Bài giảng Sản xuất giống và công nghệ hạt giống - Chương 8: Kỹ thuật sản xuất hạt giống ở cây giao phấn

Nội dung text: Bài giảng Sản xuất giống và công nghệ hạt giống - Chương 8: Kỹ thuật sản xuất hạt giống ở cây giao phấn

1. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam Các loại hạt giống ở cây giao phấn Chư¬ng 8 Kü thuËt s¶n xuÊt HẠT gièng ë c©y giao phÊn 1 2 1. Sản xuất hạt giống ngô 1.1. C¸c lo¹i gièng ng« • Gièng tæng hîp (Synthetic Variety): a. Nhãm ng« thô phÊn tù do (Open Pollinated Variety-OPV) - Lµ thÕ hÖ tiÕn triÓn cña gièng lai nhiÒu dßng b»ng thô * Gièng ®Þa phư¬ng (Local Variety): phÊn tù do. - Lµ nh÷ng gièng ng« ®· tån t¹i trong mét thêi gian dµi t¹i ®Þa - Qu¸ tr×nh t¹o gièng ng« tæng hîp bao gåm c¸c bưíc: phư¬ng, cã nh÷ng ®Æc trưng, ®Æc tÝnh kh¸c biÖt víi c¸c 1) T¹o c¸c dßng thuÇn gièng kh¸c. - N¨ng suÊt cña nhãm gièng nµy thÊp chØ ®¹t 2-3 tÊn/ha nhưng 2) X¸c ®Þnh KNKH chung æn ®Þnh, cã tÝnh thÝch nghi cao víi ®Þa phư¬ng. 3) T¸i hîp 5-8 dßng thuÇn tèt, cã KNKH chung cao - Chèng chÞu s©u bÖnh vµ ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh bÊt thuËn, vµ b»ng c¸ch cho thô phÊn tù do. chÊt lưîng cao. 3 4 • Gièng thô phÊn tù do c¶i tiÕn (Modified Open Pollinated - Gièng tæng hîp cã n¨ng suÊt cao h¬n c¸c gièng ®Þa Variety) phư¬ng. - Lµ tËp hîp c¸c kiÓu h×nh tư¬ng ®èi ®ång ®Òu ®¹i diÖn cho - æn ®Þnh qua 2-3 vô nªn ngưêi d©n cã thÓ tù gi÷ gièng phÇn ưu tó nhÊt cña mét quÇn thÓ trong mét chu kú c¶i tiÕn. kho¶ng 2-3 vô míi cÇn thay thÕ. - Qu¸ tr×nh t¹o gièng TPTD c¶i tiÕn gåm c¸c bưíc: - Kh¶ n¨ng thÝch øng réng víi nhiÒu vïng sinh th¸i. + Thu thËp, b¶o tån, ®¸nh gi¸, ph©n lo¹i nguån vËt liÖu. - Vai trß cña nhãm gièng nµy hiÖn nay chØ cßn lµ nguån + T¹o, duy tr× vµ c¶i tiÕn vèn gen tõ nguån vËt liÖu ban ®Çu. vËt liÖu cho c«ng t¸c rót dßng trong chư¬ng tr×nh ng« + T¹o gièng thÝ nghiÖm lai hoÆc trong chư¬ng tr×nh c¶i t¹o quÇn thÓ. + Kh¶o nghiÖm ®Ó rót ra gièng tèt nhÊt cho s¶n xuÊt 5 6 1
2. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam b. Nhãm gièng ng« lai (Maize Hybrid): • Gièng ng« lai kh«ng quy ưíc (Non-Conventional) - Lµ c¸c gièng ng« ®ưîc t¹o ra tõ c¸c THL mµ Ýt nhÊt mét bªn - Gièng lai kh«ng qui ưíc rÊt ®a d¹ng nhưng cã thÓ gép bè hoÆc mÑ kh«ng ph¶i lµ dßng tù phèi. thµnh 4 nhãm chÝnh sau: - Nhãm gièng nµy cã nÒn di truyÒn tư¬ng ®èi réng nªn kh¶ n¨ng thÝch øng cao, chèng chÞu tèt. 1). Gièng lai gi÷a gièng (Intervarietal hybrids). - X¸c ®Þnh mét bè hoÆc mÑ kh«ng thuÇn s¶n xuÊt h¹t gièng sÏ 2). Gièng lai ®Ønh (Topcross hybrids). cã gi¸ thµnh h¹, gi¶m ®ưîc nhiÒu bưíc s¶n suÊt gièng bè mÑ. 3). Gièng lai gi÷a c¸c gia ®×nh (Interfamily hybrids) - Phï hîp víi ®iÒu kiÖn cßn khã kh¨n cña phÇn lín c¸c nưíc 4). Gièng lai ®Ønh kÐp (Double topcross hybrids). ®ang ph¸t triÓn. - N¨ng suÊt cña nhãm nµy ®¹t 6-7 tÊn/ha, ®é ®ång ®Òu c©y vµ b¾p chưa cao. 7 8 * Gièng lai qui ưíc (Conventional Hybrids): Các loại hạt giống ngô ưu thế lai - Lµ c¸c gièng lai gi÷a c¸c dßng tù phèi. - C¸c gièng lai qui ưíc ®· ®ưîc ¸p dông rÊt phæ biÕn ë + Lai ®¬n (A xB) c¸c nưíc ph¸t triÓn vµ ngµy cµng ®ưîc më réng ë c¸c + Lai ba (A xB) xC nưíc ®ang ph¸t triÓn. - Qu¸ tr×nh chän t¹o gièng ng« lai qui ưíc gåm c¸c bưíc + Lai kÐp (A xB) x (CxD) c¬ b¶n sau: + Lai ®¬n c¶i tiÕn (A xA') x B + T¹o dßng thuÇn + Lai ba c¶i tiÕn (A xB) x(C xC') + Thö KNKH cña c¸c dßng thuÇn + Lai ®¬n c¶i tiÕn kÐp (A x A') x (B x B') + KÕt hîp c¸c dßng thuÇn trong con lai cho UTL cao. 9 10 1.2. S¶n xuÊt hạt gièng ng« thô phÊn tù do • C¸c bưíc t¹o gièng ng« thô phÊn tù do gåm: • ¦u ®iÓm: - T¹o vèn gen (gen pool) - N¨ng suÊt cao - ThÝch øng réng - T¹o quÇn thÓ (population) - B¶o tån, nh©n, thay thÕ vµ cung cÊp gièng ®¬n gi¶n - T¹o gièng thÝ nghiÖm (EV) råi kh¶o nghiÖm c¸c EV rót ra - Gi¸ rÎ h¹t gièng sö dông ®ưîc nhiÒu thÕ hÖ. nh÷ng gièng tèt nhÊt phôc vô cho s¶n xuÊt. * Kh¸i niÖm: - ViÖt Nam ®· t¹o ra ®îc nhiÒu gièng ng« thô phÊn tù do Gièng ng« thô phÊn tù do lµ mét tËp hîp c¸c kiÓu h×nh tư¬ng ®èi phæ biÕn réng r·i trong s¶n xuÊt như VM-1, TSB1, TSB2, ®ång ®Òu ®¹i diÖn cho phÇn ưu tó nhÊt cña mét quÇn thÓ trong MSB49, Q2 vµ Q63 mét chu kú chän läc nµo ®ã. 11 12 2
3. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam a. Quy tr×nh s¶n xuÊt h¹t gièng ng« t¸c gi¶ hoÆc siªu nguyªn chñng.  Phư¬ng ph¸p thô phÊn hçn hîp: Chän c¸c c¸ thÓ tèt chia ®«i sè h¹t - Gieo vưên vËt liÖu khëi ®Çu 8000 ®Ó chän ra 3000 c©y tèt ®óng m« t¶ cña gièng. SSD SSD THD - Thu hçn hîp phÊn cña 3000 c©y thô phÊn cho chÝnh THD SNC SNC chóng vµ nh÷ng c©y kh¸c trong quÇn thÓ. NC NC THD SSD - Nh÷ng c©y xÊu rót cê. Khi chÝn chän lÊy 500 c©y tèt SSD XN SNC XN ®óng m« t¶ cña gièng nhÊt, lÊy sè h¹t trªn mçi b¾p như THD NC nhau ®Ó gieo trong vưên t¸i hîp dßng t¹o ra l« h¹t SNC. SNC 13 14 XN  Phư¬ng ph¸p chän läc cã c¸ch ly:  Phư¬ng ph¸p gieo hçn hîp c¸ch ly t¸i t¹o nöa m¸u: . Vưên vËt khëi ®Çu ®îc gieo trong khu c¸ch ly víi sè - Gieo 12000 c¸ thÓ trong khu vùc c¸ch ly theo hµng. lưîng 8000 c©y chia thµnh c¸c « nhá diÖn tÝch ngang - Trưíc khi trç tiÕn hµnh ®¸nh dÊu hµng bè vµ hµng mÑ, theo b»ng nhau. mét tû lÖ nhÊt ®Þnh (1 bè, 2 -3 mÑ). . Khi trç rót bá cê rót bá nh÷ng c©y xÊu c©y kh«ng ®óng - Khi trç rót toµn bé cê cña hµng mÑ vµ nh÷ng c©y xÊu ë gièng, c©y bÞ bÖnh råi ®Ó chóng tù do thô phÊn. hµng bè, ®Ó chóng tù do thô phÊn. . Chän nh÷ng c¸ thÓ tèt víi sè lưîng b»ng nhau ë mçi « - §Õn khi chÝn chia hµng mÑ thµnh nh÷ng « nhá trªn mçi « nhá. nhá chän 2-3 b¾p tèt nhÊt trªn c¸c « víi sè lưîng b»ng nhau ®Ó ®ưîc 500 b¾p. . KiÓm tra h¹t ë c¸c b¾p vµ thu lÊy 500 b¾p, sau khi - LÊy sè h¹t b»ng nhau trªn mçi b¾p hçn h¹t gieo t¸i hîp ph¬i kh« lÊy sè h¹t b»ng nhau trªn mçi b¾p hçn h¹t dßng ®Ó t¹o l« h¹t SNC. ®Ó t¸i hîp dßng t¹o l« h¹t SNC. 15 16  Phư¬ng ph¸p t¸i t¹o Halfsib b¾p trªn hµng c¶i tiÕn: b. Quy tr×nh s¶n xuÊt h¹t gièng ng« nguyªn chñng - Thu riªng 250 - 500 b¾p halfsib tõ vưên vËt liÖu khëi ®Çu. - C¸c bưíc s¶n suÊt h¹t nguyªn chñng ®ưîc tiÕn hµnh tõ - LÊy trªn mçi b¾p 30-50 h¹t gieo thµnh hµng ®Ó lµm mÑ. chän ®Êt, gieo trång, ch¨m sãc tèi ưu ®Ó gièng sinh trưëng ph¸t triÓn tèt. - Trén sè h¹t b»ng nhau cña tÊt c¶ c¸c b¾p ®Ó lµm bè. - TiÕn hµnh lo¹i bá c©y xÊu, c©y s©u bÖnh råi ®Ó tù do thô - Tû lÖ hµng bè vµ hµng mÑ 1: 2 hoÆc 1:3. phÊn thu ®ưîc l« h¹t nguyªn chñng. - Khi trç rót cë hµng mÑ vµ 20 - 40% cê c©y hµng bè xÊu, sau ®Ó tù do thô phÊn. - Nh÷ng kü thuËt quan träng nhÊt lµ ph¶i cã c¸ch ly nghiªm nghÆt, quÇn thÓ s¶n xuÊt gièng ph¶i ®ñ lín ®Ó - Chọn 50% sè hµng mÑ tèt nhÊt vµ trªn mçi hµng thu 2-4 tr¸nh cËn phèi tho¸i ho¸ gièng. b¾p tèt nhÊt trén h¹t ®Ó t¸i hîp dßng t¹o l« h¹t SNC. 17 18 3
4. 1.3. S¶n xuÊt h¹t gièng ưu thÕ lai ë c©y ng« a. S¶n xuÊt gièng ng« lai tæng hîp • Heyes vµ Garber (1919) ®· ®Ò nghÞ s¶n xuÊt gièng lai tæng hîp trong mét sè loµi c©y giao phÊn. • Ngµy nay s¶n xuÊt gièng lai tæng hîp ®· ë møc s¶n xuÊt thư¬ng m¹i trªn thÕ giíi. • Kh¸i niÖm vÒ gièng lai tæng hîp lµ mét gièng s¶n xuÊt b»ng c¸ch lai mét sè dßng cã kh¶ n¨ng kÕt hîp tèt víi nhau b»ng thô phÊn tô do. 19 20 Phư¬ng ph¸p s¶n xuÊt h¹t gièng lai tæng hîp * Nh÷ng ưu ®iÓm cña gièng lai tæng hîp:  C¸ch thø nhÊt: – DÔ lµm kh«ng yªu cÇu kü thuËt cao - Sè h¹t cña c¸c dßng bè mÑ (S0) ®îc lÊy b»ng nhau – Cã thÓ sö dông gièng mét sè vô ®Ó trén lÉn ®em trång trong mét khu c¸ch ly. – Kh¶ n¨ng thÝch øng réng - Trong quÇn thÓ nµy cho tù do thô phÊn, h¹t gièng lµ – Gi¸ h¹t gièng rÎ h¹t lai ®ưîc thu chung ®Ó gieo trång ë thÕ hÖ sau (S1) lµ l« h¹t gièng SNC. – QuÇn thÓ chøa nhiÒu sai kh¸c di truyÒn cã lîi trong b¶o tån nguån gen - Đem gieo trång tiÕp ë khu c¸ch ly thu ®ưîc h¹t nguyªn chñng vµ h¹t x¸c nhËn. 21 22 b. Kü thuËt sö dông ưu thÕ lai ë ng«  Lùa chän bè mÑ  C¸ch thø hai: • §Ó chän ®ưîc bè mÑ cho con lai cã ưu thÕ lai cÇn cã - TÊt c¶ c¸c cÆp lai ®ưîc chän läc trong mét khu c¸ch nguån vËt liÖu ban ®Çu phong phó, gièng thuéc nhãm kh¸c ly, c¸c dßng bè mÑ ë S0. nhau, ë c¸c ®iÒu kiÖn sinh th¸i kh¸c nhau. - Sau ®ã sè lưîng h¹t gièng b»ng nhau cña mçi tæ hîp • Lùa chän bè mÑ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm mong muèn ®Ó thö kh¶ ®ưîc trén ®Òu ®Ó s¶n xuÊt h¹t S1 lµ l« h¹t SNC, nh©n n¨ng phèi hîp. tiÕp trong khu c¸ch ly ®ưîc nguyªn chñng vµ h¹t x¸c • Nh÷ng cÆp bè mÑ cã khả n¨ng phèi hîp ®ưîc nh©n ë khu nhËn. c¸ch ly, quÇn thÓ nh©n gièng lín ®Ó tr¸nh cËn phèi. • Trong qu¸ tr×nh nh©n lo¹i bá nh÷ng c©y xÊu, c©y s©u bÖnh. 23 24 4
5.  Gieo trång bè mÑ  Tû lÖ vµ hưíng hµng bè mÑ • C¸c ruéng nh©n gièng bè, mÑ vµ ruéng lai nªn chän n¬i ®Êt  Tû lÖ hµng bè mÑ: tèt vµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p kü thuËt trång vµ ch¨m sãc + 2 hµng mÑ : 2 hµng bè tèi ưu. + 3 hµng mÑ : 2 hµng bè + 4 hµng mÑ : 2 hµng bè. • Ruéng s¶n xuÊt h¹t gièng ph¶i c¸ch ly víi c¸c ruéng s¶n - NÕu bè nhiÒu phÊn, ®iÒu kiÖn ®Êt tèt cã thÓ t¨ng sè hµng mÑ. xuÊt kh¸c Ýt nhÊt 500m hoÆc trång t¨ng thªm c¸c hµng - Xung quanh ruéng s¶n xuÊt h¹t lai trång thªm hµng bè ®Ó cho c©y gièng bè ë xung quanh ®Ó tr¸nh giao phÊn hçn t¹p víi c¸c mÑ ngoµi r×a còng ®ưîc thụ phÊn ®Çy ®ñ. gièng kh¸c trong s¶n xuÊt ®¹i trµ. - Ph¶i ®¸nh dÊu hµng bè mÑ khi trång vµ vÏ s¬ ®å ruéng lai ®Ó nhËn • Ngoµi ra cã thÓ gieo h¹t vµo c¸c thêi vô kh¸c nhau: thêi biÕt dÔ dµng ë thêi gian khö ®ùc vµ thô phÊn. gian gieo h¹t trong khu c¸ch ly kh¸c víi thêi gian gieo h¹t  Hưíng hµng: Ng« lµ c©y giao phÊn nhê giã do vËy hưíng hµng cña c¸c gièng xung quanh, lµm cho thêi kú trç cê phun r©u ph¶i c¾t ngang hưíng giã t¹i thêi ®iÓm trç cê tung phÊn ®Ó tû lÖ kÕt cña chóng kh¸c nhau. h¹t cao. 25 26  Thêi vô gieo  Quản lý ruéng gièng • Thêi vô gieo trång phï hîp víi sinh trưëng ph¸t triÓn cña gièng. • Ph©n bãn cho s¶n xuÊt h¹t gièng ng« rÊt cÇn c©n ®èi • Gièng bè vµ mÑ cã thêi gian sinh trưëng kh¸c nhau th× x¸c vµ ®ñ theo yªu cÇu cña gièng ®Ó cho chÊt lưîng h¹t ®Þnh thêi vô gieo chÝnh x¸c ®Ó bè mÑ trç cờ phun r©u trïng gièng tèt. khíp • Trung b×nh víi c¸c gièng ng« ë nưíc ta bãn 7-10 tÊn • Nguyªn t¾c ®Ó hoa mÑ ®îi phÊn bè chø kh«ng ®Ó phÊn bè ph©n chuång, 200-300 kg ®¹m urª, 300-400 kg l©n supe ®îi hoa mÑ v× r©u ng«. vµ 100-120 kg kali • Nhôy cã thÓ sèng 7-10 ngµy, cßn phÊn bè chØ ®ưîc 1-2 • Lµm cá, tíi nưíc vµ phßng trõ s©u bÖnh như s¶n xuÊt ngµy. ng« b×nh thưêng. • Phư¬ng ph¸p x¸c ®Þnh thêi vô ®Ó trç trïng nhau dùa vµo thêi gian sinh trưëng hoÆc sè l¸. 27 28  Khö ®ùc thô phÊn  Thu ho¹ch chÕ biÕn h¹t gièng • Khi cê ng« b¾t ®Çu nhó lªn cÇn tuèt cê ngay c¸c c©y hµng mÑ. - Thu ho¹ch h¹t lai riªng, h¹t gièng bè riªng, ph¬i kh« cÊt gi÷ ®Ó n¨m sau dïng trong s¶n xuÊt. • Thêi gian nhó cê cã thÓ kÐo dµi ®Õn 10 ngµy, v× thÕ trong thêi gian trç cê ph¶i khö ®ùc hµng ngµy. - §Ó tr¸nh nhÇm lÉn h¹t lai víi h¹t thưêng ta lµm như sau: • Khi bÎ cê c¸c c©y mÑ, chó ý kh«ng lµm tæn thư¬ng l¸ trªn ®Ó tr¸nh ¶nh hưëng ®Õn n¨ng suÊt. + Thu ho¹ch trưíc b¾p ë hµng ng« mÑ cã rót cê ®ã lµ nh÷ng • ë hµng bè c©y xÊu còng tuèt cê ®Ó tr¸nh kh«ng ¶nh hưëng b¾p ng« lai, sau nµy dïng lµm gièng trong s¶n xuÊt. ®Õn chÊt lưîng h¹t lai. + ë hµng mÑ c¸c b¾p r¬i g·y dưíi ®Êt thu riªng dïng lµm • Thô phÊn bæ sung ®Ó t¨ng ®é mÈy cña h¹t vµ b¾p do ng« ng« thư¬ng phÈm. ®ưîc thô tinh tèt h¬n. • Khi ng« tung phÊn phun r©u vµo lóc thêi tiÕt bÊt thuËn cµng + Sau khi thu ho¹ch c¸c b¾p ë hµng mÑ xong, míi thu cÇn thô phÊn bæ sung. ho¹ch c¸c b¾p ë hµng bè. 29 30 5
6.  Lai kÐp: 1.4. S¶n xuÊt gièng ng« lai gi÷a c¸c dßng tù phèi thuần ¦u ®iÓm: • §Ó t¹o gièng ng« ưu thÕ lai cÇn thùc hiÖn t¹o c¸c • BiÕn ®éng di truyÒn lín h¬n lai ®¬n vµ lai ba dßng tù phèi theo nh÷ng ®Æc ®iÓm mong muèn tõ quÇn • ThÝch nghi víi m«i trưêng cao • Thêi gian trç cê, tung phÊn dµi h¬n thÓ dÞ hîp. • ChÊt lưîng tèt h¬n • Thö kh¶ n¨ng phèi hîp cña c¸c dßng tù phèi, chän • Gi¸ h¹t gièng rÎ nh÷ng dßng cã kh¶ n¨ng phèi hîp cao. Nhưîc ®iÓm: • N¨ng suÊt vµ kh¶ n¨ng chèng chÞu s©u bÖnh kÐm h¬n lai • Nh©n dßng vµ s¶n xuÊt h¹t lai cung cÊp cho s¶n xuÊt. ®¬n vµ lai ba • B¾p nhá, kiÓu c©y vµ kiÓu b¾p kh«ng ®ång ®Òu • Trong ®iÒu kiÖn m«i trưêng thÝch hîp tiÒm n¨ng thÊp h¬n lai ®¬n 31 32  Lai ®¬n  Mét sè lưu ý khi s¶n xuÊt ng« lai gi÷a c¸c dßng tù phèi ¦u ®iÓm: • ư HiÖn nay trªn thÞ tr êng 90% h¹t gièng ng« lai lµ lai ®¬n • CÇn n¾m ch¾c ®Æc ®iÓm c¸c dßng tù phèi ®ưa vµo s¶n • B¾p to, ®ång nhÊt vÒ c©y, b¾p xuÊt h¹t lai như: n¶y mÇm, thêi gian sinh trưëng, thêi gian tõ • Ph¸t huy hÕt tiÒm n¨ng trong m«i trưêng thuËn lîi vµ cho n¨ng suÊt tèi ®a trång ®Õn ra hoa, ®Æc ®iÓm në hoa, lưîng phÊn cña dßng • Kh¶ n¨ng chèng chÞu s©u bÖnh tèt h¬n bè, chiÒu cao, kh¶ n¨ng phèi hîp cña bè mÑ. Nhưîc ®iÓm: • Gi¸ h¹t gièng cao • Nh©n dßng tù phèi cÇn ë khu c¸ch ly nghiªm ngÆt ®¶m b¶o • Thêi gian në hoa ng¾n ch¾c ch¾n thu ®ưîc h¹t tù phèi thuÇn (siªu nguyªn chñng • Khi ®Çu tư thÊp (Ph©n bãn) n¨ng suÊt gi¶m m¹nh. hay nguyªn chñng).  Lai ba • N¨ng suÊt vµ chÊt lưîng h¹t tèt h¬n lai kÐp • NÕu kh«ng tæ chøc nh©n dßng cã thÓ mua dßng (nguyªn • Nh÷ng ưu ®iÓm vµ nhưîc ®iÓm lµ trung b×nh gi÷a lai ®¬n vµ lai chñng tõ c¸c ViÖn, Trưêng, c«ng ty) ®Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt. kÐp 33 34 a. Nhân dòng tự phối  Nh÷ng khã kh¨n khi nh©n dßng tù phèi  §Æc ®iÓm cña dßng tù phèi - Gi¶m søc sèng vµ biÓu hiÖn nh÷ng tÝnh tr¹ng cã h¹i. • H¹t bè mÑ tù phèi lµ nÒn t¶ng ®Ó s¶n xuÊt h¹t ng« lai - ViÖc ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng phèi hîp chi phÝ cao, khèi lưîng qui ưíc vµ mét sè d¹ng ng« lai kh«ng qui ưíc. c«ng viÖc lín. • Ph¸t triÓn c¸c dßng tù phèi lµ rÊt quan träng nhưng lµ - Dßng tù phèi ngoµi cã KNPH cao cÇn cã nhiÒu tÝnh tr¹ng mét qu¸ tr×nh khã vµ tèn kÐm. kh¸c ®Æc biÖt ®èi víi h¹t lai ®¬n. • Theo Hallauer và Miranda (1997) kho¶ng 10.000 dßng - Dßng tù phèi thÊp h¬n, søc sèng kÐm, th©n m¶nh, r©u vµ b¾p nhá, n¨ng suÊt thÊp h¬n. S2 hoÆc S3 kiÓm tra chØ cã 1 dßng ®ưîc sö dông trong gièng lai thư¬ng m¹i. - Thưêng mÉm c¶m h¬n víi ®iÒu kiÖn bÊt thuËn vµ s©u bÖnh. 35 36 6
7.  Dòng mẹ tự phối b. Các phương pháp đánh giá khả năng tạo phấn Dòng mẹ tự phối cần có những đặc điểm sau: – Năng suất hạt cao a. Phương pháp 1: Lấy và cân 15 mẫu cờ trước khi tung – Chất lượng hạt tốt phấn và sau khi tung phấn, sự khác nhau về khối lượng – Chống đổ là một chỉ tiêu đánh giá khả năng tạo phấn của dòng bố. – Nhú râu tốt b. Phương pháp 2: Bao cách ly 10 bao cờ trên dòng, thu – Nở hoa đồng đều phấn hàng ngày (5-10 ngày), phấn thu được đo trong ống – Trỗ cờ tốt đong và kiểm tra sức sống bằng kính hiển vi. – Chống thối bắp  Dòng bố tự phối c. Phương pháp 3: Đánh dấu cây khi bắt đầu tung phấn, Các dòng bố có phấn tốt cho phép tăng số hàng mẹ hàng ngày rung phấn của các cây đó vào tờ giấy đen so và thường ít gặp khó khăn trong trỗ trùng khớp. sánh với lượng phấn của một giống tiêu chuẩn. 37 38 c. Mục tiêu và nguyên lý duy trì dòng tự phối  Mục tiêu duy trì dòng tự phối là duy trì khả năng, đặc d. Duy trì các dòng thế hệ đầu (S1-S4) điểm và tính xác thực di truyền của dòng gốc, hạn chế  Trồng tối thiểu 75-100 cây, khử bỏ cây khác dạng, chọn chi phí khử lẫn. cây và lai theo cặp.  Duy trì các dòng tự phối liên quan đến tự thụ phấn, thụ phấn sib hoặc cả hai. Tự thụ để duy trì đồng hợp còn sib  Nếu cần số lượng hạt giống lớn có thể thực hiện theo để tránh suy giảm sức sống của dòng tự phối. phương pháp trồng dòng trong khu cách ly, loại bỏ cây  Bố mẹ tự phối có thể trồng bắp trên hàng từ những dòng khác dạng trước khi nở hoa rồi để tự do thụ phấn. tự phối sau đó hỗn hợp để tăng lượng hạt.  Khi thu hoạch chọn các bắp trên các cây đúng với mô tả  Thụ phấn sib có thể làm bằng tay hoặc bằng trồng trong của dòng gốc, hỗn hợp hạt của các bắp chọn. khu cách ly, tất cả cây khác dạng đều được khử bỏ trước trỗ cờ. 39 40 e. Duy trì các dòng thế hệ sau S5  Vụ 1: • Trồng dòng tự phối, tự thụ các cây có đặc điểm và tính trạng đồng nhất và đúng mô tả của dòng gốc. • Các bắp đúng với mô tả của dòng gốc được chọn và tách hạt riêng.  Vụ 2: • Mỗi bắp thu được ở vụ 1 gieo thành 1 hàng, đánh giá loại bỏ hàng khác dạng rồi cho tự do thụ phấn. • Chọn các hàng đúng mô tả của dòng gốc, thu hoạch các bắp tự thụ riêng, loại bỏ bắp khác dạng. • Tách hạt các bắp chia làm 2 phần, một phần cất trữ riêng để thử nghiệm con cái tiếp theo, phần còn lại của tất cả các bắp 41 hỗn hợp tạo lô hạt tác giả. 42 7
8. f. Qui trình duy trì hạt thuần của dòng tự phối bằng cách Quy trình tự thụ phấn và thụ phấn chị em. Vụ 1: • Tự thụ phấn kết hợp với đánh giá thế hệ con: phương • Tự thụ phấn các cây chọn trong cùng dòng lai với nhau. pháp này có khả năng cung cấp hạt giống thuần tốt nhất. Hạn chế suy giảm dòng tự phối • Thu hoạch riêng những cây có các tính trạng đồng nhất. • Nhược điểm của phương pháp là tự thụ lặp đi lặp lại • Phân tích hạt của từng cây và giữ lại những cây có biểu nhiều thế hệ có thể làm giảm sức sống của dòng. hiện bên ngoài giống nhau. 43 44 Vụ 2: • Mỗi cây thu hoạch vụ trước được trồng thành hàng • Tiến hành tự thụ phấn trong nội bộ hàng, giữ lại các Vụ 3: hàng có đặc điểm như nhau. Vụ 3 và các vụ tiếp theo, hạt thuần được sản • Thu hoạch các cây riêng, kiểm tra về sự đồng nhất của xuất thông qua đánh giá thế hệ con tương tự hạt. như ở vụ thứ 2. • Giữ một phần hạt từ mỗi cây để đánh giá thế hệ con ở vụ sau (vụ 3) • Hỗn hợp một lượng bằng nhau từ mỗi cây để tạo ra nguồn hạt thuần (hạt bố mẹ NC). 45 46 g. Sản xuất hạt bố mẹ nguyên chủng (NC) • Sử dụng hạt bố mẹ nguyên chủng để sản xuất hạt giống ngô ưu thế lai thương mại. • Sản xuất hạt nguyên chủng bố mẹ cung cấp cho sản xuất hạt lai đơn. • Nhân hạt nguyên chủng bố mẹ phải đảm bảo chất lượng đến khâu sản xuất cuối cùng là sản xuất hạt lai. 47 48 8
9. • Nhân nguyên chủng có thể sử dụng hạt tác giả những Có 3 bước cơ bản để nhân hạt nguyên chủng thế hệ đầu nhưng thông thường sử dụng các thế hệ qua 6 hoặc nhiều hơn chu kỳ nhân hạt tác giả. . Bước 1: Thiết lập và duy trì nguồn cung cấp hạt tác giả • Nhân hạt tác giả sử dụng phương pháp duy trì dòng tự phối ở thế hệ sau (S5+) để đảm bảo đồng nhất của . Bước 2: Nhân số lượng hạt tự phối chúng. . Bước 3: Tạo hạt lai đơn cung cấp cho lai 3 và lai kép. • Hạt tác giả đảm bảo sự đồng hợp và đồng nhất về kiểu cây của các dòng tự phối ngang bằng về di truyền với dòng gốc. 49 50 1.5. Kỹ thuật sản xuất hạt giống ngô ưu thế lai F1 • Tất cả lô nhân hạt nguyên chủng dòng tự phối phải nhân từ lô hạt tác giả và do tác giả cung cấp. a. Chän ®Êt s¶n xuÊt • Ng« lµ c©y cã kh¶ n¨ng thÝch øng réng, tuy nhiªn ®Ó ®¹t • Sản xuất hạt nguyên chủng tự phối phải tuân theo một n¨ng suÊt h¹t lai cao cÇn chän ®Êt tèt, tưíi tiªu thuËn lîi. loạt các tiêu chuẩn quy định khắt khe, đặc biệt về tiêu • Kh«ng s¶n xuÊt gièng trªn ruéng vô trưíc trång ng« tr¸nh chuẩn cách ly, số hàng bảo vệ xung quanh, tỷ lệ tối đa c©y vô trưíc mäc lÉn. cây khác dạng. • Khu ®Êt s¶n xuÊt h¹t lai ph¶i c¸ch ly víi c¸c khu s¶n xuÊt kh¸c. • Hạt nguyên chủng tự phối được xem là hạt thương mại - Theo CIMMYT ®èi víi lai kÐp vµ lai ba lµ 183m, lai ®¬n cung cấp cho sản xuất hạt lai nhưng đánh giá chất c¸ch ly 366 m. lượng khắt khe hơn hạt nguyên chủng giống ngô thụ - Theo LuyÖn H÷u ChØ kho¶ng c¸ch c¸ch ly kh«ng gian cÇn 500m xung quanh khu vùc s¶n xuÊt kh«ng cã s¶n xuÊt ng«. phấn tự do. - Xung quanh cã trång bè hoÆc c©y cao ch¾n yªu cÇu c¸ch ly cã thÓ ng¾n h¬n. 51 52 b. Thêi vô • Thêi vô phô thuéc vµo tæ hîp, ®iÒu kiÖn sinh th¸i cña vïng s¶n xuÊt. • Nguyªn t¾c bè trÝ thêi vô ®Ó trç cê phun r©u vµo lóc thêi tiÕt thuËn lîi, kh«ng cã mưa, giã nhÑ, nhiÖt ®é 20 - 27oC. • Thêi vô gieo bè mÑ c¨n cø vµo thêi gian sinh trưëng ®¶m b¶o cho bè mÑ trç trïng nhau (mÑ cã thÓ trç trưíc v× nhuþ ng« cã søc sèng dµi h¬n phÊn) . • Ph¶i ®¸nh dÊu hµng bè mÑ khi trång vµ vÏ s¬ ®å ruéng lai ®Ó ®¶m b¶o ch¾c ch¾n. • §¸nh dÊu râ ®Ó nhËn biÕt dÔ dµng ë thêi gian khö ®ùc vµ thô phÊn. 53 54 9
10. c. Phư¬ng ph¸p ®iÒu chØnh bè mÑ • Bè mÑ cã thêi gian sinh trưëng như nhau cã thÓ trång cïng mét thêi vô như vËy trç cê tung phÊn hoµn toµn lµ trïng khíp. • Khi bè trç cê sím h¬n so víi mÑ cã thÓ bãn ph©n cho hµng bè ®Ó lµm chËm l¹i qu¸ tr×nh tung phÊn. • §èt löa còng cã thÓ tr× hoµn trç cê tung phÊn cña bè mÑ. • Nªn gieo dßng bè thµnh 2 ®ît, mçi ®ît c¸ch nhau 7 ngµy sÏ ®¶m b¶o ch¾c chắn h¬n. 55 56 e. Ch¨m sãc  Ph©n bãn, trõ cá vµ tíi nưíc như s¶n xuÊt h¹t lai d. Tû lÖ hµng bè mÑ gi÷a c¸c gièng.  Trong s¶n xuÊt h¹t lai tû lÖ hµng bè mÑ lµ 2 : 4 hoÆc 2: 6  Tuy hiªn ph©n bãn cÇn thÝch hîp ®Ó chi phÝ s¶n xuÊt h¹t lai kh«ng qu¸ cao.  Tû lÖ 2: 6 thưêng ®ưîc ¸p dông trong lai kÐp. f. Khö lÉn  Ph¶i ®¸nh dÊu hµng bè mÑ khi trång vµ vÏ s¬ ®å ruéng Ph¶i lo¹i bá toµn bé c©y kh¸c d¹ng ra khái ruéng s¶n xuÊt trưíc khi tung phÊn. lai. C¸n bé kü thuËt khö lÉn lµ nh÷ng ngưêi cã kinh nghiÖm vµ hiÓu biÕt c¸c dßng trong tæ hîp lai. Đi däc theo hµng nhæ bá hoÆc c¾t bá c©y kh¸c 57 d¹ng, c©y s©u bÖnh. 58 g. Khö ®ùc • Cờ trªn c¸c c©y hµng mÑ ph¶i ®ưîc rót hoÆc c¾t bá trưíc khi tung phÊn. • Tiªu chuÈn kh«ng qu¸ 1% c©y mÑ trç cê trªn hµng mÑ khi ®· 5% c©y mÑ phun r©u. • Kh¶ n¨ng tung phÊn cña ng« khi cê nhó 2,5 cm vµ bao phÊn thß ra khái vá hoa (vá trÊu). • Lưu ý kh«ng c¾t hoÆc rót 2 l¸ cuèi cïng v× cã thÓ gi¶m n¨ng suÊt. • C¾t cê thưêng xuyªn 2-6 lÇn tuú thuéc vµo dßng mÑ trç cê tËp trung hay kh«ng tËp trung, vµ thêi gian phun r©u. Th«ng thưêng ph¶i khö ®ùc hµng ngµy. 59 60 10
11. 61 62 Khö ®ùc hµng mÑ khi cê ph©n ho¸ bíc 2-3 ®Ó ®¶m b¶o an toµn h. Thu ho¹ch, t¸ch h¹t vµ ph©n lo¹i i. Lµm kh«  Lµm kh« b»ng m¸y hoÆc ph¬i ®¶m b¶o ®é Èm gi¶m ®Õn 11- . Thu ho¹ch hµng bè trưíc ®Ó lµm h¹t thư¬ng phÈm. 12% . VÖ sinh lo¹i bá tÊt c¶ b¾p h¹t r¬i rông råi míi thu ho¹ch  Thêi gian sÊy phô thuéc m¸y vµ ®é Èm h¹t nhưng kh«ng nªn gièng (hµng mÑ) qu¸ chËm h¹t dÔ bÞ mèc. k. Lµm s¹ch, ph©n lo¹i vµ xö lý nÊm bÖnh . Kh«ng nªn ®Ó hµng mÑ qu¸ dµi trªn ruéng  Sau khi t¸ch, h¹t ®ưîc lµm s¹ch b»ng qu¹t ®Ó s¹ch hÕt mµy . Thu khi chÝn ®é Èm h¹t 30% lµ thÝch hîp. vµ t¹p lÉn kh¸c. . Khi ®é Èm 25% hoÆc thÊp h¬n cã thÓ t¸ch h¹t b»ng  Ph©n lo¹i theo kÝch thưíc h¹t vµ xö lý thuèc trõ nÊm. m¸y.  Thuèc trõ nÊm cã hiÖu qu¶ ®ang ®ưîc sö dông lµ Captan. . Ph©n lo¹i vµ lo¹i bá h¹t kh¸c d¹ng trưíc khi ph¬i kh«.  Sau khi xö lý nÊm ®ãng bao, g¾n nh·n ®Ó b¶o qu¶n vµ kinh doanh h¹t gièng. 63 64 2. S¶n xuÊt h¹t khoai t©y ưu thÕ lai F1 • Hoa khoai tây hoa chùm nở theo trật tự ra hoa 2.1. Nguồn gốc, đặc điểm • Giao phấn nhờ côn trùng là cơ bản, nhưng tự thụ phấn vẫn thường xảy ra. • Khoai tây có nguồn gốc từ Peru và Bolivia • Lai tạo để tạo giống chống chịu và chất lượng. Tuy nhiên • Khảo cổ học chỉ ra rằng khoai tây đã được sử dụng ít nhiều giống khoai tây bất dục hạt phấn nên việc tạo nhất 8.000 năm. giống và sản xuất hạt khó khăn. • Khoai tây (Solanum tuberosum L.) là cây thân thảo nhiều năm nhưng được trồng như cây hàng năm. • Khoai tây là cây ưa mát thích hợp nhiệt độ 10-20oC, mẫn cảm với sương muối. • Bộ phận thu hoạch là củ do rễ phìng ra 65 66 11
12. 67 68 2.2. Yêu cầu ngoại cảnh • Khoai tây cũng như cây có củ khác, yêu cầu loại đất tơi xốp như đất thịt nhẹ, cát pha phù hợp với khoai tây • Đất tốt và thuận lợi tưới tiêu phù hợp với sản xuất hạt • Khoai tây thích nghi với phạm vi pH rộng từ 5,5 đến 7,5 • Giống khoai tây có thời gian sinh trưởng khác nhau có thể biến động từ 90 đến 120 ngày • Hình thành củ sớm ở nhiệt độ thấp, nhiệt độ tối ưu hình thành củ 11oC và chậm lại trên 14oC, một số giống dừng hình thành củ ở 17oC. 69 70 2.3. Nh©n gièng khoai t©y • Cñ gièng vµ h¹t khoai t©y chÊt lưîng tèt vµ s¹ch bÖnh lµ c¬ së chÝnh ®Ó më réng diÖn tÝch trång khoai t©y • Kü thuËt nu«i cÊy m« vµ nh©n nhanh cñ gièng ®· phæ biÕn réng r·i. • Sö dông khoai t©y h¹t (True Potato Seed-TPS) trong s¶n xuÊt lµm gi¶m chi phÝ vµ t¨ng lîi nhuËn cña ngưêi trång khoai t©y. • Chư¬ng tr×nh s¶n xuÊt TPS b¾t ®Çu tõ n¨m 1981, viÖc kh¶o s¸t ®¸nh gi¸ c¸c gia ®×nh TPS cho thÊy mét sè gia ®×nh ®· cã biÓu hiÖn UTL cao. 71 72 12
13. 73 74 • ë ViÖt Nam diÖn tÝch trång khoai t©y hiÖn nay kho¶ng 2.4. Kü thuËt s¶n xuÊt h¹t giống khoai t©y ưu thÕ lai 40.000 ha (§ång b»ng s«ng Hång 98% vµ §µ L¹t 450-500 • Yªu cÇu ngo¹i c¶nh: ¸nh s¸ng yªu cÇu 6-10 giê s¸ng ha), n¨ng suÊt trung b×nh 8 - 9 tÊn. trong ngµy, tuÇn thø 3 yªu cÇu chiÕu s¸ng 15 giê/ngµy • Nghiªn cøu s¶n xuÊt h¹t khoai t©y ®· ®ưîc thùc hiÖn tõ • ChuÈn bÞ ®Êt: Chän ®Êt tèt, bãn ph©n ®Çy ®ñ theo yªu n¨m 1978 t¹i ViÖn C©y lư¬ng thùc vµ c©y thùc phÈm (Vò cÇu cña gièng Tuyªn Hoµng vµ céng sù,1988). • Tû lÖ bè mÑ phï hîp 1: 4 • Ngoµi ra Trung t©m c©y cã cñ cña ViÖn KHKT ViÖt Nam vµ Trưêng §¹i häc N«ng nghiÖp Hµ Néi còng ®· cã • MËt ®é: luèng réng 1,5 m cao 15 - 20cm, trång hµng x nh÷ng nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy. hµng = 45 cm, c©y c¸ch c©y 20 -25 cm. 75 76  Phư¬ng ph¸p lÊy phÊn vµ thô phÊn • Khi hoa bè në ng¾t bao phÊn vµo buæi chiÒu. tr¶i nªn nÒn kh« vµ ph¼ng ®Ó b¶o qu¶n. • Bao phÊn kh« ®ưîc r©y ®Ó lÊy phÊn. • Khi hoa në tiÕn hµnh thô phÊn. • Khi trång hµng mÑ nªn trång so le ®Ó ®i l¹i thô phÊn dÔ dµng. Khi thô phÊn yªu cÇu kü thuËt khÐo lÐo. • PhÊn thõa cã thÕ tr÷ l¹i ë 4 oC trong 7 ®Õn 10 ngµy. • Thô phÊn tiÕn hµnh tõ 10 ®Õn 12 giê vµ lÆp l¹i lóc 2 - 4 77 giê. 78 13
14. Sơ đồ sản xuất hạt TPS theo S.Sen Chaudhuri và S.Bhaskaras, 1995 Cây nuôi cấy mô • Nu«i cÊy m« ®Ó nhËn ®ưîc c©y s¹ch bÖnh vµ nh©n Huấn luyện cây nhanh sè lưîng Nhân cây trong nhà màn • Nh©n nhanh sau nu«i cÊy m« cã thÓ thùc hiÖn như sau: Trồng cây ra ruộng Trồng cây vào ruộng lai + Nh©n nhanh t¹o cñ nhá trong nhµ mµn Củ bố mẹ Củ bố mẹ Sản xuất hạt lai + S¶n xuÊt cñ bè mÑ tõ nu«i cÊy m« trªn ®ång ruéng + Sö dông trùc tiÕp c©y nu«i cÊy m« Trồng vật liệu cho vụ sau Ruộng sản xuất hạt lai 79 80 3. Kü thuËt s¶n xuÊt h¹t gièng b¾p c¶i 3.1. Nguồn gốc, đặc điểm • Họ thập tự (Cruciferae) bao gồm trên 350 chi và chi Brassica bao gồm một số loài như: • Bắp cải (Brassica oleracea L. var. capitata), • Sup lơ (Brassica oleracea L. var. capitata), • Su hào (Brassica oleracea L. var. capitata), • Cải xanh (Brassica oleracea L. var. capitata), • Cải bẹ (Brassica oleracea L. var. capitata), • Cải củ ( Raphanus sativus L.). 81 82 • Bắp cải có nguồn gốc ở vùng biển Địa Trung Hải • Nền văn minh La Mã cổ đại và Hy Lạp đầu tiên đã nhận biết được giá trị của cây bắp cải. • Cây bắp cải dễ trồng và bảo quản trở thành cây rau phổ biến trên thế giới. • Giai đoạn đầu cây bắp cải được trồng với mục tiêu làm thuốc như nước vắt để chữa khản giọng, lá bắp cải đắp chữa vết loét nhanh lên da non. • Thời kỳ La Mã và Hy Lạp cổ đại bắp cải đã được trồng mở rộng ở châu Âu. Ngày nay bắp cải được trồng phổ biến trên thế giới trong đó có Việt Nam. 83 84 14
15. • Cây con bắp cải thường là trục mầm đỏ, hai lá mầm và rễ cọc có các rễ con xung quanh. • Ba lá đầu tiên có cuống, nhưng những lá sau cuống không hoàn toàn và đính trực tiếp vào thân và cuộn thành bắp theo các hình khác nhau như tròn, oval hoặc oval dài. • Hạt cải bắp nhỏ và tròn, đường kính 2-3 mm, khối lượng 1000 hạt khoảng 3,6 g, phôi lớn và rất ít nội nhũ. • Giống bắp cải thụ phấn tự do: Các giống bắp cải ở nước ta hiện nay CB26, CB1, Bắc Hà, Lạng Sơn, Hà Nội và những giống nhập từ Trung Quốc, Nhật Bản. 85 86 3.2. Yêu cầu ngoại cảnh • Cuống hoa có thể dài 1-2 m, bông hoa bắp cải thuộc loại • Bắp cải (Brassica oleracea) là cây hai năm, năm đầu tạo hoa chùm, 4 cánh, màu vàng. ra bắp sinh trưởng sinh dưỡng và năm tiếp theo ra hoa kết hạt sinh trưởng sinh thực. • Quá trình nở hoa bắt đầu từ dưới lên đỉnh của hoa chùm. • Bắp cải được coi là cây xứ lạnh nhiệt độ sinh trưởng, • Bắp cải là cây giao phấn nhờ côn trùng và khi sản xuất phát triển tốt nhất từ 10 đến 25oC hạt ưu thế lai thường trồng hàng bố mẹ theo tỷ lệ hàng là • Bắp cải là cây không phản ứng ánh sáng, nhưng mô 2:2. phân sinh đỉnh sinh trưởng cần nhiệt độ thấp 4-7oC • Sau khi thụ phấn quả kéo dài và khô gọi là kiểu quả nang trong 4-6 tuần xuân hoá để phân hoá hoa. cải. • Để cuống hoa phát triển thường phải dùng dao khía đầu, bóc lá cuốn nhưng không gây tổn thương ngồng hoa. • Bắp cải yêu cầu đất tốt, lượng mùn cao và pH từ 6-6,5 87 88 3.3. Kỹ thuật trồng b. Chọn đất và khu vực sản xuất a. Thời vụ • Chọn khu vực sản xuất giống đất tốt thuận lợi tưới cho  Thời vụ gieo bắp cải vào cuối tháng 7 đầu tháng 8 trồng bắp cải trong vụ 1 (vụ đông) và tiêu trong vụ 2 (vụ xuân) vào đầu tháng 9, thu hoạch vào tháng 12. sản xuất hạt.  Sau trồng chuyển để sản xuất hạt và thu hoạch vào tháng 4-5 năm sau. • Đất nặng, giàu mùn và độ pH từ 6 - 6,5 là tối ưu cho sinh trưởng phát triển của bắp cải sản xuất hạt.  Như vậy sản xuất hạt giống bắp cải cần 2 vụ sau: • Tránh những khu vực vụ trước có trồng cây họ thập tự – Vụ 1: Trồng và sản xuất giai đoạn sinh dưỡng như sup lơ, su hào, các loại cải để giảm lây truyền bệnh – Vụ 2: Trồng sản xuất hạt giống vào ruộng giống và cây lẫn vụ trước. 89 90 15
16. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam d. Vườn ươm c. Cách ly • Đất làm vườn ươm cần chọn nơi đất cao, thoát nước vì • Cải bắp là cây giao phấn tuy nhiên vụ 1 không cần cách thời vụ gieo cây con ở Miền Bắc vẫn còn mưa. ly vì cây chưa ra hoa. • Cày bừa kỹ, sạch cỏ dại và bón lót phân chuồng hoai • Vụ 2 (Sản xuất hạt giống phải cách ly theo TCN-318-98) mục 7-8 tấn/ha. • Ruộng sản xuất hạt giống nguyên chủng 1500 m và • Lên luống 1,2-1,5 m thuận lợi cho chăm sóc. Làm dàn 1000 m với sản xuất hạt giống xác nhận. chống mưa năng cho bắp cải con trong vườn ươm. • Bắp cải có hạt nhỏ, diện tích vườn ươm không yêu cầu lớn cho nên có thể gieo trong nhà kính nhà lưới để thuận lợi chăm sóc cây con 91 92 e. Kỹ thuật trồng trong vụ 1 • Gieo hạt vườn ươm bắp cải tương tự như sản xuất đại  Làm đất trà, xử lý hạt bằng nước nóng 50oC trong 15-20 phút hoặc hóa chất trước khi gieo để giảm nấm bệnh. • Trước khi trồng 10-15 ngày để đất thông thoáng, sạch cỏ dại thuận lợi cho ra ngôi cây con. • Gieo cây con sản xuất giống nên thưa hơn sản xuất để • Lên luống rộng 1-1,2 m đủ trồng hai hàng, cao luống 15-20cm. cây con khỏe. • Rãnh luống rộng 25-30 cm thoát nước tốt đầu vụ.  Mật độ trồng • Hạt bắp cải nhỏ, lượng hạt giống bắp cải trồng cho một ha trung bình 0,3 đến 0,6 kg, như vậy cần diện tích vườn • Ở vụ 1 mật độ trồng tùy giống và mùa vụ, sản xuất giống trồng vụ chính mật độ trồng khoảng 3 vạn cây/ha ươm cần khoảng 300 m2. • Khoảng cách trồng hàng cách hàng 50 cm và cây cách cây 50 cm 93 94  Phân bón  Chăm sóc • Lượng phân bón cho 1 ha: 20-25 tấn phân chuồng + 30- 40 kg P2O5 + • Xới xáo làm cỏ: 70-80 kg N + 70-80 K O/ha 2 + Xới phá váng ở giai đoạn cây con để đất thoáng tạo điều kiện • Bón phân lót theo hốc trồng 100% phân chuồng + lân + 50% kali + cho bộ rễ phát triển. 30% đạm + Xới xáo thực hiện 2-3 lần tùy theo mức độ cỏ dại và thời tiết • Bón thúc 1 sau ra ngôi 10-15 ngày phân hữu cơ cũng như loại đất • Bón thúc 2 khi cây trải lá bàng 50% đạm • Tưới nước • Bón thúc 3 khi cây bắt đầu cuốn 20% đạm + kali còn lại + Tưới ngay sau khi ra ngôi và trong thời gian cây bén rễ nếu • Ngoài ra để chất lượng hạt giống tốt tùy theo đất cần bón thêm vi hạn cần tưới 1 tuần một lần đảm bảo tỷ lệ cây sống cao. lượng như: S: 10-18 kg/ha; Mg: 5-10kg/ha; Bo: 0,5 kg hòa trong 5 lít + Bắp cải sinh trưởng tối ưu khi duy trì độ ẩm đất trong suốt nước để phun hoặc tưới. giai đoạn sinh trưởng của cây là 60% 95 96 16
17. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam Khử lẫn f. Kỹ thuật trồng trong vụ 2 • Khử lần tiến hành hai lần: + Lần 1 khi cây trải lá bàng • Chọn ruộng trồng vụ 2 yêu cầu cách ly nghiêm ngặt + Lần 2 khi bắp đã cuốn chặt • Đất màu mỡ và đặc biệt thoát nước tốt. • Loại bỏ toàn bộ cây khác dạng, cây xấu, sâu bệnh và không cuốn khoặc cuốn không chặt. • Làm đất lên luống như vụ 1. Thu hoạch • Bón phân lót trước khi trồng phân chuồng + lân và ka li • Chọn những cây khỏe thân mập đúng giống dùng dao sắc với lượng 6-8 tấn phân chuồng + 40-50 kg P2O5 và 30kg chặt vát trên đầu bắp. K2O/ha. • Không được làm dập nát và ảnh hưởng đến thân, đỉnh sinh trưởng phân hóa mầm hoa ở vụ 2. • Những gốc chọn được ở vụ 1 đem trồng vào ruộng sản • Nếu không thu hoạch lá có thể để nguyên bắp nhưng dùng xuất hạt. dao sắc chích đỉnh bắp để ngồng hoa đâm ra dễ ràng. 97 98 • Khoảng cách trồng 50 x 40 cm. Các biện pháp chăm sóc g. Phòng trừ sâu bệnh giống như sản xuất ở vụ 1. • Bắp cải thường bị phá hoại bởi những loại sâu sau: • Vụ xuân cây bắt đầu ra hoa, để tăng tỷ lệ kết hạt khu vực - Sâu tơ (Plutella xylostella Linnaeus) sản xuất nên đặt một số tổ ong. - Sâu khoang (Spodoptera litura Fabricius) • Mỗi cây chỉ nên để 3-4 ngồng hoa giúp cây hoa quả và - Sâu xám (Agrotis ypsilon Hufnagel) hạt mẩy, còn lại cắt tỉa bớt những cành xấu, nhỏ và ra - Rệp bắp cải (Breviconryne brassicae) muộn. - Rệp đào (Myzus percicae Sulzer) • Khử lẫn tiến hành trước khi cây ra hoa, loại bỏ toàn bộ cây khác dạng, cây bị bệnh, cây còi cọc và dị dạng. - Bọ nhảy (Phyllotera striolata Fabricius). 99 100 h. Thu hoạch, tách hạt và bảo quản • Những bệnh hại là: • Thu hoạch vào buổi sáng khi tan sương để giảm tách - Bệnh đốm vòng do nấm (Alternaria brassicae) quả rơi mất hạt. - Bệnh thối hạch do nấm (Sclerotinia sclerotiorum) • Sau đó bó treo làm khô, dưới có vật hứng hạt rơi (nilông hoặc mẹt), - Bệnh sương mai do nấm (Peronospora parasitica) • Phơi khô như vậy 10-14 ngày thì đập tách hạt hoặc tách - Bệnh thối nhũn do vi khuẩn (Erwinia carotovora) hạt bằng máy. • Nếu tách hạt bằng máy cần điều chỉnh tốc độ hợp lý để - Bệnh héo vàng do nấm ( Fusarium spp) không làm dập vỡ hạt. 101 102 17
18. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam • Tách hạt và vỏ quả để làm sạch hạt bằng quạt, sàng, xẩy để làm sạch lô hạt, sau đó có thể phân loại hạt để đóng gói và bảo quản. • Hạt bắp cải có thể giữ sức nảy mầm 4 - 6 năm • Bảo quản ở ẩm độ thấp <50% và độ ẩm hạt không vượt quá 6%. • Khi làm khô hạt giống ở nhiệt độ dưới 45oC • Hạt có ẩm độ thấp có thể làm khô dưới điều kiện nhiệt độ cao hơn. 103 104 4. Kỹ thuật sản xuất hạt giống bắp cải ưu thế lai F1 4.2. Duy trì dòng bố mẹ sử dụng tự bất hợp 4.1. Đặc thù sản xuất hạt lai của cây bắp cải Có hai phương pháp phá vỡ tự bất hợp: • Cây bắp cải là cây giao phấn, mặc dù nó có cấu tạo hoa hoàn • Phương pháp 1: chỉnh nhưng không tự thụ phấn do di truyền của tính tự bất - Thụ phấn sớm 3 ngày trước khi nở hoa vì phản ứng tự hợp. bất hợp chỉ xảy ra 2 ngày trước khi nở hoa. • Cây bắp cải cũng như cây khác trong họ thập tự tính tự bất - Tìm các nụ đúng thời điểm để có thể tự phối liên tục 8 hợp là kiểu tự bất hợp bào tử. giờ trong ngày để thực hiện tự phối. - Tuy nhiên thụ phấn nụ gắp khó khăn vì hoa của họ thập • Hệ thống tự bất hợp bào tử được kiểm soát di truyền bởi 1 tự nhỏ và rất mềm. locut có nhiều alen; các alen có thể biểu thị tính trội hay đồng trội (độc lập) ở hạt phấn và vòi nhụy. • Phương pháp 2: • Phản ứng bất hợp của hạt phấn (kiểu hình) do bố mẹ thể sinh - Phá vỡ tự bất hợp bằng dung dịch muối loãng xử lý trên bề mặt đầu vòi nhụy rồi lau khô ra hạt phấn xác định. 105 - Thụ phấn bằng bao phấn chín 106  Thực hiện thụ phấn • Tìm nụ gần nở hoa trên cành hoa (nụ già nhất) • Dùng panh cắt các gai và cẩn thận mở nụ hoa cho đầu nhụy hoàn toàn lộ ra • Nhẹ nhàng gắp bỏ các bao phấn chưa chín ra khỏi hoa • Nhỏ dung dịch muối lên đầu nhụy, sử dụng một que nhỏ làm đều dung dịch trên đầu nhụy. • Chờ 15 phút cho dung dịch muối phá vỡ tính tự bất hợp sau • Sử dụng panh khéo léo để đầu nhụy nhô ra (A và B). đó làm khô đầu nhụy bằng giấy mềm hoặc giấy thấm. • Chải nhẹ bao phấn chín lên đầu nhụy sau khi đã xử lý loại bỏ tự bất • Phải đảm bảo hoàn toàn không còn dung dịch muối trên đầu hợp (C). nhụy • Có thể lấy bao phấn của hoa khác trên cùng cây đã chín để thực hiện thụ phấn nếu bao phấn hoa xử lý chưa chín (B) 107 108 18
19. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam • Đánh dấu hoa thụ phấn • Khử bỏ các hoa và nụ không thụ phấn bằng tay • Chăm sóc cây để hoa thụ phấn nụ đậu quả kết hạt tốt • Thu hoạch hạt thụ phấn cho các bước sản xuất hạt giống tiếp theo. Inbreed A x Inbreed B S1S1 S2S2 Hạt ưu thế lai S1S2 109 110 • Tính tự bất hợp sử dụng trong sản xuất hạt giống ưu thế lai đối với bắp cải nói riêng và cây họ thập tự nói chung là bắt buộc vì các cây này không thể tiến hành khử đực bằng tay. • Chính vì thế chọn tạo dòng bố mẹ và duy trì dòng bố mẹ rất phức tạp. • Nguồn hạt bố mẹ cho sản xuất hạt ưu thế lai chủ yếu do tác giả và cơ quan có bản quyền cung cấp. 111 112 4.3. Trồng và chăm sóc • Kỹ thuật trồng ngoài ruộng sản xuất vụ 1 như kỹ thuật • Xác định thời vụ gieo trồng để hai dòng bố mẹ nở hoa trùng sản xuất hạt giống thụ phấn tự do. Ở vụ 1 có thể trồng khớp cũng như những cây khác bố mẹ trên những ruộng riêng. • Căn cứ vào thời gian sinh trưởng của bố mẹ. • Mật độ khoảng cách trồng thường là 60 x 40 cm khoảng • Một số trường hợp khi bố mẹ nở hoa không trùng nhau phải 3 đến 3,5 vạn cây/ha. bấm ngọn, nếu một trong hai bố mẹ ra hoa sớm hơn dòng khác. • Sản xuất hạt lai tốn công và phải làm dàn đở để hoa thuận lợi cho quá trình phun thuốc BVTV và cắt hoa • Cây con bắp cải được trồng trong vườm ươn hay nhà kính khoảng 30- 45 ngày trồng ra ruộng sản xuất. bằng tay. • Kỹ thuật vườn ươm tương tự như kỹ thuật vườn ươm sản • Để đảm bảo điều này có thể đặt ong ra ruộng khi 5% hoa xuất hạt giống bắp cải thụ phấn tự do. nở. 113 114 19
20. Lớp Học Phần VNUA ( Khoa Nông Học ) - Học Viện Nông Nghiệp Việt Nam • Phòng trừ sâu bệnh và cỏ dại cho ruộng sản xuất hạt • Bón phân cho ruộng sản xuất hạt giống cần bón cân giống bắp cải được áp dụng như ruộng sản xuất. đối và cần lượng phân hữu cơ lớn 15-20 tấn phân • Các bệnh chủ yếu và thối nhũn, thối hạch, đốm vòng và chuồng hoai mục trên ha, tỷ lệ P O và K O là 2 5 2 sâu hại nguy hiểm là sâu xám thời kỳ cây con, sâu tơ, 100:150 kg/ha rệp. • Lượng đạm phù hợp cho sinh trưởng của giống • Tưới nước: Bắp cải có nhu cầu nước rất cao , do bề mặt nhưng không nên bón quá nhiều làm bắp, thân lá lá rộng mất nước lớn trong quá trình bốc hơi. mềm dễ bị sâu bệnh phá hoại, dễ đổ, kéo dài sinh trưởng. • Mức nước trong đất duy trì ở mức 60% trong suốt quá trình sinh trưởng phát triển của cây. 115 116 4.4. Thu hoạch, tách hạt và làm khô: Thu hoạch tương tự như sản xuất giống thụ phấn tự do. Tuy nhiên cần một số lưu ý sau: - Hạt trên hàng bố và hàng mẹ thu hoạch riêng. - Trong một số trường hợp khi cả 2 bố mẹ khả năng tự thụ là rất thấp hoặc không có khả năng tự thụ thì hạt có thể được thu cùng thời gian. 117 20