Bài giảng Hệ thống canh tác - Phạm Văn Hiền

149 trang hapham 2800

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Hệ thống canh tác - Phạm Văn Hiền", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

bai_giang_he_thong_canh_tac_pham_van_hien.pdf

Nội dung text: Bài giảng Hệ thống canh tác - Phạm Văn Hiền

HỆ THỐNG CANH TÁC (Farming systems) PGS.TS. Phạm Văn Hiền Email: pvhien@hcmuaf.edu.vn Website: pgo.hcmuaf.edu.vn/pvhien
ChuChuïngïng tata hohoücüc våvåïi ïi nhaunhau theotheo phæångphæång phaphaïpïp nanaìoìo ?? KHÄNG
KHÄNG RAO GIAÍNG
PHÆÅNG PHAÏP CUÌNG HOÜC, CUÌNG tham gia
GIỚITHIỆU MÔN HỌCHỆ THỐNG CANH TÁC I. Giớithiệu chung • 1. Mụctiêumônhọc Cung cấpnhững khái niệm, quan điểm và phương pháp NC&PT HTCT, từđó vận dụng vàovùngsinhtháinôngnghiệpcụ thể.
2. Nội dung môn học •CácKiến thức ☺: Khái niệm, quan điểmvề HT, HTCT và NC-HTCT; •Cáckỹ năng: kỹ thuật, sự khéo léo đñể thực hiệncácgiaiđoạnNC-HTCT; •Cácphương pháp thu thập thông tin; •Thựchiệncuộc nghiên cứu điểm theo hệ sinh thái.
2. Nội dung môn học •Chương I: Giớithiệumôn học •Chương II: Khái niệmvề hệ thống canh tác •Chương III: Hệ thống canh tác bền vững •Chương IV: Phương pháp nghiên cứu hệ thống •Chương V: Tiến trình NC hệ thống canh tác •Chương VI: Phân tích kinh tế trong HTCT •Chương VII: Các hệ thống canh tác Việt Nam (Slide riêng) •Chương VII: Ứng dụng GIS trong nghiên cứu HTCT
3. Nông nghiệp và các giai đoạn phát triển củanôngnghiệptrênthế giới •3.1. Thờikỳ săn bán và hái lượm •3.2. Thờikỳ nông nghiệpsơ khai •3.3. Thờikỳ nông nghiệpcổđại •3.4. Thờikỳ nông nghiệpcổ truyền/thương mại •3.5. Thờikỳ nông nghiệphiện đại •3.6. Thờikỳ nông nghiệp sinh thái/bềnvững
Bấtcậpcủa nông nghiệphiện đại? - Dư lượng thuốc BVTV, NO3, ô nhiễmmôitrường - Ozon, hiệu ứng nhà kính •@ Xu hướng giải quyết •A,theohướng hiện đại hóa công nghệ sinh học (bio-technology) •B,theohướng ứng dụng nền nông nghiệp sinh thái (Agroecology)
ứng dụng nền nông nghiệpsinhthái • ) Canh tác tự nhiên (Natural Farming) của Fukuoka - Nhật; • ) Nông nghiệphữucơ (Organic farming) của Mỹ, Đức;Cali • ) Canh tác bền vững (Permaculture) củaÚc; • ) Nông nghiệpítnhậplượng bên ngoài (Low External Input Agriculture) củaHàLan, Philippines
II. Sơ lượcsự phát triểnmônnghiên cứuHTCT • 2.1 Hướng nghiên cứutruyềnthống (Conventional research approach) • Cách Mạng Xanh vào thậpkỷ 60-70 • Đơn ngành (disciplinary), cách tiếpcận "từ trên xuống" (top-down approach). Tăng năng suấtcủa cây trồng, vật nuôi (commodity-oriented) •
Nông dân nghèo, vùng sâu vùng xa •* Giải pháp kỹ thuật khác xa với điềukiện (tự nhiên, kinh tế, xã hội) của nông dân, •* thay đổimôitrường TN và KTXH trong vùng và tiểu vùng ít đượcchúýđếntrong các giải pháp đưara, •* nhà khoa học thiếuhiểubiết một cách rõ ràng về hoàn cảnh và nguồnlựccủa nông dân. Ex.
2.2. Hướng nghiên cứumới Nghiên cứuhệ thống (systems research approach) • quan điểmliênngành(interdiscipline approach) • tiếpcậntừ dướilên(bottom-up) • tiếpcậncósự tham gia (participatory/community– based) • phát triểnbềnvững (sustainability) •@ Phương pháp nghiên cứuhệ thống canh tác (Farming Systems Research Methodology - FSR)
2.3. Quá trình phát triểnmônnghiên cứuHTCT • 2.3.1. Trên thế giới •Năm 1975 Mạng lướiHTCâytrồng Á Châu (Asia Cropping Systems Network) đượcthànhlập. •4 quốcgia, nay 16 quốcgiatừ các châu Á, Phi và Mỹ Latin (ViệtNam). •Farming systems Association in the World Network thống nhấttiến trình nghiên cứuHTcây trồng gồm 6 giai đoạn
Tiến trình nghiên cứuHTCT •(1)Chọnvùngchiếnlược đđể nghiên cứu, •(2)Mô tảđiểm nghiên cứu, •(3)Thiếtkế hệ thống cây trồng, •(4)Thử nghiệmhệ thống cây trồng, •(5)Sảnxuấtthử và đánh giá, và •(6)Đưarasảnxuất đạitrà.
•Tiến trình này cho hệ thống cây trồng lấylúalàmnền (rice-based cropping systems) • Nông dân không trồng mỗilúa •Yếutố tự nhiên và sinh học, điềukiệnkinhtế - xã hội ảnh hưởng rất quan trọng •Từđó, các khái niệmvàphương pháp nghiên cứuvàphát triểnhệ thống nông nghiệpcàngngàycàngpháttriểnvà ứng dụng rộng rãi trên thế giới. •Dạy ở các trường ĐH, nghiên cứu ở các Viện
2.3.2. Ở ViệtNam •Saunăm 1975, ĐHCầnThơ tổ chức các nhà khoa học đơnngànhđếnmột địa bàn nghiên cứu •Hiệuquả cao và thành công nhất định •những n/c này đãmangtínhđangành, chưaphải liên ngành •Năm 1988, Trung tâm NC&PT HTCT ĐBSCL được hình thành •Năm 1990, IDRC hỗ trợ, Mạng lướiHTCTViệt Nam được hình thành,9thành viên •Naynhiều Viện/trường đãhọc môn HTCT và có ngành HTCT cho SĐH.
III. Bốicảnh sx nông nghiệpvàsự cầnthiết n/c HTCT ở ViệtNam 3.1 Giai đoạnsauchiếntranh1975 - 1985 •Tậpthể hoá (HTX NN). Phấn đấutự túc lương thựcvàxóabỏ tầng lớpbóclột trong nông thôn Xây dựng kế hoạch phát triểnKTXHtừ cấptrên giao xuống. . Khái niệmvề nông dân cá thể không được công nhận. •Sảnxuất lúa không theo kịptăng dân số 2,3% mỗi năm
3.2. Giai đoạntừ 1986 đếnnay * Đạihội Đảng CSVN lầnthứ VI (1986), •* Chính sách nông nghiệp (NQ VI, Chỉ thị 100 và Nghị quyết 10), luật đất đai • Công nhận vài trò quan trọng của nông dân cá thể và giao quyềnsử dụng ruộng đấtlâudài •* Đếnnăm 1989 ViệtNamđãthoátkhỏi tình trạng phảicứu đói ở nhiềuvùngvàtrở nên nước xuấtkhẩugạo (>2 triệutấn)/thế giới
Tại sao có sự thay đổinhư thế? • TBKT trong nông nghiệp • Chính sách nông nghiệp •Tuyvậy, độc canh lúa sẽ dẫn đến tình trạng nông dân càng ngày càng nghèo đi, Những nông dân nào biết đadạng hoá trong sản xuấtthìcóthunhập khá hơn (Lúa ND)
3.3. Sự cần thiếtnghiêncứuHTCTở ViệtNam • Chiếnlược phát triển nông nghiệpViệt Nam đặtvấnđñề nâng cao thu nhập ở nông thôn bằng cách sử dụng đất đai có hiệuquả theo lợithế tương đốitừng vùng sinh thái. • Nông nghiệpphải được đadạng hoá đñể vừa thỏa mãn nhu cầutiêudùngtrongnướcvừa đáp ứng đượcyêucầuxuấtkhẩu.
• Nghiên cứu HTCT là cách tối ưu hoá sử dụng tài nguyên • nghiên cứu đòi hỏinhững tậpthể nghiên cứu liên ngành và có một phương pháp cụ thể và thống nhất, đólàphương pháp Nghiên cứuHệ thống canh tác.
Việt nam có thểđược chia thành mấy vùng sinh thái tự nhiên? •1. Vùng Trung du miềnnúiBắcBộ •2. Vùng Đồng bằng sông Hồng •3. Vùng Duyên hảiBắcTrungBộ •4. Vùng Tây Nguyên •5. Vùng Duyên hải Nam Trung Bộ •6. Vùng Đông Nam Bộ •7. Vùng Đồng bằng sông Cưủ Long.
Thảo luận • Nông dân độc canh lúa ngày càng nghèo, bạn nghĩ thế nào về quan điểm này? • Nông nghiệp hiện đại gặp phải những bất cập gì? Theo bạn giải pháp nào để khắc phục? •Theo bạn như thế nào là nghiên cứu liên ngành, đa ngành?
Chöông 2 Khaùi nieäm veà heä thoáng canh taùc
Pháön 1. Caïckhaïiniãûm vãö Hãû thäúng canh taïc 1. KhaïiniãûmHãû thäúng laì gç ? 1.1 Âënh nghéa 1.2 Âàûctênhcuíahệ thäúng canh taïc 1.3 Phæång phaïpluáûn nghiãn cæïuHTCT 2. KhaïiniãûmHTCT 2.1 Âënh nghéa 2.2 Caïcâàûc âiãøm cuía caïc hãû thäúng canh taïc 2.3 Caïc thuäüctênhcuíaHTCT 3. PP NC Hãû thäúng canh taïc 3.1. Khaïiniãûm nc HTCT 3.2 MuûctiãucuíancHTCT 3.2 Âàûc træng cuíancHTCT
1.1. HÃ HÃÛ ÛTHÄTHÄÚNGÚNG LALAÌ Ì GÇGÇ ? ? 1.11.1 Phá Pháönön tætæí í 1.21.2 Hã Hãû ûthäthäúngúng 1.31.3 Mäi Mäi træåtræåìngìng 1.41.4 Âá Âáöuöu vavaìoìo 1.51.5 Âá Âáöuöu rara
1.1 Pháön tæí: Pháön “ tãú baìo” taûo nãn hãû thäúng, noï coï tênh âäüc láûp tæång âäúi vaì thæûc hiãûn mäüt chæïc nàng nháút âënh. ÂÄÖNG HÄÖ RÆÌNG CÁY
Âáy laì mäüt hãû thäúng 1.2 Hãû thäúng: Laì mäüt táûp håüp coï täø chæïc caïc pháön tæí våïi nhæîng mäúi liãn hãû vãö cáúu truïc vaì chæïc nàng xaïc âënh, nhàòm thæûc hiãûn nhæîng muûc tiãu cho træåïc.
Xe âaûp laì mäüt hãû thäúng ?
Âënh nghéa khaïc chuï troüng thuäüc tênh måiï: Hãû thäúng laì mäüt táûp håüp caïc pháön tæí coï quan hãû våïi nhau taûo nãn mäüt chènh thãø thäúng nháút vaì váûn âäüng; nhåì âoï xuáút hiãûn nhæîng thuäüc tênh måïi, thuäüc tênh måïi âæåüc goüi laì tênh trội.
TÊNH TRÄÜI ÅÍ ÂÁU ? Cao su Ca cao H2O, CO2, N2, Boì
THAÏI DÆÅNG HÃÛ LAÌ MÄÜT HÃÛ THÄÚNG CÆÛC LÅÏN
PHÁN TÆÍ LAÌ MÄÜT HÃÛ THÄÚNG CÆÛC NHOÍ
Toïm laûi • Hãû thäúng khäng phaíi laì pheïp cäüng âån giaín cuía caïc pháön tæí • Hãû thäúng laì táûp håüp giæîa caïc pháön tæí vaì taûo nãn tênh trội • Hiãøu baín cháút, chæïc nàng cuía caïc pháön tæí ta coï thãø thay thãú âãø coï hãû thäúng täút hån. • Hiãøu hãû thäúng âãø âiãöu khiãøn noï mäüt caïch coï hiãûu quaí nháút.
1.3. Mäi træåìng laì gç ? Laì táûp håüp caïc pháön tæí nàòm ngoaìi hãû thäúng nhæng coï taïc âäüng qua laûi våïi hãû thäúng. Vê duû:Màût tråìi, máy, sáúm, H2O, O2, N2, CO2, Mäüt hãû thäúng chè täön taûi vaì phaït triãøn täút khi noï nàòm trong mäüt mäi træåìng thuáûn låüi.
MÄI TRÆÅÌNG TAÏC ÂÄÜNG ÂÃÚN HTCT CAO SU-CA CAO-BOÌ H2O, CO2, N2,
Nghiãn cæïu KHKT Khuyãún Haû táöng M N näng@ cå såí Ä Ã I I T H RÆÅ N Û Æ T ÌNG Chênh Hãû thäúng Giaïo duûc, G saïch canh taïc y tãú ÌN T Å ÆÛ Æ NHI TR I Âàûc tênh Ã Ä Väún, N xaî häüi, M tên duûng Thë dán täüc træåìng Nhæîng yãúu täú taïc âäüng âãún Hãû thäúng canh taïc
MÄIMÄI TRÆÅ TRÆÅÌNGÌNG VÁVÁÛTÛT LY LYÏ Ï MÄIMÄI MÄIMÄI TRÆÅÌNG TRÆÅÌNG TRÆÅÌNG HÃÛ THÄÚNG TRÆÅÌNG KINHKINH TÃ TÃÚ Ú CHÊNHCHÊNH VÀNVÀN HO HOÏAÏA CANH TAÏC SASAÏCHÏCH THÃ THÃØ Ø XAXAÎ HÄÎ HÄÜIÜI CHÃCHÃÚ Ú HÃÛ THÄÚNG CANH TAÏC VAÌ MÄI TRÆÅÌNG XUNG QUANH
1.4. Âáöu vaìo: Laì nhæîng nhán täú tæì mäi træåìng taïc âäüng vaìo hãû thäúng. Våïi näng dân ĐBSCL âáöu vaìo laì ? 1.5. Âáöu ra: Laì taïc âäüng tråí laûi cuía hãû thäúng ra mäi træåìng Våïi näng häü laìm caì phã ở Tây Nguyên âáöu ra laì?
Â Á ÖU A V R A ÖU ÌO Á Â HÃÛ THÄÚNG CANH TAÏC MÄÜT NÄNG HÄÜ
Tiãúp theo laì váún âãö gç âáy caïc baûn ?
Hệ thống •Nhiều thành phần (đa dạng) •Tương tác lẫn nhau •Vận động • Có ranh giới •Cómục tiêu chung
1. Khaùi nieäm veà heä thoáng • 1.1 Ñònh nghóa • Heä thoáng laø toå hôïp nhöõng thaønh phaàn coù töông quan vôùi nhau, giôùi haïn trong moät ranh giôùi roõ reät, hoaït ñoäng nhö moät toång theå cuøng chung muïc tieâu, coù theå taùc ñoäng qua laïi, vaø vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi (Spendding, 1979) • Heä thoáng laø moät taäp hôïp cuûa nhöõng thaønh phaàn coù töông quan vôùi nhau trong moät ranh giôùi (Von Bertalandty, 1978; Conway, 1984)
HãHãû ûthäthäúngúng träträöngöng trotroütüt lμ ho¹t ®éng s¶n xuÊt c©y trång trong mét n«ng hé, nã bao gåm c¸c hîp phÇn cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt mét tæ hîp c¸c c©y trång cña n«ng hé vμ mèi quan hÖ cu¶ chóng víi m«i tr−êng.
HãHãû ûthäthäúngúng cáycáy träträöngöng lμ tæ hîp c©y trång bè trÝ theo kh«ng gian vμ thêi gian víi hÖ thèng biÖn ph¸p kü thuËt ®−îc thùc hiÖn EX
CåCå cá cáúuúu cáycáy träträöngöng ♦ lμ thμnh phÇn c¸c lo¹i c©y trång bè trÝ theo kh«ng gian vμ thêi gian trong mét n«ng hé, mét c¬ së hay mét vïng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp theo một tỷ lệ nhất định EX Häö tiãu Cafe
HãHãû ûthäthäúngúng canhcanh tataïcïc ♦ Laì mäüt phæïc håüp cuía âáút âai, cáy träöng, váût nuäi, lao âäüng vaì caïc nguäön låüi âàûc træng khaïc trong mäüt ngoaûi caính maì näng häü quaín lyï theo såí thêch, khaí nàng vaì kyî thuáût coï thãø coï. ♦ Laì mäüt táûp håüp tæång taïc qua laûi nhau giæîa hãû träöng troüt, hãû chàn nuäi vaì hãû phi näng nghiãûp cuía mäüt näng häü vaì coï thãø måí räüng cho mäüt vuìng saín xuáút näng nghiãûp. EX:
ThaíThaíoo luáluáûnûn nhonhoïmïm 1Xaïc âënh âáöu vaìo, âáöu ra cuía mäüt näng häü träöng caì phã ở Tay Nguyen? 2 Cơ cấucây trồng của nông dân làm rau ởĐàlạt? 3. Hãû thäúng canh taïc cuía näng häü träöng lua åí DBSCL gäöm nhæîng thaình pháön naìo? Mäúi quan hãû của chúng? 4. Hệ thống trồng trọtcủamột trang trạitrồng điều?
Ôn bài • Hãy mô tả một hệ thống sinh học bất kỳ và chỉ ra tính trội của hệ thống đó
1.2 Caùc ñaëc tính cuûa moät heä thoáng •a/ coù muïc tieâu chung: caùc thaønh phaàn coù trong heä thoáng phaûi coù cuøng chung muïc tieâu ñeå töø ñoù chöùc naêng hoaït ñoäng cuûa töøng thaønh phaàn seõ ñöôïc xaùc ñònh roõ hôn. •b/ coù ranh giôùi roõ reät: ranh giôùi heä thoáng nhaän bieát quy moâ vaø noäi dung cuûa heä thoáng •c/ coù tính thöù baäc: moãi heä thoáng ñeàu coù nhöõng thöù baäc cuûa noù, thöù baäc coù ñöôïc laø do ranh giôùi cuûa töøng heä thoáng. ÔÛ moãi caáp, heä thoáng bao goàm caùc heä thoáng phuï (caáp thaáp hôn) vaø laø moät phaàn cuûa heä thoáng cao hôn.
•d/ coù caùc thuoäc tính cuûa nhöõng thaønh phaàn beân trong heä thoáng: caùc thaønh phaàn beân trong coù söï taùc ñoäng qua laïi laãn nhau, vaø mang nhöõng thuoäc tính nhaát ñònh. •e/ coù ñaàu vaøo - ñaàu ra (input - output) •f/coù theå thay ñoåi theo khoâng gian vaø thôøi gian: nhaát laø khi heä thoáng bò taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng beân ngoaøi.
2. Khaùi nieäm veà heä thoáng canh taùc • 2.1 Ñònh nghóa •Hãû thäúng canh taïc laì hãû thäúng hoaût âäüng cuía con ngæåìisæí duûng taìi nguyãn (tæû nhiãn, kinh tãú, xaî häüi) trong mäüt phaûm vi nháút âënh âãø taûo ra saín pháøm näng nghiãûp thoaí maîn nhu cáöu àn, màûc cuía con ngæåìi
Hệ Thống Nông Nghiệp (agricultural systems) •. HT Nông nghiệp là kết hợp của nhiều hệ thống khác nhau ảnh hưởng lên hệ thống canh tác như: chính sách, hệ thống tín dụng, chế biến, thị trường, xuất khẩu, cơ sở kỹ thuật hạ tầng, hệ thống xã hội, hệ thống chính trị,
Hệ Thống Canh Tác (farming systems) • HTCT là hệ thống phụ của hệ thống lớn hơn (HT nông nghiệp). –Trong mức độ một vùng sản xuất, hệ thống phi nông nghiệp, hệ thống thị trường, hệ thống ngân hàng, hệ thống chính sách đều có ảnh hưởng đến hoạt động hệ thống canh tác.
• Hệ Thống Phụ của HTCT (sub system). HT phụ của HTCT là hệ thống trồng trọt, hệ thống chăn nuôi, hệ thống nuôi trồng thuỷ sản. • Thành phần kỹ thuật trong hệ thống phụ Những hệ thống phụ của HTCT được hình thành do các thành phần kỹ thuật (technical components) khác nhau với những mối quan hệ của chúng. Như hệ thống cây trồng sẽ tùy thuộc những đặc tính về đất, nước, cỏ dại, sâu bệnh, tập quán canh tác, tồn trữ và thị trường,
2.2 Ñaëc ñieåm cuûa heä thoáng canh taùc •a/ Ranh giôùi: noâng traïi •b/ Thaønh phaàn * Heä thoáng noâng traïi - noâng hoä * Heä thoáng caây troàng - chaên nuoâi - thuûy saûn * Ñaëc ñieåm kinh teá - xaõ hoäi. •c/ Thöù baäc Heä thoáng noâng nghieäp quoác gia - Heä thoáng noâng nghieäp vuøng - Heä thoáng canh taùc
HÃÛ THÄÚNG NÄNG NGHIÃÛP . . . . . . . . . . HÃÛ THÄÚNG CANH TAÏC . . . . . . . . . . . . HT CHÀN NUÄI HT THUYÍ SAÍN HT phu khac HT TRÄÖNG TROÜT ÂÁÚT GIÄÚNG PHÁN BAÍO VÃÛ QUAÍN LYÏ . . . . . . BOÏN THÆÛC VÁÛT NÆÅÏC . Thæï báûccuíaHãû Thäúng Canh Taïc
Quaù trình hình thaønh Heä thoáng noâng nghieäp 1. Lịch sử Trí tuệ (Sau thậpniên70) Vậttư, công cụ (XVII-Thậpniên70) Lao động sống (Trước XVII) Hệ xã hội Hệ sinh thái TN Hệ nông nghiệp
HÃÛ THÄÚNG SINH THAÏI TÆÛ NHIÃN Hãû biãønHãû ræìng khä Hãû cæíasäng Hãû sa maûc Hãû baíotäönHãû täöntræî Hãû xuáútbaín thäng tin Hãû âäöng coí Hãû cung cáúptaìi nguyãn Hãû vàn hoaï Hãû ræìng æåïtHãû chênh quyãönHãû thäng tin Hãû giaíitrê Hãû ræìng áømHãû täø chæïc näng dán Hãû IPM Hãû thë træåìng Hãû canh taïcHãû chênh trë HÃÛ THÄÚNG NÄNG NGHIÃÛP Hãû phaïpquyãön Hãû chãú biãúnHãû tiãu thuû Hãû giao thäng Hãû tên duûng Hãû tæ tæåíng HÃÛ THÄÚNG XAÎ HÄÜI
2.3 Thuoäc tính heä thoáng canh taùc • Khaû naêng saûn xuaát (productivity): khaû naêng saûn xuaát hoaëc thu nhaäp treân moät ñôn vò taøi nguyeân (ñaát, lao ñoäng, naêng löôïng, voán ). • Tính oån ñònh (stability): möùc ñoä khaû naêng saûn xuaát ñöôïc duy trì theo thôøi gian ñaùp öùng vôùi caùc bieán ñoäng ôû qui moâ nhoû veà moâi tröôøng nhö ñieàu kieän kinh teá thò tröôøng, ñieàu kieän thôøi tieát.
• Tính vöõng beàn (sustainability) - khaû naêng sx cuûa moät heä thoáng ñöôïc duy trì theo thôøi gian khi coù nhöõng stress hoaëc nhöõng söï ñaûo loän (pertubation) xaûy ra. - nhöõng xaùo troän coù theå döï ñoaùn ñöôïc, ôû qui moâ nhoû, vaø ñoâi khi keùo daøi - nhöõng xaùo troän baát thöôøng khoâng döï ñoaùn ñöôïc, nhöng khaù nghieâm troïng
•* Tính coâng baèng (equitability): söï phaân boá saûn phaåm hay lôïi nhuaän cuûa heä thoáng ñeán nhöõng ngöôøi tham gia quaù trình saûn xuaát, hoaëc nhöõng ngöôøi thuï höôûng trong coäng ñoàng. <KTBÑ • ∗ Tính töï chuû (autonomy): Khaû naêng töï vaän haønh sao cho hieäu quaû vaø ít bò leä thuoäc vaøo caùc yeáu toá moâi tröôøng töï nhieân cuõng nhö kinh teá xaõ hoäi. •*Lôïi nhuaän (profitability): khaû naêng mang laïi hieäu quaû kinh teá cho ngöôøi saûn xuaát vaø xaõ hoäi. • Hôïp taùc vaø ña daïng
Conway (1985) ñaõ ñaùnh giaù caùc heä thoáng canh taùc trong quaù trình phaùt trieån cuûa noâng nghieäp nhö sau: Heä thoáng canh Khaû naêng Tính oån Tính beàn Tính coâng taùc saûn xuaát ñònh vöõng baèng Du canh (A) thaáp thaáp Cao cao Truyeàn thoáng trung bình trung bình Cao trung bình (B) Hieän ñaïi (C) cao thaáp Thaáp thaáp Hieän ñaïi (D) cao cao Thaáp cao Lyù töôûng cho Trung bình cao cao cao vuøng ñaát khoù khaên (E)
3. Phöông phaùp nghieân cöùu heä thoáng canh taùc •Nghiãncæïuhãû thäúng canh taïc (NCHTCT) laì mäüt pp n/c vaì PTNN nhçn toaìnbäü näng traûilaì mäüttäøng thãø hãû thäúng, trong âoï con ngæåìi (näng dán) laì trung tám.@ NCHTCT táûp trung vaìo nhæîng mäúiliãnhãû häù tæång, phuû thuäücgiæîa mäi træåìng tæû nhiãn vaì con ngæåìi, giæîa nhæîng thaình pháöncáúutaûohãû thäúng trong táöm kiãømsoaïtcuía näng häü vaì caïch thæïcmaì nhæîng thaình pháönnaìytaïcâäüng qua laûivåïicaïcyãúutäú váûtlyï, sinh hoüc, vaì kinh tãú xaî häüi ngoaìitáömkiãømsoaïtcuía näng häü. (Shaner et al., 1982)
3.1 Muïc tieâu nghieân cöùu HTCT • - Boá trí canh taùc hôïp lyù; • - Bieän phaùp kyõ thuaät thích hôïp; • - Hieäu quaû kinh teá; • - vaø phaùt trieån beàn vöõng.
3.2 Ñaëc ñieåm cuûa NC-PT HTCT Ñònh höôùng theo noâng daân (Farmer-oriented) Ñònh höôùng theo heä thoáng(systems-oriented) PP giaûi quyeát khoù khaên (problem-solving approach) NC lieân ngaønh (interdisciplinary research) Boå sung chöù khoâng thay theá n/c khaùc Laáy n/c treân ñoàng ruoäng laøm trung taâm Cung caáp phaûn hoài töø noâng daân (farmers’ feedback)
4. Heä thoáng noâng nghieäp beàn vöõng • 4.1 Giôùi thieäu • * Söï tieáp tuïc phaù röøng do khai thaùc goã böøa baõi, MR du canh du cö, ñoát nöông laøm raãy. • * OÂ nhieãm moâi tröôøng ñaát, nguoàn nöôùc vaø khoâng khí vôùi caùc chaát thaûi coâng nghieäp daïng raén vaø loûng vaø caùc chaát thaûi noâng nghieäp. • * FAO (1998) cho thaáy bình quaân 31,4 % toång dieän tích ñaát cuûa caùc nöôùc Ñoâng nam AÙ ñaõ bò thoaùi hoaù, vieäc phuïc hoài caùc vuøng ñaát naøy ?
Quoác gia Toång dieän tích Ñaát canh taùc caây Ñaát thoaùi hoùa haøng nieân vaø ña nieân dieän (%) dieän (%) tích tích Bangladesh 13.017 9.292 71 989 7.4 Trung Quoác 932.641 96.115 10 280.000 30.0 AÁn ñoä 297.319 168.990 57 148.100 49.8 Indonesia 181.157 21.260 12 43.000 24.0 Thailand 51.089 22.126 43 17.200 33.7 Vietnam 32.549 6.600 20 15.900 48.9 Toaøn theá giôùi 1.710.329 336.089 21 534.734 31.3
• WCED (1987):”Khoâng coù yù nghóa gì khi coá gaéng giaûi quyeát caùc vaán ñeà veà moâi tröôøng – ôû töøng quoác gia – khi khoâng ñaët caùc vaán ñeà naøy trong moät vieãn caûnh roäng hôn mang tính toaøn caàu vaø trong moái quan heä tôùi caùc söï khaùc bieät quoác teá”.
• • 1. Chaïy ñua vuõ trang ñang ngaên caûn söï phaùt trieån • 2. Söï phaùt trieån coâng vaø noâng nghieäp gaây oâ nhieãm . • 3. Khoaûng caùch giöõa caùc quoác gia giaøu vaø ngheøo • 4. Söï gia taêng daân soá nhanh choùng ñang tieâu thuï nhieàu taøi nguyeân hôn. • 5. Möa acid ñang huûy hoaïi caùc caùnh röøng vaø gaây oâ nhieãm nguoàn nöôùc. • 6. Naïn phaù röøng treân qui moâ lôùn gaây ra luõ luït traàm troïng. • 7. Hieän töôïng sa maïc hoùa ñang thu heïp caùc dieän tích ñaát maøu mô õ • 8. Gaùnh naëng nôï naàn cuõng gaây ra caùc vaán ñeà moâi tröôøng • 9. Hôn 1 tyû ngöôøi ngheøo vaø suy dinh döôõng treân toaøn theá giôùi (1999)
hai vaán ñeà • aûnh höôûng chung ñeán traùi ñaát laø: •(a)hieän töôïng suy giaûm lôùp ozon bao quanh traùi ñaát, vaø •(b) hieäu öùng nhaø kính
4.2. Phaùt trieån beàn vöõng • EX: Ban dat • WCED: phaùt trieån beàn vöõng laø ñaït ñöôïc nhöõng nhu caàu vaø nguyeän voïng cuûa nhaân loaïi maø khoâng phaûi hy sinh khaû naêng cuûa nhöõng theá heä töông lai cuõng ñaït ñöôïc caùc nhu caàu vaø mong ñôïi cuûa hoï.
• FAO (laõnh vöïc noâng nghieäp, laâm nghieäp vaø thuûy saûn) • Phaùt trieån beàn vöõng baûo toàn taøi nguyeân ñaát, nöôùc, caùc nguoàn gen thöïc vaø ñoäng vaät, vaø mang thuoäc tính khoâng phaù huûy moâi tröôøng, ñuùng ñaén veà maët kyõ thuaät, coù hieäu quaû kinh teá vaø chaáp nhaän ñöôïc veà maët xaõ hoäi.
THÃTHÃÚ ÚNANAÌOÌO LALAÌ Ì BÃBÃÖNÖN VÆVÆÎNGÎNG Hiãûu quaí sinh hoüc Hiãûu quaí mäi træåìng Hiãûu quaí kinh tãú- xa hoi BÃÖN VÆÎNG ÅÍ ÂÁY DA ?
4.3. Caùc nguyeân taéc chính cuûa phaùt trieån beàn vöõng • Beàn vöõng veà • sinh thaùi • • • • Khaû thi veà Coâng baèng giöõa • kinh teá caùc theá heä
4.4. Caùc nguyeân taéc höôùng daãn cho phaùt trieån beàn vöõng • (1) Quan taâm ñeán vieäc thoûa maõn nhu caàu cuûa caû theá heä • hieän nay vaø töông lai. • (2) Thu hoaïch lôïi töùc toát hôn laø duøng voán cuûa nguoàn taøi • nguyeân töï nhieân. Söû duïng vöøa baèng nguoàn taøi nguyeân coù theå taùi taïo • (3) Duy trì caùc chöùc naêng heä thoáng sinh thaùi quan troïng • trong moãi hoaït ñoäng phaùt trieån. • (4) Quan taâm ñeán söï coâng baèng cuûa moïi ngöôøi trong • vieäc tieáp caän vôùi taøi nguyeân töï nhieân. • (5) Söû duïng caùc thu nhaäp coù ñöôïc töø vieäc söû duïng lại caùc • nguoàn taøi nguyeân khoâng theå thay theá
• (6) Quan taâm ñeán hieäu quaû söû duïng taøi nguyeân • (7) Quan taâm ñeán vieäc khoâng vöôït quaù khaû naêng mang • (carrying capacity) cuûa heä thoáng töï nhieân. • (8) Khuyeán khích söï tham gia cuûa ngöôøi daân • (9) AÙp duïng caùch tieáp caän höôùng veà heä thoáng vaø coù quan • ñieåm toång hôïp trong caùc phaân tích • (10) Thöøa nhaän raèng ngheøo khoå laø nguyeân nhaân vaø laø • haäu quaû cuûa suy thoaùi moâi tröøông.
5. KHAÙI NIEÄM VEÀ NOÂNG NGHIEÄP BEÀN VÖÕNG • 5.1 Giôùi thieäu • • SAÊN BAÉT, HAÙI LÖÔÏM • TROÀNG CAÂY • SÖÛ DUÏNG CAØY/CUOÁC • CANH TAÙC COÄNG ÑOÀNG • SÔÛ HÖÕU CAÙ NHAÂN • NOÂNG NGHIEÄP COÅ TRUYEÀN • NOÂNG NGHIEÄP THÖÔNG MAÏI • NOÂNG NGHIEÄP HIEÄN ÑAÏI • NOÂNG NGHIEÄP BEÀN VÖÕNG
NOÂNG NGHIEÄP BEÀN VÖÕNG • Canh taùc töï nhieân (Natural farming) • Canh taùc khoâng hoùa chaát (Organic Farming) • Noâng nghieäp ít nhaäp lieäu beân ngoaøi • Canh taùc toång hôïp (Integrated Farming) • Coâng ngheä sinh hoïc (Biotechnology) • Hinh Cali-Changmai
5.2 Noâng nghieäp beàn vöõng • CGIAR (1988), nghieäp beàn vöõng laø "söï quaûn lyù caùc nguoàn taøi nguyeân cho noâng nghieäp ñeå thoûa maûn caùc nhu caàu ñang thay ñoåi cuûa con ngöôøi, trong khi duy trì vaø naâng cao chaát löôïng cuûa moâi tröôøng vaø baûo toàn caùc nguoàn taøi nguyeân töï nhieân ".
@ Muïc tieâu cuûa nghieân cöùu phaùt trieån HTCT @ Muïc ích cuûa noâng nghieäp beàn vöõng: • (1) gia taêng khaû naêng saûn xuaát vaø thu nhaäp cuûa caùc coäng ñoàng. • (2) naâng cao söï oån ñònh vaø beàn vöõng cuûa heä thoáng qua vieäc baûo toàn taøi nguyeân ñaát ñai , nöôùc, rừng ', sinh vaät vaø döôõng chaát. • (3) gia taêng söï coâng baèng.
@ ñaëc tính moät heä thoáng noâng nghieäp beàn vöõng • söùc saûn xuaát cao vaø oån ñònh. • söû duïng moät caùch hôïp lyù caùc nguoàn taøi nguyeân töï nhieân ñeå baûo toàn vaø naâng cao chaát löôïng cuûa moâi tröôøng. • naâng cao chaát löôïng ñôøi soáng • coâng baèng giöõa caùc theá heä. • naâng cao khaû naêng thaønh töïu kinh teá cuûa saûn xuaát noâng nghieäp. • yeåm trôï caùc heä thoáng sinh thaùi khaùc bò aûnh höôûng bôûi caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp.
@ bieän phaùp kyõ thuaät söû duïng trong heä thoáng noâng nghieäp beàn vöõng • giaûm vaø tieán tôùi khoâng söû duïng hoaù chaát baûo veä thöïc vaät • giaûm vaø tieán tôùi khoâng söû duïng hoùa chaát dieät coû • taêng cöôøng ña daïng sinh hoïc • giaûm hay söû duïng hôïp lyù caùc loaïi phaân boùn hoùa hoïc
• SÖÏ THÍCH HÔÏP CUÛA CAÙC BIEÄN PHAÙP KYÕ THUAÄT • * ÑIEÀU KIEÄN TÖÏ NHIEÂN • (ñaát, nöôùc, khí haäu, ) * ÑIEÀU KIEÄN VAÊN HOAÙ – XAÕ HOÄI • (lao ñoäng, taäp quaùn ) • * YEÁU TOÁ KINH TEÁ • (chi phí - lôïi nhuaän) • • * NOÂNG DAÂN
6. Cáccách tiếpcận trong nghiên cứu hệ thống canh tác • 6.1 Tiếpcận nghiên cứutruyềnthống (conventional research approach) – Đơn ngành –HànlâmtạicácViệntrường, trạmtrạin/c –Tiếpcậntừ trên xuống • 6.2 Tiếpcận nghiên cứumới
Tiãúp cáûn truyền thống tæì trãn xuäúng (Top down) • Tiãúp cáûn “tæì trãn xuäúng” laì caïch tiãúp cáûn tæì ngoaìi HTCT âáøy vaìo hãû thäúng canh taïc. • Khäng coï sæû tham gia cuía näng häü tæì HTCT. • Dæûa chuí yãúu vaìo yï thæïc chuí quan cuía ngæåìi tiãúp cáûn. • Ngæåìi tiãúp cáûn coï âiãöu kiãûn vaì nhu cáöu säúng khaïc xa våïi näng häü, nháút laì näng häü ngæåìi dán täüc thiãøu säú.
Box 2: Giống ngô mớilàgiống ngô giành cho nhà giầu Trong mộtlần đi công tác đếnbản Phá sáng (xã Thanh Nưa, Điện Biên Phủ), chúng tôi đã cùng chia vui vớingười dân và cán bộ khuyến nông vì họ vừacómộtvụ ngô bội thu vớigiống ngô mới HQ 2000, mộtgiống ngô có hàm lượng protein cao, nghe nói đượctạora nhằm góp phầncảithiệnbữa ăn hàng ngày củangười nghèo. Giống ngô mớicónăng suấtcaohơnhẳngiống ngô cũ. Ngô đầy ăm ắp trong kho chứacủamỗi nhà. Sáu tháng sau chúng tôi trở lạibản trong mộtlần công tác khác, dân bản đãbuồn bã nói với chúng tôi: Dự án phát triểngiống ngô mới đãgiúphọ bội thu ngoài đồng, nhưng giống ngô mớilạilàmhọ bị mất mùa trong nhà, vì sau vài tháng bảoquản, ngô trong kho đãbị mọtgầnhết, bán không ai mua, làm mèn mén cũng không được; giống ngô củahọ không dễ bị mọt như thế. Mộtngườiphụ nữ H’Mông nhậnxét: Giống ngô mớilà giống ngô giành cho nhà giầu, họ cầnsảnlượng cao để bán ngô ngay sau khi thu hoạch để lấytiền mua xe Minsk còn nhà nghèo cần ngô làm mèn mén thì cứ dùng giống ngô củangườiMèotathôi! (Nguồn: Trần Đức Viên 2003)
Nguyên nhân thấtbạido TC từ trên • Những nghiên cứukỹ thuật đơnngành không phù hợp nguồnlực nông dân. • giảiphápkỹ thuậtgiớithiệu cho nông dân được nc trong những điềukiệnthuậnlợirất khác với điềukiệntự nhiên, kinh tế, xã hội của nông dân. • Thay đổimôitrường tự nhiên và kinh tế xã hộitrongvùng và tiểuvùng của nông dân ít đượcchú ý đến trong các nghiên cứu. • Cácnhà khoa họcthường chưahiểumộtcách rõ ràng về hoàncảnh, nguồnlựcvà những vấn đề của nông dân.
3.2 Tiếpcận nghiên cứumới •Tiếpcận trung gian •Tiếpcận hai chiều •Tiếpcậntừ dưới •Tiếpcậnhệ thống canh tác
TIÃÚP CÁÛN TRUNG GIAN • Tiãúp cáûn tæì ngoaìi âáøy vaìo hãû thäúng canh taïc. • Khäng coï sæû tham gia cuía näng häü • Âàût nàûng quyãön låüi quäúc gia, quäúc tãú hån laì ngæåìi træûc tiãúp hæåíng thuû trong HTCT. • Tiãúp cáûn laì nhoïm chuyãn gia coï chuyãn män sáu vaì am hiãøu.
• Khäng phuì håüp thæûc tãú vaì nguäön læûc cuía näng häü • Khi thiãút láûp kãú hoaûch cho mäüt HTCT naìo âoï, thæåìng khäng tham khaío hay chè thàm doì våïi mäüt tyí troüng nhoí yï kiãún cuía ngæåìi dán.
TIÃÚP CÁÛN THEO HAI CHIÃÖU • Tiãúp cáûn tæì trãn xuäúng theo nhæîng hãû thäúng âiãöu haình bãn trãn vaì kãút håüp tæì dæåïi lãn dæûa vaìo nhu cáöu thæûc tãú cuía ngæåìi dán. • Xáy dæûng vaì phaït triãøn HTCT dæûa vaìo phán têch cuía ngæåìi tiãúp cáûn trãn cå såí tham khaío näng häü. • Coï sæû tham gia têch cæûc cuía näng häü tæì HTCT
TIÃÚP CÁÛN TÆÌ DÆÅÏI @ Tiãúp cáûn tæì dæåïi lãn laì caïch tiãúp cáûn tæì trong HTCT @ Coï sæû tham gia têch cæûc, chuí âäüng cuía näng häü tæì HTCT. @ Dæûa chuí yãúu vaìo kiãún thæïc baín âëa vaì kinh nghiãûm saín xuáút cuía näng häü vaì cäüng âäöng. @ Ngæåìi tiãúp cáûn coï âiãöu kiãûn vaì nhu cáöu säúng khäng giäúng våïi näng häü nhæng âäöng caím vaì am hiãøu hoü @ Phuì håüp thæûc tãú vaì nguäön læûc cuía näng häü.
TIÃÚP CÁÛN HÃÛ THÄÚNG CANH TAÏC • Tiãúp cáûn tæì dæåïi lãn, âàût näng häü trong mäüt hãû thäúng nháút âënh. • Xem xeït caïc thaình pháön cuía HTCT vaì mäúi taïc âäüng, chuï yï âiãøm maûnh cuía näng häü. • Coï sæû tham gia têch cæûc, chuí âäüng cuía näng häü tæì HTCT. • Dæûa chuí yãúu vaìo kiãún thæïc baín âëa vaì kinh nghiãûm saín xuáút cuía näng häü vaì cäüng âäöng. • Ngæåìi tiãúp cáûn coï âiãöu kiãûn vaì nhu cáöu säúng khäng giäúng våïi näng häü nhæng âäöng caím vaì am hiãøu hoü • Phuì håüp thæûc tãú vaì nguäön læûc cuía näng häü.
2.2. CÁCCÁC QUAN QUAN ĐĐIIỂỂMM VÀVÀ PP PP NGHIÊNNGHIÊN CCỨỨUHUHỆỆTHTHỐỐNGNG 2.12.1 Quan Quanđđiiểểmm v vĩĩmômô (Macro) (Macro) 2.22.2 Quan Quanđđiiểểmm vi vi mô mô (Micro) (Micro) 2.32.3 Quan Quanđđiiểểmm ti tiếếpp c cậậnn h hệệththốốngng 3.13.1 Ph Phươươngng pháp pháp mô mô hình hình hoá hoá 3.23.2 Ph Phươươngng pháp pháp h hộộpp đ đenen (Black (Black box) box) 3.33.3 Các Các ph phươươngng pháp pháp t tổổchchứứchchệệththốốngng 2.72.7 Các Cácđặđặcc tính tính c củủamamộộtt h hệệththốốngng
2.12.1 QuanQuan âiãâiãømøm vévé mä mä âãø nguyãn âäúi tæåüng nghiãn cæïu laì mäüt hãû thäúng hoàûc chia thaình vaìi hãû phuû, nghiãn cæïu nhæîng neït täøng quaït nháút vaì nhæîng mäúi quan hãû chuí yãúu nháút tæì âoï âiãöu khiãøn hãû thäúng. Nghiãn cæïu theo quan âiãøm vé mä chuï yï • Mäi træåìng cuía hãû thäúng laì gç ? • Âáöu vaìo, âáöu ra cuía hãû thäúng laì gç ? • Muûc tiãu cuía hãû thäúng
2.22.2 QuanQuan âiãâiãømøm vivi mämä Laì chia âäúi tæåüng nghiãn cæïu ra tæìng hãû thäúng nhoí, tæìng pháön tæí räöi phán têch baín cháút vaì mäúi quan hãû giæîa caïc phán tæí. Nghiãn cæïu theo quan âiãøm vi mä chuï yï: Pháön tæí cuía hãû thäúng laì gç vaì coï bao nhiãu ? Cáúu truïc cuía hãû thäúng nhæ thãú naìo ? Muûc tiãu cuía hãû thäúng laì gç ?
2.32.3 QuanQuan âiãâiãømøm tiãtiãúpúp cácáûnûn hãhãû ûthäthäúngúng Laì âàût âäúi tæåüng trong mäüt hãû thäúng nháút âënh âãø nghiãn cæïu. @ Nghiãn cæïu caïc pháön tæí vaì mäúi quan hãû cuía chuïng, âàûc biãût chuï troüng thuäüc tênh måïi (tênh träüi) xuáút hiãûn @ Âàût hãû thäúng nghiãn cæïu trong mäi træåìng cuía noï. Xem xeït tæång taïc giæîa hãû thäúng våïi mäi træåìng. @ Xaïc âënh caïc mæïc cáúu truïc, thæï báûc @ Hãû thäúng thæåìng hæîu âêch do âoï coï thãø âiãöu khiãøn âãø âaût muûc âêch âaî âënh. @ Hãû thäúng luän âa cáúu truïc. Vç váûy phaíi nghiãn cæïu nhiãöu goïc âäü vaì kãút håüp laûi
3 Phöông phaùp luaän nghieân cöùu heä thoáng • Xaùc ñònh ñöôïc ranh giôí ñeå bieát ñöôïc ñaàu vaøo ñaàu ra • Coù caùi nhìn bieän chöùng – toång theå – thaønh phaàn, – phaân tích – toång hôïp • Ña ngaønh - lieân ngaønh (group?)
3.1 Phương pháp mô hình hoá •Môphỏng lại các đặttrưng cơ bảncủaHT bằng kinh nghiệm, nhậnthức và công cụ khoa học. •Dựa vào mô hình này để kếtluậnvàđiều khiểnhệ thống
3.2 Phương pháp hộp đen •Người n/c không biếtcấutrúcbêntrongcủa nó •Quantâmđầuvào, đầuracủahệ thống •2 HT cóđầuvàovàđầura, phản ứng với môi trường như nhau thì đượcxemlàgiống nhau • Đơngiảnhoábằng mô hình mô phỏng mối quan hệđầuvàovàđầuralàđủ.
3.3 Các phương pháp tổ chứchệ thống •Ghépnốitiếpcácphầntử củahệ thống • Ghép song song •Ghépphảnhối
ChuongChuong 44 PHPHƯƠƯƠNGNG PHPHÁÁPP NGHIÊNNGHIÊN CCỨỨUU HTCTHTCT •Tiến trình nghiên cứuvàpháttriển HTCT bao gồm6 bước 1, Chọn vùng chiếnlượcvàđiểmnghiêncứu; 2, Mô tảđiểmvànhậnbiết khó khăn, trở ngại; 3, Đặtgiả thuyếtvàthiếtkế thí nghiệm; 4, Thử nghiệmnhững hợpphầnkỹ thuật; 5, Sảnxuấtthử và đánh giá; 6, Đưarasảnxuất đạitrà.
Ai tham gia ở moãi giai ñoaïn ? • Nhaø khoa hoïc 1- 4 •Nhaøkhuyeán noâng 1- 6 • Noâng daân 1- 6 • Moät tieán trình thöïc teá.
I. Chọnvùngchiếnlượcvàđiểm nghiên cứu • Choïn vuøng (tỉnh/huyện) – Ñaïi dieän vuøng coù “vaán ñeà” – Coù khaû naêng phoå trieån dieän roäng • Choïn ñieåm (xa/thon) • Phải tiêu biểuvàđạidiện cho vùng nghiên cứu; • Dễ dàng đilại; • Gần trạmtrại thí nghiệm; • Được nông dân, chính quyềnvàcơ quan nghiên cứu đồng tình ủng hộ. Ex cay Soi/vacano
II. Mô tảđiểmnghiêncứu (Chẩn đoán) •Môtảđiểm rõ ràng và hệ thống hoá tốt dễ nhậnra những vấn đề cần nghiên cứu •Số liệumôtảđiểm liên tục “mới” đếngiaiđoạn4 • Cung cấp thông tin ban đầu để lậpkế hoạch (second database) •Môtả nhanh về hoàn cảnh nông dân và HTCT h/tại •Bámsátkhókhăn đã đượcnhậnraqua môtả tổng quát điểmnghiêncứu • Cung cấpsố liệuban đầu để làm nềntảng so sánh, đánh giá sự biến đổiHTCT
III. Đặtgiả thuyếtvàthiếtkế thí nghiệm (viếttoathuốc) •Thiếtkế thí nghiệm thành phầnkỹ thuật trên đồng ruộng của nông dân để so sánh vớikỹ thuật canh tác hiệntạicủa nông dân; • Đưarachương trình nghiên cứu phát triển, hoàn hảo để thựchiệnhàngnăm.
Chương trình nghiên cứuhàngnămbaogồm: • Thử nghiệm mô hình canh tác; • thử nghiệm thành phầnkỹ thuật do người nghiên cứuquảnlý; • đánh giá những mô hình canh tác củanôngdân; • tiếptụccôngtácmô tảđiểm; và • nhậnracáckhókhăn đặcbiệtkhácđể nghiên cứu.
•Ngoàira, cầnxemxétkhả năng tham gia nghiên cứuvàchấpnhậnthựchiệnmôhìnhvới các tiêu chuẩnsau: • Khả thi về mặtsinhhọc, tương hợpgiữa các hệ thống phụ trong HTCT; • Tính tương hợpvớicơ sở hạ tầng tại điểmn/c; • Mang lạihiệuquả kinh tế; và • Khả năng chấpnhậnvề mặt tậpquánvàxãhội.
Chọnnôngdânthamgia • Nông dân đượcchọnphảicóuy tín và đại diện cho nông hộ nơi nghiên cứu(về tài nguyên và HTCT chính); • Nông dân phải có thu nhậpchủ yếu là do hoạt động sảnxuất trong hệ thống; • Nông dân tự nguyện và sẵnsànghợp tác.
IV. Thử nghiệm các hợpphầnkỹ thuật trong HTCT (điềutrị) • Thử nghiệmcảitiếnmôhìnhcanh tác hiện tại; • Thử nghiệm đưa thêm thành phần kỹ thuật và đánh giá; • Thử nghiệm do người nghiên cứuquảnlý.
V. Sảnxuấtthử và đánh giá (nhiềucon bệnh) • Thử nghiệm nhiều điểm trong vùng nghiên cứuvàcóđánh giá; • Đưarachương trình sảnxuấtthử.
VI. Kiếnnghị sảnxuất đạitrà •Hợptácvới khuyến nông và các dịch vụ khác như bank, đại lý để nông dân áp dụng HTCT mới. •kiếnnghịđịaphương đề rachínhsáchthíchhợp nhằmthúcđẩy HTCT mới • đánh giá đầy đủ qua sự gia tăng sảnxuất nông nghiệp, hiệuquả kinh tế củacácgiảipháphoặc mô hình canh tác mớivàđờisống cộng đồng địa phương.
MÔMÔ TTẢẢ ĐĐIIỂỂMM NGHIÊNNGHIÊN CCỨỨUU HHỆỆ THTHỐỐNGNG CANHCANH TTÁÁCC •Môtảđiểm nghiên cứuHTCT làmột tiến trình công phu •Việcmôtảđiểmcần lặp đilặplại từ bắt đầu chọn điểm đếnthiếtkế kỹ thuật.
I. Ý nghĩacủaviệcmôtảđiểmnghiêncứu • Cung cấp thông tin giúp nhóm nghiên cứu hiểurõ về HTCT hiệntạivàhoàncảnh nông dân, • Phát hiệnmôhìnhtốt củamột vài nông dân có thể áp dụng cho những nông dân khác, • Có thông tin để hoạch định thí nghiệm trên đồng ruộng, và chọn nông dân hợp tác nghiên cứu, • Tạo cơ sở cho việcphổ biến các kếtquả nghiên cứurasảnxuất, mở rộng đếnnhững vùng có điều kiệntương tự.
II. Tiếntrìnhmôtảđiểm nghiên cứu • 2.1.Phân biệthaitiếntrình • Mô tả sơ khởi điểmnghiêncứu: áp dụng phương pháp đánh giá nông thôn có sự tham gia củangười dân (RRA?, PRA = Paticipatory Rural Appraisal), • Mô tảđầy đủ điểmnghiêncứu: dữ liệutừ mô tả sơ khởicùngcáckhảosátsâutại điểm trong giai đoạnsauđể có hình ảnh đầy đủ, chính xác hơn đáp ứng yêu cầu cao hơn trong nghiên cứu.
2.1.1. Mô tả sơ khởi điểmng/cứuHTCT • Nhìn tổng quát điểmnghiêncứu • Phân chia thành những vùng có điềukiệnsinh thái nông nghiệp tương tự, ST-NV tương đồng. • Chẩn đoán và xác định những khó khăn • Đánh giá mức độ các khó khăn. Mứcnghiêm trọng (severity), Tầnsuấtxảyra(frequency), mức độ phổ biến (prevalence)
2.1.2. Mô tảđầy đủ điểm nghiên cứu • 1. Đi dã ngoại, quan sát trựctiếp; phỏng vấnnhững người am hiểu, các cấp lãnh đạo; tậndụng những nguồn thông tin khác để có cái nhìn tổng quát vềđiểm nghiên cứu. •2. Phác thảoramộttập questionnaire tuỳ thuộcvàomục đích củacuộc điềutra. • 3. Thựchiệncuộcphỏng vấnthửđểkiểmchứng: thựchiện phương pháp KIP (key informant panel = những ngườiam hiểu cung cấp tin) song song vớiphỏng vấnthử • 4. Sửachữalạichi tiết trong tậpcâuhỏichophùhợpvới điềukiệnthựctế tại địaphương (nội dung, cấutrúc, thứ tự câu hỏi, thuậtngữ, đơnvịđolường, các từ ngữđịa phương)
2.1.2. Mô tảđầy đủ điểm nghiên cứu • 4. Thựchiệncuộcphỏng vấnchínhthức • 5. Hiệuchỉnh, tính toán, xử lý các dữ kiệnthuthập được sau cuộcphỏng vấn • 6. Trình bày các kếtquả sơ khởitrước nhóm n/c • 7. Trình bày kếtquả và thu nhậnphảnánhcủa nông dân về các số liệuthuđược.
2.1.2. Mô tảđầy đủ điểmnghiêncứu •8. Hiệuchỉnh và viết báo cáo chính thứcvề kết quả mô tảđiểm. • 9. Xác định lạinhững khó khăn, trở ngại trong sản xuấthiệntại, những triểnvọng trong tương lai bằng các dữ kiệnvừathuthập đượcqua cuộc điều tra. •10. Thiếtlậpcácgiả thuyếtvànhững hướng thực hiện thí nghiệmtrênđồng ruộng.
2.2. Phương pháp mô tảđiểmnghiêncứu 2.2.1. Thu thập thông tin không qua phỏng vấn •Dữ kiệnthứ cấp, kể cả kếtquả nghiên cứutrước, •Tìmhiểu, quan sát trựctiếp, hoặc đo đạctrựctiếp. 2.2.2. Thu thập thông tin bằng hình thứcphỏng vấn -Phỏng vấnnhững ngườiam hiểunhất - Phỏng vấn bán chính thức từng nông dân, hoặc nhóm nông dân -Phỏng vấn chính thức nông dân -Thảo luận nhóm -Sơ đồ NHÂN - QUẢ - Phân tích SWOT
• 2.2.3. Phân tích theo không gian (spatial analysis) •Bản đồ mặtcắt, •Sơ đồ mô tả hoạt động sảnxuất của nông hộ vớinhững mốitương quan giữacácsản phẩmvàphụ phẩmcủamỗihoạt động sản xuất.
2.2.4. Phân tích theo thời gian (temporal analysis) •Lịch thờivụ (bố trí cây trồng, vật nuôi), •Lịch diễnbiếncácyếutố khí tượng, thuỷ văn, •Lịch diễnbiếnmức độ cung cấp về thựcphẩm, thức ăngiasúc, •Lịch diễnbiếnmức độ/nhu cầulaođộng, tiềnmặt, •Lịch diễnbiếnmức độ xuấthiệncủatừng loạisâu bệnh, dịch bệnh. 2.2.5. Phân tích dòng tài nguyên (resource flow analysis) • Luân chuyểntiềnmặt/dòng vậtchất đầutư nguyên vậtliệu, vậttư cho sảnxuất, dòng nhu cầulaođôg 2.2.6. Phân tích yếutố quyết định (decision analysis) Yếu tố nào, ai quyết định?
III. Mộtsố phương pháp mô tảđiểmthôngdụng 3.1. Các phương pháp không qua hình thức phỏng vấn 3.2. Các phương pháp phỏng vấn
3.1. Các phương pháp không qua hình thứcphỏng vấn 3.1.1. Tham khảokếtquả những nghiên cứutrước 3.1.2. Tham khảocácdữ liệuthứ cấpkhác 3.1.3. Quan sát trựctiếp 3.1.4. Đo đạctrựctiếp
3.2. Các phương pháp phỏng vấn •Phỏng vấn chính thức dùng phiếu điều tra ?? •Phỏng vấn bán chính thứcdùngbảng kê các câu hỏichủ chốt (checklist) • Có 4 phương pháp điềutravớicácđốitượng khác nhau: •Phỏng vấnnhững ngườiam hiểu •Phỏng vấn bán chính thức cá nhân nông dân; •Phỏng vấnnhómnôngdân; •Phỏng vấnchínhthứccánhânnôngdân.
Thảoluận nhóm: Các bạn thiếtkế mộtbản câu hỏi điều tra chính thứchệ thống canh tác củamột nông hộ. Nhóm 1: Nông nghiệp Nhóm 2: Khuyến nông-PTNT Nhóm 3: Tín dụng-ngân hàng
Thảo luận nhóm: •SƠ ĐỒ NHÂN - QUẢ • PHÂN TÍCH SWOT (Trength Weakness Opportunity Threat)
ChChươươngng 66 PHÂNPHÂN TTÍÍCHCH KINHKINH TTẾẾ TRONGTRONG NGHIÊNNGHIÊN CCỨỨUU HTCTHTCT • Số liệucầnthiếtchoviệc đánh giá hiệuquả kinh tế • Những loạisố liệuchủ yếu Chi phí lao động Hao phí năng lượng Hao phí vậttư Sảnphẩm Giá cả
Giá cả • Giá cốđịnh (constant price), giá mộtnămnàođólàm gốc • Phí cơ hội (opportunity cost) là các giá trị củatài nguyên theo cách sử dụng tốtnhất ở dạng khác (làm thuê?) • Phân nhóm giá (Vay lúa non) – Giá sảnphẩm: –bán, sử dụng giá trên đồng (field price of output), là giá thị trường trừđi chi phí sau thu hoạch. –tiêuthụ, sử dụng giá cơ hộitrênđồng (opportunity field price of output), nghĩalàgiá mà nông dân phảitrả nếuhọ phảimuasảnphẩmnày
• Lãi suất. Có 2 khía cạnh cầnxemxét – Mứclãisuất – Thời gian tính lãi suất • Chi phí năng lượng, thiếtbị – Chi phí máy móc – Lao động sử dụng máy
Tiềncông • Tiền công nông nghiệpchuẩn (standard agricultural wage), là giá tiền công cốđịnh, không thay đổi theo mùa vụ hay theo công việc, giớitính. • Tiền công công việc (task wage) là loạitiền công thay đổi theo công việcnhưng lại ổn định theo mùa vụ. • Tiềncôngmùavụ (seasonal wage) thay đổitheo tháng và có thể theo giớitínhnhưng lại không thay đổitheoloạicôngviệc. • Tiền công công việc theo mùa vụ (seasonal task wage) là loạitiềncôngphổ biếnnhất, thay đổi theo loạicôngviệc, theo tháng và theo giới.
Phân tích kinh tế trong nghiên cứuHTCT 1. Phân tích kinh tế từng phần (Partial budgeting and marginal analysis) 2. Phân tích kinh toàn phần (Enterprise budgeting analysis)
1. Phân tích kinh tế từng phần •Mục tiêu nhằmgiải quyếtvấn đề hiệuquả kinh tế của kỹ thuậtmới • ướclương sự thay đổi chi phí và lơinhuận củamộtyếutố kỹ thuậttronghệ thống •xácđịnh rõ tấtcả các phần đạt đươcvàphần mất đi khi đưa thành phầnkỹ thuậtmớivào sảnxuất.
* Liệt kê các chi phí đầutư tăng * Vớitừng cặpnghiệmthức, đolường sự tăng chi phí và lợinhuận @ Tính tỉ lệ biên tế lợi nhuận/đầutư (MRR = marginal rate of return) MRR = (Mứctăng lợi nhuận/mứctăng chi phí) x 100 MRR = 50-100%
2. Phân tích kinh tế toàn phần •trường hơp nhiềuloạicâytrồng, mô hình cây trồng trong nămhoặckếthợpgiữacâytrồng và vật nuôi trong toàn bộ hệ thống • so sánh hiệuquả kinh tế của mô hình canh tác mới so với mô hình canh tác hiệntại của nông dân •yêucầu hai mô hình phải cùng chung điều kiện sinh thái nông nghiệp.
•Hoạch toán toàn phầngiúpphân tích yếutố nào của chi phí ảnh hưởng đếnmức độ thu nhậpcủamôhìnhcanhtác, để từđóxemxét các giải pháp kỹ thuật làm giảm chi phí sản xuất. •phương pháp phân tích này còn đượcgọilà phân tích chi phí và lợinhuận (cost-benefit analysis).
Các khái niệmvề chi phí và lơinhuận • Chi phí biến động (variable costs). gồm các chi phí nông dân phảitrả bằng tiềnmặt để thựchiệnsảnxuất, như mua vậttư, mướn lao động, thủylơi phí, thuếđất, • Chi phí khấuhaotàisảncốđịnh (fixed costs).
• Chi phí cơ hội (opportunity costs), chi phí như lao động gia đình, giá trị lãi suất củatiền đầutư so vớigởi ngân hàng • Tổng chi phí biến động (total variable costs -TVC). Tổng chi phí biến động là tổng số các tích (lượng đầutư x giá tương ứng củatừng đầutư).
• Tổng thu nhập (gross returns -GR) là giá trị củatổng sảnlượng sảnxuất được(= mứcsảnxuất x giá sảnphẩm), cả các sảnphẩmphụ •Hạch toán kinh tế toàn phần(RAVCs)
Hạch toán kinh tế toàn phần (RAVCs - Returns About Variable Cost) RAVC = GR – TVC = Tổng thu nhập-Tổng chi phí biến động Để nông dân có thể chấpnhậnkỹ thuậtmới RAVCn ≥ RAVCf RAVCn > RAVCf của nông dân ít nhất 30% để kích thích nông dân áp dụng kỹ thuậtmới (RAVCn = 1,3 RAVCf).
Tỷ suất lợi nhuận biên (MBCR - Marginal benefit cost ratio) Tổng thu n - tổng thu f • MBCR = Tổng chi n - tổng chi f MBCR >= 1 Nông dân dễ chấpnhận
THIẾTKẾ NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN KỸ THUẬT
• Ýnghĩa giai đoạn thiết kế nghiên cứu thành phần kỹ thuật • •Thiết kế nghiên cứu thành phần kỹ thuật phải phù hợp với nguồn lưc •kết quả đạt được sẽứng dụng trong vùng nghiên cứu và những vùng tương tự • • Sự cần thiết chọn lọc thành phần kỹ thuật
Tiêu chuẩn chọn lưa giải pháp kỹ thuật • Tầm quan trọng của trở ngại • • 3 tiêu chuẩn • tính nghiêm ngặt của trở ngại, • tần suất xảy ra, • và mức độ phổ biến ở vùng nghiên cứu
2.2. Tính khả thi của giải pháp kỹ thuật • Có 4 tiêu chuẩn • * Tính khả thi về sinh học (biological feasibility) •yêu cầu sinh thái của một loại cây trồng, vật nuôi phải phù hợp với điều kiện tự nhiên •Năng suất cây trồng, vật nuôi cao, ổn định và bền vững • * Hiệu quả kinh tế (economic viability) • * Tính khả thi/tương thích về mặt kỹ thuật (technical feasibility / compatibility) • *Khả năng chấp nhận về văn hoá-xã hội (social & cultural acceptability)
• 2.3.Thời gian và chi phí nghiên cứu • 2.4.Dễ dàng đưa kết quả ra diện rộng • Improved SALT, new SALT • 2.5. Thoả mãn mục tiêu nhà nước đặt ra • 2.6. Tôn trọng quyền lợi và mục tiêu của nông dân
III. Các bước chọn giải pháp kỹ thuật nghiên cứu • 3.1. Liệt kê và xếp loại những trở ngại về thu nhập và sản xuất • 3.2. Liệt kê các giải pháp kỹ thuật khả thi • 3.3. Chọn các giải pháp kỹ thuật • 3.4. Xem xét về thời gian và chi phí nghiên cứu • 3.5. Đánh giá giải pháp kỹ thuật theo mục tiêu của nhà nước • 3.6. Thu thập thông tin phản hồi từ nông dân • 3.7. Đưa ra thứ tư ưu tiên cho việc nghiên cứu thành phần kỹ thuật