›
›

Bài giảng Lý thuyết và thực tập - Giải phẫu bệnh (Phần 1)

pdf 116 trang hapham 2361
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Lý thuyết và thực tập - Giải phẫu bệnh (Phần 1)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfbai_giang_ly_thuyet_va_thuc_tap_giai_phau_benh.pdf

Nội dung text: Bài giảng Lý thuyết và thực tập - Giải phẫu bệnh (Phần 1)

  1. Chuû nhieäm boä moân : Gs.Ts.Bs. NGUYEÃN SAØO TRUNG Giaûng vieân : Ts.Bs. AÂU NGUYEÄT DIEÄU Ths.Bs. BUØI THÒ HOÀNG KHANG Ths.Bs. HUYØNH NGOÏC LINH Bs. BUØI HUYØNH QUANG MINH Bs.CKII. TRÖÔNG COÂNG PHIEÄT Bs. ÑAËNG HOAØNG ANH THÖ Ths.Bs. NGUYEÃN ÑÌNH TUAÁN CN. LEÂ THÒ THANH HUYEÀN CN. TRIEÄU THÒ XUAÂN THU Böùc töôïng goã nhoû ñöôïc thaáy trong moät tieäm caàm ñoà ôû phoá Bronx thaønh phoá New York, taïc hình nhaø beänh hoïc noåi tieáng ngöôøi Ñöùc Rudolf Virchow, vôùi haøng chöõ "Pathologe ünd am Ende steht der Erfolg !" nghóa laø " Nhaø nghieân cöùu beänh hoïc cuoái cuøng cuõng seõ thaønh coâng !".
  2. MUÏC LUÏC PHAÀN I: LYÙ THUYEÁT GIAÛI PHAÃU BEÄNH ÑAÏI CÖÔNG Chöông 1 GIÔÙI THIEÄU VEÀ MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH 1 Chöông 2 TOÅN THÖÔNG CÔ BAÛN CUÛA TEÁ BAØO VAØ MOÂ 11 Chöông 3 VIEÂM VAØ SÖÛA CHÖÕA 33 Chöông 4 BEÄNH LYÙ U 55 Chöông 5 TOÅN THÖÔNG HUYEÁT QUAÛN - HUYEÁT 97 PHAÀN II: ATLAS - THÖÏC TAÄP GIAÛI PHAÃU BEÄNH 111-166 1. Noát Tophi beänh Goutte 2. Haïch nhieãm carbone 3. Chuyeån saûn gai coå töû cung 4. Nghòch saûn – carcinoâm coå töû cung 5. Vieâm ruoät thöøa caáp 6. Vieâm loeùt da maõn tính 7. Vieâm lao haïch 8. Seïo loài 9. Taêng saûn cuïc tuyeán giaùp 10. Moâ tuyeán tuïy laïc choã 11. U nhuù da 12. U tuyeán oáng ruoät giaø 13. U môõ 14. Carcinoâm teá baøo gai cuûa da 15. Carcinoâm teá baøo gai di caên haïch 16. Carcinoâm tuyeán ruoät giaø 17. Carcinoâm tuyeán ruoät giaø di caên gan 18. Sarcoâm cô trôn di caên gan PHUÏ LUÏC : - Danh saùch muïc tieâu thöïc taäp 167 - Taøi lieäu tham khaûo 169 - Ñieàu kieän thi, thang ñieåm 171
  3. GIAÛI PHAÃU BEÄNH ÑAÏI CÖÔNG
  4. Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 1 GIÔÙI THIEÄU VEÀ MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH Ñoâi doøng veà lòch söû phaùt trieån moân giaûi phaãu beänh Theo nghóa roäng, giaûi phaãu beänh laø moân hoïc nghieân cöùu veà beänh taät, vaø yù nieäm veà beänh taät thì khoâng ngöøng thay ñoåi trong suoát lòch söû phaùt trieån cuûa nhaân loaïi, keå töø khi con ngöôøi baét ñaàu xuaát hieän treân maët ñaát naøy caùch ñaây nöûa trieäu naêm. Vaøo thuôû hoàng hoang, ngöôøi nguyeân thuyû tin raèng beänh taät xaûy ra laø do con ngöôøi ñaõ phaïm phaûi caùc ñieàu caám kî, laøm phaät yù thaàn linh hoaëc bò keû thuø truø eám cho neân ñeå khoûi beänh thì phaûi xöng thuù toäi loãi, thöïc hieän moät soá nghi leã cuùng teá hoaëc tröø taø naøo ñoù; coøn neáu chaúng may bò thöông trong khi saên baét thì chæ bieát chöõa baèng caùch ñaép laù hoaëc le löôõi lieám laùp ! (Hình 1) Hình 1: Ngöôøi nguyeân thuyû soáng trong hang ñoäng, khi bò thöông thì ñöôïc chöõa baèng caùch lieám laùp ! Ngöôøi Ai caäp coå ñaïi ñaõ thöïc hieän haøng trieäu tröôøng hôïp öôùp xaùc maø trong ñoù, caùc noäi taïng ñeàu ñöôïc laáy ra khoûi cô theå ngöôøi cheát, nhöng khoâng coù baát kyø ghi chuù naøo veà quaù trình thöïc hieän vieäc ñoù ñöôïc löu laïi. Ngöôøi Hy laïp coå ñaïi cuõng khoâng coù yù nieäm naøo roõ reät hôn veà nguyeân nhaân vaø cô cheá phaùt sinh beänh taät, ngoaøi moät vaøi quan saùt giaûn ñôn veà caùc veát thöông vaø u böôùu. Moät thaày thuoác Hy laïp coå ñaïi ñöôïc bieát ñeán nhieàu nhaát coù teân laø Hippocrates, ñöôïc xem laø oâng toå cuûa Taây Y; oâng sinh vaøo naêm 460 tröôùc Coâng nguyeân (Tr CN) taïi ñaûo Cos, vuøng Tieåu AÙ. Hippocrates tin raèng con ngöôøi ñöôïc taïo thaønh töø 4 yeáu toá laø khí, nöôùc, löûa, vaø ñaát, töông öùng vôùi 4 loaïi theå dòch trong ngöôøi laø maùu, chaát nhaày, maät vaøng vaø maät ñen; beänh taät laø do söï maát caân baèng cuûa 4 loaïi theå dòch naøy vaø coù taùc ñoäng leân toaøn theå con ngöôøi chöù khoâng rieâng ôû moät cô quan naøo. Laø ngöôøi theo chuû nghóa kinh nghieäm, oâng luoân yeâu caàu caùc hoïc troø phaûi ñaëc bieät chuù troïng ñeán khaâu hoûi beänh vaø thaêm khaùm beänh nhaân ñeå coù bieän phaùp chöõa trò thích hôïp. (Hình 2) Hình 2: Hippocrates ñang chöõa beänh dòch haïch taïi thaønh Athens; moät maûnh giaáy coùi ñöôïc vieát vaøo naêm 275 sau coâng nguyeân, ghi laïi lôøi theà Hippocrates.
  5. Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 2 Trong ñieàu trò, oâng thöïc hieän ñöôïc moät soá thuû thuaät ngoaïi khoa nhö xöû trí veát thöông, naén xöông gaõy, trích maùu, taåy xoå vaø baøo cheá moät soá thuoác coù nguoàn goác töø khoaùng chaát, thaûo moäc vaø ñoäng vaät. Dó nhieân vôùi caùch luaän beänh vaø phöông tieän ñieàu trò nhö vaäy thì coù leõ khoâng coù maáy beänh ñöôïc chöõa khoûi, nhö oâng ñaõ thöøa nhaän: “Moät thaày thuoác chaân chính chæ ñoâi khi chöõa khoûi beänh, thöôøng laøm bôùt beänh nhöng luoân bieát an uûi beänh nhaân”. OÂng noåi tieáng laø ngöôøi ñaõ thieát ñònh caùc nguyeân taéc veà y ñöùc maø ngaøy nay vaãn coøn ñöôïc bieát ñeán döôùi teân goïi “Lôøi theà Hippocrates”. OÂng maát naêm 377 (Tr CN). Sau Hippocrates, trieát gia Hy laïp Platon (428-348 Tr CN) trong taùc phaåm “Ñoái thoaïi” cuûa mình, cuõng tin con ngöôøi ñöôïc taïo thaønh töø löûa, nöôùc, ñaát vaø khí nhöng theo oâng, khí môùi laø yeáu toá chính laøm cho caùc boä phaän hoaït ñoäng vaø taïo ra söï soáng. Trieát gia Aristote (384-322 Tr CN), coù tinh thaàn thöïc nghieäm hôn nhöng do vieäc moå xaùc ngöôøi bò caám neân ñaõ döïa vaøo caùc phaãu tích ñoäng vaät ñeå suy dieãn sang ngöôøi, chaúng haïn oâng cho raèng tim ngöôøi coù 3 buoàng! Nöûa theá kyû sau ñoù taïi Alexandrie cuûa Ai caäp, Heùrophile vaø Erasistrate laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân daùm lieàu thöïc hieän phaãu tích treân ngöôøi ñeå nghieân cöùu vaø ñaõ ñính chính caùc keát luaän sai laàm cuûa Aristote; hai oâng ñaït ñöôïc nhieàu thaønh quaû ñaùng keå trong laõnh vöïc giaûi phaãu hoïc nhöng raát tieác khoâng ñöôïc caùc ñoàng Hình 3: Heùrophile ñang moå xaùc nghieäp quan taâm chuù yù. (Hình 3) Ñeán ñaàu theá kyû I, moät hoïc giaû La maõ teân Cornelius Celsus, ñaõ bieân soaïn nhieàu saùch veà ñuû moïi laõnh vöïc nhö noâng nghieäp, tu töø hoïc, binh phaùp vaø y hoïc. Trong boä saùch “Veà y hoïc” (De medicina), oâng phaân bieät beänh taät thaønh 3 nhoùm tuyø theo caùch chöõa trò baèng cheá ñoä aên, thuoác hoaëc phaãu thuaät; oâng ñaõ moâ taû trieäu chöùng cuûa moät soá beänh tim, taâm thaàn vaø ñaëc bieät ñaõ ghi nhaän ñaày ñuû 4 trieäu chöùng cuûa hieän töôïng vieâm laø söng, noùng, ñoû vaø ñau. (Hình 4) Hình 4: Cornelius Celsus Böôùc sang theá kyû II, moät thaày thuoác La maõ khaùc teân Claudius Galen (130-200), laø ngöôøi phuï traùch chaêm soùc söùc khoeû cho caùc voõ só giaùc ñaáu, nhôø vaäy coù ñieàu kieän quan saùt moät soá loaïi toån thöông. OÂng cho raèng beänh taät xuaát phaùt töø toån thöông cuûa moät cô quan, moät taïng naøo ñoù; nhöng vaãn giöõ laïi quan nieäm roái loaïn theå dòch cuûa Hippocrates. OÂng vieát raát nhieàu saùch nghieân cöùu veà giaûi phaãu hoïc, sinh lyù hoïc, dinh döôõng hoïc, trieát hoïc. OÂng coù nhieàu ngöôøi haâm moä trong ñoù coù Hoaøng ñeá La maõ Marcus Aurelius, ngöôøi ñaõ khen ngôïi oâng laø baäc nhaát cuûa caùc thaày thuoác vaø trieát Hình 5: Claudius Galen gia. (Hình 5, 6) Do ñaït ñöôïc uy tín quaù lôùn nhö vaäy neân caùc saùch giaûi phaãu hoïc cuûa oâng ñaõ ñöôïc xem laø chaân lyù vaø ñöôïc söû duïng trong giaûng daïy y khoa suoát haøng ngaøn naêm, ñeán taän theá kyû thöù XVI;
  6. Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 3 maëc duø caùc moâ taû veà giaûi phaãu ngöôøi cuûa oâng chöùa ñöïng nhieàu sai laàm do döïa chuû yeáu vaøo caùc cuoäc phaãu tích treân heo, deâ, vöôïn, voi. Hình 6: Galen ñang moå heo; giaûng daïy moân sinh; höôùng daãn thuït thaùo beänh nhaân; Saùch cuûa Galen ñaõ ñöôïc duøng trong suoát thôøi kyø trung coå. Trong thôøi kyø trung coå (theá kyû V-XV), y hoïc vaø trieát hoïc thöôøng troän laãn vôùi nhau. Vieäc chaån ñoaùn vaø ñieàu trò beänh khoâng coù thay ñoåi ñaùng keå, phaãu tích treân ngöôøi vaãn bò caám kî; tuy nhieân cuõng coù moät soá tieán boä caàn phaûi ghi nhaän nhö vieäc thaønh laäp caùc beänh vieän töø theá kyû IV, khôûi ñaàu taïi Syri roài lan roäng khaép Ñeá quoác Byzantin; söï ra ñôøi cuûa caùc tröôøng ñaïi hoïc y khoa töø theá kyû XII, baét ñaàu taïi YÙ vaø sau ñoù laø Taây ban nha, Anh vaø Phaùp. Ñeán theá kyû XVI, baét ñaàu thôøi kyø phuïc höng, hoaït ñoäng ngheä thuaät vaø nghieân cöùu khoa hoïc keå caû y hoïc hoài sinh maïnh meõ. Moät ngöôøi Haø lan teân Andreas Vesalius (1514-1564), sau khi toát nghieäp Ñaïi hoïc Y khoa Padua YÙ, ñaõ ñöôïc giöõ laïi laøm Giaùo sö veà giaûi phaãu hoïc. Sau nhieàu naêm phaãu tích tæ mæ xaùc cheát, oâng cho xuaát baûn vaøo naêm 1543 boä saùch “Veà caáu taïo cô theå ngöôøi” (De humani corporis fabrica); trong ñoù ñaõ söûa laïi caùc sai laàm cuûa Galen. Vesalius ñöôïc xem laø cha ñeû cuûa moân giaûi phaãu hoïc. (Hình 7) Hình 7: Andreas Vesalius, taùc giaû cuûa boä saùch “Veà caáu taïo cô theå ngöôøi” Giovani Batista Morgagni (1685-1771), moät thaày thuoác ngöôøi YÙ, ñöôïc xem laø ngöôøi khai sinh ra moân hoïc giaûi phaãu beänh. Toång keát kinh nghieäm moät ñôøi laøm vieäc, naêm 79 tuoåi, oâng cho xuaát baûn cuoán saùch “Veà vò trí vaø nguyeân nhaân cuûa beänh taät, nghieân cöùu baèng giaûi phaãu hoïc” (De sedibus, et causis Morborum per anatomen indagatis) trong ñoù trình baøy keát quaû phaãu tích 700 tröôøng hôïp töû vong. Theo oâng, moïi beänh taät laø beänh lyù cuûa cô quan; ôû moãi beänh nhaân, beänh seõ coù vò trí ôû nhöõng cô quan khaùc nhau. OÂng ñaõ phaân tích tæ mæ moái lieân heä giöõa caùc trieäu chöùng laâm saøng cuûa töøng beänh nhaân vôùi toån thöông ñaïi theå quan saùt ñöôïc treân cô quan. Ñaây thöïc söï laø moät tieán boä trong nghieân cöùu veà beänh taät, nhöng do söï hieåu bieát veà sinh lyù hoïc thôøi ñoù coøn nhieàu haïn cheá neân
  7. Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 4 oâng vaãn khoâng lyù giaûi ñöôïc vì sao beänh lyù cuûa cô quan naøy laïi coù theå taùc ñoäng ñeán moät cô quan khaùc trong cô theå. (Hình 8) Hình 8: G.B.Morgagni vaø cuoán saùch “Veà vò trí vaø nguyeân nhaân cuûa beänh taät, nghieân cöùu baèng giaûi phaãu hoïc” Nhaø giaûi phaãu beänh xuaát saéc tieáp theo laø Giaùo sö Karl Rokitansky (1804-1874), ngöôøi Tieäp khaéc, laøm taïi Beänh vieän ña khoa thaønh Vieân cuûa nöôùc AÙo. Ñöôïc chính quyeàn boå nhieäm laøm ngöôøi moå khaùm nghieäm töû thi cho taát caû caùc tröôøng hôïp töû vong, oâng ñaõ thöïc hieän ñöôïc toång coäng 30.000 tröôøng hôïp (trung bình moãi ngaøy 2 tröôøng hôïp trong suoát 45 naêm!). Cuøng vôùi ñoàng nghieäp laø Giaùo sö noäi khoa Joseph Skoda, oâng ñaõ ñoái chieáu laâm saøng vôùi giaûi phaãu beänh vaø ñuùc keát thaønh moät boä saùch beänh hoïc goàm 3 taäp. Thöïc ra, caû hai oâng ñeàu khoâng hieåu bieát ñích xaùc veà nguyeân nhaân gaây beänh vaø cô cheá beänh sinh, vaãn tin theo thuyeát roái loaïn theå dòch töø thôøi Hippocrates, vaø nhö vaäy vieäc ñieàu trò khoâng thöïc söï hieäu quaû; bôûi theá Giaùo sö Skoda thöôøng noùi vôùi sinh vieân raèng: “Chaån ñoaùn môùi laø taát caû, coøn ñieàu trò thì haõy queân ñi”. (Hình 9) Hình 9: Giaùo sö K.Rokitansky vaø J.Skoda Rudolf Virchow (1821-1902), Giaùo sö beänh hoïc taïi Berlin, Ñöùc; tuy voùc daùng nhoû beù nhöng laïi laø moät nhaø nghieân cöùu beänh hoïc lôùn nhaát cuûa moïi thôøi ñaïi. Cuoán “Beänh hoïc teá baøo” do oâng vieát naêm 1858 ñöôïc xem laø cô sôû cuûa moân giaûi phaãu beänh hieän ñaïi; trong ñoù oâng ñaõ moâ taû ñaày ñuû caùc hình thaùi toån thöông cô baûn nhö phì ñaïi, taêng saûn, chuyeån saûn, phaûn öùng vieâm, nhoài maùu, u (Hình 10). Theo oâng, nguoàn goác cuûa moïi beänh taät ñeàu xuaát phaùt töø caùc hoaït ñoäng baát thöôøng cuûa teá baøo. Nhö vaäy vôùi Virchow, söï hieåu bieát veà beänh taät ñaõ tieán theâm moät böôùc, töø caùc toån thöông cô quan sang toån thöông ôû möùc ñoä teá baøo. OÂng coù nhieàu hoïc troø gioûi, trong ñoù phaûi keå
  8. Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 5 ñeán Julius Cohnheim (1839-1884), laø ngöôøi ñaõ coù caùc nghieân cöùu saâu veà phaûn öùng vieâm vaø laø ngöôøi ñaàu tieân phaùt hieän ra hieän töôïng xuyeân maïch. (Hình 11) Hình 10: Giaùo sö Rudolf Virchow vaø cuoán saùch “Beänh hoïc teá baøo” Hình 11: Giaùo sö Julius Cohnheim Trong thôøi ñaïi cuûa Virchow, caùc thaày thuoác vaãn chöa hieåu bieát nhieàu veà khaû naêng gaây beänh cuûa caùc vi sinh vaät; vaø Louis Pasteur (1843-1910), tuy xuaát thaân laø moät nhaø hoaù hoïc, laïi chính laø ngöôøi ñaõ taïo ra moät cuoäc caùch maïng trong nghieân cöùu beänh hoïc. Qua vieäc giaûi quyeát thaønh coâng nhieàu beänh khaùc nhau nhö beänh taèm gai, beänh than ôû cöøu, beänh choù daïi; oâng laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ chöùng minh coù theå duøng phöông phaùp thöïc nghieäm ñeå tìm ra nguyeân nhaân phaùt sinh dòch beänh vaø töø ñoù coù caùc bieän phaùp phoøng choáng thích hôïp. Töø giöõa theá kyû XX, nghieân cöùu beänh taät ñaõ tieán sang möùc ñoä phaân töû, baét ñaàu vôùi vieäc tìm ra nguyeân nhaân caùc beänh roái loaïn chuyeån hoaù baåm sinh. Con ngöôøi ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu heát söùc to lôùn trong vieäc tìm hieåu baûn chaát beänh taät, nguyeân nhaân gaây beänh vaø cô cheá beänh Hình 12: Louis Pasteur sinh. Döï aùn giaûi maõ boä gen ngöôøi (human genome project) - moät döï aùn ña quoác gia khôûi söï töø 1987 - ñaõ gaàn nhö hoaøn taát vaø ñaõ phaùt hieän boä gen ngöôøi chöùa khoaûng 34.000 gen; moät döï aùn khaùc cuõng ñang ñöôïc tieán haønh nhaèm laäp neân thö vieän caùc protein ngöôøi (Proteomics), xaùc ñònh maïng löôùi töông taùc giöõa caùc protein trong teá baøo. Tham voïng cuûa caùc nhaø khoa hoïc - nhö ñaõ ñöôïc dieãn taû trong moät boä phim khoa hoïc vieãn töôûng mang teân Gattaca (1997) (Hình 13) - laø chæ Hình 13: Phim khoa hoïc vieãn töôûng Gattaca (1997)
  9. Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 6 caàn moät gioït maùu laáy töø cô theå beänh nhaân, ñaõ coù theå xaùc ñònh ñöôïc gen naøo coù caáu truùc vaø chöùc naêng bò roái loaïn, protein naøo bò hö hoûng, töø ñoù coù bieän phaùp ñieàu trò ñaëc hieäu ngay taïi phaân töû ñích naøy (Targeted therapy). ÔÛ ñaàu theá kyû XXI naøy, duø ñaõ coù voâ soá tieán boä khoa hoïc, söï tích hôïp cuûa tin hoïc vaøo moïi maët cuûa ñôøi soáng, söï dö thöøa cuûa caûi vaät chaát nhöng hình nhö con ngöôøi vaãn khoâng caûm thaáy haïnh phuùc hôn cha anh cuûa hoï. Söï buøng noå caùc loaïi dòch beänh môùi (AIDS, cuùm gaø, SARS, cuùm heo), vaán naïn oâ nhieãm moâi tröôøng, söï noùng leân cuûa traùi ñaát, hoá saâu ngaên caùch giaøu ngheøo, caùc cuoäc chieán tranh lôùn nhoû, naïn khuûng boá caøng laøm cho con ngöôøi cuûa thôøi “haäu hieän ñaïi” naøy caûm thaáy khoâng “khoeû”, meät moûi, baát an. Ngöôøi ta ñang quay trôû laïi vôùi quan nieäm beänh taät laø roái loaïn taùc ñoäng leân toaøn theå con ngöôøi vaø nhaän ra phaàn lôùn beänh taät cuûa con ngöôøi laø do loái soáng; chaúng haïn beänh khí pheá thuõng, ung thö phoåi laø do huùt thuoác laù, xô gan do uoáng quaù nhieàu röôïu, cao huyeát aùp do cuoäc soáng quaù nhieàu “xì treùt”, beùo phì do aên quaù nhieàu thöùc aên Mc Donald, gaø raùn Kentucky Chính vì theá, Toå chöùc Y teá theá giôùi ñaõ nhaán maïnh raèng ñeå coù söùc khoeû vaø khoâng beänh taät thì phaûi coù söï thoaûi maùi, khoâng chæ veà theå chaát maø caû veà tinh thaàn vaø xaõ hoäi. I. ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI GIAÛI PHAÃU BEÄNH HOÏC: Giaûi phaãu beänh hoïc, coøn goïi laø beänh hoïc, laø moân hoïc nghieân cöùu veà caùc toån thöông cuûa teá baøo, moâ vaø caùc cô quan trong caùc traïng thaùi beänh lyù khaùc nhau. Caùc toån thöông cuûa cô quan quan saùt ñöôïc baèng maét traàn ñöôïc goïi laø caùc toån thöông ñaïi theå. Toån thöông cuûa moâ vaø teá baøo chæ coù theå quan saùt ñöôïc döôùi kính hieån vi quang hoïc hoaëc kính hieån vi ñieän töû, neân ñöôïc goïi laø toån thöông vi theå vaø sieâu vi theå. Theo truyeàn thoáng, moân giaûi phaãu beänh ñöôïc chia thaønh 2 phaàn: * Giaûi phaãu beänh ñaïi cöông, nghieân cöùu veà caùc toån thöông cô baûn cuûa teá baøo vaø moâ, laø cô sôû chung cho moïi loaïi beänh lyù cuûa caùc cô quan vaø caùc heä thoáng khaùc nhau. Thí duï phaûn öùng vieâm caáp laø moät toån thöông cô baûn, cô sôû chung cuûa vieâm ruoät thöøa caáp, vieâm phoåi thuøy * Giaûi phaãu beänh chuyeân bieät, nghieân cöùu veà caùc beänh lyù rieâng bieät cuûa töøng cô quan hoaëc heä thoáng. Thí duï nhö beänh lyù phoåi, beänh lyù da Tuy nhieân, muïc ñích toái haäu cuûa moân giaûi phaãu beänh khoâng chæ ñôn thuaàn moâ taû toån thöông. Traùi laïi, thoâng qua vieäc phaân tích caùc hình thaùi toån thöông, noù tìm hieåu veà nguyeân nhaân gaây beänh, giaûi thích cô cheá beänh sinh vaø caùc roái loaïn chöùc naêng do toån thöông gaây ra ñeå goùp phaàn vaøo vieäc chaån ñoaùn, ñieàu trò vaø phoøng traùnh beänh. Vì vaäy, noäi dung cô baûn cuûa moân giaûi phaãu beänh goàm coù 4 maët: nguyeân nhaân gaây beänh, cô cheá beänh sinh, hình thaùi toån thöông vaø caùc bieåu hieän laâm saøng lieân quan vôùi toån thöông. II. VAÄT LIEÄU NGHIEÂN CÖÙU CUÛA GIAÛI PHAÃU BEÄNH HOÏC Caùc vaät lieäu nghieân cöùu cuûa giaûi phaãu beänh hoïc goàm nhieàu loaïi: 1. Töû thieát: laø thi theå hoaëc nhöõng maãu moâ ñöôïc laáy töø beänh nhaân ñaõ cheát. Giaûi phaãu töû thi giuùp xaùc ñònh nguyeân nhaân gaây cheát, kieåm nghieäm caùc chaån ñoaùn laâm saøng nhaèm ruùt kinh nghieäm ñeå naâng cao chaát löôïng chaån ñoaùn vaø ñieàu trò beänh. Caùc nghieân cöùu gaàn ñaây taïi Myõ cho thaáy coù ñeán 30% chaån ñoaùn laâm saøng ñaõ khoâng ñöôïc xaùc nhaän treân töû thieát; chính vì vaäy maø ôû Hình 14: Töû thieát 1 ca treû sô sinh töû vong vì suy hoâ haáp cho thaáy caùc vieän giaûi phaãu beänh hoaëc nguyeân nhaân laø do thoaùt vò cô hoaønh baåm sinh beân traùi khieán daï caùc saùch giaûi phaãu beänh thöôøng daøy vaø ruoät loït vaøo loàng ngöïc gaây cheøn eùp
  10. Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 7 coù ñeà caâu “Mortui vivos docet” (ngöôøi cheát daïy ngöôøi soáng) (Hình 14). 2. Sinh thieát: laø caùc maãu moâ ñöôïc laáy töø ngöôøi soáng nhaèm phuïc vuï cho coâng taùc chaån ñoaùn vaø ñieàu trò. Caùc maãu moâ coù theå ñöôïc laáy ra theo nhieàu caùch (Hình 15): * Phaãu thieát: moät maãu moâ, moät phaàn hoaëc toaøn boä moät cô quan bò beänh ñöôïc laáy ra baèng phaãu thuaät. Thí duï: moät phaàn haïch coå, toaøn boä daï daøy, moät thuøy giaùp. * Sinh thieát qua noäi soi: nhôø oáng noäi soi, coù theå duøng kìm keïp caét moät maãu moâ nhoû naèm saâu trong ñöôøng tieâu hoaù, ñöôøng hoâ haáp hoaëc tieát nieäu. * Sinh thieát baèng kim: nhôø caùc loaïi kim ñaëc bieät, coù theå laáy ñöôïc moät maãu nhoû moâ gan, thaän, maøng phoåi hoaëc tuûy xöông Hình 15: Sinh thieát polyùp ñaïi traøng qua noäi soi (A); sinh thieát choïc huùt baèng kim nhoû (B) Moät loaïi vaät lieäu khaùc coù theå laáy ra töø ngöôøi soáng ñeå khaûo saùt laø caùc loaïi teá baøo coù trong dòch cô theå (dòch maøng phoåi, dòch maøng buïng, nöôùc tieåu), hoaëc caùc teá baøo bong troùc töï nhieân töø caùc loaïi bieåu moâ phuû (bieåu moâ phuû aâm ñaïo - coå töû cung, bieåu moâ pheá quaûn). Coù theå duøng moät soá loaïi duïng cuï nhö que goã, caây choåi ñeå laøm taêng soá löôïng teá baøo bong ra. Ngoaøi ra, ta cuõng coù theå huùt ñöôïc caùc teá baøo cuûa baát kyø cô quan naøo trong cô theå nhôø vaøo moät kim nhoû (côõ 23-24), goïi laø phöông phaùp sinh thieát choïc huùt baèng kim nhoû (FNAB: fine needle aspiration biopsy) 3. Vaät lieäu thöïc nghieäm: xaây döïng treân suùc vaät caùc moâ hình beänh taät töông töï caùc beänh lyù cuûa ngöôøi, ñeå khaûo saùt caùc hình thaùi toån thöông vaø caùc roái loaïn chöùc naêng keøm theo; ñaët cô sôû cho vieäc tìm hieåu nguyeân nhaân gaây beänh, cô cheá beänh sinh, dieãn tieán cuûa beänh, vaø thöû nghieäm caùc phöông phaùp ñieàu trò môùi (Hình 16). Hình 16: Gaây u nhuù treân da chuoät baèng benzanthracene, gaây ung thö gan chuoät baèng nitrosamine III. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU CUÛA GIAÛI PHAÃU BEÄNH 1. Quan saùt ñaïi theå: nghieân cöùu baèng maét traàn taát caû nhöõng ñaëc ñieåm hình thaùi (nhö kích thöôùc, maàu saéc, maät ñoä, g.iôùi haïn, voû bao ) cuûa moät cô quan beänh lyù. 2. Quan saùt vi theå vaø sieâu vi theå: nghieân cöùu caùc toån thöông cuûa teá baøo vaø moâ döôùi kính hieån vi quang hoïc hoaëc kính hieån vi ñieän töû. Ñeå quan saùt ñöôïc döôùi kính hieån vi quang hoïc, maãu
  11. Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 8 moâ phaûi ñöôïc coá ñònh, caét moûng 5 μm vaø nhuoäm maàu, thôøi gian chuaån bò maát khoaûng 3-4 ngaøy. Quan saùt sieâu vi theå ñoøi hoûi maãu moâ phaûi ñöôïc caét moûng ñeán 0,1 μm, thôøi gian chuaån bò maát haøng thaùng do ñoù ít coù tính öùng duïng trong chaån ñoaùn giaûi phaãu beänh thöôøng ngaøy, chuû yeáu ñeå phuïc vuï cho nghieân cöùu. Phöông phaùp nhuoäm thöôøng quy trong caùc laboâ giaûi phaãu beänh laø phöông phaùp nhuoäm Hematoxylin-Eosin: teá baøo seõ coù nhaân baét maøu tím coøn baøo töông thì baét maøu hoàng (Hình 17A). Trong moät soá tröôøng hôïp, coù theå duøng theâm caùc phöông phaùp nhuoäm hoaù moâ (coøn goïi laø nhuoäm ñaëc bieät) ñeå xaùc ñònh moät soá caáu truùc cuûa teá baøo vaø moâ döïa vaøo aùi tính ñaëc bieät cuûa chuùng ñoái vôùi moät soá loaïi hoaù chaát naøo ñoù. Thí duï nhuoäm Fontana giuùp phaùt hieän haéc toá melanin, nhuoäm PAS ñeå phaùt hieän glycogen vaø chaát nhaày, nhuoäm Trichrome ñeå thaáy roõ sôïi collagen (Hình 17 B,C) Hình 17: Nieâm maïc ñaïi traøng nhuoäm Hematoxylin-Eosin (A); nhuoäm Trichrome, thaáy roõ maøng ñaùy baét maøu xanh döông; nhuoäm PAS (periodic acid-Schiff), gioït chaát nhaày cuûa teá baøo ñaøi baét maàu hoàng. Gaàn ñaây, kyõ thuaät hoaù moâ mieãn dòch ñaõ ñöôïc aùp duïng roäng raõi trong caùc laboâ giaûi phaãu beänh taïi Tp.HCM ñeå hoã trôï cho chaån ñoaùn. Ñaây laø moät kyõ thuaät nhuoäm ñaëc bieät, söû duïng phaûn öùng keát hôïp khaùng nguyeân - khaùng theå nhaèm phaùt hieän nhöõng thaønh phaàn caáu taïo (caùc khaùng nguyeân) coù trong teá baøo vaø moâ. Vò trí keát hôïp khaùng nguyeân - khaùng theå seõ ñöôïc hieån thò nhôø caùc hoaù chaát. (Hình 18) Tuøy theo hoaù chaát hieån thò, phaân bieät hai phöông phaùp nhuoäm hoaù moâ mieãn dòch chính: * Mieãn dòch huyønh quang: Khaùng theå ñöôïc gaén vôùi chaát phaùt huyønh quang. Neáu coù phaûn öùng keát hôïp khaùng nguyeân - khaùng theå (nghóa laø coù söï hieän dieän cuûa khaùng nguyeân caàn tìm trong maãu moâ), phöùc hôïp khaùng nguyeân-khaùng theå seõ phaùt quang khi ñöôïc kích thích bôûi tia cöïc tím, quan saùt döôùi kính hieån vi huyønh quang. Chaát phaùt huyønh quang coù theå ñöôïc gaén tröïc tieáp vaøo khaùng theå ñaëc hieäu, goïi laø phöông phaùp mieãn dòch huyønh quang tröïc tieáp; hoaëc gaén vaøo khaùng theå thöù hai ñaëc hieäu vôùi khaùng theå thöù nhaát, goïi laø mieãn dòch huyønh quang giaùn tieáp. Mieãn dòch huyønh quang ñöôïc söû duïng chuû yeáu trong chaån ñoaùn caùc beänh lyù caàu thaän vaø moät soá beänh lyù cuûa da (Hình 19A). Hình 18: Mieãn dòch huyønh quang vaø mieãn dòch men, tröïc tieáp (A) vaø giaùn tieáp (B)
  12. Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 9 * Mieãn dòch men: Khaùng theå ñöôïc gaén vôùi men (enzyme). Khi cho theâm chaát hieän maøu vaøo maãu moâ, men laøm keát tuûa chaát maøu (thöôøng laø maàu naâu) taïi vò trí phöùc hôïp khaùng nguyeân-khaùng theå, nhôø ñoù thaáy ñöôïc döôùi kính hieån vi quang hoïc. Cuõng gioáng nhö vôùi chaát phaùt huyønh quang, neáu men ñöôïc gaén tröïc tieáp vaøo khaùng theå thöù nhaát ñaëc hieäu vôùi khaùng nguyeân, goïi laø phöông phaùp mieãn dòch men tröïc tieáp. Khi men ñöôïc gaén vaøo khaùng theå thöù hai ñaëc hieäu vôùi khaùng theå thöù nhaát, goïi laø mieãn dòch men giaùn tieáp. - Mieãn dòch men ñöôïc söû duïng nhieàu trong chaån ñoaùn caùc beänh lyù u böôùu, giuùp xaùc ñònh nguoàn goác cuûa caùc khoái u coù ñoä bieät hoaù quaù keùm hoaëc khoâng bieät hoaù ñeå phaân bieät giöõa carcinoâm, sarcoâm hay limphoâm (Hình 19B). Trong moät soá tröôøng hôïp, chaúng haïn ñoái vôùi ung thö vuù, mieãn dòch men coøn coù giaù trò ñaùnh giaù tieân löôïng vaø ñaùp öùng ñieàu trò (ñaùnh giaù tình traïng thuï theå noäi tieát estrogen, thuï theå Her-2/neu). Hình 19: Hoaù moâ mieãn dòch huyønh quang, duøng khaùng theå huyønh quanh choáng IgA cho thaáy coù söï laéng ñoïng cuûa IgA ôû vuøng gian mao maïch trong beänh thaän IgA (A). Moät u keùm bieät hoaù caáu taïo bôûi teá baøo hình thoi troâng gioáng nhö moät sarcoâm (B1), nhuoäm hoaù moâ mieãn dòch men vôùi khaùng theå choáng cytokeratin cho thaáùy teá baøo u baét maàu naâu (B2), chöùng toû ñaây laø moät carcinoâm chöù khoâng phaûi laø sarcoâm. Ngoaøi ra, caùc kyõ thuaät tieân tieán öùng duïng sinh hoïc phaân töû nhö kyõ thuaät lai gheùp taïi choã phaùt huyønh quang (fluorescent in situ hybridization, FISH), phaûn öùng chuoãi polymerase (polymerase chain reaction, PCR), v.v. cuõng ñang töøng böôùc ñöôïc ñöa vaøo söû duïng trong laboâ giaûi phaãu beänh nhaèm phuïc vuï cho coâng taùc chaån ñoaùn; caùc kyõ thuaät naøy tuy coù ñoä chính xaùc cao nhöng chi phí cuõng cao khoâng keùm! (Hình 20). Hình 20: Kyõ thuaät FISH cho thaáy coù söï khuyeách ñaïi gen HER-2/neu leân gaáp 3 laàn (bieåu hieän baèng caùc ñoám ñoû trong nhaân) ôû caùc teá baøo carcinoâm tuyeán vuù (B) so vôùi teá baøo bieåu moâ oáng tuyeán vuù bình thöôøng (A).
  13. Giôùi thieäu moân hoïc Giaûi phaãu beänh 10 3. Ñoái chieáu laâm saøng - giaûi phaãu beänh Laø hoaït ñoäng phoái hôïp thöôøng xuyeân caàn phaûi coù giöõa caùc baùc só laâm saøng, baùc só giaûi phaãu beänh vaø caùc baùc só thuoäc caùc khoa caän laâm saøng khaùc nhö X-quang, sieâu aâm; ñeå coù ñöôïc chaån ñoaùn chính xaùc vaø ñieàu trò ñuùng ñaén, cuõng nhö ñeå ruùt kinh nghieäm ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp beänh nhaân töû vong.
  14. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 11 TOÅN THÖÔNG CÔ BAÛN CUÛA TEÁ BAØO VAØ MOÂ Muïc tieâu: 1. Moâ taû vaø phaân tích 5 loaïi ñaùp öùng thích nghi. 2. Moâ taû vaø phaân tích 4 loaïi öù ñoïng noäi baøo. 3. Moâ taû vaø phaân tích 4 loaïi laéng ñoïng ngoaïi baøo. 4. Moâ taû caùc ñaëc ñieåm hình thaùi cuûa hoaïi töû teá baøo vaø töï huûy teá baøo. . 5. Moâ taû vaø phaân tích caùc hình thaùi moâ hoïc cuûa hoaïi töû. Giaûi phaãu beänh ñaïi cöông nghieân cöùu veà caùc toån thöông cô baûn, laø toån thöông chung cuûa moïi loaïi beänh lyù ôû caùc cô quan vaø heä thoáng khaùc nhau. Toån thöông cô baûn laø caùc bieán ñoåi hình thaùi cuûa teá baøo vaø moâ gaây ra bôûi caùc nguyeân nhaân beänh lyù hoaëc sinh lyù, goàm coù 7 loaïi laø: caùc ñaùp öùng thích nghi, öù ñoïng noäi baøo, laéng ñoïng ngoaïi baøo, hoaïi töû, vieâm, u, toån thöông huyeát quaûn huyeát do roái loaïn tuaàn hoaøn. CAÙC ÑAÙP ÖÙNG THÍCH NGHI Laø caùc bieán ñoåi hình thaùi cuûa teá baøo vaø moâ nhaèm thích öùng vôùi moâi tröôøng xung quanh ñaõ bò thay ñoåi. Coù 5 loaïi ñaùp öùng thích nghi sau: 1. PHÌ ÑAÏI (hypertrophy) Laø hieän töôïng taêng kích thöôùc teá baøo. Teá baøo taêng kích thöôùc bôûi vì coù söï taêng toång hôïp taát caû caùc thaønh phaàn caáu taïo cuûa noù. Nhieàu teá baøo phì ñaïi seõ daãn ñeán söï phì ñaïi cuûa 1 moâ, 1 cô quan. Nguyeân nhaân gaây phì ñaïi thöôøng laø do coù moät yeâu caàu cao hôn veà maët chöùc naêng ñoái vôùi teá baøo vaø moâ hoaëc do coù söï kích thích cuûa moät hormoân ñaëc hieäu. Phì ñaïi coù lieân quan maät thieát vôùi taêng saûn vaø caû 2 hieän töôïng naøy thöôøng xaûy ra ñoàng thôøi vôùi nhau. Phì ñaïi ñöôïc phaân thaønh 2 loaïi: phì ñaïi sinh lyù vaø phì ñaïi beänh lyù. a/ Phì ñaïi sinh lyù: Khi mang thai, teá baøo cô trôn töû cung ñöôïc estrogen kích thích seõ phì ñaïi gaáp 10 laàn bình thöôøng. Estrogen gaén leân caùc thuï theå töông öùng coù trong baøo töông teá baøo cô trôn, ñi vaøo trong nhaân vaø töông taùc vôùi ADN, kích thích söï toång hôïp caùc ARNm; keát quaû laøm taêng soá löôïng protein cuûa teá baøo cô trôn vaø laøm taêng kích thöôùc teá baøo. ÔÛ caùc vaän ñoäng vieân, caùc teá baøo cô vaân phì ñaïi ñeå thích nghi vôùi yeâu caàu taêng cao veà chöùc naêng co duoãi cuûa cô trong quaù trình taäp luyeän (Hình 1). Hình 1: Phì ñaïi sinh lyù töû cung khi mang thai (A); teá baøo cô trôn bình thöôøng (B); teá baøo cô trôn phì ñaïi (C).
  15. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 12 b/ Phì ñaïi beänh lyù: Trong beänh cao huyeát aùp hoaëc heïp van ñoäng maïch chuû, taâm thaát traùi cuûa tim phaûi co boùp maïnh hôn ñeå thaéng ñöôïc söï gia taêng löïc caûn trong ñoäng maïch; ñeå thích nghi teá baøo cô tim seõ phì ñaïi, laøm vaùch tim daày leân vaø laøm taêng troïng löôïng quaû tim (Hình 2). Hình 2: Phì ñaïi beänh lyù thaát traùi do cao huyeát aùp (A); teá baøo cô tim bình thöôøng (B); teá baøo cô tim phì ñaïi (C). 2. TAÊNG SAÛN (hyperplasia) Laø hieän töôïng taêng soá löôïng teá baøo baèng hoaït ñoäng phaân baøo. Nhö vaäy, chæ nhöõng teá baøo coøn giöõ ñöôïc khaû naêng phaân baøo môùi coù theå taêng saûn. Taêng saûn cuõng ñöôïc phaân bieät thaønh 2 loaïi: taêng saûn sinh lyù vaø taêng saûn beänh lyù. a/ Taêng saûn sinh lyù: Khi mang thai, caùc teá baøo tuyeán vuù vöøa taêng saûn vöøa phì ñaïi ñeå chuaån bò cho hoaït ñoäng tieát söõa, töông töï nhö vaäy ñoái vôùi caùc teá baøo cô trôn cuûa töû cung. ÔÛ gan, neáu moät phaàn gan bò caét boû, phaàn coøn laïi seõ taêng saûn nhaèm buø ñaép laïi soá teá baøo gan ñaõ maát, coøn goïi laø taêng saûn buø tröø (Hình 3). Hình 3: AÛnh chuïp CT ôû moät ngöôøi tröôùc khi hieán taëng thuyø phaûi gan (A); chæ 1 tuaàn sau phaãu thuaät, thuyø traùi gan ñaõ to haún ra do hoaït ñoäng taêng saûn buø tröø (B). Vi theå moâ gan bình thöôøng ít thaáy hình aûnh phaân baøo (C); coøn moâ gan taêng saûn buø tröø thì coù tæ leä phaân baøo cao (D).
  16. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 13 b/ Taêng saûn beänh lyù: Haàu heát ñeàu do söï kích thích quaù möùc cuûa moät hormoân ñaëc hieäu. Taêng saûn beänh lyù khaùc vôùi söï taêng sinh cuûa caùc teá baøo u ôû choã noù seõ bieán maát khi khoâng coøn kích thích cuûa hormoân. Thí duï nhö tình traïng taêng saûn noäi maïc töû cung gaây ra bôûi söï gia taêng estrogen, khi löôïng estrogen trôû veà bình thöôøng, tình traïng taêng saûn noäi maïc seõ bieán maát. Tuy nhieân, taêng saûn beänh lyù vaãn laø moät maûnh ñaát maàu môõ cho söï phaùt trieån cuûa ung thö, thí duï tình traïng taêng saûn noäi maïc töû cung khoâng kieåm soaùt ñöôïc coù theå daãn ñeán carcinoâm tuyeán noäi maïc (Hình 4). Taêng saûn coù theå dieãn ra ñoàng ñeàu hoaëc khoâng ñoàng ñeàu cho taát caû caùc teá baøo trong cuøng moät moâ. Tröôøng hôïp taêng saûn khoâng ñoàng ñeàu, chæ xaûy ra ôû moät soá nhoùm teá baøo, seõ taïo thaønh caùc cuïc taêng saûn; do ñoù kieåu taêng saûn naøy ñöôïc goïi laø taêng saûn daïng cuïc, thöôøng thaáy ôû tuyeán tieàn lieät, tuyeán giaùp, tuyeán vuù, lôùp cô trôn thaân töû cung. Hình 4: Noäi maïc töû cung: bình thöôøng (A); taêng saûn beänh lyù (B); carcinoâm tuyeán noäi maïc (C) 3. TEO ÑEÙT (atrophy) Laø hieän töôïng giaûm kích thöôùc vaø theå tích teá baøo do caùc thaønh phaàn caáu taïo cuûa noù ñeàu bò giaûm soá löôïng. Döôùi KHVÑT, ngöôøi ta thaáy coù söï gia taêng soá löôïng tuùi töï thöïc vaø khoâng baøo töï thöïc trong baøo töông. Moâ hoaëc cô quan seõ teo nhoû laïi khi coù nhieàu teá baøo bò teo ñeùt. Caùc nguyeân nhaân gaây teo ñeùt teá baøo goàm coù: söï giaûm yeâu caàu chöùc naêng ñoái vôùi teá baøo vaø moâ, maát phaân boá thaàn kinh, giaûm töôùi maùu nuoâi, suy dinh döôõng, maát söï kích thích cuûa hormoân ñaëc hieäu, söï giaø nua. Teo ñeùt ñöôïc phaân thaønh 2 loaïi: teo ñeùt sinh lyù vaø teo ñeùt beänh lyù. a/ Teo ñeùt sinh lyù: - Töû cung nhoû laïi sau sinh. - Caùc cô vaân ôû ngöôøi giaø bò teo laïi do söï giaûm hoaït ñoäng. - Caùc tuyeán sinh duïc cuûa ngöôøi giaø bò teo laïi do maát caùc kích thích hormoân. b/ Teo ñeùt beänh lyù: - Teo cô do beänh baïi lieät laøm toån thöông caùc nôron vaän ñoäng (Hình 5). - Teo cô do chi bò gaõy xöông phaûi boù boät baát ñoäng. - Söï teo daàn boä naõo do beänh xô vöõa ñoäng maïch laøm giaûm löôïng maùu nuoâi. Caàn phaân bieät söï teo ñeùt teá baøo vôùi hieän töôïng thoaùi trieån (involution) cuûa moät soá cô quan, xaûy ra trong quaù trình phaùt trieån töï nhieân cuûa cô theå. Trong hieän töôïng naøy, coù söï giaûm soá löôïng teá baøo baèng cô cheá töï huûy teá baøo (apoptosis), keát quaû cô quan bò teo nhoû laïi; thí duï nhö söï thoaùi trieån cuûa tuyeán öùc ôû tuoåi thieáu nieân. Trong söï teo nhoû caùc cô quan sinh duïc ôû ngöôøi giaø, thöïc ra coù söï phoái hôïp cuûa caû 2 hieän töôïng: teo ñeùt teá baøo vaø thoaùi trieån.
  17. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 14 Hình 5: Teo cô caúng chaân phaûi do beänh baïi lieät (A); Teá baøo cô vaân bình thöôøng (B); Teá baøo cô vaân teo ñeùt. 4. CHUYEÅN SAÛN (metaplasia) Ñoái vôùi moät soá loaïi thay ñoåi cuûa moâi tröôøng xung quanh, teá baøo chæ coù theå thích nghi toát baèng caùch thay ñoåi höôùng bieät hoaù, goïi laø chuyeån saûn. Ñaây laø hieän töôïng chuyeån daïng töø 1 loaïi moâ ñaõ bieät hoaù thaønh 1 moâ bieät hoaù khaùc nhöng vaãn cuøng loaïi (cuøng laø bieåu moâ hay trung moâ). Chuyeån saûn laø 1 toån thöông coù tính khaû hoài. Thí duï: - ÔÛ ngöôøi nghieän thuoác, bieåu moâ truï giaû taàng cuûa khí pheá quaûn thích nghi vôùi söï kích thích keùo daøi cuûa khoùi thuoác baèng caùch chuyeån daïng thaønh bieåu moâ laùt taàng, goïi laø chuyeån saûn gai cuûa bieåu moâ hoâ haáp. - ÔÛ coå töû cung cuûa ngöôøi phuï nöõ tröôûng thaønh, phaàn bieåu moâ truï ñôn tieát nhaày cuûa coå trong thöôøng bò loän ra ngoaøi, goïi laø tình traïng loä tuyeán coå töû cung; ñeå thích nghi vôùi moâi tröôøng acid trong aâm ñaïo, bieåu moâ truï ñôn coå trong seõ chuyeån thaønh bieåu moâ laùt taàng gioáng bieåu moâ coå ngoaøi coå töû cung, goïi laø hieän töôïng chuyeån saûn gai. (Hình 6) Hình 6: Loä tuyeán coå trong coå trong coå töû cung ( muõi teân, A); Bieåu moâ truï ñôn coå trong bình thöôøng (B); baét ñaàu chuyeån saûn thaønh 2 lôùp (C); nhieàu lôùp (D); cuoái cuøng trôû neân bieåu moâ laùt taàng gioáng gioáng coå ngoaøi (E). - Bieåu moâ chuyeån tieáp cuûa baøng quang chuyeån saûn thaønh bieåu moâ laùt taàng do bò kích thích keùo daøi bôûi soûi baøng quang hoaëc nhieãm truøng.
  18. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 15 - Bieåu moâ laùt taàng ôû ñoaïn döôùi thöïc quaûn chuyeån thaønh bieåu moâ truï ñôn tieát nhaày ñeå thích öùng vôùi axit coù trong dòch vò traøo ngöôïc leân thöïc quaûn. - Bieåu moâ truï ñôn tieát nhaày cuûa beà maët nieâm maïc daï daøy chuyeån thaønh bieåu moâ coù teà baøo hình ñaøi tieát nhaày gioáng bieåu moâ ruoät, do vieâm maõn tính - Moâ sôïi coù theå chuyeån saûn thaønh moâ suïn hoaëc moâ xöông sau 1 chaán thöông (Hình 7). Hình 7: Moâ sôïi sau chaán thöông (A); caùc beø xöông (muõi teân) do moâ sôïi chuyeån saûn taïo ra. 5. NGHÒCH SAÛN (dysplasia) Nghòch saûn laø 1 roái loaïn cuûa söï taêng sinh teá baøo, daãn ñeán söï thay ñoåi hình daïng, kích thöôùc cuûa teá baøo cuõng nhö caùch toå chöùc saép xeáp cuûa chuùng trong moät moâ. Nghòch saûn thöïc chaát khoâng phaûi laø 1 ñaùp öùng thích nghi, nhöng do coù moái lieân quan maät thieát vôùi taêng saûn neân vaãn ñöôïc ñeà caäp taïi ñaây. Nghòch saûn xaûy ra chuû yeáu ôû caùc bieåu moâ (thöôøng laø 1 bieåu moâ ñaõ bò chuyeån saûn) do taùc ñoäng keùo daøi cuûa 1 kích thích. Caùc teá baøo nghòch saûn coù kích thöôùc to nhoû khoâng ñeàu, nhaân taêng saéc vaø cuõng coù kích thöôùc to nhoû khoâng ñeàu, tæ leä nhaân/ baøo töông taêng, tæ leä phaân baøo taêng nhöng khoâng coù phaân baøo baát thöôøng, ñònh höôùng saép xeáp cuûa caùc lôùp teá baøo trong moâ bò roái loaïn. Ñoái vôùi bieåu moâ laùt taàng, tuøy theo caùc hình aûnh bieán ñoåi noùi treân coøn giôùi haïn ôû 1/3 döôùi, 1/3 giöõa hoaëc ñaõ leân ñeán 1/3 treân cuûa chieàu daøy bieåu moâ, phaân bieät ra 3 möùc ñoä nghòch saûn: nheï, vöøa vaø naëng. Khi hình aûnh bieán ñoåi ñaõ chieám toaøn boä chieàu daøy bieåu moâ, keå caû lôùp beà maët thì toån thöông khi ñoù ñöôïc goïi laø carcinoâm taïi choã. Nhö vaäy nghòch saûn ñöôïc xem laø toån thöông tieàn ung thö vì nghòch saûn naëng coù theå chuyeån thaønh ung thö; tuy nhieân noù vaãn coøn laø moät toån thöông khaû hoài vì bieåu moâ nghòch saûn ôû möùc ñoä nheï vaø vöøa coù theå trôû laïi bình thöôøng khi khoâng coøn taùc nhaân kích thích (Hình 8). Hình 8: Bieåu moâ laùt taàng bình thöôøng (A); bò nghòch saûn nheï (B); nghòch saûn vöøa (C); nghòch saûn naëng (D). Thí duï trong tröôøng hôïp coå töû cung bò vieâm nhieãm keùo daøi, bieåu moâ truï ñôn cuûa coå trong chuyeån saûn thaønh bieåu moâ laùt taàng. Neáu vieâm nhieãm tieáp tuïc gia taêng, bieåu moâ laùt taàng naøy coù theå bò nghòch saûn töø nheï ñeán naëng; neáu nghòch saûn naëng keùo daøi maø khoâng ñöôïc ñieàu trò thì coù theå chuyeån thaønh carcinoâm taïi choã vaø tieáp sau ñoù laø carcinoâm teá baøo gai xaâm laán.
  19. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 16 ÖÙ ÑOÏNG NOÄI BAØO (intracellular accumulation) Laø hieän töôïng öù ñoïng beân trong teá baøo 1 saûn phaåm chuyeån hoaù bình thöôøng hoaëc baát thöôøng. Tuøy theo möùc ñoä öù ñoïng, hoaït ñoäng cuûa teá baøo coù theå bò roái loaïn töø ít ñeán nhieàu hoaëc traàm troïng ñeán möùc gaây cheát teá baøo. 1. ÖÙ ÑOÏNG NÖÔÙC Laø hieän töôïng öù ñoïng nöôùc trong teá baøo, chuû yeáu gaëp ôû teá baøo oáng thaän, gan, tim. Nguyeân nhaân: caùc tình traïng thieáu maùu, thieáu oxy, ngoä ñoäc (Chloroform, tetrachlorur carbon ), nhieãm truøng laøm giaûm söï saûn xuaát ATP taïi ty theå. Do thieáu huït ATP, hoaït ñoäng cuûa bôm Na+/ K+ - ATPase ôû maøng teá baøo bò roái loaïn, daãn ñeán öù ñoïng natri trong teá baøo, keát quaû nöôùc bò keùo vaøo laøm tröông giaõn caùc baøo quan vaø toaøn boä teá baøo. Hình thaùi toån thöông: - Ñaïi theå: caùc taïng öù nöôùc bò tröông to taêng troïng löôïng, voû boïc caêng, maàu saéc lôït laït. - Vi theå: tuøy theo möùc ñoä öù ñoïng nöôùc, coù theå thaáy hình aûnh: * Tröông ñuïc teá baøo (cloudy swelling): do öù nöôùc möùc ñoä trung bình, teá baøo tröông to, baøo töông daïng haït, baét maàu keùm, nhaân coøn ôû giöõa teá baøo. ÔÛ giai ñoaïn naøy, toån thöông coøn khaû hoài. * Thoaùi hoaù nöôùc (hydropic degeneration): do öù nöôùc traàm troïng, teá baøo tröông to, baøo töông bò choaùn bôûi caùc khoâng baøo lôùn khoâng maàu maø baûn chaát laø caùc tuùi löôùi noäi baøo bò tröông to, nhaân bò ñaåy leäch ra ngoaïi vi. Teá baøo coù theå vôõ, cheát (Hình 9). Hình 9: Teá baøo gan bình thöôøng (A); Tröông ñuïc teá baøo gan (B); Thoaùi hoùa nöôùc teá baøo gan 2. ÖÙ ÑOÏNG LIPID a/ ÖÙ ñoïng triglycerid (öù ñoïng môõ): Thöôøng gaëp ôû gan vì chuyeån hoaù môõ ñöôïc thöïc hieän chuû yeáu taïi ñaây, cuõng coù theå gaëp ôû caùc taïng khaùc nhö tim, thaän, cô. Nguyeân nhaân gaây öù ñoïng môõ ña daïng vaø khaùc nhau tuøy cô quan. Gan thöôøng bò öù ñoïng môõ chuû yeáu laø do ngoä ñoäc röôïu, hoaëc do suy dinh döôõng. Tim bò öù ñoïng môõ do thieáu oxy maõn, do ñoäc toá cuûa vi khuaån nhö trong trong beänh vieâm cô tim do vi khuaån beänh baïch haàu. Hình thaùi toån thöông: - Ñaïi theå: taïng bò öù ñoïng môõ to ra, maàu vaøng. - Vi theå: tuyø möùc ñoä öù ñoïng, trong baøo töông chöùa nhieàu khoâng baøo nhoû khoâng maàu hoaëc moät khoâng baøo lôùn duy nhaát, ñaåy nhaân leäch ra ngoaïi vi. Neáu öù ñoïng quaù naëng, teá baøo bò hoaïi töû (Hình 10).
  20. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 17 Hình 10: Gan bình thöôøng (A); Gan öù ñoïng môõ (B); teá baøo gan chöùa moät gioït môõ lôùn trong baøo töông laøm nhaân bò ñaåy leäch (C); gioït môõ baét maàu ñoû vôùi phaåm nhuoäm Oil Red O (D) Caàn phaân bieät toån thöông öù ñoïng môõ vôùi söï xaâm nhaäp môõ vaøo moâ ñeäm (stromal infiltration of fat) töùc laø söï xaâm nhaäp cuûa caùc teá baøo môõ tröôûng thaønh vaøo trong moâ lieân keát cuûa caùc taïng (thöôøng nhaát laø tim vaø tuïy taïng), xaûy ra trong quaù trình laõo hoaù. Söï xaâm nhaäp naøy khoâng gaây aûnh höôûng gì ñeán hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa taïng bò xaâm nhaäp. b/ ÖÙ ñoïng cholesterol vaø cholesterol ester hoaù: Bình thöôøng, cholesterol ñöôïc vaän chuyeån töø gan ñeán teá baøo seõ ñöôïc söû duïng heát ñeå toång hôïp caùc caáu truùc maøng neân khoâng bò öù laïi trong baøo töông. Trong moät soá beänh lyù nhö beänh xô vöõa ñoäng maïch, beänh taêng cholesterol maùu coù tính chaát gia ñình; cholesterol vaø cholesterol ester hoaù bò öù ñoïng trong caùc ñaïi thöïc baøo döôùi daïng nhöõng khoâng baøo raát nhoû, laøm cho ñaïi thöïc baøo coù hình aûnh boït baøo (foam cell). Caùc boït baøo naøy coù theå taäp trung nhieàu trong moâ lieân keát cuûa da, taïo thaønh caùc ñaùm suøi meàm maàu vaøng goïi laø u vaøng (xanthoma) (Hình 11). Hình 11: U vaøng ôû mí maét treân (A); Caùc boït baøo öù ñoïng cholesterol
  21. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 18 c/ ÖÙ ñoïng lipid phöùc taïp: Gaëp trong 1 soá roái loaïn chuyeån hoaù baåm sinh goïi chung laø caùc beänh tích tieâu theå (lysosomal storage disease); lipid bò öù ñoïng trong caùc tieâu theå do tieâu theå bò thieáu huït enzym thuûy phaân töông öùng. Thí duï: trong beänh GAUCHER, coù söï thieáu huït enzym glucocerebrosidase laøm glucocerebroside bò öù laïi trong tieâu theå cuûa caùc ñaïi thöïc baøo. Caùc ñaïi thöïc baøo naøy coøn ñöôïc goïi laø teá baøo Gaucher, coù kích thöôùc lôùn (100mcm), baøo töông coù daïng sôïi. Trong beänh NIEMANN - PICK, coù söï thieáu huït enzym sphingomyelinase laøm sphingomyelin bò öù laïi trong tieâu theå cuûa caùc ñaïi thöïc baøo. Caùc ñaïi thöïc baøo naøy coù kích thöôùc lôùn, coù daïng teá baøo boït do baøo töông chöùa ñaày nhöõng khoâng baøo nhoû. 3. ÖÙ ÑOÏNG GLUCID a/ ÖÙ ñoïng glycogen: Gaëp trong caùc roái loaïn chuyeån hoaù glucoz nhö beänh tieåu ñöôøng hoaëc caùc beänh tích glycogen (glycogen storage disease). Trong beänh tieåu ñöôøng, glucoz thoaùt vaøo oáng thaän gaàn seõ ñöôïc caùc teá baøo bieåu moâ oáng thaän coá taùi haáp thu cho heát. Keát quaû laø glucoz bò öù ñoïng trong baøo töông döôùi daïng glycogen, taïo thaønh caùc khoâng baøo nhoû khoù thaáy, nhieàu khi phaûi nhuoäm ñaëc bieät (PAS, Carmin de Best ) môùi phaùt hieän ñöôïc (Hình 12). Hình 12: ÖÙ ñoïng glycogen trong teá baøo bieåu moâ oáng thaän khoù thaáy vôùi nhuoäm thoâng thöôøng (A); thaáy roõ khi nhuoäm vôùi phaåm nhuoäm Carmin de Best Trong beänh tích glycogen (beänh Von Gierke, beänh Mc Ardle, beänh Pompe, v.v.), coù söï thieáu huït moät trong caùc enzym lieân quan ñeán quaù trình toång hôïp hoaëc giaùng hoaù glycogen, keát quaû laø glycogen bò öù laïi trong baøo töông hoaëc trong tieâu theå cuûa caùc teá baøo gan, thaän, cô tim laøm taêng kích thöôùc vaø roái loaïn hoaït ñoäng caùc cô quan. b/ ÖÙ ñoïng mucopolysaccharide: Beänh tích mucopolysaccharide (mucopolysaccharidoses) laø moät nhoùm beänh roái loaïn chuyeån hoaù baåm sinh gaây ra söï thieáu huït 1 trong caùc enzym caàn cho söï giaùng hoaù caùc mucopolysaccharide nhö heparan sulfate, keratan sulfate, chondroitin sulfate, dermatan sulfate. Keát quaû laø caùc mucopolysaccharide bò öù laïi trong tieâu theå cuûa caùc ñaïi thöïc baøo, teá baøo cô trôn, teá baøo noäi moâ, nguyeân baøo sôïi trong khaép cô theå. 4. ÖÙ ÑOÏNG PROTEIN Ñaëc tröng bôûi söï xuaát hieän trong baøo töông caùc theå vuøi hình troøn ñoàng nhaát voâ ñònh hình, trong nhö kính, baét maàu phaåm nhuoäm acid, goïi laø caùc theå vuøi hyalin (Hình 13). 3 cô cheá gaây öù ñoïng protein noäi baøo: - Nhaäp baøo quaù möùc: thí duï trong caùc beänh caàu thaän laøm thoaùt protein huyeát töông vaøo dòch loïc caàu thaän, caùc teá baøo oáng thaän coá gaéng taùi haáp thu toái ña, keát quaû baøo töông chöùa nhieàu theå vuøi hyalin trong teá baøo.
  22. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 19 - Xuaát baøo quaù chaäm: thí duï trong beänh ña u tuûy, caùc töông baøo coù trong baøo töông caùc theå vuøi hyalin hình troøn (theå RUSSEL), töông öùng vôùi löôùi noäi baøo chöùa ñaày globulin mieãn dòch maø leõ ra phaûi ñöôïc xuaát baøo. - Toån thöông boä xöông teá baøo: thí duï trong ngoä ñoäc röôïu, teá baøo gan chöùa nhöõng theå vuøi hyalin (theå MALLORY) do caùc sieâu sôïi trung gian cytokeratin keát tuï vôùi ubiquitin nhau taïo thaønh. Hình 13: Bieåu moâ oáng thaän bình thöôøng (A); Bieåu moâ öù ñoïng theå vuøi hyalin (B) 5. ÖÙ ÑOÏNG SAÉC TOÁ Saéc toá bò öù ñoïng trong teá baøo coù theå coù nguoàn goác ngoaïi sinh hoaëc noäi sinh. a/ Ngoaïi sinh: thí duï öù ñoïng buïi than trong caùc ñaïi thöïc baøo pheá nang (coâng nhaân moû than), öù ñoïng möïc xaâm trong caùc ñaïi thöïc baøo cuûa lôùp bì (veát xaâm). Söï öù ñoïng caùc saéc toá naøy khoâng kích thích phaûn öùng vieâm. b/ Noäi sinh: laø caùc saéc toá do chính teá baøo toång hôïp, thí duï nhö : Hình 14: Teá baøo gan öù ñoïng caùc saéc toá ñeàu coù maàu naâu khi nhuoäm thoâng thöôøng (A, C, E); nhuoäm ñaëc bieät ñeå phaân bieät laø lipofuscin (baét maàu ñen vôùi Fontana, B), hemosiderin (maàu xanh döông vôùi Perls, D) vaø bilirubin (maàu xanh laù vôùi Fouchet, F)
  23. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 20 - LIPOFUSCIN: öù ñoïng trong teá baøo gan, tim cuûa ngöôøi giaø hoaëc ngöôøi bò ñoùi aên laâu ngaøy. Döôùi KHVÑT, caùc haït lipofuscine töông öùng vôùi caùc theå caën baõ cuûa khoâng baøo töï thöïc. - MELANIN: laø moät saéc toá bình thöôøng coù trong caùc haéc baøo ôû lôùp ñaùy cuûa bieåu bì. Trong caùc böôùu laønh hoaëc aùc xuaát phaùt töø haéc baøo, coù söï öù ñoïng saéc toá naøy beân trong baøo töông. - HEMOSIDERIN: saéc toá chöùa saét ñöôïc taïo thaønh do söï giaùng hoaù caùc phaân töû hemoglobin cuûa hoàng caàu giaø, bình thöôøng vaãn thaáy trong baøo töông cuûa caùc ñaïi thöïc baøo ôû laùch. Hemosiderin bò öù ñoïng trong caùc ñaïi thöïc baøo pheá nang ôû nhöõng ngöôøi suy tim, trong caùc teá baøo nhu moâ gan, thaän, tim ôû nhöõng ngöôøi bò beänh öù saét (hemosiderosis). - BILIRUBINE: cuõng ñöôïc taïo thaønh töø söï giaùng hoaù hemoglobine, bò öù ñoïng trong teá baøo gan do caùc beänh lyù gaây taéc maät. Caùc saéc toá treân ñeàu baét maàu naâu khi nhuoäm thoâng thöôøng (Hematoxylin-Eosin); ñeå phaân bieät, coù theå duøng caùc phöông phaùp nhuoäm ñaëc bieät nhö Perls (nhuoäm xanh döông hemosiderin), Fouchet (nhuoäm xanh laù caây bilirubin), Fontana (nhuoäm ñen melanin vaø lipofuscin), PAS (nhuoäm ñoû lipofuscin) (Hình 14). LAÉNG ÑOÏNG NGOAÏI BAØO Ñaëc tröng bôûi söï hieän dieän quaù möùc 1 chaát höõu cô hoaëc voâ cô trong khoaûng gian baøo. 1. LAÉNG ÑOÏNG CHOLESTEROL Xaûy ra khi coù 1 soá löôïng lôùn cholesterol ñöôïc giaûi phoùng vaøo moâi tröôøng ngoaïi baøo, thí duï nhö söï giaûi phoùng cholesterol töø maøng caùc hoàng caàu bò vôõ trong khoái maùu tuï. Cholesterol coù theå keát tinh thaønh caùc tinh theå hình kim vaø sau ñoù bò thöïc baøo bôûi caùc ñaïi thöïc baøo (Hình 15). Hình 15: Cholesterol laéng ñoïng ngoaïi baøo döôùi daïng tinh theå hình kim 2. LAÉNG ÑOÏNG PROTEIN Phaân bieät 3 loaïi (Hình 16): a/ Laéng ñoïng hyalin: coù daïng moät chaát voâ ñònh hình, trong nhö kính vaø öa phaåm nhuoäm acid. Coù theå gaëp trong thaønh ñoäng maïch ngöôøi lôùn tuoåi, trong toå chöùc lieân keát cuûa caùc seïo cuõ, trong caùc oå vieâm maõn tính. Caáu taïo cuûa hyalin raát phöùc taïp, goàm caùc thaønh phaàn protein cuûa huyeát töông töø trong loøng maïch thaám ra nhö fibrin, globulin mieãn dòch loaïi IgM, IgG, caùc lipoprotein vaø boå theå. Ñaùng chuù yù laø khoâng coù phaûn öùng vieâm ñi keøm söï laéng ñoïng hyalin naøy. b/ Laéng ñoïng chaát daïng fibrin (fibrinoid substances): döôùi daïng sôïi, raát öa phaåm nhuoäm acid. Gaëp trong thaønh tieåu ñoäng maïch cuûa ngöôøi bò cao huyeát aùp aùc tính, trong moâ lieân keát cuûa ngöôøi maéc beänh taïo keo. Luoân coù phaûn öùng vieâm ñi keøm söï laéng ñoïng chaát daïng fibrin. Caáu taïo cuûa chaát daïng fibrin cuõng töông töï nhö chaát hyalin nhöng giaøu fibrin hôn. c/ Laéng ñoïng chaát daïng tinh boät (amyloid substances): coù daïng caùc cuoän boâng goøn, öa phaåm nhuoäm acid. Gaëp trong thaønh tieåu ñoäng maïch, doïc theo thaønh caùc mao maïch daïng xoang ôû gan vaø laùch cuûa ngöôøi maéc beänh vieâm nhieãm maõn tính, u tuûy (myelome); caáu taïo hoaù hoïc chuû yeáu laø caùc globulin mieãn dòch. Trong beänh ung thö tuyeán giaùp daïng tuûy, cuõng coù söï laéng ñoïng ngoaïi baøo chaát daïng tinh boät, nhöng caáu taïo hoaù hoïc laïi laø chaát calcitonin do teá baøo ung thö tieát ra. Khi nhuoäm thoâng thöôøng, chaát daïng tinh boät troâng gioáng nhö hyalin. Ñeå phaân bieät, cho nhuoäm ñoû congo (red congo), chaát daïng tinh boät baét maàu cam nhöng seõ ñoåi sang maàu vaøng xanh khi quan saùt baèng kính hieån vi phaân cöïc.
  24. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 21 Hình 16: Laéng ñoïng hyalin trong thaønh ñoäng maïch (A); laéng ñoïng chaát daïng fibrin trong thaønh maïch, keøm phan öùng vieâm (B); Chaát daïng tinh boät baét maàu cam khi nhuoäm ñoû congo (C), ñoåi sang vaøng xanh döôùi aùnh saùng phaân cöïc (D). 3. LAÉNG ÑOÏNG CALCI Phaân bieät 2 loaïi: a/ Calci hoaù nghòch döôõng: calci bò laéng ñoïng trong moâ cheát (oå hoaïi töû baõ ñaäu, oå maùu tuï, maûng xô vöõa thaønh ñoäng maïch, ung thö tuyeán giaùp daïng nhuù ); taïo thaønh nhöõng ñaùm voâ ñònh hình, daïng haït, baét maàu kieàm hoaëc nhöõng caáu truùc nhö theå caùt (psammoma bodies) (Hình 17). Hình 17: caùc ñaùm calci voâ ñònh hình baét maàu kieâm, trong oå maùu tuï ( muõi teân, A); hoaëc taïo thaønh theå caùt trong ung thö tuyeán giaùp daïng nhuù (muõi teân, B). b/ Calci hoaù di caên: calci bò laéng ñoïng trong caùc moâ soáng (chuû yeáu laø ôû thaønh maïch maùu, nhu moâ thaän, gan, nieâm maïc daï daøy) do tình traïng taêng calci maùu (trong caùc beänh nhö cöôøng
  25. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 22 tuyeán caän giaùp, u xöông coù huûy xöông ). Hình aûnh vi theå cuûa caùc ñaùm calci cuõng töông töï trong calci hoaù nghòch döôõng. 4. LAÉNG ÑOÏNG URAT Hình 18: Noát tophi ôû khôùp ngoùn tay (A); treân vi theå, ñaùm uraùt laéng ñoïng (*) ñöôïc bao quanh bôûi caùc teá baøo vieâm. Gaëp trong beänh guùt, laø moät nhoùm beänh lyù coù ñaëc ñieåm chung laø tình traïng roái loaïn chuyeån hoaù purin, daãn ñeán tình söï taêng cao acid uric trong maùu (> 7mg%). Acid uric seõ bò laéng ñoïng trong nhieàu cô quan khaùc nhau nhö khôùp, thaän, kích thích maïnh phaûn öùng vieâm gaây ra vieâm khôùp maõn tính, vieâm thaän. Söï laéng ñoïng urat trong moâ quanh khôùp taïo thaønh caùc noát tophi, caáu taïo goàm moät ñaùm tinh theå urat coù daïng sôïi (coù hình kim döôùi kính hieån vi phaân cöïc), ñöôïc bao quanh bôûi caùc teá baøo vieâm nhö ñaïi thöïc baøo, lymphoâ baøo vaø ñaïi baøo aên dò vaät (Hình 18). SÖÏ CHEÁT TEÁ BAØO (Cell death) Teá baøo cheát khi bò caùc thöông toån baát khaû hoài do taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá ñoäc haïi töø moâi tröôøng beân ngoaøi, hoaëc do baûn thaân teá baøo ñaõ trôû neân khoâng coøn caàn thieát ñoái vôùi moâ cô theå. Döïa vaøo söï khaùc bieät veà ñaëc ñieåm hình thaùi, nguyeân nhaân vaø cô cheá phaùt sinh, phaân bieät 2 kieåu cheát teá baøo laø: hoaïi töû teá baøo vaø töï huûy teá baøo (Hình 19) . Hình 19: Hai kieåu cheát teá baøo: hoaïi töû teá baøo vaø töï huûy teá baøo
  26. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 23 A. HOAÏI TÖÛ TEÁ BAØO (necrosis): Laø toaøn boä caùc bieán ñoåi hình thaùi xaûy ra khi teá baøo cheát do caùc nguyeân nhaân beänh lyù. Caùc bieán ñoåi sieâu caáu truùc xuaát hieän sôùm, chæ ít phuùt sau khi teá baøo cheát; nhöng phaûi sau vaøi tieáng ñoàng hoà môùi coù theå quan saùt ñöôïc caùc bieán ñoåi vi theå. Trong hieän töôïng hoaïi töû teá baøo, teá baøo thöôøng cheát vôùi soá löôïng lôùn, aûnh höôûng ñeán chöùc naêng cuûa moâ vaø luoân kích thích theo phaûn öùng vieâm. 1. ÑAËC ÑIEÅM HÌNH THAÙI: a/ Bieán ñoåi nhaân: Goàm 3 bieán ñoåi noái tieáp nhau : - Nhaân ñoâng (pyknosis): nhaân voùn cuïc nhoû laïi, baét maàu kieàm ñaäm do chaát nhieãm saéc bò coâ ñaëc. - Nhaân vôõ (karyorrhexis): do chaát nhieãm saéc coâ ñaëc thaønh nhieàu khoái . - Nhaân tan (karyolysis): chaát nhieãm saéc bò hoaø tan daàn, nhaân chæ coøn laø 1 boùng môø nhaït vaø bieán maát . Trong moãi teá baøo hoaïi töû, bieán ñoåi nhaân xuaát hieän theo ñuùng thöù töï treân, nhöng caû 3 hình aûnh coù theå cuøng hieän dieän trong nhöõng teá baøo khaùc nhau cuûa 1 maãu moâ hoaïi töû (Hình 20). Hình 20: Caùc bieán ñoåi nhaân cuûa teá baøo hoaïi töû, so saùnh vôùi teá baøo bình thöôøng: nhaân ñoâng ôû teá baøo ñaûo Langerhans tuïy taïng (A), nhaân vôõ ôû teá baøo gan (B), nhaân tan ôû teá baøo oáng thaän (C). b/ Bieán ñoåi baøo töông: Xuaát hieän tröôùc bieán ñoåi nhaân, cuõng goàm 3 bieán ñoåi noái tieáp nhau:
  27. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 24 - Giaûm tính baét maàu kieàm: thaáy roõ nhaát ôû nhöõng teá baøo coù chöùa nhieàu ribosome trong baøo töông. Cô cheá cuûa bieán ñoåi naøy laø do söï giaûi truøng hôïp ARN laøm phaân raõ caùc ribosome. - Taêng tính baét maàu acid: do protein baøo töông bò bieán chaát, maát ñi caùc goác carboxyl. - Xoaù môø caùc caáu truùc trong baøo töông: do söï phaân raõ caùc baøo quan, thí duï nhö maát hình aûnh caùc vi sôïi cô trong teá baøo cô vaân, maát caùc vi nhung mao ôû beà maët cöïc ñænh teá baøo bieåu moâ oáng thaän, keát quaû baøo töông baét maàu trong ñeàu hoaëc loã choã do chöùa nhieàu khoâng baøo (Hình 21). Hình 21: Teá baøo gan bình thöôøng (A); Teá baøo gan hoaïi töû, baøo töông maát tính baét maàu kieàm (B); baøo töông teá baøo cô vaân hoaïi töû, taêng tính baét maàu acid, caùc caáu truùc trong baøo töông bò xoaù (muõi teân, C) c/ Bieán ñoåi maøng teá baøo: Maøng cuûa teá baøo vaø caùc baøo quan maát tính thaám choïn loïc, laøm theå tích teá baøo taêng vaø tröông to caùc baøo quan. Hình 22: Teá baøo bieåu moâ oáng thaän gaàn bình thöôøng, coù vi nhung mao cöïc ñænh (*) (A); Khi bò hoaïi töû, maøng teá baøo taïo ra caùc boùng nhoû (muõi teân), vi nhung mao bieán maát, nhaân nhoû laïi vaø coâ ñaëc, baøo töông coù caùc ty theå phoàng to vaø nhieàu khoâng baøo; Teá baøo hoaïi töû “noå tung”, giaûi phoùng caùc thaønh phaàn caáu taïo ra moâi tröôøng beân ngoaøi (C). Teá baøo gan bình thöôøng, baøo töông coù löôùi noäi baøo haït phaùt trieån phong phuù vaø nhieàu ti theå (D); Khi bò hoaïi töû, löôùi noäi baøo haït phoàng to vaø maát caùc haït riboâsoâm treân beà maët (*), ty theå phoàng to (muõi teân), nhaân vôõ vuïn (E).
  28. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 25 Döôùi KHVÑT, maøng teá baøo hoaïi töû phoàng leân thaønh caùc boùng nhoû treân beà maët, caùc caáu truùc chuyeân bieät ôû cöïc ñænh (neáu coù) nhö vi nhung mao hoaëc loâng chuyeån teá baøo cuõng bò phoàng leân vaø bieán maát. Nhaân teá baøo coâ ñaëc vaø tan daàn. Löôùi noäi baøo haït phoàng to, caùc riboâsoâm baùm ngoaøi beà maët bong vaøo trong dòch baøo töông, ty theå vaø tieâu theå cuõng bò phoàng leân vaø nöùt vôõ; boä xöông teá baøo suïp ñoå taïo thaønh caùc ñaùm keát tuûa trong baøo töông. Hình aûnh cuoái cuøng laø toaøn boä teá baøo bò “noå tung” (Hình 22). 2. NGUYEÂN NHAÂN VAØ CÔ CHEÁ GAÂY HOAÏI TÖÛ TEÁ BAØO Hoaïi töû teá baøo chæ xaûy ra trong caùc tình traïng beänh lyù, do caùc nguyeân nhaân sau: - Thieáu oxy: do suy tuaàn hoaøn, thieáu maùu cuïc boä, - Caùc taùc nhaân vaät lyù: nhö chaán thöông cô hoïc, caùc böùc xaï ion hoaù, nhieät ñoä, ñieän theá - Taùc nhaân hoaù hoïc: caùc ñoäc chaát nhö cyanur, acid, baz; hoaëc ngay caû caùc chaát coù veû voâ haïi nhö glucoz, muoái, neáu taùc ñoäng vaøo teá baøo vôùi noàng ñoä quaù cao. - Taùc nhaân nhieãm truøng: nhö vi khuaån, kyù sinh truøng, viruùt, naám moác. - Ñaùp öùng mieãn dòch baát thöôøng nhö trong caùc beänh lyù quaù maãn hoaëc töï mieãn. Cô cheá gaây hoaïi töû teá baøo coù theå khaùc bieät nhieàu ít tuyø töøng loaïi nguyeân nhaân, lieàu löôïng vaø thôøi gian taùc ñoäng cuûa noù, vaø tuyø theo loaïi teá baøo naøo trong cô theå ñang chòu taùc ñoäng; nhöng nhìn chung, chuùng ñeàu ñöôïc thöïc hieän thoâng qua caùc roái loaïn sinh hoaù rieâng leû hay phoái hôïp, xaûy ra treân ty theå, maøng teá baøo vaø maøng caùc baøo quan (Hình 23). Hình 23: Cô cheá gaây hoaïi töû teá baøo - Ty theå bò toån thöông khieán maøng ty theå khoâng coøn giöõ ñöôïc tính thaám choïn loïc; phaûn öùng oxy hoaù-phosphoryl hoaù bò ñình treä daãn ñeán söï thieáu huït ATP. Teá baøo phaûi söû duïng con ñöôøng ñöôøng phaân kî khí ñeå saûn xuaát ATP vôùi heä quaû laø nguoàn döï tröõ glycogen trong baøo töông bò caïn kieät keøm öù ñoïng acid lactic noäi baøo; pH noäi baøo giaûm laøm chaát nhieãm saéc trong nhaân bò coâ ñaëc laïi (hình aûnh nhaân ñoâng). - Maøng teá baøo khoâng coøn giöõ ñöôïc tính thaám choïn loïc do bôm Na+/K+- ATPase ngöøng hoaït ñoäng vì thieáu huït ATP; ion Na+ vaø nöôùc töø ngoaøi uøa vaøo trong laøm taêng theå tích teá baøo. Do
  29. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 26 pH noäi baøo giaûm, bôm Na+/H+ ñöôïc kích hoaït ñeå ñaåy bôùt H+ ra ngoaøi nhöng laïi taêng theâm Na+ noäi baøo. Söï taêng Na+ noäi baøo seõ kích hoaït bôm Na+/Ca2+ ñeå ñaåy Na+ ra ngoaøi nhöng laïi laøm taêng Ca2+ noäi baøo. Ca2+ noäi baøo taêng seõ hoaït hoaù haøng loaït enzym coù trong baøo töông, gaây ra caùc toån thöông baát khaû hoài ôû nhaân, maøng teá baøo vaø caùc baøo quan, thí duï: * Phospholipase phaân huûy caùc phospholipid maøng. * Protease laøm vôõ maøng cuûa teá baøo vaø caùc baøo quan, laøm suïp ñoå boä xöông teá baøo. * ATPase, gaây thieáu huït ATP traàm troïng hôn. * Endonuclease, caét khuùc ADN trong nhaân (hình aûnh nhaân vôõ). - Tieâu theå bò vôõ maøng bao seõ giaûi phoùng vaøo trong baøo töông caùc enzym thuyû phaân raát maïnh, sau khi ñöôïc hoaït hoaù bôûi pH acid noäi baøo, coù khaû naêng phaân huûy moïi thaønh phaàn caáu taïo cuûa teá baøo, thí duï: * Desoxyribonuclease (DNase): phaân huyû ADN (hình aûnh nhaân tan daàn). * Ribonuclease (RNase): phaân huûy ribosome (hình aûnh baøo töông giaûm tính baét maàu kieàm). * Protease: giaùng hoaù caùc protein noäi baøo, laøm maát ñi caùc goác carboxyl (hình aûnh taêng tính baét maàu acid). * Enzym tieâu theå phaù vôõ caùc baøo quan khaùc (hình aûnh xoaù môø caùc caáu truùc trong baøo töông. Keát quaû cuoái cuøng, teá baøo hoaïi töû bò “noå tung”, giaûi phoùng ra beân ngoaøi caùc thaønh phaàn noäi baøo, trong ñoù coù nhöõng chaát trung gian hoaù hoïc maïnh, thu huùt caùc baïch caàu vaø ñaïi thöïc baøo. 3. HIEÄN TÖÔÏNG TÖÏ TIEÂU VAØ DÒ TIEÂU (autolysis - heterolysis) Trong cô theå soáng, caùc teá baøo hoaïi töû ñöôïc loaïi boû theo 2 cô cheá: - Töï tieâu: caùc teá baøo hoaïi töû bò phaân raõ vaø loaïi boû bôûi enzym tieâu theå cuûa chính mình, thí duï nhö caùc teá baøo tuïy taïng hoaïi töû seõ bò phaân raõ vaø loaïi boû bôûi chính caùc enzym tieâu theå cuûa chuùng. - Dò tieâu: teá baøo hoaïi töû bò loaïi boû baèng enzym tieâu theå cuûa caùc teá baøo khaùc, thí duï nhö söï tieâu huûy caùc teá baøo cô bò hoaïi töû nhôø vaøo hoaït ñoäng cuûa caùc baïch caàu ña nhaân trung tính, ñaïi thöïc baøo (Hình 24). Hình 24: Teá baøo tuyeán tuïy ngoaïi tieát hoaïi töû (A), ñöôïc loaïi boû baèng cô cheá töï tieâu (B); teá baøo cô vaân hoaïi töû B. TÖÏ HUYÛ TEÁ BAØO (apoptosis): Teá baøo cheát baèng caùch khôûi ñoäng chöông trình töï huûy, theo ñoù moät loaït caùc enzym trong teá baøo seõ ñöôïc hoaït hoaù ñeå phaân caét teá baøo thaønh nhöõng maûnh nhoû goïi laø theå töï huûy. Trong hieän töôïng töï huûy teá baøo, teá baøo cheát rieâng leû, soá löôïng ít, khoâng aûnh höôûng ñeán chöùc naêng cuûa moâ vaø khoâng kích thích phaûn öùng vieâm. 1. ÑAËC ÑIEÅM HÌNH THAÙI: Teá baøo töï huûy coù theå tích giaûm, kích thöôùc thu nhoû laïi. Nhaân taêng saéc baét maàu kieàm ñaäm do chaát nhieãm saéc coâ ñaëc, coù theå thaáy nhaân ñaõ bò phaân caét thaønh nhieàu maûnh nhoû. Baøo töông
  30. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 27 ñaäm ñaëc do caùc baøo quan beân trong bò leøn chaët. Teá baøo töï huûy cuoái cuøng seõ ñuôïc caét thaønh caùc theå töï huûy; moãi theå töï huûy laø 1 tuùi maøng chöùa baøo töông, caùc baøo quan vaø caùc maûnh nhaân, seõ ñöôïc caùc ñaïi thöïc baøo “aên” ngay laäp töùc (Hình 25). Hình 25: Teá baøo bieåu moâ ruoät töï huyû (muõi teân) coù kích thöôùc thu nhoû, nhaân ñaäm maàu, baøo töông ñaäm ñaëc (A); Trong trung taâm maàm cuûa 1 nang limphoâ thöù caáp, limphoâ baøo töï huûy phaân thaønh caùc theå töï huûy (muõi teân) vaø ñaõ ñöôïc ñaïi thöïc baøo “aên” vaø ñöa vaøo trong baøo töông. Döôùi KHVÑT, chaát nhieãm saéc coâ ñaëc thaønh nhieàu khoái baùm ngay döôùi maøng nhaân. Maøng teá baøo coù theå taïo ra caùc boùng nhoû treân beà maët nhöng caáu truùc cuûa maøng vaø caùc baøo quan vaãn coøn nguyeân veïn (Hình 26). Hình 26: So vôùi limphoâ baøo bình thöôøng ôû treân, limphoâ baøo töï huyû ôû döôùi taïo ra caùc boùng nhoû treân beà maët (A). Nhaân caùc limphoâ baøo töï huûy coù chaát nhieãm saéc coâ ñaëc döôùi maøng nhaân, ñaõ taùch ra thaønh nhieàu maûnh (*) (B). Theå töï huyû (muõi teân) cuûa limphoâ baøo cheát naèm trong khoâng baøo tieâu hoaù cuûa 1 ñaïi thöïc baøo (C). 2. NGUYEÂN NHAÂN VAØ CÔ CHEÁ GAÂY TÖÏ HUÛY TEÁ BAØO Khaùc vôùi hoaïi töû teá baøo, töï huûy teá baøo chuû yeáu laø 1 hieän töôïng sinh lyù bình thöôøng, raát caàn thieát trong quaù trình taïo hình caùc moâ-cô quan trong giai ñoaïn phoâi thai. Trong giai ñoaïn sau sinh, töï huyû teá baøo ñaûm baûo söï oån ñònh veà caáu truùc vaø chöùc naêng cuûa nhieàu loaïi moâ khaùc nhau, loaïi boû nhöõng teá baøo khoâng coøn caàn thieát ; thí duï: - Caáu truùc tuyeán Lieberkühn ñöôïc ñoåi môùi lieân tuïc nhôø vaøo söï töï huûy cuûa caùc teá baøo bieåu moâ ôû beà maët nieâm maïc ruoät, nhöôøng choã cho caùc teá baøo bieåu moâ môùi sinh ra taïi ñaùy tuyeán di chuyeån leân. - ÔÛ tuyeán öùc, caùc teá baøo T choáng laïi khaùng nguyeân cuûa chính cô theå seõ bò loaïi boû baèng cô cheá töï huyû teá baøo. Taïi trung taâm maàm caùc nang limphoâ thöù caáp trong haïch baïch huyeát, caùc
  31. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 28 limphoâ baøo B coù ñaùp öùng keùm vôùi khaùng nguyeân seõ töï huûy, phaân caét thaønh caùc theå töï huûy vaø ñöôïc ñaïi thöïc baøo “aên”. - ÔÛ tuyeán vuù sau khi ngöøng hoaït ñoäng taïo söõa, 90% teá baøo bieåu moâ tuyeán seõ töï huûy. Trong moät soá tình traïng beänh lyù, taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá ñoäc haïi beân ngoaøi nhö tia xaï, goác oxi hoaù töï do, hoaù chaát, nhieãm virus coù theå gaây toån thöông phaân töû ADN trong nhaân, laøm cho caùc phaân töû protein bò öù keït trong löôùi noäi baøo do gaáp cuoän sai chuoãi polypeùptid; teá baøo seõ töï huyû neáu khoâng söûa chöõa ñöôïc. Ñaây laø 1 cô cheá baûo veä giuùp cô theå loaïi boû nhöõng teá baøo mang ñoät bieán gen coù tieàm naêng chuyeån daïng thaønh teá baøo ung thö. Cô cheá töï huûy teá baøo ñuôïc thöïc hieän theo 2 ñöôøng, noäi sinh- ty theå vaø ngoaïi sinh- thuï theå cheát, trong ñoù ñöôøng thöù nhaát xaûy ra nhieàu hôn (Hình 27). a. Ñöôøng noäi sinh-ty theå (mitochondrial-intrinsic pathway): Teá baøo töï huûy laø do hoaït ñoäng cuûa caùc protein ñieàu hoaø söï töï huyû thuoäc hoï bcl-2 coù trong dòch baøo töông, phaân thaønh 2 nhoùm vôùi taùc ñoäng ñoái nghòch nhau: - Caùc protein thuùc ñaåy töï huûy teá baøo: Bax, Bak, Bad, Bim, Bid, Bik, Nox, Puma, Noxa, - Caùc protein öùc cheá töï huûy teá baøo: Bcl-2, Bcl-XL, Bcl-X, A1, Ku70, Mcl-1, Hinh 27: Hai con ñöôøng töï huûy teá baøo Tuøy theo moái caân baèng hoaït ñoäng giöõa 2 nhoùm naøy maø teá baøo seõ bò thuùc ñaåy ñi vaøo töï huyû hay laø khoâng: Khi teá baøo hoaït ñoäng bình thöôøng, hoaït ñoäng caùc protein öùc cheá töï huyû Bcl-2, Bcl-XL chieám öu theá seõ baát hoaït Bax vaø Bak, ngaên caûn khoâng cho protein cytochrom c töø trong khoang gian maøng cuûa bao ti theå ñi ra ngoaøi baøo töông. Khi teá baøo trôû neân khoâng coøn caàn thieát trong cô theå, hoaëc coù mang nhöõng toån thöông khoâng söûa chöõa ñöôïc treân ADN vaø protein; caùc protein Bim, Bid, Bad seõ ngay laäp töùc nhaän bieát tình traïng naøy vaø hoaït hoaù Bax vaø Bak; Bax vaø Bak seõ di chuyeån ñeán maøng ngoaøi bao ti theå, taïo thaønh keânh daãn xuyeân maøng cho pheùp cytochrom c thoaùt vaøo dòch baøo töông. Trong baøo töông, cytochrom c seõ hoaït hoaù 1 chuoãi caùc enzym caspase coù khaû naêng phaân caét ñaëc hieäu ADN vaø
  32. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 29 protein cuûa boä xöông teá baøo, khieán nhaân bò phaân thaønh nhieàu maûnh nhoû vaø teá baøo thaønh caùc theå töï huûy. Khaùc vôùi hoaïi töû teá baøo, caáu truùc maøng teá baøo vaø maøng baøo quan vaãn bình thöôøng, ty theå vaø tieâu theå coøn nguyeân veïn, khoâng nöùt vôõ. Ñaïi thöïc baøo nuoát troïn theå töï huûy chæ trong vaøi phuùt; söï nhanh nheïn naøy laø do ñaïi thöïc baøo coù caùc thuï theå töông öùng vôùi caùc phosphatidylserin treân beà maët cuûa theå töï huûy (ôû teá baøo soáng, phosphatidylserin phaân boá ôû maët trong maøng teá baøo nhöng khi teâ baøo töï huyû, noù seõ ñöôïc chuyeån ra maët ngoaøi) vaø cuõng nhôø theá maø khoâng coù thaønh phaàn noäi baøo naøo cuûa teá baøo töï huyû bò thaát thoaùt ra beân ngoaøi ñeå kích thích phaûn öùng vieâm. b. Ñöôøng ngoaïi sinh- thuï theå cheát (death receptor-extrinsic pathway): Caùc thuï theå cheát coù treân beà maët teá baøo, laø caùc protein thuoäc veà hoï thuï theå TNF, trong ñoù 2 loaïi ñöôïc bieát roõ nhaát laø thuï theå TNF tyùp 1 vaø FAS. Khi coù chaát gaén töông öùng laø TNF-alpha vaø FASL ñeán gaén vaøo thuï theå thì phöùc hôïp hình thaønh coù khaû naêng hoaït hoaù chuoãi caùc enzym caspase, daãn ñeán keát cuïc laø teá baøo bò caét thaønh caùc theå töï huûy töông töï nhö treân. Baûng döôùi ñaây toùm taét caùc ñieåm khaùc bieät giöõa hoaïi töû teá baøo vaø töï huyû teá baøo: Hoaïi töû teá baøo Töï huyû teá baøo Nguyeân nhaân Do caùc taùc nhaân beänh lyù Chuû yeáu do taùc nhaân sinh lyù, coù theå do 1 soá taùc nhaân beänh lyù Möùc ñoä Soá löôïng nhieàu Teá baøo rieâng leû, soá löôïng ít AÛnh höôûng chöùc naêng moâ Khoâng aûnh höôûng chöùc naêng moâ Hình thaùi: - Theå tích teá baøo Taêng Giaûm - Nhaân Nhaân ñoâng, nhaân vôõ, nhaân tan Nhaân phaân thaønh caùc maûnh nhoû - Baøo töông Giaûm tính baét maàu kieàm, taêng tính Ñaäm ñaëc baét maàu acid, xoaù môø caáu truùc - Baøo quan Tröông phoàng Nguyeân veïn - Maøng Maát tính thaám choïn loïc Bình thöôøng Keát quaû Teá baøo “noå tung”, giaûi phoùng caùc Teá baøo phaân thaønh caùc theå töï huûy, chaát trung gian hoaù hoïc. Kích thích ñöôïc ñaïi thöïc baøo “aên”. Khoâng kích phaûn öùng vieâm thích phaûn öùng vieâm C. CAÙC HÌNH THAÙI MOÂ HOÏC CUÛA HOAÏI TÖÛ Khi 1 moâ coù quaù nhieàu teá baøo bò hoaïi töû cuøng luùc thì ñöôïc goïi laø moâ hoaïi töû. Moâ hoaïi töû coù theå coù nhöõng hình thaùi rieâng bieät nhö sau: a/ Hoaïi töû ñoâng (coagulative necrosis): Laø daïng thöôøng gaëp nhaát vaø ñaëc tröng cho hoaïi töû do thieáu oxy. Thí duï: hoaïi töû ñoâng trong nhoài maùu cô tim. Moâ hoaïi töû chaéc, maàu traéng ñuïc. Döôùi KHVQH, moâ laø 1 ñaùm teá baøo ñoàng nhaát baét maàu acid, nhaân thöôøng bò tan. Tuy nhieân, caáu truùc moâ vaãn ñöôïc baûo toàn neân coøn nhaän dieän ñöôïc (Hình 28). Hình 28: Ñaïi theå vaø vi theå cuûa hoaïi töû ñoâng trong nhoài maùu cô tim
  33. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 30 Cô cheá cuûa hieän töôïng naøy coù leõ do tình traïng toan hoùa noäi baøo trong teá baøo hoaïi töû ñaõ laøm bieán chaát caùc protein keå caû caùc enzym tieâu theå do ñoù öùc cheá söï töï tieâu teá baøo. Hoaïi töû ñoâng chæ toàn taïi trong 1 thôøi gian sau ñoù chuyeån thaønh hoaïi töû hoaù loûng do hieän töôïng dò tieâu. b/ Hoaïi töû hoaù loûng (liquefactive necrosis): Moâ hoaïi töû meàm nhuõn, maàu nhôït nhaït, thöôøng hoaù loûng ôû giöõa. Hình aûnh vi theå laø moät ñaùm chaát voâ ñònh hình chöùa ñaày caùc maûnh vuïn teá baøo hoaïi töû. Cô cheá cuûa hoaïi töû hoaù loûng laø do hoaït ñoäng maïnh meõ cuûa caùc enzym tieâu theå (töï tieâu hoaëc dò tieâu). Gaëp trong toån thöông moâ naõo do thieáu oxy (nhuõn naõo), caùc oå vieâm do vi khuaån sinh muû (aùp xe) (Hình 29). Hình 29: Ñaïi theå vaø vi theå cuûa hoaïi töû hoùa loûng trong aùp xe thaønh buïng c/ Hoaïi töû môõ (fat necrosis): Moâ môõ bò hoaïi töû taïo ra caùc veát maàu traéng ngaø chaéc, thöôøng gaëp trong vieâm tuïy caáp. Hình aûnh vi theå laø caùc teá baøo môõ bò hoaïi töû khoâng coøn thaáy roõ ranh giôùi giöõa caùc teá baøo, thöôøng coù laéng ñoïng calci vaø thaám nhaäp teá baøo vieâm (Hình 30). Hình 30: Ñaïi theå vaø vi theå cuûa hoaïi töû môõ trong vieâm tuïy caáp d/ Hoaïi töû baõ ñaäu (caseous necrosis): Laø 1 daïng hoaïi töû ñaëc bieät gaëp trong vieâm lao. Moâ hoaïi töû laø 1 chaát bôû maàu traéng töông töï baõ ñaäu. Hình aûnh vi theå cho thaáy caáu truùc moâ bò phaù huûy hoaøn toaøn, thay vaøo ñoù laø 1 chaát voâ ñònh hình daïng haït, caáu taïo bôûi caùc maûnh vôõ cuûa caùc teá baøo bò hoaïi töû (Hình 31). e/ Hoaïi töû hoaïi thö (gangrenous necrosis): Coøn goïi laø hoaïi thö, tuy khoâng thöïc söï laø 1 hình thaùi moâ hoïc rieâng bieät cuûa hoaïi töû, nhöng thuaät ngöõ naøy vaãn coøn ñöôïc quen duøng trong laâm saøng ñeå moâ taû daïng ñaïi theå cuûa toån thöông chi do taéc ñoäng maïch. Phaân bieät 2 loaïi: - Hoaïi thö khoâ: phaàn chi bò hoaïi thö coù maàu tím vaø khoâ. Vi theå laø hình aûnh hoaïi töû ñoâng.
  34. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 31 - Hoaïi thö öôùt: laø giai ñoaïn tieáp sau hoaïi thö khoâ. Döôùi taùc ñoäng cuûa vi khuaån vaø caùc baïch caàu, vuøng hoaïi thö khoâ bò phaân huûy trôû neân laày nhaày, öôùt, hoâi. Hình aûnh vi theå laø hoaïi töû hoaù loûng. (Hình 32) Hình 31: Ñaïi theå vaø vi theå cuûa hoaïi töû baõ ñaäu trong lao thaän (*) Hình 32: Hoaïi thö khoâ (A); Hoaïi thö öôùt (B)
  35. Toån Thöông Cô Baûn cuûa Teá baøo vaø Moâ 32 MOÄT SOÁ CAÂU HOÛI TÖÏ LÖÔÏNG GIAÙ 1. Töû cung cuûa moät phuï nöõ mang thai to ra laø nhôø teá baøo cô trôn töû cung: A/ Taêng saûn B/ Phì ñaïi C/ Chuyeån saûn D/ A vaø B ñuùng E/ Taát caû A, B, C ñuùng 2. Moät beänh nhaân nam 51 tuoåi coù huyeát aùp 160/100 mmHg trong nhieàu naêm maø khoâng ñieàu trò, teá baøo cô tim coù theå bò loaïi toån thöông sau: A/ Teo ñeùt teá baøo B/ Phì ñaïi C/ Chuyeån saûn D/ Taêng saûn E/ Nghòch saûn 3. Hieän töôïng bieåu moâ tuyeán truï ñôn ôû coå töû cung ñöôïc thay baèng bieåu moâ laùt taàng maø 2/3 döôøi cuûa chieàu daøy bieåu moâ coù caùc teá baøo to nhoû khoâng ñeàu, nhaân taêng saéc, ñònh höôùng saép xeáp bò roái loaïn thì ñöôïc goïi laø: A/ Chuyeån saûn gai B/ Nghòch saûn nheï C/ Nghòch saûn vöøa D/ Nghòch saûn naëng E/ Carcinoâm taïi choã 4. Tình traïng gan to, meàm, maøu vaøng oùng ôû ngöôøi nghieän röôïu laø do: A/ Röôïu öùc cheá söï oxy hoaù caùc acid beùo trong ty theå cuûa teá baøo gan B/ Teá baøo gan bò öù ñoïng môõ trong baøo töông C/ Taêng soá löôïng teá baøo môõ trong tieåu thuyø gan D/ Taát caû A, B, C ñuùng E/ Chæ A vaø B ñuùng 5. Söï calci hoaù maûng xô vöõa ñoäng maïch: A/ Laø 1 hieän töôïng laéng ñoïng ngoaïi baøo B/ Thuoäc loaïi calci hoaù nghòch döôõng C/ Thuoäc loaïi calci hoaù di caên D/ A vaø B ñuùng E/ A vaø C ñuùng 6. KHOÂNG PHAÛI laø ñaëc ñieåm hình thaùi cuûa teá baøo hoaïi töû : A/ Nhaân ñoâng B/ Nhaân quaùi C/ Nhaân vôõ D/ Nhaân tan E/ Baøo töông taêng tính baét maàu axít 7. Töï huyû teá baøo coù ñaëc ñieåm: A/ Soá löôïng teá baøo hoaïi töû ít B/ Khoâng aûnh höôûng ñeán chöùc naêng cuûa moâ C/ Thu huùt baïch caàu ña nhaân D/Taát caû A,B,C ñuùng E/ Chæ A vaø B ñuùng 8. Baèng phöông phaùp nhuoäm thoâng thöôøng hematoxylin-eosin, baûn chaát cuûa nhöõng haït maàu naâu ñöôïc thaáy trong baøo töông teá baøo gan coù theå laø: A/ Lipofuscine B/ Bilirubin C/ Hemosiderin D/ Chæ A, B ñuùng E/ Taát caû A, B, C ñuùng 9. Söï xuaát hieän theå vuøi hyalin trong baøo töông thöôøng do toån thöông öù ñoïng noäi baøo cuûa: A/ Glycogen B/ Mucopolysaccharide C/ Protein D/ Lipid E/ Saéc toá hyalin 10. KHOÂNG PHAÛI laø hieän töôïng chuyeån saûn: A/ Bieåu moâ truï giaû taàng pheá quaûn bieán thaønh bieåu moâ laùt taàng B/ Bieåu moâ truï ñôn coå trong coå töû cung bieán thaønh bieåu moâ laùt taàng C/ Bieåu moâ hoaù voâi D/ Moâ sôïi chuyeån thaønh moâ suïn E/ Moâ sôïi chuyeàn thaønh moâ xöông
  36. Vieâm vaø söûa chöõa 33 VIEÂM vaø SÖÛA CHÖÕA Muïc tieâu: 1. Neâu roõ vaø phaân tích ñònh nghóa cuûa vieâm. 2. Moâ taû vaø giaûi thích caùc ñaëc ñieåm moâ hoïc cuûa vieâm caáp tính. 3. Neâu nguoàn goác vaø caùc taùc duïng chính cuûa chaát trung gian hoaù hoïc. 4. Moâ taû vaø giaûi thích caùc ñaëc ñieåm moâ hoïc cuûa vieâm maõn tính vaø vieâm haït. 5. Neâu roõ vaø phaân tích 2 hình thöùc cuûa quaù trình söûa chöõa toån thöông. Vieâm laø 1 phaûn öùng cuûa heä thoáng vi tuaàn hoaøn daãn ñeán söï di chuyeån dòch vaø baïch caàu töø trong maùu ra caùc moâ ngoaøi maïch; nhaèm bao vaây vaø loaïi tröø caùc vi sinh vaät, caùc khaùng nguyeân, caùc teá baøo cheát, caùc vaät theå laï, Phaûn öùng vieâm luoân caëp ñoâi vôùi 1 quaù trình söûa chöõa nhaèm phuïc hoài laïi moâ toån thöông theo 2 caùch, taùi taïo hoaëc hoùa seïo. Veà cô baûn, phaûn öùng vieâm vaø söûa chöõa laø coù lôïi, nhöng ñoâi khi hoaït ñoäng cuûa noù coù theå gaây ra nhöõng haäu quaû tai haïi (thí duï: bieán daïng vaø cöùng khôùp trong vieâm khôùp maõn, seïo loài da coå gaây maát thaåm myõ). Tuøy theo ñaëc ñieåm laâm saøng vaø moâ hoïc, phaân bieät 3 loaïi vieâm: vieâm caáp tính, vieâm maõn tính vaø vieâm haït. VIEÂM CAÁP TÍNH Ñaëc ñieåm laâm saøng cuûa vieâm caáp laø khôûi phaùt ñoät ngoät, dieãn tieán nhanh töø vaøi giôø ñeán vaøi ngaøy, vuøng moâ bò toån thöông (coøn goïi laø oå vieâm caáp tính) coù daáu hieäu söng, noùng, ñoû, ñau; tröôøng hôïp vieâm naëng coù theâm tình traïng maát chöùc naêng rieâng bieät cuûa moâ vaø cô quan töông öùng. (Hình 1) Hình 1: OÅ vieâm caáp tính ôû ngoùn tay caùi do veát caén Nguyeân nhaân cuûa vieâm caáp laø taát caû caùc taùc nhaân coù theå laøm toån thöông moâ vaø gaây hoaïi töû teá baøo: - Thieáu oxy. - Vaät lyù: chaán thöông, boûng, tia xa, dò vaät. - Hoùa hoïc: axít, baz, döôïc phaåm, ñoäc toá. - Nhieãm khuaån: vi khuaån, kyù sinh truøng, viruùt, naám moác. - Phaûn öùng mieãn dòch: quaù maãn, töï mieãn.
  37. Vieâm vaø söûa chöõa 34 3 ñaëc ñieåm moâ hoïc chính cuûa vieâm caáp laø: sung huyeát ñoäng, phuø vieâm vaø thaám nhaäp teá baøo maø chuû yeáu laø caùc baïch caàu ña nhaân trung tính. 1. Sung huyeát ñoäng (active hyperemia) Sung huyeát laø tình traïng taêng quaù möùc löôïng maùu trong moâ-cô quan. Sung huyeát trong vieâm caáp laø moät sung huyeát ñoäng, keát quaû cuûa 1 bieán ñoåi huyeát ñoäng hoïc trong heä thoáng vi tuaàn hoaøn. Khôûi ñaàu coù 1 söï co thaét thoaùng qua caùc tieåu ñoäng maïch (khoaûng vaøi giaây) do phaûn xaï thaàn kinh; tieáp sau ñoù, döôùi taùc ñoäng cuûa caùc chaát trung gian hoùa hoïc ñöôïc phoùng thích töø teá baøo-moâ bò thöông toån maø quan troïng nhaát laø prostaglandin, hiastamin vaø oxid nitric, caùc cô trôn tieåu ñoäng maïch vaø cô thaét tieàn mao maïch giaõn ra laøm maùu chaûy uøa vaøo caùc mao maïch vaø tieåu tónh maïch, gaây ra sung huyeát ñoäng vuøng moâ vieâm, taïo ra trieäu chöùng noùng ñoû cuûa oå vieâm treân laâm saøng. (Hình 2) Hình 2: Do söï giaõn ra cuûa cô trôn tieåu ñoäng maïch (1) vaø cô thaét tieàn mao maïch (2), maùu chaûy uøa vaøo löôùi mao maïch (3) vaø tieåu tónh maïch (4) Hình aûnh vi theå cuûa sung huyeát ñoäng laø caùc maïch maùu giaõn roäng, chöùa ñaày hoàng caàu. (Hình 3) Hình 3: Tieåu tónh maïch giaõn roäng chöùa ñaày hoàng caàu 2. Phuø vieâm (inflammatory edema) Do öù ñoïng dòch xuaát trong moâ keõ ngoaøi maïch maùu taïi oå vieâm. Dòch xuaát naøy coøn goïi laø dòch phuø vieâm, coù haøm löôïng protein 3g%, d >1,020; ñöôïc hình thaønh do 2 cô cheá: - Söï taêng aùp löïc thuûy tónh trong caùc mao maïch, laø keát quaû tröïc tieáp cuûa tình traïng sung huyeát ñoäng neâu treân. - Söï taêng tính thaám thaønh maïch, laø cô cheá chính gaây ra phuø vieâm. Söï taêng tính thaám thaønh maïch xaûy ra chuû yeáu taïi caùc tieåu tónh maïch. Bình thöôøng caùc teá baøo noäi moâ naèm töïa treân moät
  38. Vieâm vaø söûa chöõa 35 maøng ñaùy vaø ñöôïc lieân keát vôùi nhau baèng lieân keát voøng bòt (Hình 4); do ñoù caùc protein huyeát töông trong loøng maïch khoâng theå thoaùt vaøo moâ keõ ñöôïc. Hình 4: Teá baøo noäi moâ lieân keát nhau baèng lieân keát voøng bòt (muõi teân) Trong phaûn öùng vieâm, caùc chaát trung gian hoùa hoïc ñöôïc giaûi phoùng töø caùc teá baøo vaø moâ toån thöông nhö histamin, seretonin, yeáu toá hoaït hoùa tieåu caàu (PAF: platelet activating factor), prostaglandin, leukotrien, saûn phaåm giaùng hoùa töø fibrin, bradykinin seõ taùc ñoäng leân tieåu tónh maïch baèng caùch gaén keát vôùi caùc thuï theå töông öùng coù treân beà maët teá baøo noäi moâ. Söï gaén keát laøm teá baøo noäi moâ co laïi, ñeå loä ra caùc khoaûng hôû cho pheùp caùc protein huyeát töông loït vaøo moâ keõ ngoaøi maïch (Hình 5). Söï gia taêng noàng ñoä protein trong moâ keõ laøm taêng aùp löïc thaåm thaáu keo taïi ñaây, keát quaû nöôùc vaø chaát ñieän giaûi ñaõ bò ñaåy ra ngoaøi do söï taêng aùp löïc thuûy tónh thì laïi caøng bò keùo theâm ra, laøm gia taêng löôïng dòch phuø vieâm. Hieän töôïng phuø vieâm naøy taïo ra bieåu hieän söng cuûa oå vieâm. Trieäu chöùng ñau laø do caùc taän cuøng thaàn kinh bò caêng giaõn do dòch phuø vieâm hoaëc do bò kích thích tröïc tieáp bôûi caùc chaát trung gian hoùa hoïc. Hình 5: Teá baøo noäi moâ co laïi, ñeå loä ra caùc khoaûng hôû
  39. Vieâm vaø söûa chöõa 36 Hình aûnh vi theå cuûa hieän töôïng phuø vieâm laø moät moâ keõ loûng leûo öù ñaày dòch xuaát. (Hình 6) Hình 6: Moâ keõ loûng leûo öù ñaày dòch xuaát Söï hình thaønh phuø vieâm coù caùc taùc ñoäng tích cöïc nhö: * Pha loaõng caùc taùc nhaân gaây vieâm. * Ñöa vaøo moâ keõ caùc khaùng theå vaø boå theå giuùp trung hoaø hoaëc baát hoaït caùc khaùng nguyeân vaø ñoäc toá. * Ñöa caùc yeáu toá ñoâng maùu vaøo trong moâ keõ. Söï hoaït hoaù heä thoáng ñoâng maùu taïo ra haøng raøo fibrin giuùp ngaên chaën söï lan roäng cuûa taùc nhaân gaây vieâm. Tuøy theo baûn chaát hoùa hoïc vaø thaønh phaàn teá baøo chöùa beân trong, phaân bieät caùc loaïi dòch xuaát sau: - Dòch xuaát thanh huyeát (serous exudate): dòch trong vaø coù maàu vaøng nhaït töông töï huyeát thanh, goàm nöôùc, chaát ñieän giaûi ,caùc protein huyeát töông nhöng raát ít fibrin, gaëp trong caùc phaûn öùng vieâm nheï. Dòch xuaát coù theå öù ñoïng trong caùc khoang maøng buïng, maøng phoåi, bao tim gaây traøn dòch maøng buïng, traøn dòch maøng phoåi, traøn dòch maøng tim. (Hình 7A) - Dòch xuaát tô huyeát (fibrinous exudate): laø dòch xuaát thanh huyeát coù chöùa theâm 1 löôïng lôùn fibrin ñöôïc hình thaønh do söï hoaït hoùa heä thoáng ñoâng maùu, gaëp trong caùc phaûn öùng vieâm naëng hôn. Khi coù dòch xuaát tô huyeát ñoïng treân beà maët caùc maøng nhö maøng tim, maøng phoåi thì goïi laø vieâm maøng tim tô huyeát, vieâm maøng phoåi tô huyeát. (Hình 7B) - Dòch xuaát xuaát huyeát (hemorrhagic exudate): laø dòch xuaát thanh huyeát chöùa nhieàu hoàng caàu, do ñoù coù maàu ñoû lôït. (Hình 7C) - Dòch xuaát muû (purulent exudate): laø dòch xuaát thanh huyeát coù chöùa nhieàu baïch caàu ña nhaân, ñaïi thöïc baøo, xaùc teá baøo cheát vaø caùc vi sinh vaät. Dòch xuaát muû coù theå ngaám lan toûa trong moâ toån thöông hoaëc taäp trung laïi taïo thaønh 1 oå muû hay coøn goïi laø aùp-xe. (Hình 7D)
  40. Vieâm vaø söûa chöõa 37 Hình 7: Dòch xuaát thanh huyeát (*) (A); Dòch xuaát tô huyeát (*) (B); Dòch xuaát xuaát huyeát (C); Dòch xuaát muû (D) 3. Söï thaáâm nhaäp teá baøo Laø bieán ñoåi quan troïng nhaát trong phaûn öùng vieâm caáp. Döôùi taùc ñoäng cuûa caùc chaát trung gian hoùa hoïc, caùc baïch caàu seõ di chuyeån töø trong loøng maïch vaøo moâ keõ ñeå ñeán taäp trung taïi vuøng moâ toån thöông. Söï di chuyeån cuûa baïch caàu cuõng xaûy ra chuû yeáu taïi caùc tieåu tónh maïch, goàm 3 giai ñoaïn laø tuï vaùch, xuyeân maïch vaø hoùa öùng ñoäng. - Tuï vaùch (margination & adherence): Laø hieän töôïng caùc baïch caàu baùm vaøo beà maët caùc teá baøo noäi moâ, chuû yeáu taïi tieåu tónh maïch (Hình 8, 9).
  41. Vieâm vaø söûa chöõa 38 Hình 8: Tuï vaùch, baïch caàu baùm vaøo beà maët caùc teá baøo noäi moâ Hình 9: Hieän töôïng tuï vaùch xaûy ra ôû tieåu tónh maïch, khoâng thaáy ôû tieåu ñoäng maïch Hieän töôïng tuï vaùch xaûy ra do 2 cô cheá sau: * Tình traïng sung huyeát ñoäng vaø taêng tính thaám thaønh maïch laøm maùu bò coâ ñaëc hôn vaø chaûy chaäm laïi, thuaän lôïi cho söï tieáp caän giöõa baïch caàu vaø beà maët teá baøo noäi moâ. (Hình 10) Hình 10: Maùu coâ ñaëc vaø chaûy chaäm, thuaän lôïi cho söï tieáp caän giöõa baïch caàu vaø teá baøo noäi moâ taïi vuøng tieåu tónh maïch.
  42. Vieâm vaø söûa chöõa 39 * Söï gaén keát giöõa caùc phaân töû keát dính (cell adhesion molecule) töông öùng coù treân beà maët caùc teá baøo noäi moâ vaø baïch caàu (töông töï chìa khoùa vaø oå khoùa). Coù 3 nhoùm phaân töû keát dính laø selectin, integrin vaø globulin mieãn dòch; caùc phaân töû naøy hoaëc ñaõ coù saün trong teá baøo hoaëc vöøa môùi ñöôïc toång hôïp nhöng noùi chung chæ hoaït ñoäng khi coù kích thích cuûa caùc chaát trung gian hoùa hoïc (Hình 11 vaø baûng 1). Khôûi ñaàu, caùc lieân keát giöõa chuoãi Sialyl-Lewis X vôùi P-selectin vaø E-selectin chöa ñuû maïnh ñeå baïch caàu baùm chaët, neân noù vaãn tieáp tuïc laên troøn treân beà maët teá baøo noäi moâ cho ñeán khi integrin ñöôïc hoaït hoùa taêng aùi tính. Söï gaén keát giöõa integrin vôùi ICAM-1 giuùp baïch caàu baùm chaët, ngöøng laên vaø chuyeån sang giai ñoaïn xuyeân maïch (Hình 11, 12). Hình 11: Söï gaén keát giöõa caùc phaân töû keát dính töông öùng coù treân beà maët caùc teá baøo noäi moâ vaø baïch caàu Baûng 1: Caùc phaân töû keát dính teá baøo noäi moâ – baïch caàu: Teá baøo noäi moâ Baïch caàu Vai troø chính P-selectin Chuoãi ñöôøng ngaén Sialyl-Lewis X Laên E-selectin Chuoãi ñöôøng ngaén Sialyl-Lewis X Laên vaø keát dính GlyCam-1, CD34 L-selectin Laên Globulin mieãn dòch (ICAM-1, V-CAM-1) Integrin Keát ñính, ngöøng laên, xuyeân maïch GlyCam-1: glycosylation-dependent cell adhesion molecule, ICAM-1: Intecellular adhesion molecule 1; VCAM-1: vascular cell adhesion molecule)
  43. Vieâm vaø söûa chöõa 40 - Xuyeân maïch (diapedesis, transmigration): Sau khi ñaõ baùm chaët leân beà maët teá baøo noäi moâ, baïch caàu thoø caùc chaân giaû vaøo giöõa khe gian baøo ñeå xuyeân qua lôùp teá baøo noäi moâ, tieát collagenase phaân huûy maøng ñaùy vaø chui vaøo moâ keõ. Trong voøng 24 giôø ñaàu, baïch caàu xuyeân maïch chuû yeáu laø caùc baïch caàu ña nhaân trung tính (Hình 13), trong 24 giôø keá tieáp laø caùc moânoâ baøo; ngoaøi ra coøn coù caùc hoàng caàu di chuyeån theo caùc baïch caàu. Hieän töôïng xuyeân maïch xaûy ra chuû yeáu ôû caùc tieåu tónh maïch; thoâng qua söï töông taùc giöõa caùc phaân töû keát dính töông öùng cuøng coù treân beà maët baïch caàu vaø teá baøo noäi moâ, thí duï nhö phaân töû PECAM-1 (platelet endothelial cell adhesion molecule - thuoäc nhoùm globulin mieãn dòch) (Hình 12). Hình 12 : Caùc giai doaïn cuûa hieän töôïng thaám nhaäp baïch caàu Hình 13: Baïch caàu ña nhaân xuyeân qua lôùp teá baøo noäi moâ, phaân huûy maøng ñaùy ñeåø chui vaøo moâ keõ
  44. Vieâm vaø söûa chöõa 41 - Hoùa öùng ñoäng (chemotaxis): Trong moâ keõ, baïch caàu di chuyeån theo 1 chieàu höôùng nhaát ñònh - höôùng ñeán vuøng moâ bò toån thöông - nhôø vaøo taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá hoùa öùng ñoäng. Caùc yeáu toá hoùa öùng ñoäng ñöôïc phoùng thích taïi oå vieâm, coù theå laø 1 chaát ngoaïi sinh hoaëc noäi sinh. (Hình 14) * Ngoaïi sinh: laø caùc thaønh phaàn lipid vaø peptid coù trong caáu taïo cuûa vi khuaån * Noäi sinh: laø moät soá chaát trung gian hoùa hoïc ñöôïc giaûi phoùng trong phaûn öùng vieâm nhö yeáu toá boå theå C5a, leukotrien, interleukin-8, yeáu toá hoaït hoaù tieåu caàu. Caùc yeáu toá hoùa öùng ñoäng taùc ñoäng baèng caùch gaén keát leân caùc thuï theå töông öùng treân beà maët baïch caàu laøm taêng calci noäi baøo, kích thích hoaït ñoäng cuûa heä thoáng actin - myosin trong baøo töông, giuùp cho baïch caàu di chuyeån ñöôïc. (Hình 14) Hình 14: Ñaïi thöïc baøo ñang di chuyeån (A); thoø ra caùc chaân giaû baét laáy vaät laï (haït men). Hình aûnh vi theå cuûa hieän töôïng thaám nhaäp teá baøo laø söï hieän dieän cuûa raát nhieàu baïch caàu trong moâ keõ ngoaøi maïch (Hình 15). Hình 15: Söï thaám nhaäp baïch caàu ña nhaân trong moâ keõ ngoaøi maïch cuûa moät vieâm voøi tröùng caáp tính
  45. Vieâm vaø söûa chöõa 42 4. Hoaït ñoäng thöïc baøo cuûa caùc baïch caàu taïi oå vieâm Chuû yeáu laø hoaït ñoäng cuûa baïch caàu ña nhaân trung tính vaø ñaïi thöïc baøo, goàm 3 böôùc: (Hình 16). - Nhaän bieát vaø keát dính vôùi vaät theå caàn thöïc baøo (recognition & attachment): Quaù trình naøy trôû neân deã daøng hôn neáu vaät theå ñöôïc bao boïc bôûi caùc opsonin, laø chaát maø caùc baïch caàu vaø ñaïi thöïc baøo coù thuï theå beà maët töông öùng. Hai loaïi opsonin chính laø maûnh boå theå C3b vaø maûnh Fc cuûa IgG - OÂm baét (engulfment): Sau khi ñaõ gaén ñöôïc vôùi ñoái töôïng, baïch caàu thoø ra caùc chaân giaû oâm laáy ñeå ñöa noù vaøo Hình 16: Ñaïi thöïc baøo ñang “aên” vi khuaån E. coli trong 1 tuùi thöïc baøo (phagosome). - Tieâu hoùa (digestion): Tuùi thöïc baøo hoøa nhaäp vôùi caùc tieâu theå sô caáp thaønh tieâu theå thöù caáp (khoâng baøo tieâu hoùa) maø trong ñoù vaät theå seõ bò phaân huûy bôûi caùc enzym tieâu theå. Neáu vaät theå laø vi khuaån, noù seõ bò tieâu dieät bôûi caùc saûn phaåm chuyeån hoùa coù tính oxid hoùa raát maïnh ñöôïc toång hôïp töø oxy beân trong - - tieâu theå thöù caáp nhö peroxid hydro (H2O2), superoxid (O2 ), goác hydroxyl (OH ), axít hypochloro (HClO-) (Hình 17). Hình 17: Ba böôùc cuûa hoaït ñoäng thöïc baøo (A). Söï hình thaønh caùc saûn phaåm chuyeån hoùa coù tính oxid hoaù maïnh trong tieâu theå thöù caáp ñeå tieâu dieät vi khuaån (B).
  46. Vieâm vaø söûa chöõa 43 5. Höôùng dieãn tieán cuûa vieâm caáp: (Hình 18) - Tan hoaøn toaøn: neáu moâ chæ bò toån thöông nheï, phaûn öùng vieâm tieâu huûy hoaøn toaøn taùc nhaân gaây toån thöông. Caùc chaát trung gian hoùa hoïc ñöôïc trung hoøa laøm tính thaám thaønh maïch trôû laïi bình thöôøng vaø söï thaám nhaäp teá baøo ngöng laïi. Ñaïi thöïc baøo thu doïn caùc maûnh vuïn teá baøo cheát; dòch phuø ñöôïc daãn löu trôû vaøo caùc maïch baïch huyeát. Keát quaû laø caáu truùc moâ laïi ñöôïc phuïc hoài nhö cuõ. - Hoùa seïo: khi moâ bò toån thöông quaù nhieàu, moâ thuoäc loaïi khoâng taùi taïo ñöôïc (thí duï: moâ cô tim) hoaëc coù quaù nhieàu dòch xuaát tô huyeát khoù taùi haáp thu, khi ñoù quaù trình söûa chöõa seõ taïo ra moâ sôïi thay theá cho moâ hoaïi töû goïi laø hieän töôïng hoùa seïo. - AÙp-xe hoùa: xaûy ra khi taùc nhaân gaây toån thöông laø caùc vi khuaån sinh muû vaø moâ bò toån thöông nhieàu. Moâ hoaïi töû hoaù loûng taïo thaønh oå aùp-xe. - Chuyeån thaønh vieâm maõn: neáu phaûn öùng vieâm caáp khoâng loaïi tröø ñöôïc taùc nhaân gaây toån thöông. Hình 18: Höôùng dieãn tieán cuûa vieâm caáp 6. Chaát trung gian hoùa hoïc Khi teá baøo vaø moâ ñaõ bò toån thöông, duø do baát kyø nguyeân nhaân gì, cuõng seõ coù söï giaûi phoùng caùc chaát trung gian hoùa hoïc; chính taùc ñoäng cuûa chuùng ñaõ taïo ra caùc bieán ñoåi moâ hoïc cuûa vieâm caáp cuõng nhö moät soá bieåu hieän laâm saøng vaø caän laâm saøng khaùc thöôøng gaëp nhö soát, meät, chaùn aên, taêng soá löôïng baïch caàu trong maùu Caùc chaát trung gian hoùa hoïc coù nguoàn goác töø teá baøo hoaëc töø huyeát töông: - Teá baøo: caùc teá baøo cuûa moâ toån thöông, teá baøo noäi moâ, caùc baïch caàu, tieåu caàu, mastoâ baøo, ñaïi thöïc baøo laø nguoàn goác cuûa nhieàu chaát trung gian hoùa hoïc quan troïng; caùc chaát naøy hoaëc ñaõ coù saün trong teá baøo (thí duï: histamin trong mastoâ baøo) hoaëc vöøa môùi ñöôïc toång hôïp khi coù phaûn öùng vieâm (thí duï: leukotrien, prostaglandin, thromboxane töø caùc phaân töû phospholipid maøng) (Hình 19, 20). Hình 19: Caùc mastoâ baøo luoân coù saün quanh maïch maùu
  47. Vieâm vaø söûa chöõa 44 Hình 20 : Caùc chaát trung gian hoaù hoïc ñöôïc toång hôïp töø phospholipid maøng - Huyeát töông: nhieàu chaát trung gian hoùa hoïc khaùc nhau ñöôïc hình thaønh do söï hoaït hoùa vaø taùc ñoäng laãn nhau giöõa 4 heä thoáng enzym trong huyeát töông laø heä thoáng ñoâng maùu, heä thoáng kinin vaø heä thoáng tieâu fibrin vaø heä thoáng boå theå. (Hình 21) Hình 21: Chaát trung gian hoaù hoïc do söï hoaït hoaù cuûa 4 heä thoáng enzym trong huyeát töông Baûng sau ñaây toùm taét nguoàn goác vaø taùc duïng cuûa 1 soá chaát trung gian hoùa hoïc chính trong phaûn öùng vieâm caáp.
  48. Vieâm vaø söûa chöõa 45 Baûng 2: Nguoàn goác vaø taùc duïng cuûa 1 soá chaát trung gian hoùa hoïc chính trong vieâm caáp Chaát TGHH Nguoàn goác Taùc duïng Taêng TTTM Hoaù öùng ñoäng Khaùc Histamin, seretonin Mastoâ baøo, TC + - Prostaglandin BC, TC, TBNM, Taêng taùc ñoäng - Giaõn maïch, soát, ñau Mastoâ baøo caùc TGHH khaùc Leukotrien BC +/- +/- BC tuï vaùch Yeùu toá hoaït hoaù TC (PAF) BC, Mastoâ baøo + + BC tuï vaùch, xuyeân maïch Interleukin, ÑTB, TBNM - + Soát, ñau Yeáu toá gaây hoaïi töû u Oxid nitric ÑTB, TBNM Giaõn maïch HT. Boå theå: C3a + - Opsonin C3b C5a + + BC tuï vaùch HT. Kinin: Bradykinin HUYEÁT + - Ñau HT ñoâng maùu: TÖÔNG + + Thrombin, fibrinopeptid HT tieâu fibrin: + Saûn phaåm giaùng hoaù tuø fibrin Chuù thích: BC: baïch caàu; ÑTB: ñaïi thöïc baøo; TC: tieåu caàu; TBNM: teá baøo noäi moâ. VIEÂM MAÕN TÍNH Laø phaûn öùng vieâm keùo daøi nhieàu tuaàn, nhieàu thaùng, nhieàu naêm. Vieâm maõn coù theå phaùt trieån tieáp sau 1 vieâm caáp, khi maø taùc nhaân gaây toån thöông vaãn coøn toàn taïi chöa bò tieâu dieät; vieâm maõn cuõng coù theå xuaát hieän ngay töø ñaàu, trong tröôøng hôïp naøy, noù thöôøng coù khôûi ñaàu ngaám ngaàm, aâm æ, khoâng coù trieäu chöùng laâm saøng roõ reät. (hình 22) Hình 22: OÅ vieâm loeùt da maõn tính treân maét caù chaân Nguyeân nhaân cuûa vieâm maõn cô baûn cuõng laø caùc nguyeân nhaân gaây vieâm caáp; ñieåm khaùc bieät laø taùc nhaân gaây toån thöông vaãn coøn toàn taïi hoaëc coù roái loaïn trong quaù trình söûa chöõa neân phaûn öùng vieâm bò keùo daøi. Vieâm maõn coù hai ñaëc ñieåm moâ hoïc chính: - Thaám nhaäp teá baøo ñôn nhaân. - Taêng sinh moâ lieân keát - maïch maùu.
  49. Vieâm vaø söûa chöõa 46 1. Thaám nhaäp teá baøo ñôn nhaân Bao goàm caùc ñaïi thöïc baøo, töông baøo, limphoâ baøo; trong 1 soá vieâm maõn do kyù sinh truøng thì coù theâm caùc BCÑN aùi toan; caùc teá baøo naøy hoaït ñoäng töông taùc vôùi nhau nhaèm tieâu huûy caùc taùc nhaân gaây toån thöông. (Hình 23) Hình 23: Vieâm voøi tröùng maõn, moâ ñeäm thaám nhaäp limphoâ baøo, töông baøo vaø ñaïi thöïc baøo (muõi teân) a/ Ñaïi thöïc baøo (ÑTB): laø thaønh phaàn teá baøo truï coät trong phaûn öùng vieâm maõn, vì chính noù laø nguoàn goác cuûa nhieàu chaát trung gian hoùa hoïc (Interleukin, TNF, oxid nitric, caùc yeáu toá taêng tröôûng nhö PGDF, FGF, TGF beâta) coù khaû naêng taùc ñoäng leân hoaït ñoäng cuûa nhieàu loaïi teá baøo khaùc nhö limphoâ baøo, nguyeân baøo sôïi, teá baøo noäi moâ; maët khaùc 1 soá chaát do ÑTB saûn xuaát laïi toû ra ñoäc haïi ñoái vôùi teá baøo vaø moâ (saûn phaåm chuyeån hoùa cuûa oxy, protease), coù theå laøm moâ bò phaù huûy theâm 1 caùch ñaùng keå neáu chuùng thoaùt ñöôïc ra ngoaøi. Coù 3 cô cheá laøm cho ÑTB ñöôïc taäp trung ñoâng ñaûo taïi oå vieâm maõn (Hình 24): - Caùc moânoâ baøo tieáp tuïc ñöôïc thu huùt töø loøng maïch vaøo oå vieâm ñeå chuyeån thaønh ÑTB döôùi taùc ñoäng cuûa yeáu toá hoùa öùng ñoäng phoùng thích töø caùc ÑTB vaø limphoâ baøo trong oå vieâm, thí duï nhö TNF alpha, interleukin-8. - Taêng sinh taïi choã cuûa caùc ÑTB: ÑTB tieán haønh phaân baøo taïo ra nhieàu ÑTB môùi. - ÖÙc cheá söï di chuyeån cuûa ÑTB ra khoûi oå vieâm döôùi taùc ñoäng cuûa yeáu toá öùc cheá di chuyeån (MIF) do limphoâ baøo saûn xuaát. Hình 24: Cô cheá taäp trung ñaïi thöïc baøo taïi oå vieâm maõn
  50. Vieâm vaø söûa chöõa 47 b/ Limphoâ baøo: limphoâ baøo caùc loaïi (B,T) ñöôïc huy ñoäng ñeán oå vieâm ñeå thöïc hieän caùc ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå vaø mieãn dòch qua trung gian teá baøo nhaèm tieâu huûy taùc nhaân gaây vieâm. c/ Töông baøo: saûn xuaát caùc khaùng theå ñaëc hieäu choáng laïi caùc khaùng nguyeân coù trong caùc taùc nhaân gaây vieâm. 2. Taêng sinh moâ lieân keát - maïch maùu Nhaèm söûa chöõa caùc toån thöông gaây ra bôûi caùc taùc nhaân gaây vieâm cuõng nhö bôûi chính hoaït ñoäng cuûa caùc ÑTB. (Hình 25) Hình 25: Taêng sinh moâ lieân keát vaø maïch maùu. Maïch maùu taân sinh coù teá baøo noäi moâ lôùn a/ Taêng sinh maïch maùu: döôùi taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá taïo maïch nhö FGF* do ÑTB saûn xuaát, caùc maïch maùu coù saün seõ phaân nhaùnh taïo ra caùc maïch maùu môùi trong vuøng toån thöông goïi laø caùc maïch maùu taân sinh. Ñaëc ñieåm cuûa maïch maùu taân sinh laø teá baøo noäi moâ cuûa noù lôùn hôn bình thöôøng vaø ñoâi khi coù hình aûnh phaân baøo (hình 26). Hình 26: Cô cheá taêng sinh maïch maùu
  51. Vieâm vaø söûa chöõa 48 b/ Taêng sinh moâ lieân keát: döôùi taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá taêng tröôûng do ÑTB saûn xuaát nhö PDGF, TGF beâta; caùc teá baøo trung moâ ñöôïc huy ñoäng ñeán vuøng toån thöông, bieät hoùa thaønh nguyeân baøo sôïi, tieán haønh phaân baøo vaø toång hôïp caùc sôïi collagen cuõng nhö caùc thaønh phaàn khaùc cuûa chaát caên baûn lieân keát nhö proteoglycan, fibronectin. Chuù thích: PDGF (platelet derived growth factor): yeáu toá taêng tröôûng töø tieåu caàu; FGF (fibroblast growth factor): yeáu toá taêng tröôûng nguyeân baøo sôïi; TGF beâta (transforming growth factor): yeáu toá taêng tröôûng chuyeån daïng beâta; MIF (migration inhibiting factor): yeáu toá öùc cheá di chuyeån; TNF alpha (tumor necrosis factor): yeáu toá gaây hoaïi töû u alpha. VIEÂM HAÏT Laø 1 daïng ñaëc bieät cuûa vieâm maõn, xaûy ra khi taùc nhaân gaây vieâm thuoäc loaïi khoù tieâu huûy ñöôïc. Caùc taùc nhaân ñoù coù theå laø: - Vi khuaån: Mycobacterium tuberculosis, M. leprae, Treponema pallidum - Kyù sinh truøng: Schistosoma mansoni, Schistosoma japonicum, v.v. - Naám: Cryptococcus neoformans - Chaát hoùa hoïc: silic, boät talc, tinh theå urate - Chæ phaãu thuaät - Chöa roõ taùc nhaân gaây toån thöông: beänh sarcoidosis. Ñaëc ñieåm moâ hoïc cuûa vieâm haït laø söï hình thaønh caùc u haït (granuloma) coù ñöôøng kính < 2 mm. Caáu taïo cuûa u haït goàm 1 taäp hôïp caùc ÑTB bieán ñoåi goïi laø caùc teá baøo daïng bieåu moâ (Epithelioid cell), vaø 1 vieàn teá baøo bao quanh maø chuû yeáu laø caùc limphoâ baøo vaø 1 ít töông baøo. (Hình 27) Hình 27 : U haït lao goàm taäp hôïp teá baøo daïng bieåu moâ (2), ñaïi baøo Langhans (3), chaát hoaïi töû baõ ñaäu (1) vaø vieàn limphoâ baøo vaø töông baøo (4) (A); ÔÛ ñoä phoùng ñaïi lôùn hôn cho thaáy roõ caùc teá baøo daïng bieåu moâ (B) Caùc teá baøo daïng bieåu moâ coù nhaân hình baàu duïc, baøo töông saùng. Trong vuøng ngoaïi vi cuûa u haït, caùc teá baøo daïng bieåu moâ thöôøng hoøa nhaäp thaønh caùc teá baøo khoång loà ñöôøng kính 40 - 50 micromeùt, coù theå chöùa ñeán 50 nhaân; caùc nhaân naøy ñöôïc phaân boá trong vuøng ngoaïi vi cuûa teá baøo (ñaïi baøo Langhans) hoaëc raûi raùc trong baøo töông (ñaïi baøo aên dò vaät) (Hình 28). Tuøy theo taùc nhaân gaây vieâm, vuøng trung taâm u haït coù theå chöùa chaát hoaïi töû. Ñoái vôùi u haït ñaõ coù laâu, coù theâm moâ lieân keát goàm caùc nguyeân baøo sôïi vaø sôïi collagen bao quanh.
  52. Vieâm vaø söûa chöõa 49 Hình 28: Ñaïi baøo Langhans (A) vaø ñaïi baøo aên dò vaät (boät Talc) (B) Cô cheá hình thaønh u haït vaø dieãn tieán cuûa u haït coù theå khaùc nhau tuøy theo taùc nhaân gaây vieâm nhöng luoân luoân coù 2 yeáu toá: - Tính chaát khoù tieâu huûy cuûa taùc nhaân gaây vieâm. - Söï khôûi phaùt ñaùp öùng mieãn dòch kieåu quaù maãn qua trung gian teá baøo (quaù maãn tyùp IV) choáng laïi taùc nhaân naøy. Ñeå minh hoïa, chuùng ta khaûo saùt söï hình thaønh vaø dieãn tieán cuûa u haït trong vieâm lao, laø 1 daïng vieâm haït ñieån hình thöôøng gaëp. Vi khuaån lao thuoäc loaïi khoù tieâu huûy khoâng phaûi do chöùa nhieàu ñoäc toá maø laø do caáu taïo voû bao cuûa vi khuaån coù chöùa moät soá thaønh phaàn nhö yeáu toá daây (cord factor) coù baûn chaát laø moät loaïi glycolipid, Lipoarabinomannan (LAM) laø moät loaïi polysaccharid phöùc, coù khaû naêng öùc cheá söï hoøa nhaäp giöõa tuùi thöïc baøo vôùi tieâu theå; nhôø vaäy vi khuaån lao bò thöïc baøo vaãn coù theå tieáp tuïc soáng vaø sinh saûn beân trong ÑTB. Keát quaû laø ÑTB bò tan vôõ; vi khuaån lao ñöôïc giaûi phoùng vaø quaù trình treân laïi tieáp tuïc vôùi caùc ÑTB khaùc. Hinh 29: Söï hình thaønh nang lao Sau 2 - 3 tuaàn, roát cuoäc cuõng coù moät soá ñaïi thöïc baøo phaân huûy ñöôïc vi khuaån lao ñeå trình dieän khaùng nguyeân leân beà maët. Söï töông taùc giöõa caùc ÑTB coù mang khaùng nguyeân cuûa vi khuaån lao vôùi limphoâ baøo T seõ khôûi phaùt ñaùp öùng mieãn dòch qua trung gian teá baøo (quaù maãn tyùp IV); keát quaû hình thaønh caùc limphoâ baøo T hoaït hoùa goàm teá baøo T hoã trôï CD4+ vaø teá baøo T öùc cheá CD8+ (coøn goïi laø T gaây ñoäc teá baøo). - Teá baøo T hoã trôï CD4+ ñöôïc hoaït hoaù seõ saûn xuaát nhieàu chaát trung gian hoùa hoïc nhö: * Yeáu toá hoaïi töû u alpha (TNF alpha) taùc ñoäng leân teá baøo noäi moâ maïch maùu, taïo ñieàu kieän cho söï thaám nhaäp nhieàu hôn nöõa caùc moânoâ baøo vaø limphoâ baøo töø trong loøng maïch maùu vaøo vuøng toån thöông, * Interferon gamma laøm taêng khaû naêng thöïc baøo vaø tieâu huûy vi khuaån cuûa caùc ÑTB, ñoàng thôøi laøm chuyeån daïng ÑTB thaønh teá baøo daïng bieåu moâ; caùc teá baøo daïng bieåu moâ hoaø nhaäp laïi thaønh ñaïi baøo Langhans.
  53. Vieâm vaø söûa chöõa 50 Keát quaû u haït lao ñöôïc hình thaønh, coøn goïi laø nang lao, giuùp kìm giöõ vi khuaån lao laïi khoâng cho phaùt taùn ñi nôi khaùc. (Hình 29) - Maët khaùc, caùc ÑTB ñaõ ñöôïc hoaït hoaù bôûi caùc teá baøo T hoã trôï, seõ taêng saûn xuaát caùc yeáu toá taêng tröôûng nhö TGF beâta, PDGF coù taùc duïng kích thích söï taêng sinh moâ lieân keát, gaây hoùa sôïi daàn daàn vuøng moâ toån thöông. - Teá baøo T öùc cheá CD8+ tieâu huûy caùc ÑTB coù mang vi khuaån lao cuøng vôùi taùc ñoäng tröïc tieáp cuûa vi khuaån lao laøm cheát caùc ÑTB, seõ taïo ra chaát hoaïi töû baõ ñaäu ôû trung taâm cuûa nang lao. Nang lao coù chöùa chaát hoaïi töû baõ ñaäu ôû giöõa ñöôïc goïi laø nang baõ ñaäu. Nhieàu nang baõ ñaäu coù theå hôïp nhaát vôùi nhau thaønh 1 khoái lôùn; neáu chaát baõ ñaäu thoaùt heát ra ngoaøi thì chæ coøn laïi 1 hoác goïi laø hang lao. Khi phaûn öùng vieâm haït ñaõ khoáng cheá ñuôïc vi khuaån lao, u haït seõ chuyeån thaønh 1 seïo xô ngaám voâi do söï taêng sinh moâ lieân keát vaø laéng ñoïng calci trong chaát hoaïi töû baõ ñaäu. QUAÙ TRÌNH SÖÛA CHÖÕA (repair) Nhaèm phuïc hoài laïi caáu truùc moâ ñaõ bò thöông toån, phaân bieät 2 hình thöùc: 1. Taùi taïo (regeneration) Laø hoaït ñoäng thay theá caùc teá baøo ñaõ bò phaù huûy baèng caùc teá baøo cuøng loaïi. Hoaït ñoäng taùi taïo chæ coù theå phuïc hoài ñöôïc tình traïng caáu truùc moâ nhö cuõ vôùi 3 ñieàu kieän: - Möùc ñoä hoaïi töû cuûa moâ khoâng quaù lôùn. - Khung lieân keát maïch maùu cuûa moâ coøn nguyeân veïn. - Baûn thaân teá baøo caàn taùi taïo coù khaû naêng phaân baøo. Thí duï: teá baøo gan coù khaû naêng phaân baøo. Neáu gan bò hoaïi töû ít, khung lieân keát maïch maùu naâng ñôõ moâ gan coøn nguyeân veïn, söï taêng sinh teá baøo gan seõ phuïc hoài ñöôïc caáu truùc tieåu thuøy gan bình thöôøng. Traùi laïi, neáu gan bò hoaïi töû nhieàu vaø khung lieân keát ñaõ bò phaù huûy nhö trong beänh vieâm gan maõn do virus hay do röôïu, söï taùi taïo chæ taïo ra caùc ñaùm teá baøo gan ngaên caùch nhau bôûi moâ xô goïi laø caùc tieåu thuøy giaû, khoâng phaûi laø caáu truùc tieåu thuøy gan bình thöôøng. (Hình 30) Hình 30: ÔÛ möùc ñoä hoaïi töû nheï, teá baøo gan taêng hoaït ñoäng phaân baøo (muõi teân) ñeå phuïc hoài caáu truùc tieåu thuyø bình thöôøng (A); Khi hoaïi töû nhieàu, söï taùi taïo teá baøo gan chæ taïo ra caùc tieåu thuøy giaû (B).
  54. Vieâm vaø söûa chöõa 51 Teá baøo cô tim, teá baøo thaàn kinh khoâng coøn khaû naêng phaân baøo do ñoù neáu moâ cô tim vaø moâ thaàn kinh bò hoaïi töû thì chæ coù theå söûa chöõa baèng hình thöùc hoùa seïo. 2. Hoùa seïo (scarring) Laø söï thay theá moâ bò hoaïi töû baèng moâ lieân keát, xaûy ra khi toån thöông gaây maát chaát quaù nhieàu, hoaëc khi toån thöông xaûy ra ôû nhöõng moâ maø teá baøo khoâng coøn khaû naêng phaân baøo. Dieãn tieán cuûa hoaù seïo goàm 3 giai ñoaïn: - Thaønh laäp moâ haït (granulation tissue): Laø söï taêng sinh moâ lieân keát maïch maùu trong vuøng moâ toån thöông; keát quaû hình thaønh 1 moâ haït maàu ñoû, meàm, beà maët loån nhoån vaø deã chaûy maùu khi ñuïng ñeán. (Hình 31) Trong caùc toån thöông da, söï thaønh laäp moâ haït thaùi quaù seõ taïo ra 1 u giaû goïi laø u haït chuøm, loài treân maët da (exuberant granulation). (Hình 32) - Hoùa sôïi (fibrosis): Moâ haït ñöôïc chuyeån thaønh moâ lieân keát sôïi do caùc nguyeân baøo sôïi gia taêng toång hôïp caùc sôïi collagen. Kích thöôùc moâ sôïi naøy seõ ñöôïc giaûm bôùt nhôø hoaït ñoäng cuûa caùc nguyeân baøo sôïi-cô (myofibroblast). Söï toång hôïp quaù ñaùng sôïi collagen seõ taïo ra caùc seïo loài (keloid) coøn hoaït ñoäng quaù möùc cuûa nguyeân baøo sôïi-cô seõ taïo ra caùc seïo co keùo. (Hình 33) - Hoaù xô (sclerosis): Caùc maïch maùu cuõng nhö caùc nguyeân baøo sôïi daàn daàn teo laïi vaø bieán maát do bò cheøn eùp bôûi caùc sôïi collagen, keát quaû moâ sôïi bieán thaønh moâ xô. (Hình 34). Hình 31: Ñaïi theå vaø vi theå cuûa moâ haït Hình 32: U haït chuøm, ñaïi theå vaø vi theå