc, thiết bị dùng trong sản xuất, thiết bị công, nông nghiệp, giao thông vận tải, thông tin liên lạc. + Tham quan cơ sở sản xuất, nhà máy. + Tham quan cơ quan khoa học kĩ thuật. + Xem triển lãm bảo tàng. [ 21 \
22. 2.3.3. Tổ chức tham quan ngoại khoá vật lí * Quá trình chuẩn bị: - Trong kế hoạch năm học, giáo viên cần đặt ra kế hoạch tham quan một cách cụ thể: Mục đích, yêu cầu, nội dung, địa điểm tham quan, đối t−ợng sẽ tham quan, thời gian tham quan, khả năng phối hợp với các bộ môn khác cùng tham gia (Ví dụ: Môn hoá học, kĩ thuật công nghiệp ). - Sau khi tìm hiểu nơi sẽ tham quan và cân nhắc nội dung ch−ơng trình, giáo viên đặt kế hoạch tham quan gồm các phần: + Trình tự các phần cần quan sát khi tham quan, đối t−ợng quan sát chính, ph−ơng tiện cần sử dụng, những tài liệu cần thu thập. + Cách thức tổ chức học sinh về nhân sự, về quản lí. + Nội dung các vấn đề cần trao đổi với học sinh: Mục đích, yêu cầu, nội dung, cách tiến hành và nội quy tham quan. + Phân phối thời gian đi, thời gian tham quan, thời gian về. + Các biện pháp tiến hành tổng kết. + Kế hoạch sử dụng các tài liệu thu đ−ợc sau khi tham quan. - Tr−ớc khi tiến hành tham quan cần giới thiệu cho học sinh một cách khái quát về nơi sẽ đến, những kiến thức liên quan cần chú ý. Có thể giao cho từng tổ, nhóm nào đó những công việc cụ thể có chú ý đến sở tr−ờng của họ. Yêu cầu học sinh viết thu hoạch sau khi tham quan. - Cần tranh thủ sự giúp đỡ của các cán bộ lãnh đạo, công nhân viên nơi đến để họ tạo điều kiện h−ớng dẫn, giúp đỡ trong quá trình tham quan. Để việc tham quan mang lại hiệu quả cao, có tác dụng tốt trong việc hỗ trợ cho các bài học ở tr−ờng phổ thông, giáo viên cần đề xuất với nơi đến những yêu cầu cụ thể của mình. * Quá trình tham quan: Cần chú ý ba vấn đề lớn: + Bám sát mục đích yêu cầu: Cần thống nhất với cán bộ, công nhân của nhà máy, xí nghiệp làm nhiệm vụ h−ớng dẫn tập trung vào những vẫn đề chính, tránh giới thiệu tản mạn. Giáo viên cũng cần chỉ ra cho học sinh biết các nguyên lí dùng trong máy móc, thiết bị đó. + Giữ kỉ luật, trật tự: H−ớng dẫn học sinh ghi chép, thu l−ợm kết quả cần thiết. Chú ý h−ớng dẫn các em đi lại theo quy định, không vi phạm nội quy nơi đến, không tự ý l−ợm lặt vật phẩm hay hỏi han cắt ngang lời thuyết minh của ng−ời h−ớng dẫn. [ 22 \
23. + Duy trì hứng thú của học sinh trong quá trình tham quan: Cần chú ý đến nội dung của buổi tham quan, bố trí việc đi lại và thời gian nghỉ ngơi hợp lí tránh làm học sinh quá mệt. * Tổng kết: Trên cơ sở tập trung vào một số chủ đề chỉ định ngay từ khâu chuẩn bị và chú ý trong cả quá trình tham quan, tổng kết sẽ giúp cho học sinh hệ thống lại những cái rời rạc mà họ thu nhận đ−ợc, các điểm hiểu sai sẽ đ−ợc sửa lại và kiến thức đ−ợc mở rộng. Nội dung tổng kết đ−ợc xây dựng trên cơ sở các báo cáo của từng nhóm học sinh về các vấn đề mà giáo viên đã phân công chuẩn bị từ tr−ớc. Hình thức tổng kết có thể d−ới dạng thuyết trình, đàm thoại trong đó có thể cho học sinh trình bày những báo cáo tổng kết về vấn đề đ−ợc giao. Muốn vậy, học sinh phải đ−ợc chuẩn bị rất chu đáo, ngoài việc thu nhập những thông tin cần thiết có thể giới thiệu cho học sinh tham khảo thêm tài liệu hoặc giúp đỡ họ cách viết, cách trình bày để báo cáo có chất l−ợng. Có thể kết hợp việc tổng kết với tổ chức hội vui, hội thi vật lí trong đó có sử dụng những thông tin thu đ−ợc từ buổi tham quan. Nh− vậy, việc tổ chức tham quan có tác dụng tốt bổ trợ cho việc giảng dạy và giáo dục học sinh trong nhà tr−ờng, song để tham quan đạt mục đích đặt ra, giáo viên phải xem xét, chuẩn bị chu đáo để khai thác nội dung, yêu cầu về mặt kiến thức cần bổ sung cho học sinh, biết phối hợp hoạt động sao cho trong điều kiện cho phép đạt đ−ợc hiệu quả cao nhất. Cần tránh để xảy ra tình trạng biến tham quan ngoại khoá học tập trở thành một buổi tham quan đơn thuần. 2.4. Tổ chức câu lạc bộ vật lí Câu lạc bộ đ−ợc tổ chức nhằm mở rộng tầm nhận thức, hiểu biết về văn hoá, khoa học kĩ thuật, giáo dục lòng yêu lao động, ý thức đạo đức, giúp phát triển toàn diện các khả năng sáng tạo và các năng khiếu của con ng−ời. Tổ chức câu lạc bộ vật lí là điều kiện tốt để các cá nhân yêu thích vật lí có môi tr−ờng phát huy khả năng của mình. Đối t−ợng của câu lạc bộ có thể là các cá nhân hoặc sinh hoạt theo nhóm. 2.4.1. Tổ chức câu lạc bộ: Cấu trúc của một câu lạc bộ gồm có: - Chủ nhiệm câu lạc bộ, các phó chủ nhiệm: Với câu lạc bộ vật lí ở tr−ờng trung học phổ thông, chủ nhiệm câu lạc bộ có thể là giáo viên bộ môn, ng−ời này cần có sự nhiệt tình, có khả năng tổ chức, điều hành, có kiến thức chuyên môn vững vàng. Các phó chủ nhiệm câu lạc bộ có thể là giáo viên hoặc học sinh xuất sắc về bộ môn vật lí. [ 23 \
24. - Th− kí câu lạc bộ. - Ban cố vấn: Nhiệm vụ của ban cố vấn là giúp đỡ câu lạc bộ trong việc tổ chức các ch−ơng trình hoạt động, về nội dung, hình thức hoạt động - Các thành viên của câu lạc bộ: Các học sinh yêu thích vật lí ở các lớp, có thể tổ chức thành các nhóm ở mỗi lớp và có các hạt nhân của nhóm để lãnh đạo nhóm. Các thành viên của câu lạc bộ tham gia trên tinh thần tự nguyện. 2.4.2. Hoạt động của câu lạc bộ Tuỳ theo điều kiện tổ chức mà hoạt động của câu lạc bộ có thể tiến hành ở phạm vi toàn tr−ờng hoặc các khối lớp. Hoạt động theo từng khối lớp có thuận lợi là có sự đồng đều về trình độ và nội dung học tập. Sinh hoạt câu lạc bộ theo tháng hoặc các khoảng thời gian phù hợp. Các hoạt động của câu lạc bộ gồm: - Tổ chức các buổi thảo luận: Các buổi thảo luận về các vấn đề của vật lí học, các nội dung thảo luận có thể giao cho học sinh chuẩn bị tr−ớc. Có thể giao cho các nhóm học sinh chuẩn bị các thí nghiệm, trò chơi, trang trí cho buổi ngoại khoá. - Tổ chức thi giữa các nhóm tham gia ngoại khoá. - Tổ chức các buổi giao l−u tìm hiểu kiến thức. - Viết báo nội bộ trong phạm vi câu lạc bộ. Các buổi sinh hoạt câu lạc bộ phải có sự chuẩn bị kĩ l−ỡng về nội dung, hình thức, địa điểm, thời gian hoạt động. Các phần việc giao cho các nhóm phải có sự cụ thể hoá chi tiết (chuẩn bị thí nghiệm nào, trang trí gì ). Một vấn đề quan trọng trong tổ chức câu lạc bộ là cơ sở vật chất, kinh phí phục vụ cho hoạt động. Kinh phí có thể do các thành viên đóng góp, ngoài ra có thể tìm kiếm sự ủng hộ của các tổ chức trong và ngoài nhà tr−ờng. Trong quá trình hoạt động, cần phối hợp với các tổ chức trong tr−ờng, đặc biệt là với Đoàn thanh niên, điều đó sẽ tạo nhiều thuận lợi trong hoạt động của câu lạc bộ. 2.5. Viết báo nội bộ về vật lí Đối với các tr−ờng THPT, có thể tổ chức viết báo t−ờng do các lớp thực hiện hoặc ra một tờ báo nội bộ theo tháng hoặc định kỳ nào đó. Nội dung báo nội bộ cũng nh− việc biên tập, in ấn, phát hành do hội đồng bộ môn đảm nhiệm. Nội dung của báo nội bộ hoặc báo t−ờng: + Các bài viết về các chuyên đề vật lí. + H−ớng dẫn cách học vật lí. + Giới thiệu các ph−ơng pháp giải toán vật lí. [ 24 \
25. + Ra các đề bài, tổ chức thi giải các bài tập hay và khó. + Giải đáp các câu hỏi của học sinh. + Giới thiệu lịch sử vật lí, các nhà bác học vật lí, các nhà khoa học vật lí trong n−ớc. + Giới thiệu các thành tựu, các ứng dụng của vật lí trong kĩ thuật, đời sống, quốc phòng. + Giới thiệu các máy móc, nguyên tắc hoạt động. + H−ớng dẫn cách làm thí nghiệm, các trò chơi. + Tìm hiểu sâu thêm vật lí phổ thông. + Giới thiệu tiếng anh qua các bài toán vật lí. + Trong quá trình biên soạn cần phân công công việc cho từng ng−ời cụ thể về nội dung, đánh máy, in ấn, phát hành. Có thể giao cho mỗi lớp thực hiện một bài viết cụ thể và khuyến khích học sinh viết bài cho báo. Nếu làm đ−ợc điều này sẽ có tác dụng học sinh đọc nhiều sách báo về vật lí, phát huy óc sáng tạo thúc đẩy phong trào học tập. Về vấn đề kinh phí, một phần có thể là kinh phí trong hoạt động chuyên môn của nhà tr−ờng để in ấn, phát hành, phần còn lại do học sinh đóng góp mua báo. Cần làm cho tiền báo thấp nhất có thể thu hút nhiều học sinh tham gia. Trong điều kiện của các tr−ờng phổ thông hiện nay, việc ra một tờ báo hàng tháng chung cho các môn và dành ra phần riêng biệt cho từng môn có thể phù hợp hơn nếu điều kiện kinh phí hạn chế. Trên đây là các hình thức tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí phổ biến ở tr−ờng phổ thông. Mỗi hình thức tổ chức có −u điểm riêng: Nếu nh− hội thi vật lí là điều kiện phát huy tính độc lập t− duy giải quyết vấn đề của học sinh thì hội vui vật lí, tham quan ngoại khoá là điều kiện thuận lợi để bổ sung, mở rộng kiến thức. Câu lạc bộ vật lí giúp học sinh có năng lực phát triển hứng thú, t− duy. Báo vật lí có thể tạo ra một phong trào học tập. Và nếu chỉ giữ nguyên một hình thức tổ chức sẽ gây nhàm chán, do đó trong điều kiện có thể, cần kết hợp các hình thức tổ chức ngoại khoá vật lí. Mặt khác, trong nhà tr−ờng phổ thông, học sinh đ−ợc học nhiều môn khác nhau, vì vậy tuỳ điều kiện có thể tổ chức ngoại khoá vật lí cùng với cán bộ môn khác, tuy vậy cần chú ý tỉ lệ cân đối giữa các môn. Việc tổ chức ngoại khoá cho nhiều môn đòi hỏi phải có sự chuẩn bị kĩ l−ỡng ở tất cả các khâu và sự phối hợp thống nhất của các tổ bộ môn trong tr−ờng. [ 25 \
26. Ch−ơng 3 Thực trạng và giải pháp cho việc tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí ở tr−ờng THPT 3.1. Thực trạng tổ chức Hoạt động ngoại khoá vật lí ở các tr−ờng THPT 3.1.1. Thực trạng Trong nhà tr−ờng THPT, cùng với các hoạt động dạy học và giáo dục, ngoại khoá là một hoạt động nằm trong kế hoạch năm học của nhà tr−ờng. Thực tế việc tổ chức ngoại khoá nói chung và ngoại khoá vật lí nói riêng rất hãn hữu, nhiều tr−ờng đã nhiều năm không tổ chức ngoại khoá vật lí. Các tr−ờng có tổ chức do nhiều nguyên nhân mà hiệu quả đạt đ−ợc cũng ch−a cao. Để nhận biết thực trạng tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí ở các tr−ờng THPT, chúng tôi đã tiến hành điều tra ở một số tr−ờng THPT thuộc các khu vực và loại hình tr−ờng khác nhau. * Theo kết quả điều tra, ta thấy Tại nhiều tr−ờng THPT, hoạt động ngoại khoá vật lí đã nhiều năm không tổ chức đ−ợc, số tr−ờng tổ chức đ−ợc hoạt động ngoại khoá còn ít và việc tổ chức phần nhiều là chung cho tất cả các môn học. Trong các tr−ờng có tổ chức ngoại khoá vật lí, hội thi và hội vui là hình thức th−ờng đ−ợc sử dụng. ở các tr−ờng THPT, việc tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí cho học sinh còn rất hạn chế và hoạt động ngoại khoá ch−a phát huy đ−ợc vai trò, tác dụng vốn có của nó trong quá trình dạy học vật lí. 3.1.2. Những thuận lợi và khó khăn: a. Những thuận lợi Nguồn kinh phí đầu t− cho việc mua sắm các ph−ơng tiện, trang thiết bị dạy học, đồ dùng thí nghiệm ngày càng tăng, cơ sở vật chất của các tr−ờng ngày càng đ−ợc đổi mới, hiện đại hoá, đảm bảo cho quá trình dạy học tốt hơn. Mặt khác đa số các tr−ờng THPT có đội ngũ giáo viên vật lí giàu kinh nghiệm, nhiệt tình với công tác giảng dạy, có nhiều giáo viên trẻ, năng động, sáng tạo trong công việc, họ hoàn toàn có khả năng tổ chức ngoại khoá cho học sinh. Về phía học sinh, các em đang ở lứa tuổi ham thích hoạt động, ham [ 26 \
27. thích tìm tòi, khám phá, ngoại khoá là một cơ hội để các em mở rộng hiểu biết, đ−ợc thể hiện mình, vì vậy các em sẽ tích cực tham gia ngoại khoá. Những yếu tố trên là điều kiện thuận lợi cho việc tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí. b. Khó khăn Theo kết quả điều tra, hoạt động ngoại khoá vật lí ở các tr−ờng THPT sở dĩ ch−a thực hiện đ−ợc hoặc có thực hiện nh−ng hiệu quả ch−a cao là do những nguyên nhân: + Lãnh đạo nhà tr−ờng cũng nh− các giáo viên bộ môn ch−a chú trọng đến việc tổ chức hoạt động ngoại khoá, vì đây không phải là nội dung bắt buộc và không có trong nội dung các kì thi nên các giáo viên ch−a có sự đầu t− cho hoạt động này mà chủ yếu tập trung vào dạy các kiến thức phục vụ cho các kỳ thi. + Kinh phí dành cho tổ chức hoạt động ngoại khoá còn ít hoặc không có. Để tổ chức đ−ợc một buổi ngoại khoá cần nhiều thời gian chuẩn bị, cần có sự đầu t− cả về vật chất và trí tuệ. Tuy nhiên, thù lao cho giáo viên tổ chức th−ờng không t−ơng xứng với công sức họ bỏ ra. + Trang thiết bị kĩ thuật, đồ dùng, dụng cụ thí nghiệm còn thiếu, không đáp ứng đ−ợc yêu cầu tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí. Nhiều thiết bị, đồ dùng thí nghiệm nhà tr−ờng có đ−ợc đầu t− nh−ng không đồng bộ và bị h− hỏng nhiều, không còn sử dụng đ−ợc. + Giáo viên ch−a có kinh nghiệm và kĩ năng tổ chức hoạt động ngoại khoá. 3.2. Giải pháp cho việc tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí ở tr−ờng Trung học phổ thông. Hiện nay, ch−ơng trình vật lí ở các tr−ờng THPT còn nặng về lí thuyết, với sự phân phối nh− vậy, học sinh gặp nhiều khó khăn trong việc mở rộng, đào sâu kiến thức, nhất là rèn luyện kĩ năng, khả năng ứng dụng kiến thức vào thực tế. Do đó, nếu tổ chức đ−ợc các buổi ngoại khoá vật lí thì đó là điều kiện tốt để nâng cao chất l−ợng học tập bộ môn. Trong các khó khăn của việc tổ chức ngoại khoá vật lí có những khó khăn mang tính khách quan (cơ sở vật chất - kĩ thuật, kinh phí) nh−ng cũng có những khó khăn mang tính chủ quan nh− nhiều giáo viên cho rằng không đủ thời gian, không có địa điểm, giáo viên Một điều đáng chú ý là do trong giáo viên đã tồn tại ý nghĩ: "Tôi không tổ chức ngoại khoá thì tôi không mất gì, còn nếu tổ chức thì mất rất nhiều thời gian, công sức chuẩn bị mà không đ−ợc gì hơn vì nội dung này cũng không thi đến". Do đó, vấn đề cần thiết ở đây là phải làm cho họ thấy việc tổ chức hoạt động ngoại khoá là cần thiết trong việc nâng cao [ 27 \
28. chất l−ợng học tập. Còn về phía học sinh, các em đang ở lứa tuổi ham thích hoạt động, tìm tòi, khám phá nên các em sẽ rất hào hứng h−ởng ứng hoạt động này và đây không phải là một trở ngại của việc tổ chức hoạt động ngoại khoá. Các khó khăn trong quá trình tổ chức hoạt động ngoại khoá không phải là không thể khắc phục đ−ợc nếu các nhà tr−ờng có mong muốn và quyết tâm tổ chức hoạt động ngoại khoá cho học sinh. Để thực hiện tốt hoạt động này, chúng tôi đề xuất một số giải pháp sau: + Nhà tr−ờng cần có kế hoạch chi tiết cho việc tổ chức hoạt động ngoại khoá ngay từ đầu năm học và phân bổ kinh phí cho hoạt động này. + Các buổi ngoại khoá nên theo h−ớng đơn giản hoá, không nên quá cầu kỳ về hình thức, qui mô, giáo viên cần chú trọng việc tận dụng các ph−ơng tiện dạy học sẵn có và trong điều kiện có thể tự chế tạo các dụng cụ, thiết bị phục vụ cho buổi ngoại khoá. + Cần phối hợp các tổ chức trong và ngoài nhà tr−ờng nh− Đoàn thanh niên, Công đoàn, Hội cha mẹ học sinh trong tổ chức hoạt động ngoại khoá. + Mỗi tr−ờng THPT nên có giáo viên bán chuyên trách về mảng tổ chức hoạt động ngoại khoá trong tr−ờng. + Trong ch−ơng trình vật lí phổ thông nên có một số giáo án ngoại khoá bắt buộc với nội dung thiết thực (Thiên văn học, vật lí hiện đại, ứng dụng của vật lí ). + Cần bồi d−ỡng kĩ năng tổ chức ngoại khoá cho giáo viên phổ thông trong các đợt bồi d−ỡng th−ờng xuyên, dạy cho sinh viên s− phạm qui trình và kĩ năng tổ chức ngoại khoá. Đặc biệt trong các đợt kiến tập, thực tập s− phạm nên yêu cầu giáo sinh thực hiện một số giáo án ngoại khoá vật lí. Trong số các chuyên đề về ph−ơng pháp giảng dạy vật lí ở tr−ờng ĐHSP cần có thêm chủ đề về tổ chức hoạt động ngoaị khoá. Sinh viên đ−ợc thực hành sau khi học các chủ đề này. Trên đây là một số giải pháp cho việc tổ chức ngoại khoá vật lí. Còn nhiều khó khăn trong việc tổ chức hoạt động này, song với sự cố gắng nỗ lực của cả thầy và trò thì việc tổ chức đ−ợc những buổi ngoại khoá vật lí bổ ích và lí thú là việc hoàn toàn có thể làm đ−ợc. [ 28 \
29. Ch−ơng 4 Một số bài tập định tính, thí nghiệm dùng trong tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí ở tr−ờng THPT I. CáC CÂU HỏI PHầN CƠ HọC 1. Một phi công vũ trụ đang làm việc trong một khoang kín của tàu vũ trụ. Anh ta không biết là anh ta có chuyển động cùng với tàu vũ trụ trên quỹ đạo không. Cảm giác của anh ta có đúng không? Tại sao? 2. Một ng−ời đang thả cho thuyền của mình trôi trên sông. Anh ta phát hiện thấy có một cái bè gỗ trôi sát thuyền mình và đã quyết định chèo thuyền để tách khỏi bè gỗ. Hỏi trong tr−ờng hợp này chèo thuyền tiến lên phía tr−ớc hay giữ cho thuyền lùi lại phía sau (cùng một khoảng cách so với bè gỗ) có lợi hơn? Vì sao? 3. Từ tâm một cái đĩa đang quay ng−ời ta búng một viên bi lăn theo lòng màng đặt trên một bán kính của đĩa. Hỏi quỹ đạo của viên bi đối với đĩa và đối với Trái Đất có hình gì? 4. Hai em bé đứng ở hai đầu của một toa tàu đang chuyển động, cùng ném bóng về phía nhau. Coi động tác ném của cả hai đều giống nhau và tàu hoả chuyển động thẳng đều. Hỏi em bé nào bắt đ−ợc bóng tr−ớc: Em đứng đầu toa hay cuối toa? 5. Đặt một viên gạch lên trên mặt một tờ giấy rồi cho chúng rơi tự do. Hỏi trong quá trình rơi viên gạch có “đè” lên tờ giấy không? Câu trả lời sẽ nh− thế nào nếu cho chúng rơi trong không khí? 6. Để các tia n−ớc từ các bánh xe đạp không thể bắn vào ng−ời đi xe, phía trên bánh xe ng−ời ta gắn những cái chắn bùn. Khi đó phải gắn những cái chắn bùn nh− thế nào? 7. Quan sát những tia lửa đỏ (Thực chất là những hạt bụi đá mài) bắn ra khi mài một vật kim loại trên một đá mài quay tròn, hình ảnh đó cho ta liên t−ởng đến đại l−ợng vật lý nào của chuyển động tròn? 8. Một vệ tinh phải có chu kỳ quay là bao nhiêu để nó trở thành vệ tinh địa tĩnh của Trái Đất? 9. Quan sát một bánh xe đạp đang lăn trên đ−ờng ta thấy các nan hoa ở phía trên trục quay đang quay nh− hoà vào nhau, trong khi đó ta lại có thể phân biệt từng nan hoa ở phần d−ới của trục bánh xe. Hãy giải thích? [ 29 \
30. 10. Một hành khách đi trên xe buýt cho biết, khi xe còn ít khách khi qua chỗ đ−ờng xấu, xe bị xóc nhiều làm ng−ời ngồi trên xe rất khó chịu. Nh−ng khi xe đã đông khách, lại thấy êm hơn kể cả khi qua những chỗ đ−ờng xấu. Cảm giác ấy có đúng không? Hãy giải thích? 11. Trong cuốn sách “Vật lý vui”, tác giả IA Perenman có đề cập đến “Ph−ơng pháp rẻ nhất để du lịch”. Đó là chỉ cần đ−ợc nâng cao khỏi mặt đất nhờ một khí cầu, chờ đến khi Trái Đất quay đến vị trí mong muốn rồi hạ xuống! Ph−ơng pháp đó có thể thực hiện đ−ợc không? Hãy giải thích. 12. Lực hút của Mặt Trời lên Mặt Trăng lớn hơn lực hút của Trái Đất lên Mặt Trăng khoảng hai lần. Nh−ng tại sao Mặt Trăng lại là vệ tinh của Trái Đất mà nó không phải là hành tinh quay quanh Mặt Trời? 13. Tại sao khi dùng cân đòn không thể phát hiện đ−ợc sự thay đổi trọng l−ợng của các vật khi di chuyển từ nơi này sang nơi khác trên Trái Đất? 14. Có thể làm cho số chỉ của lực kế nhỏ hơn hoặc lớn hơn trọng l−ợng một vật treo vào nó không? 15. Bôi dầu mỡ có tác dụng làm giảm ma sát. Nh−ng tại sao ng−ời ta không bôi dầu cho các thanh ray đ−ờng sắt? 16. Trong những thí nghiệm chế tạo đạn của ngành kĩ thuật quân sự ng−ời ta thấy viên đạn hình nón luôn bay xa hơn viên đạn hình cầu trong những điều kiện nh− nhau. Hãy giải thích tại sao? 17. Một quả bóng nếu bơm căng quá khi đá sẽ rất khó khăn, thậm chí cầu thủ có thể bị đau chân khi đá vào quả bóng này. Vì sao vậy? 18. Một vật nặng 10 kg đ−ợc đặt trên đĩa cân của một cái cân lò xo. Cân đ−ợc đặt trong thang máy. Hỏi cân sẽ chỉ bao nhiêu nếu thang máy rơi tự do? 19. Một khẩu súng tiểu liên đặt nòng súng theo ph−ơng ngang. Khi súng bắn ra một viên đạn, cái gì sẽ rơi xuống đất tr−ớc: đầu đạn hay vỏ đạn (catút)? Bỏ qua sức cản của không khí. 20. Một cậu bé từ trong toa xe lửa đang chuyển động, ném ra theo ph−ơng ngang một mẩu phấn theo h−ớng ng−ợc với h−ớng chuyển động của tàu với tốc độ bằng tốc độ của tàu. Viên phấn sẽ chuyển động thế nào đối với tàu và đối với ng−ời đứng d−ới đất? 21. Khi gập khuỷu tay ta có thể nâng đ−ợc một vật nặng hơn so với tr−ờng hợp duỗi thẳng tay theo ph−ơng ngang. Tại sao? [ 30 \
31. 22. Những công nhân khi vác những bao hàng nặng, họ th−ờng chúi ng−ời về phía tr−ớc một chút. Hãy giải thích vì sao? 23. Ng−ời ta th−ờng nói: “Không thể tự nắm tóc mình mà nhấc mình lên đ−ợc”. Câu nói này có cơ sở khoa học không? Hãy giải thích? 24. Một nhà du hành vũ trụ đã ra ngoài không gian vũ trụ, sau khi làm việc, họ muốn trở lại con tàu của mình. Làm thế nào có thể di chuyển về phía con tàu, khi mà trong không gian vũ trụ không có vật nào có thể đạp chân lên đó mà đẩy cả. Hãy tìm một ph−ơng án giúp các nhà du hành vũ trụ ? 25. Vì sao các sân bay vũ trụ th−ờng đặt ở những nơi gần với xích đạo và ng−ời ta luôn phóng các vệ tinh nhân tạo cùng chiều với chiều quay của Trái Đất ? 26. Ng−ời ta vác một bó củi lên tầng ba rồi đốt bó củi đó. Khi mang bó củi lên tầng 3, bó củi đã có một thế năng. Khi ta đốt bó củi, vì năng l−ợng không thể tự mất đi nên phần thế năng mà bó củi thu đ−ợc cũng phải biến thành nhiệt. Vậy khi đốt củi càng cao thì nhiệt l−ợng tỏa ra càng lớn. Điều khẳng định đó có đúng không ? Giải thích ? 27. Một quả bóng sau khi đạp xuống sàn nhà, nó nảy lên cao hơn so với vị trí ban đầu. Hỏi phải làm nh− thế nào để bóng có thể nảy đ−ợc nh− vậy? 28. Để có thể tung ng−ời lên cao, các diễn viên xiếc đã làm nh− sau: Một diễn viên đứng ở đầu một tấm ván đặt trên giá đỡ, đầu kia của tấm ván đ−ợc nâng lên cao; một diễn viên khác nhảy dậm lên đầu đã nâng cao đó. Kết quả là diễn viên thực hiện đ−ợc cú tung ng−ời lên cao. Hãy giải thích cơ sở của cách làm trên? 29. Để n−ớc trong ống có thể phun ra xa hơn ng−ời ta th−ờng bịt một đầu ống chỉ để một lỗ nhỏ cho n−ớc phun ra. Hãy giải thích cơ sở của cách làm trên? 30. Những ng−ời chèo thuyền trên sông cho biết một kinh nghiệm của mình: nếu thuyền đi xuôi dòng nên đi ở giữa sông, còn ng−ợc dòng nên đi sát bờ sông. Vì sao lại làm nh− vậy? 31. Quan sát một đoàn tàu đang chạy với vận tốc lớn, thấy những mảnh giấy vụn ở hai bên bị hút vào tàu. ở các nhà ga ng−ời ta luôn yêu cầu hành khách đứng cách xa đ−ờng sắt khi tàu đang tiến vào ga. Hãy giải thích? 32. Vì sao trong các bến cảng, các tàu bè đậu th−ờng treo những lốp xe ôtô cũ ở hai bên thành tàu? [ 31 \
32. 33. Một em bé khi ăn lạc (đậu phụng) luộc, muốn chọn đ−ợc những củ to, em đã khôn ngoan cầm rổ lạc lắc mạnh nhiều lần, những củ lạc to đã trồi lên trên. Hãy giải thích cơ sở của cách làm đó? 34. Hai ng−ời bạn ở khoảng cách t−ơng đối xa gọi cho nhau. Hỏi âm thanh sẽ nghe rõ hơn khi họ ở vùng không khí ấm (nh− ở sa mạc) hay vùng không khí lạnh (nh− trên mặt băng)? 35. Nếu thả rơi một hòn bi thép lên phiến đá cứng thì nó sẽ nảy lên một số lần. Đôi khi có một trong những lần nảy lên lại cao hơn lần tr−ớc đó (nh−ng không cao hơn độ cao mà từ đó ng−ời ta thả rơi hòn bi). Giải thích? ở đây có gì mâu thuẫn với định luật bảo toàn năng l−ợng hay không? 36. Hai vật bất kì luôn hút nhau bằng lực hấp dẫn. Tại sao các vật để trong phòng nh− bàn, ghế, gi−ờng, tủ mặc dù chúng luôn hút nhau nh−ng không bao giờ di chuyển lại gần nhau đ−ợc? 37. Cho một chiếc gậy dài, hãy tìm trọng tâm gậy mà không dùng thêm bất kì một dụng cụ nào khác? 38. Có một hòn bi đặt trên bàn và một cái lọ úp lên nó. Làm thế nào nâng hòn bi lên mà không đụng vào nó? 39. Dựa vào kiến thức cơ học, có thể phân biệt quả trứng sống với quả trứng luộc mà không phải đập trứng ra bằng cách nào? 40. Làm thế nào xác định đ−ợc thể tích bên trong của một chiếc xoong nếu chỉ có một chiếc cân? 41. Một chiếc cốc thuỷ tinh hình trụ chứa một chất lỏng đầy tới mép. Chỉ dùng một chiếc cốc có dạng khác và có thể tích hơi nhỏ hơn, làm thế nào để chia l−ợng chất lỏng trong cốc thành hai phần bằng nhau? 42. Làm thế nào để đo đ−ờng kính của một quả bóng đá chỉ bằng một chiếc th−ớc cứng thẳng? 43. Làm thế nào có thể đo đ−ợc đ−ờng kính của một viên bi nhỏ nếu bạn có trong tay một bình có chia độ? 44. Tại sao kéo đứt một sợi dây ẩm bện bằng giấy dễ hơn so với khi sợi dây khô? 45. Trong một cuộc đua xe, một ôtô bất ngờ bị nổ săm, lốp không thể giữ đ−ợc hơi. Hỏi ng−ời lái có cách nào chạy xe mà vành bánh xe không chạm mặt đ−ờng đ−ợc không? Tại sao? (Không xét ph−ơng án xe chạy nghiêng bằng 2 bánh) [ 32 \
33. 46. Một ng−ời muốn xác định khối l−ợng của một chiếc xuồng mà anh ta đang ở đó. Hỏi ng−ời đó phải làm thế nào nếu trong tay chỉ có một sợi dây thừng và ng−ời đó biết số cân nặng của chính mình? 47. Chỉ dùng một cái cân và một bình có chia độ, làm thế nào có thể xác định đ−ợc một viên bi nhôm là đặc hay có một hốc chứa khí ở bên trong? Có thể bằng cách nào đó xác định đ−ợc là hốc đó nằm ở tâm hòn bi hay lệch về phía bề mặt không? 48. Trong một toa tàu đang chuyển động trên đ−ờng sắt tại bất cứ thời điểm nào của chuyển động cũng có những điểm không chuyển động và những điểm chuyển động theo chiều ng−ợc với chuyển động của toa. Đó là những điểm nào? 49. Có thể xác định khối l−ợng riêng của một hòn đá có hình dạng bất kì nh− thế nào?. Hãy xác định với dụng cụ và vật liệu là: Hòn đá, lực kế, bình n−ớc. 50. Ng−ời ta rót n−ớc vào một cốc hình trụ. Mức n−ớc cao bao nhiêu thì trọng tâm của cốc có n−ớc chiếm vị trí thấp nhất? 51. Làm thế nào để xác định hệ số ma sát tr−ợt à của gỗ trên gỗ nếu bạn chỉ có các dụng cụ là: Bảng gỗ, thỏi gỗ, th−ớc đo độ? 52. Từ đỉnh của một cái tháp ng−ời ta ném 4 hòn đá với vận tốc nh− nhau: Một hòn ném thẳng đứng lên trên, hòn thứ 2 ném thẳng đứng đứng xuống d−ới, hòn thứ 3 ném sang bên phải theo ph−ơng nằm ngang, hòn thứ 4 ném sang bên trái theo ph−ơng nằm ngang. Hình tứ giác, mà mỗi đỉnh là một hòn đá trong thời gian rơi, sẽ có dạng nh− thế nào? Trong khi tính bỏ qua sức cản của không khí. 53. Lực hấp dẫn giữa hai vật có thay đổi không nếu ta đặt xen vào giữa hai vật đó một tấm kính dày? 54. Một cốc n−ớc đ−ợc đặt thăng bằng trên một cái cân. Trạng thái cân bằng của cân đó có bị phá vỡ không nếu nhúng một ngón tay vào n−ớc? (Ngón tay không chạm vào cốc) 55. Giải thích vì sao trong khi tàu hoả đang chạy với vân tốc lớn, sau khi ta nhảy lên rồi vẫn rơi lại chỗ cũ? 56. Lực kế có giới hạn đo là 10 (N). Bạn phải cân một vật có trọng l−ợng từ 11 đến 20 (N). Bạn sẽ làm thế nào nếu chỉ có thêm một sợi dây mảnh? [ 33 \
34. 57. Trong môn bóng bầu dục, khi một hậu vệ muốn cản phá tiền đạo đội đối ph−ơng đang mở tốc độ xuống bóng rất nhanh thì th−ờng dùng vai chèn vào tiền đạo đó và lấy sức nâng ng−ời ấy lên. Giải thích tại sao ng−ời hậu vệ làm nh− thế lại có thể khiến cho tiền đạo đối ph−ơng không thể gia tăng tốc độ đ−ợc? 58. Ném một quả bóng thẳng đứng lên phía trên. Khoảng thời gian nào lớn hơn: Khi bóng bay lên hay lúc rơi xuống? 59. Vì sao khi đi thuyền nan ta không nên đứng? 60. Khi di chuyển, nếu bị vấp phải hòn đá thì bị ngã nhào lên phía tr−ớc, nh−ng nếu giẫm phải vỏ chuối thì lại bị ngã ngửa ra sau. Tại sao lại nh− vậy? Nguyên nhân khác nhau của hai tr−ờng hợp là gì? 61. Khi nhảy từ trên cao xuống mặt đất, bao giờ ng−ời ta cũng phải nhún ng−ời ,gập đầu gối lại cho thân mình tiếp tục di chuyển thêm một quãng đ−ờng nhỏ theo chiều nhảy xuống. Tại sao hành động nh− vậy có thể giảm bớt nguy hiểm? 62. Nếu bất thình lình cho đầu máy xe lửa chuyển bánh thì chỗ nối các toa có thể bị đứt. Vì sao? Nếu bị đứt thì chỗ nối toa nào dễ bị đứt nhất? 63. Lấy một hòn đá, đập vụn ra thành những hạt nhỏ và thả rơi xuống. Chúng có rơi nhanh nh− khi hòn đá còn nguyên vẹn rơi không? Vì sao? 64. Giải thích tại sao một ng−ời không thể đứng trên lớp băng mỏng, nh−ng có thể chạy trên đó mà băng không bị sụt? 65. Trong số hai cái gậy dài, ngắn khác nhau, cái nào dễ giữ thẳng đứng thăng bằng trên đầu ngón tay? 66. Khi xảy ra va chạm giữa ôtô và xe máy, th−ờng thì chủ yếu là xe máy sẽ bị h− hỏng, nh−ng theo định luật III Niutơn, các lực tác dụng lên hai xe phải bằng nhau, tức là các lực đó phải gây ra những sự h− hỏng giống nhau. Giải thích "mâu thuẫn" đó? 67. ở chân bàn ghế làm bằng kim loại, th−ờng đ−ợc gắn thêm các đế bằng cao su. Hỏi những chiếc đế cao su đó có tác dụng gì? Với những cái bàn gỗ nặng, rộng có cần đến chúng không? Tại sao? 68. Một chiếc cân đòn có đòn cân làm bằng kim loại đang nằm ở trạng thái cân bằng. Nếu nung nóng một bên đòn cân, trạng thái cân bằng đó có bị phá vỡ không? 69. Sau khi đo nhiệt độ cơ thể ng−ời bằng ống cặp sốt (nhiệt kế), ta th−ờng thấy bác sĩ vẩy mạnh chiếc ống cặp sốt làm cho thuỷ ngân trong ống tụt xuống. Cách làm trên dựa trên cơ sở vật lí nào? [ 34 \
35. 70. Một quả bom đ−ợc thả ra từ một máy bay đang bay thẳng đều theo ph−ơng ngang. Hỏi khi bom chạm đất thì máy bay đã đến vị trí nào? 71. Khi đi xe đạp, xe máy mà cần phanh gấp ng−ời lái luôn chủ động phanh bánh sau của xe mà ít phanh bánh tr−ớc. Làm nh− vậy có lợi gì? 72. Quan sát các võ sĩ thi đấu thì thấy họ th−ờng đứng ở t− thế hơi khuỵu gối xuống một chút và hai chân dang rộng hơn so với mức bình th−ờng. T− thế này có tác dụng gì? 73. Tại sao ng−ời ta đi xe đạp có thể di chuyển nhanh hơn ng−ời chạy bộ, mặc dù trong cả hai tr−ờng hợp công đều thực hiện nhờ bắp chân ng−ời? 74. Tai sao có thể đi xe đạp mà không cần giữ tay lái? 75. Ng−ời ta gắn đuôi vào chiếc diều để làm gì? 76. Tại sao lá cờ lại uốn l−ợn theo chiều gió? 77. Con chó săn to khoẻ và chạy nhanh hơn con thỏ bé nhỏ và chạy chậm. Tuy thế nhiều khi con thỏ bị chó săn d−ợt đuổi vẫn thoát nạn nhờ thỏ đã vận dụng chiến thuật luôn luôn thay đổi h−ớng chạy làm chó săn lỡ đà. Bạn có thể giải thích điều này dựa vào vật lí học hay không? 78. Lí giải tại sao trong thao tác sử dụng xe cải tiến thì cầm càng kéo đỡ mệt hơn là cầm càng đẩy? 79. Có một câu chuyện đùa nh− sau: Một con ngựa đ−ợc học định luật III Newton bèn từ chối không kéo xe nữa. Nó nói: "Tôi có ráng sức kéo xe bao nhiêu cũng là vô ích, bởi vì tôi kéo cái xe với lực bằng nào thì cái xe cũng kéo lại tôi với lực bằng ấy. Hai lực bằng nhau về độ lớn và ng−ợc nhau về h−ớng sẽ là lực cân bằng nên tôi và xe đều không nhúc nhích!". Bạn nghĩ gì khi nghe chuyện này? Liệu những điều trong câu chuyện có thực không? 80. Một học sinh thử tính vận tốc khi chạm đất của một hạt m−a rơi từ một đám mây ở độ cao 1000 mét so với mặt đất. Bạn đó rất ngạc nhiên vì sau khi áp dụng công thức về sự rơi tự do: v2 = 2 gh thì đã tìm thấy vận tốc của hạt m−a lúc chạm đất là v = 141 (m/s), tức là bằng vận tốc của viên đạn bắn ra khỏi nòng súng! Học sinh đó thắc mắc: Tại sao hạt m−a rơi từ trên trời cao xuống đất lại không sát th−ơng muôn loài, nếu nh− nó có vận tốc nh− đạn! Bạn có thể giải đáp đ−ợc thắc mắc này không? 81. Một số nạn nhân ngã hoặc buộc phải nhảy từ các nơi cao xuống đất (Ví dụ: Nhảy từ trên lầu cao của một toà nhà cao tầng đang bốc cháy) nếu may mắn rơi trúng một vật [ 35 \
36. mềm (nh− một tấm nệm dày chẳng hạn) hoặc trong khi rơi v−ớng phải các cành cây và làm gãy chúng tr−ớc khi chạm đất thì có nhiều cơ may sống sót. Tại sao nh− vậy? 82. Diễn viên xiếc khi đi trên dây th−ờng cầm bằng hai tay một cái sào dài. Cái sào có tác dụng gì? 83. Trong khí quyển, hạt m−a to hay hạt m−a nhỏ rơi nhanh hơn? 84. Trong các cuộc đua maratông hay đua xe đạp, ta th−ờng thấy có một số vận động viên th−ờng bám sát sau đối thủ của mình, chỉ khi gần tới đích họ mới cố v−ợt lên phía tr−ớc? Vì sao vậy? 85. Khi chế tạo dây cáp, ng−ời ta không dùng một sợi to mà dùng nhiều sợi nhỏ bện lại với nhau. Vì sao cần nh− vậy? 86. Trong trò xiếc mô tô bay, ng−ời biểu diễn phải đi mô tô trên thành thẳng đứng của một "thùng gỗ" hình trụ. Có thật là quá nguy hiểm không? Bí mật của sự thành công trong trò xiếc này là cái gì: Sự liều mạng hay qui luật tất yếu của vật lí? 87. Một ng−ời cầm một đầu dây của một cái gầu có n−ớc quay nhanh trong mặt phẳng thẳng đứng thấy n−ớc trong gầu không bị đổ ra kể cả khi gầu ở vị trí cao nhất. Một học sinh cho rằng điều đó đã mẫu thuẫn với lí thuyết vì khi chuyển động tròn n−ớc chịu tác dụng của lực h−ớng tâm h−ớng xuống d−ới và nh− vậy n−ớc sẽ đổ ra ngoài nhanh hơn. Điều đó có mâu thuẫn không? Hãy giải thích? 88. Quan sát một diễn viên đóng phim, mọi ng−ời đã trầm trồ khen ngợi sự dũng cảm khi anh ta lao mình từ một chiếc ôtô sang một xe máy đang chạy song song với ôtô. Điều đó có quá mạo hiểm không? Hãy dùng kiến thức về vật lí để trả lời. 89. Một phản xạ rất tự nhiên của ng−ời đi xe đạp là khi thấy mình sắp ngã thì lập tức lái bánh tr−ớc về phía mình có thể ngã, bằng ph−ơng pháp đó có thể tránh không bị ngã xuống đất. Phản xạ tự nhiên đó dựa trên cơ sở vật lí nào? 90. Một ng−ời lái thuyền đang đứng ở mũi thuyền. Thuyền đậu sát bờ trên mặt n−ớc yên lặng. Khi thấy có khách đi thuyền, ng−ời lái đã đi từ mũi thuyền xuống lái thuyền để đón khách. Hỏi ng−ời lái thuyền có đón đ−ợc khách không? Tại sao? 91. Một ng−ời làm xiếc nằm trên mặt đất rồi cho đặt lên ngực mình một tảng đá to. Sau đó cho ng−ời khác lấy búa tạ đập vào đá. Khi tảng đá vỡ, ng−ời làm xiếc vẫn đứng dậy vui c−ời chào khán giả. Tại sao anh ta không bị vỡ ngực? [ 36 \
37. 92. Một số tai nạn xảy ra trên các đ−ờng đua môtô là do các xe chạy song song nhau với vận tốc lớn. Sự va chạm giữa 2 xe nằm ngoài ý muốn của các cuarơ. Hãy giải thích nguyên nhân của những tai nạn nh− vậy. 93. Một cốc n−ớc đặt trong một thang máy. Điều gì sẽ xảy ra nếu trong thời gian thang rơi tự do ta úp ng−ợc cốc n−ớc? 94. Tại sao khung xe đạp đ−ợc làm bằng những ống tuýp tròn mà không làm bằng ống đặc? 95. Tất cả các vật ở trên cao so với mặt đất đều rơi xuống mặt đất. Đám mây gồm những giọt n−ớc nhỏ, nghĩa là các đám mây cũng phải rơi xuống mặt đất. Tuy vậy không ai có thể thấy một đám mây rơi xuống mặt đất bao giờ. Giải thích? 96.Vì sao bánh trôi khi chín lại nổi lên? 97. Bạn cầm mỗi tay một quả trứng rồi đập quả nọ vào quả kia. Nếu tay trái để yên, dùng quả trứng ở tay phải đập vào quả trứng ở tay trái thì quả nào sẽ vỡ tr−ớc? Hay là 2 quả cùng vỡ? Nếu cả 2 quả cùng đập vào nhau, kết quả sẽ ra sao? 98. Vì sao khi dùng phễu để đổ n−ớc vào can hoặc bình, bao giờ ta cũng thấy xuất hiện xoáy n−ớc? 99. Rùa và Thỏ chạy thi. Nửa chặng đ−ờng đầu Thỏ chạy với tốc độ 10 (m/s). Nửa đoạn đ−ờng sau thấy sắp bị thua nên Thỏ tăng tốc và chạy với tốc độ 30 (m/s). Hãy tìm tốc độ trung bình của Thỏ trong cả chặng đ−ờng đua với Rùa. 100. Lí giải tại sao ng−ời làm v−ờn khi vung cuốc, ng−ời thợ rèn khi vung búa, ng−ời bổ củi khi vung rìu đều thực hiện gập tay ở khớp khuỷu, còn khi giáng cuốc, đập búa, giáng rìu thì lại v−ơn tay ra (duỗi tay ở khớp khuỷu)? 101. Một cốc n−ớc có thành mỏng, hình trụ, để hở miệng đ−ợc nhúng thẳng đứng vào trong bình đựng n−ớc: Lần nhúng thứ nhất đáy cốc h−ớng lên trên, lần nhúng thứ hai đáy cốc h−ớng xuống d−ới. Trong cả hai lần nhúng, cốc đều ngập cùng ở một độ sâu, n−ớc trong bình không tràn ra ngoài và ở tr−ờng hợp thứ hai n−ớc không tràn vào trong cốc. Hỏi công cần thực hiện để nhúng cốc trong tr−ờng hợp nào lớn hơn? Giải thích. 102. Làm thế nào để xác định khoảng cách từ đám mây đến chỗ ta theo thời gian kéo dài của tiếng sấm mà chỉ dùng một đồng hồ bấm giây? 103. Bất kỳ ng−ời lính nào cũng biết rõ: Khi đã nghe thấy tiếng xé gió của viên đạn đại bác hoặc đạn súng tr−ờng thì chắc chắn không thể bị chết vì trúng phải viên đạn ấy. Giải thích tại sao? [ 37 \
38. 104. Bạn nói vào máy ghi âm, máy ghi lại tiếng nói của bạn, rồi lại dùng máy phát lại tiếng nói đó, bạn sẽ cảm thấy tiếng phát ra hình nh− chẳng giống tiếng của chính mình, nh−ng ng−ời ngoài đều nói đây chính là tiếng bạn. Điều hình nh− mâu thuẫn đó đ−ợc giải thích nh− thế nào? 105. Sóng biển ở ngoài khơi có thể thấp, nh−ng khi đến gần bờ th−ờng luôn cao hơn và th−ờng vỡ tung ra. Tại sao? 106. Vì sao suối lại chảy róc rách ở những chỗ n−ớc xiết? 107. Vào mùa hè, khi để quạt máy trên gi−ờng, lúc quạt chạy có một vị trí nào đó của gi−ờng bị rung lên rất mạnh. Những lúc nh− vậy, chỉ cần xê dịch quạt đến một vị trí khác là hết ngay. Tại sao lại nh− vậy? 108. Một ng−ời muốn dùng 1 radio xách tay để nghe đài khi ngồi trên máy bay. Ng−ời ấy có thể nghe đài trong điều kiện nh− vậy đ−ợc không? Hãy giải thích. 109. Điện thoại là ph−ơng tiện liên lạc phổ biến hiện nay. Hai ng−ời nói chuyện thông qua điện thoại, sóng truyền qua dây điện thoại có phải là sóng âm không? Nếu không phải sóng âm thì là loại sóng gì? 110. Ng−ời ta th−ờng khuyên học sinh khi học bài nên dùng loại đèn sợi đốt (đèn dây tóc) mà không nên dùng loại đèn nê-ôn. Lời khuyên này dựa trên cơ sở vật lí nào? 111. Hai hành khách cùng đứng trên sân ga. Hành khách thứ nhất để tai ghé sát đ−ờng ray cho biết đoàn tàu sắp tiến vào ga. Trong khi đó hành khách thứ 2 cũng đứng gần đó, nh−ng lại chẳng nghe thấy gì. Tại sao vậy? 112. Khi bay đa số côn trùng phát ra âm. Cái gì tạo ra âm đó? 113. Tại sao âm phát ra sau một thời gian thì mất? 114. ở trên mặt trăng các nhà du hành vũ trụ làm thế nào để có thể nói chuyện với nhau đ−ợc? 115. Nếu từ mặt đất quan sát một chiếc máy bay đang bay nhanh thì ta có cảm t−ởng nh− tiếng động cơ không phải phát ra từ máy bay mà từ một điểm ở phía sau và cách xa máy bay một khoảng khá lớn. Giải thích hiện t−ợng đó nh− thế nào? 116. Có thể nghe đ−ợc tiếng nói từ một nơi cách xa nh−ng không thể phân biệt đ−ợc lời nói. Giải thích điều đó nh− thế nào? 117. Khi ở ngoài trời nghe nhạc hoặc tiếng hát, lời nói của diễn viên không to bằng ở trong phòng. Tại sao? [ 38 \
39. 118. ở độ cao hơn 3.000m so với mặt đất không thể nghe đ−ợc một âm mà nguồn âm đặt ở mặt đất. Tại sao? 119. Tại sao trong s−ơng mù thì tiếng còi tàu nghe đ−ợc xa hơn so với lúc nắng ráo? 120. Khi lắng nghe những tiếng động ở xa thì tự nhiên ta há miệng ra. Vì sao? 121. Nếu đ−a chiếc cốc, chiếc chén hoặc vỏ sò biển lại gần tai thì ta nghe thấy âm nh− là tiếng sóng biển ở xa xa. Giải thích sự phát sinh âm đó nh− thế nào? 122. Nếu dơi tình cờ bay vào cửa sổ, có khi nó đậu lên đầu ng−ời trong nhà. Tại sao? 123. Một ng−ời ngồi theo dõi ch−ơng trình tivi phát về sự hạ cánh của con ng−ời xuống bề mặt Mặt Trăng. Ng−ời ấy quan sát thấy bên cạnh nhà du hành vũ trụ có một vật lạ đ−ợc treo bằng một dây cáp đang đung đ−a. Chỉ dùng chiếc đồng hồ, ng−ời ấy đã xác định đ−ợc gia tốc trọng tr−ờng của Mặt Trăng một cách gần đúng. Hỏi ng−ời ấy đã làm thế nào để thực hiện đ−ợc việc ấy? 124. Những ng−ời th−ờng dùng n−ớc giếng cho biết, khi dùng gầu để múc n−ớc d−ới giếng, nên để cho gầu nằm yên trên mặt n−ớc rồi đột ngột lắc dây mạnh một cái, gầu sẽ bị lật ngay, việc múc n−ớc sẽ rất dễ dàng. Nếu lắc nhiều lần gầu sẽ khó bị lật hơn. Kinh nghiệm này xuất phát từ cơ sở vật lí nào? Hãy giải thích. 125. Khi rót n−ớc vào phích những ng−ời th−ờng xuyên làm việc này cho biết: Chỉ cần nghe âm thanh phát ra từ phích trong suốt quá trình rót n−ớc cũng có thể −ớc l−ợng đ−ợc l−ợng n−ớc trong phích đã gần đầy ch−a. Kinh nghiệm này xuất phát từ cơ sở vật lí nào? Hãy giải thích? 126. Tác dụng chính của ống xả xe máy là gì? 127. Vì sao trong đêm yên tĩnh khi đi bộ ở ngõ hẹp giữa hai bên t−ờng cao, ngoài tiếng chân ra còn nghe thấy một âm thanh khác giống nh− có ng−ời đang theo sát mình? 128. Tại sao lực hấp dẫn của Trái Đất truyền cho các vật khác nhau lại có một gia tốc nh− nhau không phụ thuộc vào khối l−ợng của chúng? 129. Một khối đồng chất đ−ợc treo bằng một dây treo. Ng−ời ta cắt đứt dây treo. Hỏi tại thời điểm ban đầu, phần trên hay phần d−ới của vật có gia tốc lớn hơn? 130. Hỏi một đĩa quay quanh trục của nó có động l−ợng không? Cho biết trục đĩa cố định. 131. Giải thích vì sao ng−ời không thể đi đ−ợc trên một mặt hoàn toàn nhẵn? 132. Trong tr−ờng hợp khí phụt về phía sau thì tên lửa có tăng vận tốc không nếu vận tốc t−ơng đối của khí phụt ra so với tên lửa nhỏ hơn vận tốc tên lửa? [ 39 \
40. 133. Công suất của một máy bơm phải thay đổi nh− thế nào để l−ợng n−ớc nó bơm qua một lỗ nhỏ trong một đơn vị thời gian tăng gấp đôi? 134. Ngài Albert Einstein kính mến Xin chúc mừng ngày sinh nhật của ngài! Ngày 14.3.1955, nhân dịp sinh nhật lần thứ 76 của Einstein, một ng−ời hàng xóm của nhà vật lí thiên tài đã gửi ông những dòng chúc mừng trên cùng với món đồ đ−ợc lắp ráp nh− hình bên. Món đồ tặng là một cái cốc có gắn cán dài ở đáy. Gắn vào đáy trong của cốc là một sợi dây cao su, đầu trên của sợi đây cao su lại gắn với một quả bóng đặt ngoài cốc. Kèm theo đồ tặng là lời đố làm thế nào cho quả bóng vào cốc mà không đ−ợc chạm tay vào. Einstein đã giải quyết bài toán rất nhanh bằng chính nguyên lí do ông nghĩ ra. Cách giải quyết đó nh− thế nào? 135. Có 9 gói kẹo cùng loại, trong đó có 1 gói bị thiếu một chiếc kẹo. Để dảm bảo chắc chắn tìm ra đ−ợc gói kẹo bị thiếu cần phải thực hiện ít nhất bao nhiêu lần cân nếu ta có một chiếc cân đòn? 136. Dùng một chiếc cân có bộ quả cân, một bản đồ Việt Nam in trên tờ giấy có ghi rõ tỉ lệ xích, một th−ớc có chia tới từng milimet, một cái kéo. Hãy tìm cách xác định diện tích của n−ớc Việt Nam. 137. Mũi ng−ời rất dễ phát hiện mùi của một số chất đặt ở xa. Đó là do các phân tử của chất đó chuyển động hỗn loạn có thể bay tới mũi. Các phân tử tinh dầu, n−ớc hoa cũng chuyển động hỗn loạn trong không khí và dễ dàng đ−ợc phát hiện bằng mũi. Hãy mở nút một lọ n−ớc hoa ở trong một phòng và xác định vận tốc các phân tử n−ớc hoa khuyếch tán trong phòng đó. Cần dùng những ph−ơng tiện gì và nên làm nh− thế nào? 138. " Trời đã về chiều. Sau một ngày lao động mệt nhọc, ng−ời đánh cá nghèo khó Apđun nằm nghỉ trên bờ sông. Đột nhiên anh ta nhìn thấy trôi theo sóng là một vật ngập hoàn toàn trong n−ớc và phải hết sức chăm chú mới nhìn thấy nó trên mặt n−ớc. Apđun nhảy xuống sông, vớt lấy vật và manglên bờ. Anh nhận ra đó là một chiếc bình cổ bằng đất, miệng bình đ−ợc nút kín và gắn xi. Apđun mở nút ra và hết sức kinh ngạc: Từ bình dốc ra 147 đồng tiền vàng giống nhau. Apđun cất tiền đi, còn bình đậy kín lại rồi ném xuống sông. Chiếc bình nổi và một phần ba bình nhô lên khỏi mặt n−ớc". Một trong những chuyện cổ ph−ơng Đông đã kể nh− vậy. Coi bình có thể tích 2 lít. Hãy tìm khối l−ợng của 1 đồng tiền vàng? [ 40 \
41. 139. Ng−ời ta đã xác định thời gian phản ứng của ng−ời theo cách nh− sau: Cần có hai ng−ời, một ng−ời cầm một cái th−ớc gỗ dài khoảng 50cm, treo lơ lửng vào giữa lòng bàn tay của ng−ời kia. Khi ng−ời cầm th−ớc thả rơi nó thì ng−ời kia chộp ngay lấy th−ớc. Gọi khoảng cách từ đầu d−ới của th−ớc đến vị trí tay chộp đ−ợc là d. Thời gian phản ứng của ng−ời chộp th−ớc có thể tính nh− thế nào? 140. Đang ngồi trên ghế, muốn đứng lên ta phải nghiêng ng−ời về phía tr−ớc. Giải thích điều đó nh− thế nào? 141. Chu kỳ dao động của con lắc làm bằng quả cầu sắt sẽ thay đổi nh− thế nào, nếu đặt một nam châm điện d−ới con lắc? 142. Ng−ời ta xách n−ớc bằng thùng. Sau khi đ−ợc khoảng chục b−ớc thì n−ớc bắt đầu bắn ra ngoài. Tại sao? 143. Nếu thả vào thùng một mẩu gỗ hình tròn nổi trên mặt n−ớc thì n−ớc không bắn ra ngoài khi b−ớc đi? Tại sao? 144. Sóng biển, khi gần đến bờ thì độ cao của sóng tăng lên, có khi đạt tới 43m. Vì sao xảy ra hiện t−ợng đó? 145. Những cọc có đ−ờng kính 30 - 40cm đ−ợc đóng xuống đáy ở gần bờ, và cách nhau khoảng 2 - 3m có thể làm yếu những sóng đập vào bờ đ−ợc không? 146. Ng−ời ta th−ờng xát nhựa thông lên cung kéo đàn vĩ cầm tr−ớc khi chơi, làm nh− vậy để làm gì? 147. Độ cao của âm dây đàn hoặc âm thoa thay dổi nh− thế nào khi tăng nhiệt độ? 148. Ng−ời lái xe có kinh nghiệm có thể −ớc l−ợng áp suất không khí trong lớp xe ôtô bằng âm thu đ−ợc khi các vật kim loại va chạm vào lốp xe. Âm tạo nên bởi lốp xe phụ thuộc vào áp suất không khí trong lốp nh− thế nào? 149. Khi bay, ruồi, muỗi hay ong vỗ cánh nhanh hơn? Làm thế nào để xác định đ−ợc điều đó? 150. Khi rót n−ớc vào chai, tia n−ớc sinh ra một tạp âm, dầu vậy, trong đó ta vẫn có thể nhận biết đ−ợc một âm xác định nào đó. Tuỳ theo mực n−ớc rót vào chai, âm nảy mỗi lúc một cao hơn. Giải thích hiện t−ợng này? 151. Tại sao khi bắn, viên đạn bay ra khỏi nòng súng thì có tiếng rít, còn nếu ném bằng tay thì không có tiếng động? 152. Khi đi qua d−ới cầu hoặc qua đ−ờng hầm, tại sao máy thu vô tuyến đặt trong ôtô bị mất tín hiệu hoặc ngừng hẳn? [ 41 \
42. 153. Một lò xo đ−ợc khắc độ ở xích đạo. Hỏi khi dùng cân này ở địa cực thì số chỉ của cân còn chính xác không? 154. Tại sao trong s−ơng mù thì tiếng còi tàu hoả, tàu thuỷ nghe đ−ợc xa hơn so với lúc nắng ráo? 155. Hai dây đàn giống nhau phát ra cùng một âm. Một trong hai dây đó đ−ợc thay đổi độ căng tí chút. Khi đó ta sẽ nghe thấy gì? 156. Có thể đồng thời chuyển dòng điện một chiều và dòng xoay chiều cao tần trong cùng một mạch điện đ−ợc không? 157. Một dòng n−ớc chảy đều, không xoáy, chảy từ vòi n−ớc xuống. Ng−ời ta thấy đ−ờng kính của dòng n−ớc cứ bé dần lại. Nguyên nhân chủ yếu của hiện t−ợng đó là gì? II. CáC CÂU HỏI PHầN NHIệT HọC 158. Khi vẩy n−ớc vào một thanh sắt ở nhiệt độ 1000C và một thanh sắt đã nung đỏ thì n−ớc ở thanh nào sẽ bay hơi nhanh hơn? Vì sao? 159. Một ng−ời thợ mộc sau khi đánh vecni vào một số chân gi−ờng, sau một thời gian, ng−ời thợ mộc phát hiện thấy chân những chân gi−ờng ch−a đ−ợc đánh vecni bị nứt nẻ, còn những chân gi−ờng đã đ−ợc đánh vecni thì không bị nh− thế. Hãy giải thích tại sao? 160. Việc tách hai tấm ván gỗ úp lên nhau dễ hơn nhiều so với việc tách hai tấm kính chồng lên nhau. Tại sao vậy? 161. D−ới áp suất lớn, những chiếc bình ga nếu phát nổ sẽ rất nguy hiểm. Nh−ng những bình đựng chất lỏng ấy mặc dù d−ới áp suất cực lớn, khi nổ lại không nguy hiểm gì? Hãy giải thích tại sao có sự khác biệt này? 162. Ngồi gần những chiếc bếp than đang cháy, ta th−ờng nghe thấy những tiếng lách tách cùng với những tia lửa bắn ra. Tại sao vậy? 163. Khi đang đóng đinh vào gỗ, mũ đinh có nóng lên nh−ng rất ít. Khi đinh đã đóng chắc vào gỗ rồi (không lún thêm đ−ợc nữa), chỉ cần đóng thêm vài nhát búa là mũ đinh nóng lên rất nhiều. Hãy giải thích? 164. Đập búa vào một tấm kẽm và một tấm chì (trong cùng điều kiện đạp nh− nhau), thấy khi đập vào chì búa nảy lên ít hơn. Hỏi miếng kim loại nào nóng lên nhiều hơn? Vì sao? [ 42 \
43. 165. Trong kỹ thuật, không bao giờ ng−ời ta hàn các chi tiết bằng nhôm mà lại dùng que hàn bằng thiếc. Tại sao vậy? 166. Cắm một ống mao quản vào một cốc n−ớc nóng, thấy n−ớc trong ống dâng lên . Hỏi mức n−ớc trong ống mao quản sẽ thay đổi thế nào khi n−ớc trong cốc nguội đi? 167. Trong bi dông bằng sắt có một ít dầu hỏa, bi dông đ−ợc nút kín. Không đ−ợc mở bi dông, không dùng các dụng cụ đo mà chỉ dùng những cái có sẵn quanh em. Hãy tìm các cách xác định một cách áng chừng mức dầu hỏa trong bi dông? 168. Cắt một hình chữ nhật bằng một loại giấy mỏng, nhẹ nào đó. Gấp đôi nó lần l−ợt theo chiều ngang và chiều dọc rồi mở nó ra thì giao điểm của 2 vết gấp sẽ là trọng tâm của nó. Đặt miếng giấy đã gấp này lên đầu nhọn của một cái kim dựng đứng để mũi kim đỡ đúng vào trọng tâm miếng giấy. Miếng giấy thăng bằng. Bây giờ bạn hãy đ−a bàn tay lại gần nó (chú ý đ−a thật nhẹ nhàng), không tạo ra gió dù chỉ một chút để miếng giấy khỏi rơi. Trạng thái miếng giấy sẽ thế nào? Lại đ−a tay nhẹ nhàng ra xa, trạng thái miếng giấy thế nào? Chiều quay của miếng giấy có thể thay đổi không trong hai lần thí nghiệm đó 169. Cho một que tre vót thành một cái tăm dài, một đồng xu, một cái cốc có miệng đủ rộng để đồng xu cỏ thể lọt qua. Bạn hãy đặt que tăm đã bẻ gập hình chữ V không bị đứt hẳn lên miệng cốc, trên que đặt một đồng xu bằng kim loại. Có thể làm đồng xu rơi vào cốc mà không cần động chạm gì đến que tăm, đồng xu và cái cốc không? 170. Cho một cốc pha lê rộng miệng, cao chân, n−ớc và một số đinh ghim. Hãy đổ đầy n−ớc vào cốc, lau khô những giọt n−ớc ở xung quanh miệng cốc sao cho mặt n−ớc hầu nh− ngang bằng với miệng cốc, nh− là chỉ cho thêm một giọt n−ớc sẽ phải tràn ra. Giải thích tại sao ta có thể thả rất nhiều đinh ghim (hàng trăm cái) vào mà n−ớc trong cốc vẫn không bị tràn ra ngoài?. 171. Nếu dùng một nhiệt kế n−ớc lã để đo nhiệt độ thì khi nhiệt độ của một vật tăng từ 00C đến 40C nhiệt kế sẽ chỉ thế nào? 172. Vì sao lớp n−ớc trên mặt ao, hồ th−ờng có nhiệt độ thấp hơn nhiệt độ của không khí xung quanh nó? 173. Hãy so sánh độ dẫn nhiệt của hai sợi dây dẫn kim loại có kích th−ớc giống nhau nh−ng làm bằng chất liệu khác nhau. Cho hai sợi dây nh− trên, th−ớc, nến. [ 43 \
44. 174. Ai cũng biết rằng giấy rất dễ cháy. Nh−ng có thể đun sôi n−ớc trong một cái cốc làm bằng giấy nếu đ−a cốc vào ngọn lửa của bếp dầu hoả đang cháy. Vì sao? Hãy giải thích. 175. Cho một cái đĩa kim loại mỏng, chính giữa đĩa có một lỗ tròn. Hỏi khi nung nóng đều đĩa, kích th−ớc lỗ tròn có thay đổi không? 176. Khi đi bộ trên nền cát −ớt sát mé n−ớc biển, ở những chỗ vết chân đã đi qua th−ờng có đọng n−ớc, còn những chỗ khác thì không có. Tại sao vậy? 177.Trong 2 phòng kín có nhiệt độ lần l−ợt là +100C và - 100C có đốt 2 cây nến giống nhau. Hỏi nến trong phòng nào cháy nhanh hơn? Vì sao? 178. Trong chiếc dầm bêtông cốt sắt làm việc ở t− thế uốn cong, phần nào phải đặt cốt lớn hơn? 179. Khi đúc ng−ời ta đổ kim loại nóng chảy vào khuôn. Tại sao bao giờ ng−ời ta cũng phải làm khuôn lớn hơn vật cần đúc? 180. Một số loài sâu bọ nhỏ sau khi đã bị rơi chìm xuống d−ới mặt n−ớc rồi thì không thể thoát ra ngoài mặt n−ớc đ−ợc nữa. Tại sao vậy? 181. Ng−ời ta th−ờng hay xới đất giữa những hàng cây mới gieo trồng để làm mất lớp đất cứng trên bề mặt đi. Giải thích ý nghĩa vật lý của việc làm đó? 182. Hai bình giống nhau đặt trên một cân đòn. Một bình đựng không khí khô. Bình kia đựng không khí ẩm. áp suất và nhiệt độ ở hai bình nh− nhau. Hỏi bình nào nặng hơn? 183. Để làm quang mây ng−ời ta cho máy bay đi rắc cacbon điôxit rắn vào những đám mây. Làm nh− thế dựa trên cơ sở vật lý nào? 184. Chúng ta đều biết rằng nếu một vật quay tròn thì nó có khuynh h−ớng văng ra xa tâm. Tuy nhiên, nếu ta khuấy cho tan đ−ờng trong một cốc n−ớc chè, làm cho n−ớc quay tròn trong cốc, kéo theo các hạt đ−ờng và một vài bã chè thì ta thấy hiện t−ợng ng−ợc lại: Các hạt đ−ờng và bã chè đều không văng ra thành cốc mà lại tập trung ở giữa cốc. Bạn có thể giải thích điều d−ờng nh− mâu thuẫn này không? 185. Một bình kín chứa đầy n−ớc ở nhiệt độ 270 C. Giả dụ t−ơng tác giữa các phân tử n−ớc đột nhiên biến mất thì áp suất bên trong bình sẽ bằng bao nhiêu?. 186. Tại sao khi đổ n−ớc sôi vào cốc, cốc thuỷ tinh có thành dày th−ờng dễ nứt vỡ hơn so với cốc thuỷ tinh có thành mỏng? 187. M−a thu lạnh rơi suốt ngày trên phố. Trong bếp phơi nhiều quần áo đã giặt. Nếu mở cửa sổ thông gió thì liệu quần áo có khô nhanh hơn không? [ 44 \
45. 188.Khi pha n−ớc chanh, ng−ời ta th−ờng làm cho đ−ờng tan trong n−ớc rồi mới bỏ đá lạnh vào. Vì sao không bỏ đá lạnh vào tr−ớc rồi bỏ đ−ờng sau? Giải thích điều này nh− thế nào? 189. Khi lát gỗ làm sàn nhà, ng−ời ta để hơi hở một bên mà không ghép sát với t−ờng. Làm nh− vậy có tác dụng gì?. 190. Buổi sáng sớm ta th−ờng thấy nhiều s−ơng, nh−ng vào những ngày trời nóng nực thì buổi sáng hôm sau sẽ có nhiều s−ơng hơn. Tại sao vậy? Những đêm trời đầy mây, sáng hôm sau trời có s−ơng không? Tại sao? 191. Khi dùng bơm tay để bơm xe đạp, thân chiếc bơm lại bị nóng lên và nó nóng lên càng nhanh khi lốp xe đã gần căng hơi? Tại sao? 192. Không nên ăn thức ăn đang quá nóng hay quá lạnh. Lời khuyên này xuất phát từ cơ sở vật lí nào? 193. áo bông có s−ởi ấm ng−ời ta không? 194. Thả một con cá nhỏ còn sống vào một ống nghiệm thuỷ tinh đựng đầy n−ớc. Dùng ngọn đèn cồn đun nóng phần trên gần miệng ống cho đến khi n−ớc ở trên miệng ống sôi, ta vẫn thấy con cá bơi lội ở d−ới. Tại sao? 195. Vì sao ngọn lửa bao giờ cũng h−ớng lên phía trên? 196. Giả sử có một ng−ời muốn làm mát căn phòng của họ bằng cách đóng kín tất cả các cửa của căn phòng đó lại rồi mở cánh cửa tủ lạnh đặt trong phòng này ra. Bạn có tán thành cách làm mát phòng nh− thế này không? Lí giải ý kiến của bạn. 197. Một sự thật là khi phơi áo len vừa giặt, sau một thời gian nào đó ở áo len hầu nh− toàn bộ n−ớc đ−ợc thu lại ở phía d−ới. Tại sao? 198. Không khí ẩm chứa một tỉ lệ lớn các phân tử n−ớc hơn so với không khí khô. Do đó không khí ẩm phải có khối l−ợng riêng lớn hơn không khí khô. Nói vậy có đúng không? 199. Vì sao không nên đặt những chai n−ớc uống còn đầy có đậy nút lên ngăn đá của tủ lạnh? 200. Quan sát những giọt dầu, mỡ nóng chảy trong một bát canh, ta th−ờng thấy chúng có dạng hình cầu hơi dẹt. Tại sao? 201. Dùng bút mực để viết lên giấy thông th−ờng thì tốt, nh−ng nếu giấy bị thấm dầu hoả thì sẽ không viết đ−ợc. Tại sao vậy? [ 45 \
46. 202. Mực viết trên tờ giấy khô đi rất nhanh, mực để trong lọ để hở cạn đi lâu hơn. Vì sao vậy? Nếu lọ mực đ−ợc đậy kín thì mực trong lọ có bị cạn không? 203. Tại sao về mùa đông, trong những căn phòng nhiều ng−ời, những tấm kính cửa sổ th−ờng bị mờ đi và đọng những giọt n−ớc ở trên đó? 204. Lấy một lon n−ớc ngọt từ trong tủ lạnh ra phòng ấm hơn, thấy những giọt n−ớc lấm tấm ở ngoài thành lon. Để một lúc những giọt n−ớc này biến mất. Tại sao lại nh− vậy? 205. Một vật có bề mặt màu đen th−ờng nóng lên nhiều hơn so với một vật có bề mặt màu trắng khi cả hai cùng đặt d−ới ánh nắng Mặt Trời. Điều đó cũng đúng với các áo choàng mà ng−ời du c− ả Rập mặc trên sa mạc: áo choàng màu đen nóng hơn so với áo choàng màu trắng. Tại sao ng−ời ả Rập lại luôn mặc áo choàng màu đen? 206. Vì sao hơi trong miệng thở ra có màu trắng về mùa đông? 207. Tại sao nếu thổi mạnh vào một miếng than hồng thì nó hồng hơn, mà ngọn nến thì lại bị tắt đi nếu bị thổi mạnh vào? 208. Tại sao nếu thở vào tay thì cảm thấy nóng còn nếu thổi thì lại cảm thấy lạnh? 209. Ai cũng biết n−ớc bình th−ờng sẽ đông thành đá ở 00C. Nh−ng điều đó không đúng với n−ớc biển. Hãy giải thích. 210. Một thùng n−ớc đặt trên sàn xe tải d−ới trời m−a. Hỏi xe chạy hay xe đứng yên sẽ làm cho thùng n−ớc chóng đầy hơn? 211. Dân gian có câu "N−ớc đổ đầu vịt" dùng cho những ng−ời không biết nghe lời dạy bảo của cha mẹ, thầy cô. Câu này có liên hệ gì với hiện t−ợng vật lí không? Đó là hiện t−ợng nào? 212. Vào những đêm nhiều s−ơng, buổi sáng sớm khi quan sát các lá cây (Nh− lá sen), thấy có những giọt s−ơng đọng lại có dạng hình cầu, còn có lá không có hiện t−ợng này mà trên nó có một lớp n−ớc mỏng. Hãy giải thích tại sao? 213. Ngòi bút máy th−ờng có xẻ dọc một rãnh nhỏ. Rãnh này có tác dụng gì? 214. Tại sao về mùa thu, mây lại thấp hơn mùa hè? 215. Khi những máy bay bay rất cao, ở đằng sau đôi khi có những "vật mây" tồn tại t−ơng đối lâu. Lẽ dĩ nhiên khi bay, máy bay có phụt khói ra sau nh−ng những vệt mây này không phải là khói. Vậy nó là cái gì? 216. Bạn đặt một cốc n−ớc nóng và một cốc n−ớc lạnh vào trong tủ lạnh. Cốc n−ớc nào đóng băng nhanh hơn? 217. Tại sao các tấm lợp mái nhà lại th−ờng có dạng l−ợn sóng? [ 46 \
47. 218. Tại sao vào những ngày hè trời nóng nực chó hay lè l−ỡi? 219. Cho một bình đựng một chất lỏng đã nóng chảy và một mẫu chất đó ở trạng thái rắn. Không đợi cho phần nóng chảy đông đặc lại, làm thế nào tiên đoán đ−ợc thể tích của l−ợng chất nóng chảy sẽ tăng hay giảm khi chuyển sang trạng thái rắn? 220. Không cần một dụng cụ nào khác hãy chứng minh rằng sức căng mặt ngoài của n−ớc xà phòng nhỏ hơn của n−ớc tinh khiết. 221. Thả một tờ giấy dùng để cuốn thuốc lá cho nó nổi trên mặt n−ớc. Đặt nhẹ lên trên tờ giấy này một kim khâu. Một thời gian sau tờ giấy chìm xuống d−ới, còn kim khâu vẫn tiếp tục nổi trên mặt n−ớc. Thực ra thì tờ giấy có khối l−ợng riêng nhỏ hơn n−ớc còn kim khâu (bằng thép) có khối l−ợng riêng lớn hơn. Hãy giải thích sự mâu thuẫn này. 222. Cát nặng gấp 3 lần n−ớc. Nh−ng tại sao ở sa mạc chỉ một cơn gió nhẹ cũng đủ tung cát thành bụi bay mù trời, trong khi ở trên biển, số bọt n−ớc bị gió bão kéo ra khỏi mặt biển lại rất ít? 223. Tại sao ngón tay −ớt lại dính đ−ợc tờ giấy còn ngón tay khô thì không? 224. Tại sao không nên dùng nút bằng vải để đậy các chai đựng đầy dầu hoả hoặc xăng? 225. Thuỷ tinh nhẹ hơn thuỷ ngân. Vì vậy một tấm kính bỏ vào trong chậu đựng thuỷ ngân thì sẽ không bị chìm. Nh−ng nếu lúc đầu đặt tấm kính vào chậu tr−ớc rồi mới đổ thuỷ ngân lên trên thì tấm kính không nổi lên trên mặt thuỷ ngân đ−ợc (nếu đáy chậu nhẵn và phẳng). Vì sao? 226. Cái bong bóng xà phòng khi mới đ−ợc thổi phồng thì bay lên cao, sau đó một thời gian lại bay xuống thấp, và nếu giữa chừng không bị vỡ thì sẽ hạ xuống mặt đất. Giải thích điều này nh− thế nào? 227. Mùa đông ng−ời đi bộ phải đi nhanh để đỡ bị cóng rét, nh−ng chim chóc bay nhanh th−ờng lại bị rét cóng và rớt xuống. Giải thích vì sao lại nh− vậy? 228. Mùa đông, một ng−ời đem hai thùng n−ớc giống nhau vào trong phòng kín để tắm: Một nửa thùng thứ nhất chứa n−ớc lạnh, một nửa thùng thứ hai chứa n−ớc nóng ở nhiệt độ 800C. Có hai cách hoà n−ớc để tắm: Cách 1: Hoà n−ớc nóng với n−ớc lạnh trong một chậu thau. Dùng hết n−ớc trong chậu lại hoà tiếp n−ớc để tắm. Cách 2: Ngay từ đầu đổ chung 2 nửa thùng n−ớc nóng và lạnh lại thành 1 thùng để tắm. [ 47 \
48. Hỏi cách nào nói trên làm cho n−ớc nóng ít truyền nhiệt cho không khí hơn? Coi thời gian tắm nh− nhau. 229. Có một ấm n−ớc bằng nhôm đã dùng nhiều và môt cái khác còn mới nguyên. Đun n−ớc bằng ấm nào mau sôi hơn? 230. Tại sao kim loại và gỗ cũng ở nhiệt độ bằng nhau và thấp hơn 370C (nhiệt độ bình th−ờng của ng−ời) nh−ng khi ta để tay vào sẽ cảm thấy kim loại lạnh hơn gỗ. Ng−ợc lại nếu chúng cũng ở nhiệt độ bằng nhau nh−ng cao hơn 370C thì ta cảm thấy kim loại nóng hơn gỗ? 231. Nếu để tay trong cốc n−ớc 55 - 600C thì sau một thời gian có thể gây nên bỏng da tay nh−ng ng−ời ta vẫn có thể sống ở những nơi không khí nóng 55 - 600C mà không bị bỏng. Ng−ợc lại, ng−ời ta cảm thấy mát mẻ đối với không khí ở nhiệt độ 200C và cảm thấy rét cóng nếu ngâm mình lâu trong n−ớc ở nhiệt độ 250C. Tại sao lại nh− vậy? 232. Một chiếc quạt điện không những không làm lạnh không khí, nó làm l−u thông mà còn nung nóng nó chút ít. Vậy tại sao quạt làm mát bạn? 233. Giải thích tại sao tay bạn bị dính vào khay đựng đá bằng kim loại ngay khi bạn lấy nó từ tủ lạnh ra? 234. Giải thích vì sao số km đi đ−ợc với mỗi lít xăng của ôtô hay xe máy của bạn, vào mùa đông lại ít hơn mùa hè? 235. Có ba bình dung tích nh− nhau đều bằng 2 lít chứa đầy n−ớc ở nhiệt độ khác nhau là 200C, 600C và 1000C và một bình có dung tích 5 lít không chứa gì. Với các dụng cụ đã cho làm thế nào để tạo ra một l−ợng n−ớc có nhiệt độ 560C. Bỏ qua sự mất mát nhiệt do bình và môi tr−ờng. III. CáC CÂU HỏI PHầN ĐIệN Từ 236. Giả sử có một số l−ợng lớn các ion hiđrô mà độ lớn điện tích tổng cộng bằng 1 C. Hỏi trong đó có bao nhiêu ion hiđrô (Mỗi ion hiđrô mang một điện tích nguyên tố)? Giả sử rằng trong một giờ có thể đếm đ−ợc 106 ion, muốn đếm hết số ion hiđrô trong 1 C thì cần thời gian bao lâu? 237. Giải thích hiện t−ợng khi ta cọ xát ống đèn neon thì thấy đèn sẽ sáng trong một thời gian ngắn?. 238. Khi đ−a một đũa nhựa nhiễm điện lại gần mẩu giấy nhỏ, đũa nhựa hút mẩu giấy nhỏ bám vào đũa nhựa rồi sau đó mẩu giấy lại rời khỏi đũa nhựa. Hãy giải thích hiện t−ợng trên? [ 48 \