Quản lý và khai thác vùng biển đảo của triều Nguyễn giai đoạn 1802 - 1858

Nội dung text: Quản lý và khai thác vùng biển đảo của triều Nguyễn giai đoạn 1802 - 1858

1. LỊCH SỬ - KHẢO CỔ - DÂN TỘC HỌC Đinh Thị Hải Đường Quản lý và khai thác vùng biển đảo của triều Nguyễn giai đoạn 1802 - 1858 Đinh Thị Hải Đường * Tóm tắt: Từ sự nhận thức sâu sắc về chủ quyền biển đảo và vai trò quan yếu của hải cương, triều Nguyễn đã đưa ra các chính sách, các hoạt động quản lý, khai thác và bảo vệ vùng biển đảo: xây dựng cơ sở bố phòng tấn, bảo, đồn binh, pháo đài trên các đảo; khẳng định và thực thi chủ quyền trên hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa; xây dựng và huy động các lực lượng vào hoạt động tuần tra, canh phòng biển đảo (như Tấn thủ, binh đồn, thủy quân); huy động bộ phận cư dân khai thác nguồn lợi biển đảo; kiểm soát hoạt động giao thương đường biển và khai thác nguồn lợi sinh vật biển. Hoạt động quản lý, khai thác, bảo vệ vùng biển đảo nhìn chung đã phát huy hiệu quả tích cực trong khẳng định, thực thi, bảo vệ chủ quyền biển đảo, đảm bảo an ninh - phòng thủ biển, góp phần làm tăng khả năng phòng thủ đất nước từ phía biển. Từ khóa: Biển đảo; quản lý; khai thác; bảo vệ; triều Nguyễn. 1. Quản lý, thực thi, bảo vệ chủ quyền những đảo xa bờ và hiểm yếu nơi hai quần trên các đảo và quần đảo đảo này là “xứ Hoàng Sa” của Đại Nam [4, Để kiểm soát, canh giữ, bảo vệ an ninh, tr.9 - 10] [3, tr.108]).(*) chủ quyền trên vùng biển đảo rộng lớn của - Lực lượng quản lý, thực thi chủ quyền đất nước, triều Nguyễn đã cho xây dựng các trên hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa cơ sở bố phòng (như tấn, bảo, sở, đồn binh, Qua châu bản triều Nguyễn [8] và những pháo đài) trên những hải đảo trọng yếu. Ví ghi chép trong Đại Nam thực lục liên quan như các vị vua đầu triều Nguyễn đã cho xây đến việc thực thi chủ quyền của triều dựng pháo đài Biện Sơn, pháo đài Tĩnh Hải Nguyễn trên hai quần đảo Hoàng Sa và trên đảo Biện Sơn (Thanh Hóa) [6, t.2, Trường Sa, có thể dễ dàng nhận thấy, dưới tr.841], xây dựng đồn binh của đội Thanh triều Nguyễn, các vị vua đầu triều đã luôn Hải trên đảo Côn Lôn hay như xây dựng theo dõi sát sao và trực tiếp ban hành những pháo đài ở Côn Lôn thủ, Hà Tiên Phú Quốc lệnh định chỉ đạo hoạt động của các lực thủ trên đảo Côn Lôn, đảo Phú Quốc [6, t.3, lượng được Nhà nước phái đi làm nhiệm vụ tr.384]. Đặc biệt, đối với hai quần đảo thực thi và bảo vệ chủ quyền trên hai vùng Hoàng Sa, Trường Sa, Nhà nước có nhiều quần đảo này. Dưới các vị vua đầu triều, biện pháp quản lý, thực thi, bảo vệ chủ Nội các và 6 Bộ (nhất là Bộ Công, Bộ Binh, quyền trên hai quần đảo này (Triều Nguyễn Bộ Hộ) là những cơ quan ở cấp trung ương, phân định rõ quần đảo Hoàng Sa và quần trực tiếp thực thi, chỉ đạo việc thực thi hoặc đảo Trường Sa trong phận biển Đại Nam (quần đảo Hoàng Sa và Vạn Lý Trường Sa (*) Thạc sĩ, Viện Sử học, Viện Hàn lâm Khoa học xã đã được thể hiện rõ và phân định trong Đại hội Việt Nam. ĐT: 0963878558. Nam nhất thống toàn đồ) nhưng vẫn coi Email: haiduongdt@gmail.com. 53
2. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(101) - 2016 liên quan đến việc thực thi nhiệm vụ của thủy ở “xứ Hoàng Sa” cùng với Đội Hoàng đoàn công cán Hoàng Sa, Trường Sa. Ở cấp Sa [6, t.1, tr.922], cho thấy chức năng, nhiệm địa phương, quan tỉnh Quảng Ngãi, Bình vụ thực thi, bảo vệ chủ quyền biển đảo trên Định (như quan Bố chính, Án sát tỉnh các vùng quần đảo này từ Đội Hoàng Sa, Quảng Ngãi) trực tiếp đảm trách công việc Đội Bắc Hải sang đội Thủy quân. liên quan đến lực lượng công cán Hoàng Dưới triều Minh Mạng, đội Thủy quân Sa, Trường Sa do tỉnh phái ở Quảng Ngãi, càng khẳng định vai trò quan trọng đối với Bình Định. các vùng biển đảo này khi Đội Hoàng Sa, Lực lượng chủ chốt trực tiếp và thường Đội Bắc Hải hoàn toàn vào đội Thủy quân. niên thực hiện các chuyến công cán Hoàng Cũng từ đây, Đội Hoàng Sa không còn Sa, Trường Sa do Nhà nước phái đi gồm được ghi chép trong các nguồn chính sử của Đội Hoàng Sa, Đội Bắc Hải, đội Thủy nhà Nguyễn. Dưới triều Thiệu Trị, Nhà quân, Biền binh thủy quân, Vệ giám thành nước vẫn tiếp tục phái người đi vãng thám (đảm trách việc vẽ bản đồ biển đảo), những Hoàng Sa, Trường Sa vào năm Ất Tỵ người dẫn đường và lái thuyền trong dân, (1845) [6, t.6, tr.749]. Tuy nhiên, do những dân binh, dân phu, dân thuyền của hai tỉnh biến động quân sự từ năm Đinh Mùi (1847) Quảng Ngãi, Bình Định. Bên cạnh đó, có đến năm Mậu Ngọ (1858) dưới hai triều những năm, viên chức của Bộ Công (Thị vua Thiệu Trị và Tự Đức với hàng loạt hoạt lang Bộ Công, Thị vệ thuộc Ty của Bộ động gây hấn quân sự trắng trợn của quân Công) và binh tượng cũng được phái đi thực thuyền phương Tây trên phận biển Đại thi nhiệm vụ tại các vùng quần đảo này. Nam, nhất là ở vùng duyên hải, báo hiệu - Các biện pháp đảm bảo an ninh đường nguy cơ của một cuộc chiến tranh xâm lược biển, khẳng định và thực thi chủ quyền trên từ phía phương Tây đang được châm ngòi. hai vùng quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa Khi đó, hoạt động quân sự, quốc phòng của Để triển khai cụ thể và trực tiếp các hoạt nhà Nguyễn trên cả nước Đại Nam được động đảm bảo an ninh đường biển, quản lý, đẩy mạnh, đặc biệt là hoạt động bố phòng ở thực thi và bảo vệ chủ quyền trên hai vùng vùng duyên hải, để ngăn chặn nguy cơ xâm quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa, hàng năm lược. Vì vậy, đối với việc phái người đến nhà Nguyễn đã phái các đoàn công cán đi Hoàng Sa, Trường Sa, liên tiếp trong các thực hiện nhiệm vụ trên hai vùng quần đảo năm từ Bính Ngọ (1846), Đinh Mùi (1847) này. Ngay từ năm Quý Hợi (1803), vua Gia và chuẩn bị cho năm Mậu Thân (1848) vua Long đã cho tái lập Đội Hoàng Sa qua việc Thiệu Trị đều có châu phê “đình hoãn” do “lấy Cai cơ Võ Văn Phú làm Thủ ngự cửa việc công quá bận rộn [8, tr.188 - 199]. biển Sa Kỳ, sai mộ dân ngoại tịch lập làm Nhiệm vụ quản lý, thực thi và bảo vệ chủ đội Hoàng Sa” [6, t.1, tr.566]. Cùng với đội quyền trên hai quần đảo Hoàng Sa, Trường Hoàng Sa, đội Bắc Hải cũng được tái lập và Sa của các lực lượng công cán nói trên cả hai đội này được đặt trong cơ cấu tổ chức được triển khai, thực thi bằng nhiều biện chung của các đội Trường Đà, đảm nhận pháp, hoạt động cụ thể. trọng trách thực thi nhiệm vụ khai thác, quản Các lực lượng được phái ra Hoàng Sa, lý trên các vùng quần đảo này [11, tr.368 - Trường Sa làm nhiệm vụ, trong mỗi chuyến 369]. Đến năm Bính Tý (1816), Đại Nam khởi hành đều phải có quyết định của triều thực lục bắt đầu ghi chép về sự tham gia của đình dưới hình thức “tờ sai để thi hành công thủy quân trong hoạt động thăm dò đường vụ” [10]. Cùng với đó, tỉnh thần Quảng 54
3. Đinh Thị Hải Đường Ngãi có trách nhiệm “cấp bằng” cho lực Hoạt động này không chỉ là sự thực thi chủ lượng công cán do tỉnh phái. Các đoàn quyền của triều Nguyễn trên các đảo mà về thuyền công cán khi hoàn thành nhiệm vụ lâu dài, đó cũng là một biện pháp an ninh từ biển khơi trở về thì phải “về thẳng cửa đường biển, giúp tàu thuyền có thể nhận biển Thuận An đến Kinh” để báo cáo tình biết sự hiện diện của các đảo dễ dàng hơn, hình, khai nộp hóa vật, hải vật. Bộ Công phòng tránh được những sự mắc cạn có thể khi đó có trách nhiệm kiểm tra kết quả gặp phải của tàu thuyền khi qua đây: “( ) chuyến đi của đoàn công cán, đánh giá công nay nên dự bị thuyền mành, đến sang năm trạng, vi phạm, tư tệ để luận thưởng phạt sẽ phái người tới đó dựng miếu, lập bia và hoặc tấu trình lên vua phân định thưởng trồng nhiều cây cối. Ngày sau cây cối to lớn phạt. Hàng năm đoàn thuyền công cán khi xanh tốt, người dễ nhận biết, ngõ hầu tránh trở về cũng đều phải dâng nhật trình và báo khỏi được nạn mắc cạn. Đó cũng là việc lợi cáo kết quả chuyến công cán như theo lệ muôn đời” (năm Quý Tỵ (1833)) [6, t.3, định năm Bính Thân (1836) [8, tr.99, 183, tr.743]. Ngoài ra, năm Bính Thân (1836), 175] [6, t.4, tr.867]. triều Nguyễn tiến thêm một bước quan Một trong những hoạt động thực thi trọng trong hoạt động quản lý, thực thi chủ nhiệm vụ của đoàn công cán Hoàng Sa, quyền trên hai quần đảo này là cho cắm Trường Sa là đo đạc thủy trình, vẽ bản đồ mốc thể hiện quyền làm chủ của triều hải đảo Hoàng Sa, Trường Sa. Năm Bính Nguyễn ở nơi đây khi Nhà nước “sai suất Thân (1836), vua Minh Mạng đã chuẩn y đội Thuỷ quân Phạm Hữu Nhật đem binh lời tâu của Bộ Công về việc các đoàn được thuyền đi. Chuẩn cho mang theo 10 cái bài phái đi khảo sát, đo vẽ bản đồ “xứ Hoàng gỗ, đến nơi đó dựng làm dấu ghi (mỗi bài Sa” có nhiệm vụ “không cứ là đảo nào, hòn gỗ dài 5 thước, rộng 5 tấc, dày 1 tấc, mặt nào, bãi cát nào, khi thuyền đi đến, cũng xét bài khắc những chữ “Minh Mệnh thứ 17, xem xứ ấy chiều dài, chiều ngang, chiều cao, chiều rộng, chu vi và nước biển bốn năm Bính Thân, Thuỷ quân Chánh đội bên xung quanh nông hay sâu, có bãi ngầm, trưởng suất đội Phạm Hữu Nhật, vâng đá ngầm hay không, hình thế hiểm trở, bình mệnh đi Hoàng Sa trông nom đo đạc đến dị thế nào, phải tường tất đo đạc, vẽ thành đây lưu dấu để ghi nhớ” [6, t.4, tr.867]. bản đồ” [6, t.4, tr.867]. Kết quả khảo sát, đo Hoạt động thu lượm nguồn lợi hải vật vẽ bản đồ của đoàn công cán qua các năm trên hai vùng quần đảo Hoàng Sa, Trường có bước tiến hơn các năm trước, nhất là kết Sa dưới triều Nguyễn tuy không được chú quả năm Mậu Tuất (1838) với việc đoàn trọng như thời các chúa Nguyễn, nhưng đó công cán đã đi khảo sát được 25 đảo thuộc cũng chính là một hoạt động thể hiện sự 3 vùng của các vùng quần đảo giữa Biển thực thi chủ quyền của nhà Nguyễn trên hai Đông này [8, tr.175]. vùng quần đảo này. Đại Nam thực lục có Bên cạnh đó, nhà Nguyễn cũng tiến hành ghi chép rằng, năm Giáp Ngọ (1834), Giám xây dựng cở sở vật chất trên các quần đảo thành đội trưởng Trương Phúc Sĩ cùng thủy này như xây miếu, trồng cây. Ví như năm quân hơn 20 người đi thuyền đến “xứ Ất Mùi (1835), Nhà nước cho thuyền công Hoàng Sa” vẽ bản đồ, khi trở về đã “đem “chở gạch đá đến đấy xây đền, dựng bia đá dâng vua những thứ chim, cá, ba ba, ốc, sò ở phía tả đền để ghi dấu và tra hột các thứ ngao, đã bắt được ở nơi đó, đều là những cây ở ba mặt tả hữu và sau” [7, t.2, tr.493]. vật lạ, ít thấy” [6, t.4, tr.120 - 121]. 55
4. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(101) - 2016 Hoạt động cứu tuất thuyền biển gặp nạn trấn áp, ngăn chặn, triệt tiêu các lực lượng trên các vùng quần đảo này của nhà Nguyễn chống đối, gây rối, phá hoại sự yên ổn, an không chỉ là hoạt động nhân đạo, mà còn là ninh, quốc phòng mặt biển, hải đảo của đất hoạt động thực thi chủ quyền ở nơi đây. nước. Ví như trấn áp, ngăn chặn, tiêu diệt Châu bản triều Nguyễn có lưu bản tấu của cướp biển để bảo vệ sự an toàn của tàu Thủ ngự Đà Nẵng tâu trình về việc Thủ ngự thuyền trên biển; ngăn chặn các hoạt động và thủy quân tại Đà Nẵng đã cứu tàu Pháp trốn ra biển buôn lậu của thuyền buôn Đại gặp nạn tại phía Tây Hoàng Sa vào năm Nam dẫn đến những nguy hại về nguy cơ Canh Dần (1830) [8, tr.55, 63]. chủ quyền từ phía các nước phương Tây. 2. Xây dựng các lực lượng tuần tra, Thủy quân triều Nguyễn được Nhà nước canh phòng biển đảo phái đi tuần tra mặt biển, hải đảo và là lực 2.1. Tấn thủ, binh đồn trên các đảo lượng đắc lực trong hoạt động an ninh - Lực lượng quan chế được bố phòng ở phòng thủ biển đảo. Trên cơ sở nhận thức các tấn, bảo, sở, đồn binh, pháo đài trên các “việc tuần phòng ngoài biển rất quan đảo gồm Tấn thủ, Thủ ngự, Thủ úy, Thành trọng”, thủy quân Kinh thành và các tỉnh thủ úy, Phòng thủ úy. Bên cạnh đó, thủy ven biển được Nhà nước phái đi tuần tra quân, binh đồn cũng là lực lượng quân chế mặt biển, hải đảo để tăng cường hiệu lực được triều Nguyễn cho bố phòng ở các cơ an ninh, phòng thủ: “tháng 2 hàng năm, sở này. Đó là các trường hợp như Quản cơ các tỉnh ven biển điều phái thuyền binh đi Đặng Văn Thành giữ chức Thành thủ uý tuần ngoài biển để dò bắt giặc” [5, t.5, pháo đài Biện Sơn kiêm quản pháo đài Tĩnh tr.430]. Trong khi lực lượng thủy quân Hải, đồng thời kiêm chức Tấn thủ Biện Sơn tuần phòng các tỉnh chỉ có chức trách tuần khi vua Minh Mạng cho xây dựng pháo đài phòng trong hải giới của tỉnh mình thì thủy Biện Sơn và pháo đài Tĩnh Hải [6, t.2, quân Kinh thành phải đảm trách tuần tra tr.841], hay đội binh đồn Thanh Hải trên đảo mặt biển các tỉnh trong cả nước đồng thời Côn Lôn được lập năm Canh Tý (1840). còn phải đôn đốc công việc tuần phòng của Lực lượng bố phòng trên các đảo, trong các tỉnh. đó có Tấn thủ, chủ yếu làm nhiệm vụ tuần Thủy quân tuần phòng biển đảo dưới tra, canh phòng biển đảo, tiêu diệt cướp triều Nguyễn được trang bị vũ khí thủy biển, bảo vệ thuyền bè, làm yên miền biển chiến như súng quá sơn, súng thần công, mà không đảm nhận chức năng thu thuế súng trường, thuốc đạn, giáo dài, mác sắt, thuyền buôn như các Tấn thủ nơi cửa biển ở câu liêm, ống phun lửa, cầu đinh lửa, pháo vùng duyên hải. Đó là vì dưới triều thăng thiên, quả đá, kim từ thạch và phương Nguyễn, Nhà nước đã đặt lệnh cấm tàu tiện đi biển hiệu quả như kính thiên lý. Bên thuyền ra biển buôn bán đồng thời cũng quy cạnh đó, năm Mậu Tuất (1838), ở kinh định những mức phạt nghiêm khắc các thành, Nhà nước cho đóng một loại thuyền hành vi vi phạm [2, tr.563 - 564]. Khi đó, riêng, nhanh nhẹ, tiện lợi, chuyên dụng nhiệm vụ thu thuế thuyền buôn đã trở thành trong hoạt động tuần tra mặt biển (là thuyền độc quyền của các tấn cửa biển mà không bọc đồng với kích thước riêng để đi tuần phải trên các đảo. biển). Cùng với đó, ở các tỉnh ven biển, nhà 2.2. Thủy quân tuần tra mặt biển và Nguyễn cũng cho dựa theo kiểu thuyền đại hải đảo dịch mà đóng thuyền tuần biển và gọi là Mục đích của hoạt động tuần tra mặt thuyền Tuần Dương [5, t.5, tr.431, 432] [6, biển và hải đảo dưới triều Nguyễn là để t.5, tr.341, 342]. 56
5. Đinh Thị Hải Đường 2.3. Lực lượng khai thác nguồn lợi biển viên giữ tấn sở huấn luyện, tuần phòng” [6, - Xây dựng đội dân binh trên đảo và t.4, tr.462]. vùng ven biển Về phía dân gian, cư dân trên đảo và Bên cạnh lực lượng quân chế và quan vùng ven biển tự nhận thức việc bảo vệ an chế, nhà Nguyễn cũng huy động nhân dân ninh, trật tự biển đảo đối với họ không chỉ sinh sống trên các đảo vào nhiệm vụ an là trách nhiệm, nghĩa vụ mà còn là quyền ninh - phòng thủ biển đảo. Theo Binh luật lợi. Những hoạt động đó sẽ giúp họ tự bảo nhà Nguyễn, dân sinh trên hải đảo bị vệ lợi ích, bảo vệ sự yên ổn nơi mình sinh nghiêm cấm bán hoặc tiếp tế lương thực sống và làm ăn. Đó cũng là động lực để cho giặc biển và thuyền buôn lậu, đồng thời họ hoạt động một cách tự nguyện và tích phải có trách nhiệm tuần tra, canh phòng cực. Chẳng vậy mà không ít ngư dân trên biển, đảo. Đổi lại cho sự hợp tác đó là một đảo đã chủ động xin triều đình cho phép số quyền lợi mà họ nhận được từ phía Nhà “tự đóng lấy thuyền rồi lĩnh khí giới Nhà nước như được miễn thuế thân, miễn việc nước phát cho để đến kỳ thì đi tuần tiễu” binh đao, tạp dịch. Năm Giáp Ngọ (1834), như trường hợp của cư dân đảo Lý Sơn vua Minh Mạng hạ lệnh cho Tổng đốc, (Quảng Ngãi) năm Giáp Ngọ (1834) [6, Tuần phủ, Bố chánh, Án sát các địa phương t.4, tr.462]. ven biển phải xem xét các đảo có dân cư - Sử dụng các hộ thuyền người Thanh sinh sống ở hải phận tỉnh mình để “( ) sức đánh cá trên biển cho dân ở đấy đem thuyền đánh cá nhanh Hoạt động khai thác biển của ngư dân chóng sửa chữa, cho được nhanh nhẹn. Nơi Đại Nam nếu đủ mạnh thì bản thân họ sẽ tự dân số nhiều thì làm 3 chiếc, dân số ít thì có trách nhiệm kiểm soát và giám sát nguồn làm 2 chiếc. Mỗi chiếc có thể ngồi được lợi biển thay cho Nhà nước bởi đó cũng là trên, dưới 20 người. Về phí tổn sữa chữa để bảo vệ lợi ích cho chính mình. Điều này hết bao nhiêu, thì Nhà nước cấp tiền. Lại sẽ có thể góp phần ngăn cản sự nhòm ngó liệu cấp cho giáo dài, súng trường, thuốc của cư dân các quốc gia láng giềng đối với đạn, giao cho dân nơi ấy nhận lĩnh để dùng nguồn lợi biển của Đại Nam. Nhưng trên đi tuần thám. Khi gặp giặc biển thì một mặt thực tế, dưới triều Nguyễn, nguồn lợi cá cùng nhau chống đánh, một mặt chạy báo, tôm rộng khắp mà hoạt động khai thác của cho khỏi bị chậm trễ, không kịp việc” [5, dân gian lại bị hạn chế, tạo cơ hội khai thác t.5, tr.426]. Với chính sách này, nhà Nguyễn cho ngư dân các nước lân cận như nước đã bổ sung dân binh vào lực lượng canh Thanh, Xiêm La. Trước nhu cầu khai thác phòng, góp phần tăng hiệu lực an ninh - hải sản của bộ phận ngư dân nước Thanh phòng thủ biển đảo của đất nước. trên hải phận Đại Nam, nhận thấy có thể Những người dân lệ thuộc vào các tấn, thu lợi từ hoạt động thu thuế đánh bắt và sở cùng tham gia tuần phòng được Nhà cũng là để quản lý, kiểm soát đối tượng nước cấp phát binh khí, các viên quan coi này, phòng ngừa những nguy cơ gây mất an giữ tấn, sở có trách nhiệm huấn luyện ninh trật tự có thể xảy ra trên biển, triều những người dân lệ thuộc này cho quen Nguyễn cho phép những người Thanh đã việc tuần phòng để tăng khả năng ứng phó đến trình báo thì được đánh bắt cá tôm trên khi gặp thuyền giặc như trường hợp của cư vùng biển Đại Nam với điều kiện khai báo dân phận biển Quảng Ngãi theo lệ định năm và nộp thuế cho triều đình. Những hộ đánh Giáp Ngọ (1834) được Nhà nước “chiếu cá người Thanh chịu nộp thuế để đánh bắt theo dân số, liệu cấp cho khí giới và uỷ cho chủ yếu là hai bang Khai Vĩ, Hà Cố (Hà 57
6. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(101) - 2016 Cổ). Địa điểm đánh bắt chính của họ là trên buôn nước ta đi buôn ở Hạ Châu thì nhất phận biển Quảng Yên. thiết cấm chỉ” [5, t.8, tr.509]. Bên cạnh đó, Tuy nhiên, hoạt động kiểm soát và thu những thuyền hộ người Thanh đến Đại thuế của triều đình đối với thuyền hộ người Nam “làm ăn” cũng bị “cấm chỉ không Thanh gặp nhiều khó khăn bởi tính gian xảo được ra bể đi buôn” (lệ định năm Bính của họ, sự kiểm soát của triều đình đối với Thân (1836)) [5, t.5, tr.419]. bộ phận này trên thực tế đã không mang lại Mục đích chính của triều Nguyễn trong hiệu quả như triều Nguyễn mong muốn. Ví việc ngăn cấm dân gian ra biển thông như từ năm Tân Sửu (1841) đến Đinh Mùi thương là để ngăn chặn nguy cơ xâm lược (1847), hoạt động thu thuế của Nhà nước từ phía các nước phương Tây. Điều đó đã đối với hai bang Khai Vĩ, Hà Cố vẫn “chưa được vua Thiệu Trị lý giải: “( ) cho gian thấy kết quả”. Trước tình hình đó, vua dân được lén vượt biển, chở trộm ra khơi, Thiệu Trị cho các quan đến nơi khám xét hoặc đem thuốc phiện, hoặc dắt người Tây thì gặp thực trạng nơi đánh bắt của họ dương đến, không những thả cho nó theo không cố định, gây khó khăn cho việc quản người Tây dương, mà cái tệ còn đến gọi lý, giám sát. Khi được hỏi về thuế lệ, các hộ người Tây dương đến nữa, hại không phải thuyền này chống chế bằng câu trả lời “khó là nhỏ” [6, t.6, tr.1043]. Tuy nhiên, với một có thể thu nộp được”, khi bị gọi lên bờ bộ phận dân cư ven sông, ven biển, sống trách cứ lại “cãi” rằng “có hại đến việc sinh chủ yếu bằng nghề sông nước thì lệnh cấm lý”. Trước hành động xảo trá đó, Nhà nước dân gian ra biển thật khó để có thể được không có giải pháp cứng rắn nào hơn việc thực thi triệt để. Các châu Vạn Ninh, Vân kiên quyết “không bỏ đánh thuế” [5, t.3, Đồn ở Quảng Yên là những ví dụ điển hình. tr.207 - 208]. Sự tráo trở, gian xảo của họ Năm Kỷ sửu (1829), sau cuộc nghị bàn của đã khiến cho nhà Nguyễn không những vua Minh Mạng và các quan đại thần về không thu được thuế đánh bắt, cư trú mà việc suy xét lại lệnh cấm trao đổi buôn bán việc kiểm soát lực lượng này cũng gặp đường biển đối với ngư dân ngoài biển khơi nhiều khó khăn, phiền phức. Qua đó cũng của Quảng Yên, Nhà nước đã cho những thể hiện sự hạn chế của nhà Nguyễn trong ngư dân này được “đem cá muối của xứ khả năng kiểm soát lực lượng phức tạp này. mình sản xuất đổi lấy thóc gạo xứ khác” [6, 3. Quản lý, kiểm soát hoạt động giao t.2, tr.876]. Khi đó, lệ cấm dân buôn ra biển thương đường biển của dân gian để phòng ngừa tệ nạn cũng chỉ còn được áp - Cấm dân gian ra biển buôn bán với dụng đối với những hoạt động vượt biển thương nhân nước ngoài của dân gian đến các nước buôn bán hoặc Dưới triều Gia Long, Nhà nước cho phép trốn ra biển để trao đổi cùng thương nhân thuyền buôn được vượt biển đến Hạ Châu nước ngoài, còn việc “ra biển” để trao đổi (Mã Lai) buôn bán song phải tuân theo hàng hoá giữa cư dân các miền ven biển những thủ tục kiểm soát chặt chẽ của Nhà trong nước thì khó có thể nghiêm cấm. nước như làm đơn xin đi buôn nộp lên quan Tuy nhiên, ngay cả với lệnh cấm dân gian tổng trấn thành Gia Định, phải đóng đủ vượt biển đến các nước buôn bán thì thực tế trước tiền thuế, được cấp giấy phép có đóng vẫn tồn tại những trường hợp dân gian trốn ấn Tổng trấn của quan Tổng trấn thành Gia ra biển buôn bán với bên ngoài (nhất là buôn Định như theo lệ định năm Kỷ Mão (1819). bán thóc gạo). Theo nghiên cứu của tác giả Tuy nhiên, vào năm Mậu Tý (1828), Nhà Choi Byung Wook về hoạt động ngoại nước đã định lệ nghiêm cấm “từ nay thuyền thương Đại Nam thời kỳ này thì sau năm 58
7. Đinh Thị Hải Đường 1830 vẫn tồn tại rất nhiều thuyền buôn tư định năm Bính Tý (1816), lệ định năm Bính nhân người Việt từ miền Nam Đại Nam đến Tuất (1826) và lệ định năm Kỷ Dậu (1849). Hạ Châu buôn bán. Ví như trong các năm Mức thuế miễn vận tải được thu dựa trên 1844 - 1845 đã có 117 chuyến thuyền của tư hình thức làm nghề của thuyền (thuyền đi nhân Gia Định đến Hạ Châu buôn bán; 162 buôn hay đánh cá) và loại thuyền (thuyền chuyến trong thời gian 1847 - 1848; 130 ứng ban, thuyền đại dịch, thuyền miễn dịch, chuyến từ năm 1848 đến 1849 [9, tr.50]. thuyền đánh cá, thuyền đội nước mắm, - Giới hạn kích thước thuyền buôn dân gian thuyền nan đi buôn, thuyền ván đi buôn của Các loại thuyền buôn của dân gian như quan viên và dân gian); kích thước thuyền thuyền đại dịch, thuyền miễn dịch, thuyền hoặc trọng tải thuyền (khối lượng lương ván đi buôn, thuyền nan đi buôn được Nhà công mà thuyền có khả năng vận chở). Ví nước quy định giới hạn về kích thước như dưới triều Gia Long, Nhà nước quy thuyền. Trong đó, thuyền đại dịch, thuyền định thuyền đại dịch nộp thuế cảng theo miễn dịch chỉ được giới hạn kích thước xà kích thước để miễn vận tải với mức thuế ngang từ 7 thước đến 17 thước 9 tấc; thuyền mỗi năm từ 31 quan tiền (cho thuyền kích nan đi buôn có kích thước nhỏ hơn, xà thước xà ngang từ 7 thước đến 7 thước 5 ngang lòng thuyền không vượt quá 10 tấc) đến 294 quan tiền (cho thuyền xà thước 9 tấc; kích thước thuyền ván đi buôn ngang từ 17 thước 6 tấc đến 17 thước 9 tấc). lại càng nhỏ, xà ngang lòng thuyền chỉ từ 6 Cùng năm đó, thuyền miễn dịch dựa vào thước 9 tấc trở xuống [5, t.8, tr.495 - 498] trọng tải của thuyền để nộp chuyên tiền (theo đơn vị đo lường dưới triều Nguyễn, 1 miễn vận tải, cứ mỗi 57 phương 9 thăng thước = 10 tấc; 1 tấc = 10 phân. Nếu tính trọng tải phải nộp 2 quan tiền chuyên tiền. theo đơn vị độ dài là mét (m) thì, đo bằng Những năm thuyền phải đi vận tải thì được thước mộc, 1 thước = 0,425 m, 1 tấc = miễn thuế (năm Bính Tý (1816)). Đối với 0,0425 m; đo bằng thước đo ruộng, 1 thước thuyền hộ người Thanh đã cư trú tại các = 0,470 m, 1 tấc = 0,047 m) [1, tr.17]. Có thể doanh trấn của Đại Nam, Nhà nước cũng thấy, kích thước thuyền khai thác nguồn lợi chiểu theo lệ thuyền vượt biển của cư dân không gian đường biển của dân gian bị giới Đại Nam ở các doanh trấn để thu thuế cảng hạn ở con số nhỏ trong khi đó, kích thước bề miễn nghĩa vụ vận tải như theo lệ định năm ngang của thuyền buôn các nước đến Đại Bính Tý (1816). Nam buôn bán lên đến 36 thước như trường Bên cạnh thuế miễn vận tải, những khi đi hợp thuyền buôn nước Thanh và thuyền buôn, thuyền chở hàng hoá qua cửa biển phương Tây đến Đại Nam buôn bán như phải nộp thuế hàng hóa thông thương mới trong lệ định thuế cảng ở cửa biển Gia Định được Nhà nước cho thông thương. Ví như năm Tân Mão (1831) [5, t.3, tr.252]. năm Bính Thân (1836), Nhà nước đã đặt lệ - Thu thuế cửa biển định về việc thuyền buôn các tỉnh Nam kỳ Thuế cửa biển dưới triều Nguyễn gồm khi chở hàng hoá qua cửa biển, quan coi thuế miễn vận tải (loại thuế mà thuyền tư đồn cửa biển có trách nhiệm khám đo, thu nhân của quan viên và dân gian phải nộp thuế những thuyền xà ngang từ 4 thước trở cho thời gian 1 năm để không phải đi vận lên, nộp vào kho. Thuyền dưới 4 thước tải vật hạng công) và thuế hàng hoá thông được miễn. Nhà nước chỉ thu thuế ở sở tuần thương. Lệ định thuế miễn vận tải đối với đầu, còn các sở tuần sau đó thuyền buôn thuyền tư nhân được thay đổi và bổ sung không phải nộp. Thuyền từ 4 thước đến 4 qua các triều vua nhưng quy củ nhất là lệ thước 9 tấc, mỗi chuyến nộp 1 quan 5 tiền, 59
8. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(101) - 2016 5 thước đến 5 thước 9 tấc thuế 3 quan, 6 sào) - một nguồn thực phẩm giàu giá trị thước trở lên thuế 5 quan. Nếu 1 năm dinh dưỡng - còn tiến hành quản lý, kiểm thuyền đi buôn 2 chuyến thì Nhà nước cũng soát chặt chẽ hoạt động khai thác nguồn lợi theo lệ đó mà thu thuế. Giấy tờ bắt buộc để sinh vật biển của cư dân. thuyền buôn được qua cửa biển buôn bán là - Giới hạn kích thước thuyền bài thuyền do tỉnh cấp. Đối với những Để kiểm soát các hoạt động trên biển, thuyền chỉ có một đạo bằng phê (ghi rõ họ, tránh những mối tệ do ngư dân tạo nên, tên, tuổi, quê quán chủ thuyền, kích thước triều Nguyễn cũng giới hạn chặt chẽ kích chiều dài, chiều rộng của thân thuyền đến thước thuyền đánh cá của dân gian. Theo lệ thước tấc) do huyện phê bằng và cấp cho thì định năm Đinh Mão (1807), kích thước của chỉ được ở phận sông các huyện trong tỉnh thuyền đánh cá chỉ được giới hạn từ 9 thước làm nghề kiếm sống [5, t.8, tr.473, 495 - 9 tấc trở xuống; đến năm Ất Hợi (1815), 497, 510 - 511]. kích thước giới hạn chỉ còn từ 7 thước trở - “Cấp phát” vũ khí cho thuyền buôn xuống [5, t.8, tr.498 - 499]. Những kích Những thuyền buôn khi qua cửa biển, thước này nhỏ hơn kích thước của thuyền nếu làm đơn xin (đơn được quan tỉnh, lý đánh bắt hải sản người nước Thanh trên trưởng phê bằng) thì được Nhà nước “cấp vùng biển Đại Nam và nhỏ hơn một số phát” vũ khí (như súng trường, ống phun thuyền cướp biển. Lệ định này đã hạn chế rất lửa) dưới hình thức cho mượn và các lớn hiệu quả khai thác nguồn lợi hải sản của thuyền phải có trách nhiệm nộp trả lại khi cư dân. Với kích thước bị giới hạn, thuyền trở về như theo lệ định năm Ất Mùi (1835), của dân gian chỉ có thể đánh bắt ven bờ hoặc năm Tân Sửu (1841). Mục đích Nhà nước xung quanh các đảo gần do thuyền nhỏ, “cấp phát” khí giới cho thuyền buôn là để không đủ sức chống chọi với sóng gió biển tăng khả năng tự vệ của thuyền buôn trước khơi xa và với các lực lượng cướp biển. Mặt các vấn nạn trên biển, nhất là cướp biển, khi khác, theo lẽ thường, những thuyền đánh cá mà những vũ khí này (súng trường, ống muốn gian trá trên biển thì phải đủ nhanh phun lửa) Nhà nước nghiêm cấm dân gian nhẹn để lẩn trốn thuyền tuần tra của Nhà chế tạo. Với những vũ khí Nhà nước cho nước, hoặc phải đủ lớn để có sức mạnh phép dân gian chế tạo như dao găm bằng chống trả khi gặp những lực lượng cản trở sắt, câu liên bằng sắt, quả đấm bằng đá và như thuyền cướp biển, thuyền tuần tra. Điều đùi bằng gỗ thì các thuyền buôn cũng được đó cũng có nghĩa là nguy cơ của những mối phép tự trang bị. Số vũ khí trên được Nhà tệ trên biển do ngư dân gây ra được hạn nước cho phép quan tỉnh chế tạo riêng để chế, Nhà nước có nhiều khả năng hơn trong cấp cho thuyền buôn dân gian mà không việc kiểm soát lực lượng này. phải lấy từ số vũ khí của quân binh và lệ Những lệ định trên cũng phần nào lý giải định “cấp phát” vũ khí này cũng chỉ được vì sao hoạt động khai thác hải sản một cách thực hiện đối với những thuyền “ra biển chính thức (được sự cho phép của Nhà buôn bán” của dân gian mà không phải với nước) của cư dân Đại Nam mới chỉ là hoạt thuyền buôn bán đường sông [5, t.5, tr.419] động khai thác ven bờ mà chưa thể vươn ra [6, t.6, tr.166]. khơi xa, thương nhân Đại Nam chủ yếu trao 4. Quản lý, kiểm soát hoạt động khai đổi trong nước mà chưa có vị thế thương thác hải sản của cư dân mại lớn trên thế giới, nếu có cũng chỉ là Triều Nguyễn bên cạnh việc độc quyền những hoạt động nhỏ lẻ của những cá nhân sử dụng, khai thác nguồn lợi tổ yến (yến “phạm luật” không được sự bảo hộ của Nhà 60
9. Đinh Thị Hải Đường nước. Từ phía dân gian, khả năng khai thác Nhà nước đã đặt lệ định về thuế đầm cá tôm bị hạn chế, từ phía Nhà nước, nhu cầu khai ở miền biển. Nguyên tắc thu thuế của Nhà thác không được đặt ra cấp thiết đã khiến nước đối với hoạt động đánh bắt của ngư cho nguồn lợi biển trên phương diện thương dân ở các đầm cá tôm này là “cứ 11 phần nghiệp đường biển (nhất là ngoại thương lấy 1 phần”. Cùng với việc nộp thuế, ngư đường biển) và khai thác hải sản không dân đánh bắt cũng phải khai báo cho người được triệt để, trong khi có nhiều quốc gia lĩnh trưng trước khi đánh bắt: “( ) phàm tất khác lại muốn tận dụng tiềm năng này của cả thuyền đánh cá, không cứ hạt mình hạt Đại Nam. Đó là về phương diện khai thác khác, đầm nọ đầm kia, nếu đến đánh cá nơi nguồn lợi biển, còn trên lĩnh vực an ninh - nào, báo trước cho người lĩnh trưng, cứ 11 quốc phòng, các chính sách này được coi phần lấy 1 phần, không được đòi hỏi khắt như một “giải pháp an toàn” của nhà khe” [6, t.5, tr.225]. Những người vi phạm Nguyễn, giải pháp kiểm soát và hạn chế để lệ định, “trà trộn” đến đánh bắt trộm thì bị ngăn ngừa nguy cơ. xử phạt nghiêm khắc, bị tịch thu thuyền bè - Thu thuế miễn vận tải gia sản và bị trị “bằng tội đáng phải chịu”. Theo lệ định năm Đinh Mão (1807), Bên cạnh đó, việc thu thuế và định rõ lệ những thuyền đánh cá của dân gian từ 5 thuế đánh bắt cá tôm, không chỉ với thuế thước đến 9 thước 9 tấc đều phải nộp thuế đầm mà với cả ngạch “thuế thủy lợi” về miễn vận tải, tiền thuế từ 3 quan tiền đến 12 nghề đánh cá nói chung, triều Nguyễn quan tiền theo kích thước. Đến năm Ất Hợi không chỉ kiểm soát việc khai thác nguồn (1815), nhà Nguyễn kiểm soát chặt chẽ lợi hải sản của ngư dân mà còn đồng thời hơn. Những thuyền từ 7 thước trở xuống, quản lý, kiểm soát hoạt động của các ngư trên thực tế có làm nghề đánh cá và có dân này, phòng ngừa mối tệ, sự gian lận khi “man trưởng nhận lĩnh” thì mới được Nhà ngăn chặn những kẻ “tiếng là chịu thuế nước cấp thẻ thuyền, cho làm thuyền đánh đánh cá, nhưng kỳ thực mưu làm việc nghề cá và phải nộp thuế miễn vận tải. Những khác” [6, t.5, tr.225]. thuyền từ 5 thước đến 7 thước, nếu trên Với mục đích ngăn ngừa tệ nạn, đề danh nghĩa là làm nghề đánh cá nhưng thực phòng từ lúc chưa xảy ra, nhà Nguyễn đã tế thuyền hộ lại đang đi buôn, không làm tìm cách hạn chế hoạt động khai thác nguồn nghề đánh cá, và những thuyền từ 7 thước 1 lợi từ biển đảo của cư dân như cấm thuyền tấc đến 9 thước 9 tấc mà nhà Nguyễn cho là buôn ra biển buôn bán và hạn chế hoạt động “hơi lớn”, đều phải theo lệ đi vận tải theo đánh bắt hải sản của ngư dân. Nhưng, các phiên, nộp thuế chuyên tiền miễn vận tải triều vua Nguyễn đã không lường tính được những năm thuyền đi làm nghề, được cấp rằng hoạt động khai thác của ngư dân Đại thẻ thuyền nhưng không được làm nghề Nam mạnh thì bản thân họ sẽ có trách đánh cá. nhiệm kiểm soát và giám sát nguồn lợi thay - Thu thuế đánh bắt hải sản cho Nhà nước, bởi đó cũng chính là bảo vệ Triều Nguyễn trên cơ sở nhận thức lợi ích cho họ. Điều này sẽ góp phần ngăn “đường biển dài suốt, lợi đánh cá không cản sự nhòm ngó của các quốc gia láng phải chỉ một nơi, từ trước người đánh cá giềng đối với nguồn lợi biển của Đại Nam chài lưới chung nhau từng có câu nói và góp phần đảm bảo an ninh, trật tự trên “ruộng là của riêng, cá là của công”” nên để biển. Do đó, từ mục đích dường như tốt của kiểm soát hoạt động khai thác nguồn lợi các chính sách này là hạn chế những tệ nạn biển của ngư dân, năm Đinh Dậu (1837), trên biển, bảo đảm an ninh - phòng thủ 61
10. Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 4(101) - 2016 biển, bảo vệ biển đảo, nhưng trên thực tế, nguyên quý. Nhìn chung, hoạt động khai các chính sách quá khắt khe của Nhà nước thác nguồn lợi biển đảo bị hạn chế và chi về kiểm soát, hạn chế hoạt động khai thác phối mạnh mẽ bởi chính sách an ninh - nguồn lợi biển và hoạt động ra biển của cư phòng thủ biển đảo, trong đó có những dân đã làm triệt tiêu đi một khả năng bảo chính sách, biện pháp đã làm hạn chế rất vệ, phòng thủ biển từ phía nhân dân. Nếu lớn hiệu quả khai thác nguồn lợi biển của Nhà nước san sẻ nhiều hơn nữa gánh nặng dân gian, cũng là làm giới hạn một nguồn an ninh - phòng thủ cho những cư dân khai lực phát triển kinh tế của đất nước. thác nguồn lợi biển đảo và khi đó, nếu khả năng bảo vệ biển đảo của cư dân khai thác Tài liệu tham khảo nguồn lợi biển được thực hiện tốt, Nhà nước [1] Đỗ Bang (1997), Kinh tế thương nghiệp Việt Nam có thể sẽ đỡ công sức hơn trong việc phái dưới thời Nguyễn, Nxb Thuận Hoá, Huế, tr.17). quan quân đi tuần tra, bắt giặc biển khó nhọc [2] Cổ luật Việt Nam: Quốc triều hình luật và mà không mấy hiệu quả, đồng thời lại vẫn Hoàng Việt luật lệ, (2009), Phiên dịch: có thể thu được nguồn lợi lớn từ việc đánh Nguyễn Ngọc Nhuận, Nguyễn Tá Nhí và thuế các hoạt động khai thác này. Điều này Tổ phiên dịch Viện Sử học, Hiệu chỉnh: cũng phản ánh một thực tế là nhà Nguyễn Nguyễn Hữu Tâm, Nxb Giáo dục Việt không đủ khả năng kiểm soát tốt các hoạt Nam, Đà Nẵng. động khai thác nguồn lợi biển của cư dân, do [3] Lê Tiến Công (2015), Tổ chức phòng thủ đó phải tiến hành các biện pháp ngăn chặn, và hoạt động bảo vệ vùng biển miền Trung cấm đoán! dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802 - 1885, Do những biến động quân sự từ năm Luận án Tiến sĩ lịch sử, Trường Đại học Đinh Mùi (1847) đến năm Mậu Ngọ (1858) Huế, Huế. với hàng loạt hoạt động gây hấn quân sự [4] Phan Huy Lê (2014), “Cần phân biệt rạch trắng trợn của quân thuyền phương Tây trên ròi giữa Đại Trường Sa, Tiểu Trường Sa phận biển Đại Nam, nhiều hoạt động, biện với quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa”, Tạp pháp an ninh, phòng thủ biển được đẩy chí Xưa & Nay, số tháng 9 (451). mạnh song cũng có những biện pháp, hoạt [5] Nội các triều Nguyễn (2005), Khâm định động an ninh, phòng thủ biển đảo có phần ít Đại Nam hội điển sự lệ, t.5, Nxb Thuận được quan tâm hơn so với trước, thậm chí Hoá, Huế. một số biện pháp, hoạt động an ninh - phòng [6] Quốc sử quán triều Nguyễn (2004), Đại thủ vì thế mà cũng có thể bị tạm dừng. Nam thực lục, t.2, Nxb Giáo dục, Hà Nội. Bên cạnh những hiệu quả đạt được, hoạt [7] Quốc sử quán triều Nguyễn (2006), Đại Nam động quản lý, khai thác và bảo vệ vùng biển nhất thống chí, t.2, Nxb Thuận Hóa, Huế. đảo dưới triều Nguyễn cũng bộc lộ những [8] Ủy ban biên giới quốc gia, Bộ ngoại giao hạn chế nhất định, nhất là dưới triều vua (2013), Tuyển tập các châu bản triều Thiệu Trị và Tự Đức. Đó là sự hạn chế Nguyễn về thực thi chủ quyền của Việt trong hoạt động đầu tư, trang bị vũ khí, Nam trên hai quần đảo Hoàng Sa và phương tiện hoạt động đường biển của Nhà Trường Sa, Nxb Tri thức, Hà Nội. nước cho lực lượng quản lý, thực thi khai [9] Choi Byung Wook (2008), Ngoại thương thác, bảo vệ biển đảo. Nhà nước cũng ngăn Việt Nam trong nửa đầu thế kỷ XIX từ tay cấm và kiểm soát chặt chẽ hoạt động khai người Hoa chuyển qua người Việt, Tạp chí thác nguồn lợi từ biển đảo của dân gian Nghiên cứu lịch sử, số 3 (383). trong khi độc quyền khai thác các nguồn tài [10] biengioihaidao.wordpress.com/2014/02/14/. 62
11. Đinh Thị Hải Đường 63