Giáo trình Dâu tằm - Ong mật - Nguyễn Văn Long

Nội dung text: Giáo trình Dâu tằm - Ong mật - Nguyễn Văn Long

1. Bégi¸odôc&®otao Tr−êng®¹ihäcn«ngnghiÖpI PGS.TS.NguyÔnV¨nLong,TS.NguyÔnHuyTrÝ ThS.BïiThÞ§iÓm,ThS.TrÇnThÞNgäc Gi¸otr×nh D©uT»m–ongmËt Hnéi–2004
2. môc lôc Ph n A K THU T TR NG DÂU-NUÔI T M VÀI NÉT V L CH S PHÁT TRI N VÀ Ý NGH ĨA NGH TR NG DÂU NUÔI T M 1 Ch ươ ng I: K THU T TR NG VÀ CH ĂM SÓC DÂU 2 1.1. ðc ñim hình thái và v trí phân lo i c a cây dâu. 3 1.2. nh h ưng c a m t s y u t sinh thái ñn sinh tr ưng phát tri n c a cây dâu. 7 1.3. Sinh tr ưng và phát tri n c a cây dâu. 9 1.4. Nhân gi ng dâu 11 1.5. KüthuËttrångd©u 13 1.6. Qu n lý và ch ăm sóc v ưn dâu. 15 1.7. Thuhäachvb¶oqu¶nl¸d©u 18 1.8. M t s sâu b nh chính h i dâu và bi n pháp phòng tr . 20 Ch ươ ng II: ðC ðIM SINH V T H C VÀ SINH THÁI H C T M ÂU 2.1. ðc ñim hình thái các pha phát d c c a t m dâu 24 2.2. M t s ñc ñim sinh v t h c c a t m dâu. 26 2.3. Sinh thái h c t m dâu ( nh h ưng c a m t s y u t sinh thái ñn quá 28 trình sinh tr ưng phát d c c a t m dâu). Ch ươ ng III: K THU T NUÔI T M. 31 3.1. V sinh và sát trùng nhà c a, d ng c nuôi t m. 31 3.2. K thu t p tr ng t m. 32 3.3. K thu t b ăng t m. 34 3.4. K thu t cho t m ăn. 35 3.5. M t ñ nuôi t m, thay phân và san t m. 37 3.6. Ch ăm sóc t m khi t m ng . 38 3.7. Các ph ươ ng th c nuôi t m nh . 39 3.8. Các ph ươ ng th c nuôi t m l n. 40 3.9. K thu t cho t m lên né và thu kén 41 Ch ương IV : B NH VÀ CÔN TRÙNG H I T M 44 4.1. B nh b ng và ph ương pháp phòng ch ng 44 4.2. B nh vi khu n và ph ươ ng pháp phòng tr 49 4.3. B nh n m c ng tr ng và ph ươ ng pháp phòng tr 52 4.4. B nh t m gai 55 4.5.Ruåikýsinht»mvph−¬ngph¸pphßngtrõ 65
3. Ch ương V: K THU T NHÂN GI NG T M DÂU 73 5.1. Gi i thi u vài nét v ñc ñim gi ng t m và h th ng gi ng 3 c p. 73 5.2. K thu t s n xu t tr ng gi ng t m c p II 75 5.3. K thu t b o qu n tr ng gi ng. 80 5.4. X lý tr ng n nhân t o. 85 Ph n B K THU T NUÔI ONG Ch ươ ng VI: SINH H C ONG M T 91 6.1 Ý ngh ĩa kinh t c a ngh nuôi ong m t. 91 6.2. S ơ l ưc l ch s phát tri n. 92 6.3. ðc ñim sinh h c. Ch ươ ng VII: C©Y NGU N M T PH N VÀ S TH PH N 113 C©Y TR NG B NG ONG M T 7.1. Vai trò c a cây ngu n m t ph n ñi v i ong. 113 7.2. Nh ng ñiu ki n nh h ưng ñn s ti t m t c a cây. 114 7.3. Các cây ngu n m t chính Vi t Nam. 115 7.4. Xác ñnh s ñàn ong nuôi trong m t vùng. 116 7.5. S d ng ong m t th ph n cho cây tr ng. 118 Ch ương VIII: K Ĩ THU T NUÔI, T O CHÚA, NHÂN ðÀN VÀ 121 CH N GI NG ONG. 8.1 K ĩ thu t nuôi ong. 121 8.2. K thu t t o chúa, nhân ñàn ong 145 8.3 Ch n l c và lai gi ng ong. 154 Ch−¬ng IX : S©UBÖNHVKÎTHïH¹IONGMËT. 159 9.1.BÖnhthèiÊutrïngch©u¢u(Europeanfoulbrood) 159 9.2.BÖnhÊutrïngtói(Sacbrood) 161 9.3.BÖnhØach¶y(Nosema). 162 9.4.Ngé®échãahäc. 162 9.5.C¸ckÝsinhh¹iong. 164 9.6.C¸cc«ntrïngv®éngvËth¹iong. 166 Ph l c: Danh m c các cây ngu n m t chính Vi t Nam 171 TiliÖuthamkh¶o 173
4. GI I THI U Giáo trình Dâu t m- Ong m t do PGS.TS. Nguy n V ăn Long ch biên, ch nh lý cùng t p th các giáo viên B môn Dâu t m biên so n. • Mc tiêu. Lcuèns¸chgi¸okhoadïnggi¶ngd¹ychosinhviªnc¸cchuyªnngnhküthuËtn«ng nghiÖp.NãcòngltiliÖuthamkh¶orÊth÷uÝchchoc¸cc¸nbéküthuËtt»m–ong,c¸cc¸n békhuyÕnn«ngvn«ngd©ns¶nxuÊtD©ut»m–Nu«iongmËt. Nh m trang b cho sinh viên nh ng ki n th c c ơ b n v : - Cây dâu, k thu t tr ng, ch ăm sóc và khai thác lá dâu. - Gi ng t m và k thu t nuôi t m t t. - Bnh t m và bi n pháp phòng ch ng. - K thu t nuôi, t o chúa, nhân ñàn ong m t. - Biên pháp phòng ch ng sâu b nh và ñng v t h i ong. • Giáo trình g m 2 ph n: K thu t tr ng dâu nuôi t m và k thu t nuôi ong m t. Gi¸o tr×nhkh«ng®is©uvoc¬chÕc¸chiÖnt−îngcòngnh−sinhlýgi¶iphÉud©u - t»m - ong mËt. • Ni dung và phân công biên so n. Ni dung Cán b ñm nhi m chính • Ph n th nh t: K thu t tr ng dâu nuôi t m Ch ươ ng 1- Cây dâu - K thu t tr ng và ch ăm sóc dâu ThS. Tr n Th Ng c Ch ươ ng 2- ðc ñim sinh v t h c và sinh thái h c t m dâu ThS. Tr n Th Ng c Ch ươ ng 3- K thu t nuôi t m ThS. Tr n Th Ng c Ch ươ ng 4- B nh và côn trùng h i t m TS. Nguy n Huy Trí Ch ươ ng 5- K thu t nhân gi ng t m dâu PGS.TS. Nguy n V ăn Long • Ph n th 2: K thu t nuôi ong m t Ch ươ ng 1- Sinh h c ong m t ThS. Bùi Th ðim Ch ươ ng 2- Cây ngu n m t ph n ThS. Bùi Th ðim Ch ươ ng 3- K thu t nuôi, t o chúa,nhân ñàn, ch n gi ng ong ThS. Bùi Th ðim Ch ươ ng 4- Sâu b nh và k thù h i ong ThS. Bùi Th ðim • Là 1 giáo trình t ng h p T m - Ong c ã n i dung r ng, khuôn kh giáo trình qui ñnh có h n nên biên so n không th tránh kh i nh ng khi m khuy t. Chúng tôi r t mong s ñóng góp ý ki n b sung c a các em sinh viên và ñc gi ñ l n sau tái b n ñưc hoàn thi n h ơn. Các tác gi Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 1
5. Ph n A K THU T TR NG DÂU-NUÔI T M VÀI NÉT V L CH S PHÁT TRI N VÀ Ý NGH ĨA NGH TR NG DÂU NUÔI T M Tr ng dâu, nuôi t m, ươ m t ơ và d t l a là ngh c truy n có l ch s 4-5 ngàn n ăm. Ngh này có s m nh t Trung Qu c. Nó ñã tr i qua 3 giai ñon kh ng ho ng: B ng t m gai, th chi n II và s ra ñi c nh tranh cu ă t ơ nhân t o t ưng ch ng ngh t m t ơ b di t vong. Song do ñc ñim v t lý, hoá h c quí hi m c a t ơ l a (Tính ñàn h i cao, kh n ăng hút m, cách ñin cách nhi t t t, ñ óng m ưt v.v.) không có s i t nhiên c ũng nh ư nhân t o nào có th thay th ñưc. Ng ưi ta ph i th a nh n: “Ngàn n ăm tr ưc t ơ là vàng thì ngàn n ăm sau vàng v n là t ơ”. Ngh tr ng dâu nuôi t m n ưc ta ñã có l ch s vài ngàn n ăm nay t th i Hùng v ươ ng th 6. Tr i qua bao th ăng tr m b i bi n c chi n tranh và kinh t th tr ưng chi ph i, ñn nay nó v n là ngh truy n th ng không bao gi b mai m t. Phát tri n ngh tr ng dâu nuôi t m có nhi u ý ngh ĩa v kinh t , v ăn hoá, xã h i và môi tr ưng: - Th c t ñã cho th y n ăm 2000 – 2001 và 2004 s n xu t dâu t m có th ñt 3-4 tri u ñng/ sào, n ăm- cao h ơn 3-4 l n tr ng lúa. Tr ng dâu nuôi t m cho phép quay vòng ñng v n nhanh. T tháng 3- 11 c sau 3 tu n l k t thúc m t l a t m là cho thu ho ch. Nông dân có nh n xét: “Cây dâu là cây xoá ñói gi m nghèo, là cây nuôi con ăn h c ñi h c”. - S n xu t 1 ha dâu t m huy ñng 15- 20 lao ñng. Ngh này s d ng tri t ñ công lao ñng chính và ph , lao ñng ngày và ñêm nên r t có ý ngh ĩa v m t xã h i. - ðc bi t vùng ñng ñt bãi b ng p n ưc hàng n ăm cây dâu có th m nh h ơn h n các cây tr ng khác vì cây dâu ch u ñưc n ưc ng p không s chu t phá h i. - Tr ng dâu còn có ý ngh ĩa ph xanh ñt tr ng, gi m s xói mòn c a ñt và r t ít khi ph i s dng thu c sâu nên ñm b o môi tr ưng sinh thái t t v.v. Ch ươ ng I: K THU T TR NG VÀ CH ĂM SÓC DÂU Ch ươ ng “ K thu t tr ng và ch ăm sóc dâu” nh m trang b cho sinh viên nh ng ki n th c v ñc ñim sinh v t hoc, sinh thái h c, ñ c ñim sinh tr ưng, phát tri n c a cây dâu và nh ng bi n pháp k thu t tr ng, ch ăm sóc dâu và thu ho ch lá dâu. Lá dâu là th c ăn duy nh t c a t m dâu (Bombyx mori) . Protein trong lá dâu là ngu n vt ch t ñ con t m t ng h p nên s i t ơ, g n 70% Protein trong thành ph n s i t ơ ñưc t ng hp tr c ti p t Protein trong lá dâu. Vì vây, s n l ưng và ch t l ưng lá dâu quy t ñnh ñn sn l ưng, ch t l ưng t ơ kén và hi u qu c a ngh nuôi t m. Vi c làm t ăng t i ña s n l ưng lá dâu có ch t l ưng t t trên m t ñơ n v diên tích s góp ph n nâng cao hi u qu c a ngh nuôi tm. Mc ñích nghiên c u cây dâu và k thu t tr ng dâu là t ăng n ăng su t và ph m ch t lá dâu nh m h giá thành s n ph m. Nh ng v n ñ c n ph i gi i quy t ñó là: K thu t tr ng và ch ăm Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 2
6. sóc dâu; ch n t o gi ng dâu m i có n ăng su t cao, ch t l ưng t t thích h p cho t ng vùng sinh thái; bi n pháp ñn t a và thu ho ch lá h p lý c ũng góp ph n nâng cao n ăng su t và ch t lưng lá dâu. 1.1. ðc ñim hình thái và v trí phân lo i c a cây dâu. a. V trí phân lo i c a cây dâu. Cây dâu thu c: Ngành Spermatophyta. Lp Angiospermae. Lp ph Dicotyledoneae. B Urticales. H Moraceae. Chi Morus. Loài Alba. Tên khoa h c: Morus alba L. b. ðc ñim hình thái c a cây dâu. • R dâu R dâu có ch c n ăng h p thu, d tr các ch t dinh d ưng và gi cho cây bám ch c vào ñt. R dâu không ng ng t ăng tr ưng v chi u dài l n chi u r ng ñ ñm b o nh ng nhi m v trên. B r dâu bao g m: R chính (r cái, r c c), r bên và r t ơ. Hình thái và c u t o c a b r thay ñi theo ph ươ ng th c nhân gi ng: - R dâu tr ng b ng h t (nhân gi ng h u tính) Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 3
7. R ñưc m c ra t tr c phôi g i là r chính (r c c ho c r cái), t r chính phát tri n ra các r bên và t r bên phát tri n ra các r c p 1, c p 2. T ñu các r c p 1, c p 2 phát tri n thành các r nh h ơn g i là r lông t ơ, r lông t ơ có ñưng kính nh h ơn 1mm, ñu các r lông t ơ có h th ng lông hút màu tr ng trong làm nhi m v hút n ưc và các ch t dinh dưng. Lo i r này th ưng ăn sâu, th i gian sinh tr ưng dài và có kh n ăng ch ng ch u t t v i ñiu ki n ngo i c nh b t l i, ñc bi t là ñiu ki n khô h n. - R cây tr ng b ng hom (nhân gi ng vô tính) R ñưc m c ra t nh ng mô s o ( ñưc hình thành t nhát c t c a hom) và t g c mm g i là r b t ñnh. Trong tr ưng h p này b r không có r cái và s s p x p c a r có dng nh ư r chùm. B r c a cây th ưng ăn nông, kh n ăng ch ng ch u kém, tu i th ng n. R dâu có kh n ăng tái sinh r t l n. Trong tr ưng h p nào ñó khi r b ñt s là nguyên nhân kích thích cho các r m i phát tri n, t ăng c ưng kh n ăng h p thu c a b r (trong ñiu ki n canh tác n u r dâu b t n th ươ ng do cày b a x i xáo thì ch 3-5 ngày sau là b r có kh n ăng ph c h i). R dâu không ng ng t ăng tr ưng v chi u d i và ñưng kính. S sinh tr ưng c a r dâu trong ñt luôn có s t ươ ng quan v i s sinh tr ưng c a thân lá trên m t ñt và tuân theo m t t l nh t ñnh ñó là t l T/R. M t b r phát tri n có kh n ăng h p thu dinh d ưng mnh s xúc ti n cành lá phát tri n xum xuê, còn cành lá xum xuê s kích thích tr l i cho b r phát tri n. S phân b c a r dâu trong ñt theo chi u sâu và chi u rông tu ỳ thu c vào ñc ñim c a gi ng, tính ch t ñt, ph ươ ng th c tr ng, tu i cây và các bi n pháp k thu t ch ăm sóc, ñn t a và thu ho ch lá. S phân b c a r theo chi u sâu và r ng trong ñt có t ươ ng quan vi chi u cao cây và ñ r ng c a tán lá. Cây cao tán r ng thì b r ăn sâu và r ng h ơn cây th p tán nh . Nhìn chung s phân b theo chi u r ng c a r b ng 1,5 l n chi u r ng tán lá, còn s phân b c a r theo chi u sâu tu ỳ thu c vào gi ng dâu, tu i cây, tính ch t ñt • Mm dâu (ch i dâu) Mm là th ban ñu c a cành lá và hoa. Tu ỳ theo cách phân lo i mà chia ra các lo i mm khác nhau. - Theo v trí m m có: m m ñnh và m m nách. Mm ñnh hay còn g i là m m t n cùng là m m n m t n cùng c a thân ho c cành, là yu t quy t ñnh chi u cao cây ho c ñ dài cành. Mm nách n m nách lá và là y u t quy t ñnh s cành c p 1 c a cây. Trong quá trình sinh tr ưng c a cây dâu, m m ñnh th ưng kh ng ch m m nách, khi mm ñnh b t n th ươ ng ho c b ng t thì m m nách m i phát tri n và tr thành m m chính. Vì vy m m nách là y u t quy t ñnh kh n ăng t o tán c a cây. - Theo tr ng thái m m có: m m n và m m hi n Mm n là nh ng m m n m n d ưi v cây không hi n ra ngoài, m m này ch n y khi cây b ñn ñau ho c b t n th ươ ng nghiêm tr ng. Mm hi n là nh ng m m hi n rõ ra ngoài v cây, m m này phát tri n tr ưc m m n và là y u t quy t ñnh s cành kinh t c a cây. Theo ho t ñng sinh lý có: m m ng và m m ho t ñng Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 4
8. Theo ch c n ăng m m có: m m cành, m m lá, m m hoa và m m h n h p. Theo mùa có: m m mùa xuân, m m mùa hè và m m mùa thu. Nhìn chung m m là c ơ s c a các c p cành, tu ỳ theo t ng mùa mà m m sinh tr ưng mnh hay y u cho n ăng su t lá cao hay th p. • Thân dâu Thân, cành và cành con g i chung là thân dâu. Ch c n ăng c ơ b n c a thân dâu là v n chuy n n ưc và mu i khoáng t ñt ñi lên và v n chuy n các s n ph m quang h p và các ch t hu c ơ t trên m t ñt ñi xu ng; là c ơ quan d tr dinh d ưng cho cây; thân cành còn nh ư mt cái khung ñ duy trì các c ơ quan c a cây. Cây dâu là lo i cây có kh n ăng ch u ñn t a, nu ñn t a th ưng xuyên, h p lý s kích thích cho thân cành phát tri n. Tuy nhiên kh n ăng này còn ph thu c vào gi ng dâu, tu i cây và ñiu kiên ch ăm sóc. • Lá dâu Lá dâu là c ơ quan th c hi n quá trình quang h p d ưi tác d ng c a ánh sáng m t tr i ñ t o ra các ch t h u c ơ; là n ơi ñiu hoà thân nhi t b ng quá trình hô h p và thoát h ơi n ưc. Lá dâu thu c lo i lá ñơ n m c cách, có lá kèm. Lá dâu có 3 ph n: Cu ng lá, lá kèm và phi n lá. Hình thái và c u t o c a lá thay ñi tu ỳ theo gi ng dâu và ñiu ki n môi tr ưng. - Cu ng lá là b ph n n i li n gi a phi n lá v i thân ho c cành. Gi a cu ng lá và thân ho c cành có h thông t ng r i. Khi lá già ho c g p ñiu ki n ngo i c nh bt l i thì t ng r i ho t ñng m nh gây hi n t ưng r ng lá. Hình 2.1- C u t o lá dâu - Tai lá (lá kèm) m c hai phía c a cu ng lá, quá trình chuy n ñi màu s c c a tai lá có liên quan v i ñ thành th c c a lá (ví d khi 1/3-1/2 ñon ñu ng n c a tai lá chuy n sang màu nâu thì hái lá dâu ñó b ăng t m là v a, mùa xuân thì hái lá dâu d ưi v trí có tai lá chuy n màu 1-2 lá là v a). Khi lá dâu già thì tai lá r ng ñi. - Phi n lá: Có hai d ng chính là lá nguyên và lá x thu ỳ Lá nguyên có th hình ô van, hình tr ng hay hình tim. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 5
9. Hình 3a.1- Các d ng lá dâu Lá x thu ỳ có th phân ra 2, 3, 4 ñim x thu ỳ và có hình thái lá khác nhau. Hình thái c a ng n lá, g c lá và mép lá c a các gi ng dâu khác nhau thì khác nhau. Kích th ưc, ñ dày và màu s c lá dâu thay ñi ph thu c vào gi ng dâu và ñiu ki n môi tr ưng. • Hoa, qu và h t dâu. - Hoa dâu th ưng là hoa ñơ n tính, có r t ít hoa l ưng tính. Hoa dâu có d ng hoa chùm gm nhi u hoa nh m c xung quanh m t tr c hoa chính và h ơi r xu ng d ng ñuôi sóc. Gi i tinh c a hoa ph thu c vào gi ng, th ưng hoa ñc và hoa cái m c trên hai cây khác nhau. có mt s gi ng thì trên m t cây có c hai lo i hoa (gi ng goshoerami ph n d ưi c a thân ra hoa cái, ph n trên ra hoa ñc). Hoa dâu th ph n nh gió. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 6
10. Hình 3b.1- Các d ng lá dâu x thu ỳ - Qu dâu thu c lo i qu kép, màu s c c a qu thay ñi theo quá trình phát tri n, khi mi hình thành qu có màu xanh sau d n chuy n sang màu h ng, màu ñ và cu i cùng có màu tím s m là lúc qu dâu ñã ñt ñ chín sinh lý. - Ht dâu có màu vàng ho c vàng sáng hình trái xoan d t. 1.2. nh h ưng c a m t s y u t sinh thái ñn sinh tr ưng phát tri n c a cây dâu. Cây dâu c ũng nh ư các cây tr ng khác s ng trong ñiu ki n t nhiên, chúng có liên quan ch t ch v i môi tr ưng xung quanh và ch u s tác ñng c a các y u t môi tr ưng nh ư ánh sáng, nhi t ñ, không khí, ñt và n ưc. Nh ng nhân t này có liên quan v i nhau, tác ñng l n nhau và tác ñng m t cách t ng h p lên cây dâu. Tu ỳ theo th i k ỳ sinh tr ưng, phát Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 7
11. tri n khác nhau c a cây dâu mà nh h ưng c a các y u t môi tr ưng t i chúng có khác nhau. Trong các y u t sinh thái tác ñng lên cây dâu có nh ng nhân t c n thi t và không th thay th gi a chúng v i nhau ñưc. Ví d s t ăng nhi t ñ không th thay th cho s thi u ánh sáng. Song c ũng có m t s y u t có liên quan v i nhau, tác ñng t ươ ng h l n nhau. Ví d cưng ñ chi u sáng có liên quan ñn nhi t ñ, t l n ưc trong ñt có nh h ưng ñn ñ thoáng c a ñt. Nghiên c u tác ñng c a các y u t sinh thái t i cây dâu giúp chúng ta ñ ra nh ng gi i pháp k thu t tr ng và ch ăm sóc dâu d a trên nh ng yêu c u sinh thái ñi v i sinh tr ưng ca cây. M t s y u t sinh thái tác ñng ñn sinh tr ưng c a cây dâu nh ư sau: a. nh sáng ði t ưng thu ho ch c a cây dâu là lá dâu mà 90-95% ch t khô trong lá dâu là s n ph m c a quang h p nên ánh sáng có liên quan ch t ch v i n ăng su t và ch t l ưng lá dâu. Trong ñiu ki n chi u sáng ñy ñ, cây dâu sinh tr ưng t t, cành kho và m p, lá dày, có màu xanh ñm, n ăng su t và ch t l ưng lá cao. Ng ưc l i trong ñiu ki n chi u sáng không ñy ñ thì cành nhánh th ưng m m, lá m ng, màu xanh nh t, hàm l ưng n ưc trong lá cao, ch t khô oC gi m, dinh d ưng trong lá th p ( 30 v i ngày n ng c ưng ñ quang h p c a cây dâu là 2 2mg ch t khô/100cm lá 1gi , ngày tr i râm c ưng ñ quang h p ch b ng 50% ngày n ng còn ngày m ưa ch b ng 30%). Kh n ăng ti p nh n ánh sáng c a v ưn dâu không ch ph thu c hoàn toàn vào c ưng ñ chi u sáng mà còn ph thu c vào c u trúc tán lá. Vì v y c n có bi n pháp k thu t ch ăm sóc v ưn dâu (k thu t ñn t a h p lý) ñ giúp cho cây dâu có b khung tán h p lý t ăng kh năng s d ng ánh sáng m t tr i c a cây dâu. b. Nhi t ñ Nhi t ñ là y u t sinh thái tác ñng t ươ ng ñi m nh ñn quá trình sinh tr ưng c a cây dâu b i l các ho t ñng sinh lý c a cây dâu nh ư quang h p, hô h p, trao ñi ch t ñu thay oC ñi theo nhi t ñ. Kho ng nhi t ñ thích h p cho cây dâu sinh tr ưng là 25-30 . Nhi t ñ cao oC oC hơn 40 s kìm hãm s sinh tr ưng c a cây và nhi t ñ d ưi 12 cây dâu ng ng sinh tr ưng. c. N ưc Trong quá trình sinh tr ưng c a cây tr ng nói chung và cây dâu nói riêng n ưc r t c n thi t cho vi c h p th , hoà tan, vân chuy n dinh d ưng, quang h p, trao ñi ch t Cây dâu ch a t i 60% là n ưc, tuy nhiên các b ph n khác nhau thì t l n ưc khác nhau: lá t l nưc là 75-82%, cành là 58-61%, r là 54-59%. ð t ng h p ñưc 1 gam ch t khô cây dâu c n hút 280-400ml n ưc. Trong v ưn dâu hàm l ưng n ưc trong ñt quá cao ho c quá th p ñu làm cây c n c i, không phát tri n ñưc và d nhi m b nh. ð m ñt thích h p cho quá trình sinh tr ưng c a cây dâu là 70-80%. N u trong ñt quá nhi u n ưc, cây dâu sinh tr ưng không t t, t l Protein và hydrat cacbon s gi m, ch t l ưng lá th p, nuôi t m b ng lo i lá này, t m d b b nh. ðt có m c n ưc ng m cao ho c úng ng p, thi u không khí s nh h ưng ñn hô h p c a r và tiêu hao dinh d ưng c a cây. Nhi u n ưc trong ñt s thi u oxy, các vi sinh v t háo khi gi m Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 8
12. còn vi sinh v t y m khí t ăng lên, s n sinh m t s ch t kh làm r b ng ñc, cây sinh tr ưng kém. Dâu là cây có r ăn sâu, do v y ph i tìm cách h th p m c n ưc ng m xu ng th p h ơn 1m nh m nâng cao tu i th cho cây. d. ðt Dâu là cây tr ng thích ng v i nhi u lo i ñt: ðt cát, ñt th t, ñt sét, ñt chua m n và có kh n ăng sinh tr ưng ñưc ñ pH ñt là 4,5-9, song ñt cát pha và ñt th t nh có ñ pH t 6,5-7 là lo i ñt thích h p nh t cho cây dâu sinh tr ưng và phát tri n. e. Không khí Không khí c ũng là y u t sinh thái không th thi u ñưc cho s sinh tr ưng c a cây dâu, oxy và cacbonic trong không khí r t c n thi t cho quá trình quang h p và hô h p ca cây. Cacbonic trong không khí là nguyên li u c n thi t cho quá trình quang h p, hàm l ưng cacbonic t ăng trong ph m vi 0,03-0,1% thì c ưng ñ quang h p c a lá dâu t ăng d n ñn n ăng 2 su t lá t ăng. Qua nghiên c u cho th y c 100cm lá dâu trong 1 gi s n sinh ra 10 gam ch t khô thì c n 15mg CO 2. V ưn dâu ñm b o thông thoáng ho c t ăng c ưng bón phân h u c ơ s làm t ăng hàm l ưng CO 2 t o ñiu ki n thu n l i cho quá trình quang h p c a cây. Ngoài ra, trong không khí còn ch a m t s khí ñc nh ư b i, khói than, khí th i do các nhà máy nh ư : SO 2, fluoride T m ăn ph i lá dâu có bám dính nh ng lo i khí này s b ng ñc. Vì v y không nên quy ho ch v ưn dâu g n các nhà máy, ñưng qu c l l n và ñc bi t là không nên g n khu lò g ch. 1.3. Sinh tr ưng và phát tri n ca cây dâu. a. Chu k ỳ sinh tr ưng hàng n ăm c a cây dâu. Trong m t n ăm chu k ỳ sinh tr ưng c a cây dâu chia làm 2 th i k ỳ: Th i k ỳ sinh tr ưng và th i k ỳ ngh ñông. Ho t ñng s ng c a cây 2 th i k ỳ này r t khác nhau. • Th i k ỳ sinh tr ưng. Th i k ỳ sinh tr ưng c a cây dâu b t ñu t mùa xuân khi cây dâu n y m m ñn mùa ñông khi cây r ng lá. ð dài c a th i k ỳ sinh tr ưng ph thu c vào ñiu ki n sinh thái và gi ng dâu. nh ng vùng khí h u m áp th i k ỳ sinh tr ưng c a cây dâu dài h ơn vùng khi hu l nh và nh ng gi ng dâu n y m m s m th ưng có th i k ỳ sinh tr ưng dài h ơn nh ng gi ng dâu n y m m mu n. Th i k ỳ sinh tr ưng c a cây dâu có th chia làm 3 th i k ỳ nh : Th i k ỳ n y m m ( ñâm ch i), th i k ỳ sinh tr ưng m nh và th i k ỳ sinh tr ưng ch m d n. - Th i k ỳ n y m m ñưc tính t lúc m m dâu b t ñu sinh tr ưng, các m m mùa ñông nhú ra, mô phân sinh ñnh ho t ñng, t bào phân chia, bao m m b phá v , ñn khi xu t hi n lá th t th nh t thì k t thúc th i k ỳ n y m m. - Th i k ỳ sinh tr ưng m nh: Sau khi ra lá th t t c ñ sinh tr ưng c a cây dâu t ăng dn, ñc bi t sau khi ra lá th t th t ư, lúc này nhi t ñ không khí t ăng d n, m m dâu sinh tr ưng nhanh h ơn và cây dâu ñi vào th i k ỳ sinh tr ưng m nh. - Th i k ỳ sinh tr ưng ch m d n: Th i k ỳ này th ưng x y ra vào giai ñon cu i thu ñu ñông khi nhi t ñ không khí gi m d n, các mô phân sinh ñnh sinh tr ưng ho t ñng y u, tc ñ phân chia t bào ch m, kích th ưc t bào t ăng ch m, t i ñnh sinh tr ưng các ch t sinh Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 9
13. tr ưng ñưc s n xu t ra ít, t c ñ v n chuy n ch m, kìm hãm s ho t ñng c a các mô phân sinh d n ñn hi n t ưng sinh tr ưng ch m d n t t c các b ph n c a cây dâu. • Th i k ỳ ngh ñông. Th i k ỳ ngh ñông c a cây dâu ñưc tính t khi k t thúc r ng lá mùa ñông ñn khi bt ñu n y m m v xuân n ăm sau. Trong th i k ỳ ngh ñông m i ho t ñng c a cây nh ư các quá trình trao ñi ch t, các ho t ñng sinh lý, thoát h ơi n ưc c a cây gi m ñi rõ r t. Do ñó cây dâu g n nh ư ng ng sinh tr ưng. Song th c t cây dâu v n duy trì các ho t ñng sinh lý yu t và hi n t ưng ngh ñông cây dâu g i là “ngh ñông t ươ ng ñi”. Hi n t ưng ngh ñông cây dâu thu c lo i ngh ñông b t bu c, nó x y ra khi g p ñiu ki n b t l i cho s s ng c a cây và khi g p ñiu ki n thu n l i thì l i ho t ñng tr l i. ðó là s ph n ng thích nghi c a cây trong ñiu ki n b t l i. Ng ưi ta có th phá v hi n t ưng ngh ñông c a cây dâu b ng nhi u bi n pháp sau: - T ăng c ưng dinh d ưng cho cây tr ưc khi cây vào th i k ỳ ngh ñông: Bón phân h p lý k t hp v i làm c , x i xáo, t ưi n ưc - ðn t a cây dâu h p lý: Dùng hình th c ñn ph t, ñn ñau, ñn tr l i vào nh ng th i gian thích h p. - Gum dâu: Vào tháng 10 ti n hành ñn ph t, sau ñó gum dâu ñ phá v s t p trung ch t auxin ñu ng n cành. - S d ng các ch t hoá h c: Có th dùng m t s hoá ch t nh ư etylen, gibberellin, chlohydrin ñ phá v tr ng thái ngh ñông c a cây. Hình 4.1- Gum dâu b. Các m i t ươ ng quan trong sinh tr ưng c a cây dâu. Trong cây dâu, ch c n ăng sinh lý c a m i c ơ quan, b ph n khác nhau ñã ñưc chuyên môn hoá m t m c ñ nào ñó, song chúng có m i liên h qua l i và h p tác v i nhau mt cách m t thi t h p thành m t th th ng nh t. M i liên h gi a các c ơ quan thúc ñy l n nhau và c n thi t cho nhau ñưc g i là m i t ươ ng quan trong sinh tr ưng c a cây. Có 3 m i tươ ng quan chính nh ư sau: • Mi t ươ ng quan gi a b ph n trên m t ñt và b ph n d ưi m t ñt Trong m i t ươ ng quan này, b r làm nhi m v h p thu n ưc, ch t dinh d ưng và mu i khoáng c n thi t ñáp ng cho nhu c u sinh tr ưng c a các b phân trên m t ñt. B Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 10
14. ph n trên m t ñt cung c p tr l i cho r các s n ph m quang h p, hormon sinh tr ưng, vitamin S trao ñi n ưc và ch t dinh d ưng gi a b ph n trên m t ñt và b ph n d ưi mt ñt t o nên m t dòng ñi lên và ñi xu ng liên t c trong cây, gi cho quá trình sinh tr ưng c a cây luôn t n t i tr ng thái cân b ng ñng n ñnh hay nói cách khác s sinh tr ưng c a b ph n trên m t ñt (thân, cành, lá) ph i cân b ng v i s ư sinh tr ưng c a b phân dưi m t ñt (r ) và tuân theo m t t l nh t ñnh ñó là t l T/R. • Mi t ươ ng quan gi a sinh tr ưng m m ñnh và m m nách. Trong m i t ươ ng quan này, m m ñnh th ưng m c nhanh h ơn m m nách, r cái m c nhanh h ơn các r bên g i là ưu th ñnh hay ưu th t n cùng. B m ng n là phá ñi ưu th ñnh. Trong s n xu t, khi cây dâu ñt ñưc ñn ñ cao nh t ñnh ng ưi ta th ưng b m ng n t o ñiu ki n cho các m m nách phát tri n giúp cây có b khung tán h p lý. Cây con khi b ng kh i vưn ươ m ñem tr ng th ưng ñưc c t b t r cái ñ phá v ưu th t n cùng, kích thích cho các r bên phát tri n, giúp cây nhanh có b r n ñnh, t ăng kh n ăng h p thu dinh d ưng t ñt. • Mi t ươ ng quan gi a sinh tr ưng sinh d ưng và sinh tr ưng sinh th c. Mi t ươ ng quan này th c ch t là t ươ ng quan gi a s sinh tr ưng c a cành lá và s phát tri n c a hoa qu . Cành lá cung c p dinh d ưng cho hoa và qu phát tri n. ðng th i ch t dinh d ưng c n thi t cho s phát tri n c a hoa và qu c ũng chính là dinh d ưng c n thi t cho s ư sinh tr ưng c a thân lá. Chính vì v y, s sinh tr ưng c a cành lá tr c tip tác ñng cho s hình thành hoa qu ñông th i c ũng có tác ñng c n tr hình thành hoa qu . Tr ng dâu nh m m c ñích l y lá nuôi t m, n u cây dâu có quá nhi u hoa qu s tiêu hao nhi u ch t dinh dưng. Vì v y, trong k thu t tr ng dâu c n h n ch sinh tr ưng sinh th c b ng các bi n pháp ñn t a, ng t b hoa cái, ho c ch n t o các gi ng dâu không có hoa ho c ít hoa. 1.4. Nhân gi ng dâu Hi n nay có 2 ph ươ ng pháp nhân gi ng dâu: Nhân gi ng h u tính và nhân gi ng vô tính. a. Nhân gi ng h u tính Ht dâu ñưc hình thành là do quá trình th ph n gi a hoa ñc và hoa cái, vì v y nhân gi ng b ng h t ñưc g i là nhân gi ng h u tính. Cây con m c t h t g i là cây th c sinh. • Ưu nh ưc ñim c a ph ươ ng pháp nhân gi ng h u tính - Ưu ñim c a ph ươ ng pháp nhân gi ng h u tính: + Cây dâu tr ng b ng h t có b r phát tri n m nh, ăn sâu nên có kh n ăng ch ng ch u tt v i ñiu ki n ngo i c nh b t l i nh t là ñiu ki n khô h n. Tu i th c a cây dài h ơn so v i ph ươ ng pháp nhân gi ng vô tính. + H s nhân gi ng cao, v n chuy n g n nh, t l s ng c a cây con cao. M i cây dâu nu ñ sinh tr ưng t do có th thu ñưc 10kg qu . T l h t trong qu th ưng ñt 2-3%. Trong 1 gam h t có 500-700 h t. - Nh ưc ñim c a ph ươ ng pháp nhân gi ng h u tính: Do cây dâu th ph n nh gió nên tính di truy n c a cây con th ưng r t ph c t p, khó thu n. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 11
15. • Các b ưc ti n hành khi nhân gi ng h u tính. - Thu h t: Ti n hành thu qu nh ng cây sinh tr ưng t t, cây kho , không sâu b nh, phi n lá to và n ăng su t lá cao. Qu dâu có ñc ñim chín hình thái tr ưc chín sinh lý, vì v y ph i d a vào màu s c c a qu ñ xác ñnh ñ chín. Qu chín th ưng qua giai ñon t màu hng sang màu tím ñen, khi qu dâu có màu tím ñen thì phôi c a h t ñt ñn ñ chín sinh lý. Sau khi thu qu c n xát b ph n th t qu ñ l y h t, không nên b o qu n qu dâu sau khi thu ho ch quá dài d làm cho h t m t s c n y m m. - Làm khô h t: Sau khi ñã chà xát ñ tách ph n th t qu , tiên hành r a s ch h t, lo i b ht lép và ph ơi h t n ơi thoáng gió trong th i gian t 2-3 ngày ñ h t khô và mang ñi b o qu n. - B o qu n h t: Có hai ph ươ ng pháp b o qu n h t dâu là b o qu n khô và b o qu n l nh. + B o qu n khô: H t ph ơi khô ñt tiêu chu n thì cho vào túi v i, bu c ch t mi ng túi và ñt vào trong bình kín, ñáy bình có lót m t l p vôi c c. T l tr ng l ưng h t dâu và vôi cc là 2:1 ho c 1:1. Nh ư v y, trong bình có 1/3 th tích là h t dâu, 1/3 th tích là vôi c c còn li là kho ng tr ng. B o qu n theo ph ươ ng pháp này thì sau 1 n ăm h t dâu v n ñm b o n y mm 90%. + B o qu n l nh: H t dâu ph ơi khô ñưc ñng vào trong các túi kín không th m n ưc oC (túi nilon) r i ñư a vào b o qu n l nh nhi t ñ 3-5 . - Gieo h t Ch n ñt: ðt làm v ưn ươ m ph i ñm b o g n ngu n n ưc, thu n ti n cho vi c t ưi tiêu. ðt ph i b ng ph ng, thông thoáng, có k t c u t t, ñt cát pha hoc th t nh là thích h p nh t. N u là vùng ñt m n c n ch n lo i ñt có hàm l ưng mu i nh h ơn 0,2%, ñ pH ≥5. ðt làm v ưn ươ m tránh s d ng liên t c nhi u n ăm. Làm ñt: + Cày ñt: ðt c n ñưc cày i càng s m càng t t, ñ sâu cày ñt là 20-25cm. Bón lót 25-30 t n phân h u c ơ và 250kg lân cho 1 hecta. + Làm lu ng: Tr ưc khi làm lu ng ñt ph i ñưc b a t ơi r i m i lên lu ng. Chi u rng c a lu ng là 1-1,2m, cao 20cm. N u vùng m ưa nhi u thì lu ng c n ph i làm cao h ơn. Gieo h t: Th i v gieo h t ch y u là v xuân và v hè. Tr ưng h p ñc bi t có th gieo c v oC thu. Khi nhi t ñ ñt ñt t i 20 thì có th gieo h t ñưc, có 2 ph ươ ng pháp gieo h t là gieo vãi và gieo hàng. 2 + Gieo vãi: H t ñưc vãi ñu trên m t lu ng v i s l ưng là 2-3 gam h t/1m (n u h t ñt t l n y m m trên 80%). Sau khi gieo xong, ph m t l p ñt m ng và trên cùng cho m t lp tr u r i t ưi n ưc. + Gieo hàng: Có th gieo theo chi u d c ho c chi u ngang c a lu ng. ð sâu gieo h t là 2cm, hàng cách hàng 30cm. Gieo hàng có ưu ñim là ti t ki m ñưc h t, l ưng h t ch b ng 1/3-2/3 l ưng h t gieo vãi, m t ñ th ưa, d ch ăm sóc. Qu n lý và ch ăm sóc cây con Vi c qu n lý ch ăm sóc cây con chia ra 3 giai ñon: Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 12
16. Giai ñon n y m m k t khi gieo h t ñn khi cây con có hai lá m m. Trong th i k ỳ này, h t c n hút l ưng n ưc khá l n, ho t ñng sinh lý c a cây r t m nh, t bào phôi liên t c phân chia ñ hình thành các b ph n c a cây. Cây con sinh tr ưng nhanh, vì th n ưc là nhu cu ch y u cho h t n y m m. C n ñm b o ñt luôn m. Khi cây con ñã m c ph i k p th i b nh ng v t che ph ra. Giai ñon sinh tr ưng ch m k t khi cây có 2 lá m m ñn khi cây có 4-5 lá th t. Th i kỳ này cây con y u t, r ăn nông nên s c ch ng ch u v i ñiu ki n b t l i y u. Vì v y công vi c ch y u giai ñon này là t ưi, tiêu nưc, làm c k t h p bón phân v i li u l ưng nh . Dùng n ưc ti u pha loãng 8-10 l n ho c hoà phân ñm v i n ng ñ 0,3-0,5% ñ t ưi. Giai ñon sinh tr ưng m nh: Khi cây con có 4-5 lá th t thì b r và b ph n trên m t ñt phát tri n nhanh, cây b ưc vào giai ñon sinh tr ưng m nh. Giai ñon này chi m 3/4 t ng th i gian trong v ưn ươ m. công vi c ch y u th i k ỳ này là t ưi n ưc và bón phân ñy ñ. 2 Lưng phân bón trong c th i k ỳ là 3kg phân chu ng và 0,3kg ñm cho 1m . K t h p bón phân v i làm c và t a ñnh cây ñ kho ng cách cây cách cây là 15cm. b. Nhân gi ng vô tính. Nhân gi ng vô tính là s d ng m t b ph n c a c ơ quan sinh d ưng nh ư thân, cành, ñ t o nên m t cây m i. Ph ươ ng pháp nhân gi ng vô tính có nh ng ưu nh ưc ñim sau: - Ưu ñim: Nhân gi ng vô tính duy trì ñưc ñc tính t t c a cây m . Th i gian t tr ng ñn khi cho s n l ưng lá n ñnh nhanh. - Nh ưc ñim: T l s ng c a hom và cành ghép không cao, tu i th ng n và kh n ăng ch u h n kém. Nhân gi ng vô tính cây dâu bao g m ph ươ ng pháp chi t, ghép và giâm cành. Vi t Nam ch y u là nhân gi ng b ng ph ươ ng pháp giâm cành, còn ph ươ ng pháp chi t và ghép ch áp d ng v i nh ng gi ng dâu khó n y m m. 1.5. K thu t tr ng dâu a. Làm ñt. • Ch n ñt tr ng dâu. Cây dâu là cây có kh n ăng thích ng r ng vi nhi u lo i ñt nh ư ñt ñi, ñt bãi ven sông, ven bi n, ñt th t ven ñê song khi thi t k v ưn dâu ph i chú ý ñ ánh sáng và ñ thông thoáng. Tr ng dâu nên tr ng t p trung vào m t khu v c ñ d qu n lý, không nên tr ng xen v i các cây tr ng khác nh ư : lúa, màu ðt tr ng dâu không ñưc g n nhà máy, ñưng qu c l , n ơi môi tr ưng b ô nhi m và ñc bi t là không ñưc g n lò g ch. Nu nh ng n ơi nuôi t m t p trung có th thi t k ru ng dâu nuôi t m con riêng, di n tích này chi m kho ng 10-15% t ng di n tích tr ng dâu. Ru ng dâu nuôi t m con c n b trí gn khu v c nhà t m, trên lo i ñt t t, t ưi tiêu thu n l i. • Làm ñt. ðt tr ng dâu ph i ñưc cày sâu, b a nh , ñ sâu cày là 25-40 cm ho c sâu h ơn càng tt. Cày xong, b a t ơi nh , nh t s ch c và san ñt cho ph ng. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 13
17. • ðào rãnh ho c h tr ng dâu. Tu ỳ theo m t ñ tr ng và ph ươ ng th c tr ng mà ñào h ho c ñào rãnh. Nói chung gn vùng ñt ñi, ñt cao nhuyên thì ñào h còn ñt bãi ven sông, ñt th t thì ñào rãnh. Kích th ưc h là 40x40 cm, còn ñ sâu c a rãnh là t 25-30 cm. ðào h xong bón phân h u c ơ và lp ñt luôn ñ gi m cho ñt. L ưng phân h u c ơ c n bón lót là 20 t n, phân lân 400-500kg cho 1 hecta, n u ñt chua c n bón thêm vôi. b. K thu t tr ng dâu • Th i v tr ng: Tu ỳ theo ph ươ ng th c nhân gi ng và ñiu ki n khí h u t ng vùng mà th i v tr ng có khác nhau. N u tr ng b ng cây con gieo t h t thì có th tr ng t v xuân ñn cu i v hè. N u tr ng b ng hom thì ph i d a vào th i k ỳ sinh tr ưng c a cây và ñiu ki n th i ti t. Vùng ñng bng Bc b ñn Duyên h i mi n Trung tr ng vào tháng 11-12, vùng cao nguyên B o L c, Lâm ðng tr ng vào tháng 4 tr ưc mùa m ưa. • Ch n hom dâu: Ru ng dâu ñ l y hom ph i ñt t 2 n ăm tu i tr lên, không sâu b nh, không l n gi ng, không gum, không ñn ph t. Ch n nh ng hom dâu ñ tiêu chu n bó thành t ng bó, ñ nơi khu t gió b o qu n 3-5 ngày r i ti n hành ch t hom. • Ch t hom dâu Ch dùng nh ng hom có ñưng kính t 1cm tr lên, b ph n ng n và g c cành r i ch t thành nh ng ñon hom dài 20-25cm, ch t vát 2 ñu và ñm b o hom không b d p, sau ñó bó thành t ng bó ñ vào n ơi mát, t ưi m. • Mt ñ tr ng: Tu ỳ thu c ñiu ki n ñt ñai, gi ng dâu, ph ươ ng pháp t o hình, h th ng tr ng xen và các ñiu ki n khác mà m t ñ tr ng khác nhau. Theo Kanarev Petkov, các n ưc Nh t B n, Nam Tri u Tiên, n ð ñu tr ng dâu theo m t ñ: 1,5-2,5x0,5(m). Trung Qu c, ph n l n các vùng tr ng theo m t ñ: 1,6x0,7(m) ho c 1,8x1,0(m). Vi t Nam, vùng ñt ñi và cao nguyên th ưng b h n c n ph i t o hình cao nên tr ng v i m t ñ: 2,0x0,8-1,2(m), vùng ñt bãi ven sông, ñt ñng b ng n u không tr ng xen thì có th tr ng v i kho ng cách: 1,8x0,4(m), n u có tr ng xen thì tr ng v i kho ng cách: 2,5x0,4(m). • Ph ươ ng pháp tr ng: Tu ỳ theo tr ng b ng cây con hay tr ng b ng hom mà có ph ươ ng pháp tr ng khác nhau: + Tr ng b ng cây con (nhân gi ng h u tính): Tu ỳ theo ñt ñai, gi ng và ñiu ki n khí hu khác nhau mà ñ sâu tr ng có khác nhau. Ví d gi ng kho , ñt ñai màu m , m c n ưc ng m th p thì có th tr ng sâu h ơn và ng ưc l i. Thông th ưng ñ sâu tr ng t 10-20cm (tính t c r ). Khi tr ng ñt cây con vào rãnh ho c h theo m t ñ quy ñnh, sau ñó l p ñt, nén ch t và san ph ng. Sau khi tr ng, cây con ñưc ñn cho b ng nhau, chi u cao v t ñn tu ỳ thu c vào ki u t o hình ; n u t o hình thân th p ho c trung bình thì ñn cao 15-25cm, còn nu t o hình thân cao thì c ñnh thân chính cao 0,8-1m. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 14
18. + Tr ng b ng hom: Tu ỳ theo tr ng h hay tr ng hàng mà có ph ươ ng th c ñt hom khác nhau. N u tr ng hàng có 2 cách ñt hom: Có th ñt hom n m trên m t rãnh thành 2 hàng song song theo ki u nanh s u sau ñó l p ñt ( n ơi ñt có m c n ưc ng m cao) ho c o cm hom xiên m t góc 45 ñ ch a m t m t n i lên m t ñt cho hom n y m m. N u tr ng h o thì c m 2-3 hom/h , c m xiên 45 và c m v 3 góc c a h . 1.6. Qu n lý và ch ăm sóc v ưn dâu. a. Bón phân. Mc ñích tr ng dâu là ñ l y lá nuôi t m. M i n ăm ru ng dâu ph i ñn 1-2 l n và thu hái 8-10 l a lá. Do v y ch t dinh d ưng t trong ñt ñã ñưc cây dâu s d ng nhi u. K t qu tính toán cho th y c thu ho ch 1500kg lá dâu thì trong ñt ñã m t ñi 20,5 kg ñm, 3,68kg lân và 10,6kg kali. Do ñó c n ph i bón phân ñ không ng ng b sung dinh d ưng cho ñt và duy trì s n l ưng lá dâu n ñnh. • Th i k ỳ bón phân ð xác ñnh th i k ỳ bón phân cho dâu c n d a vào quy lu t sinh tr ưng hàng n ăm c a cây. Th ưng m t n ăm chia làm 4 th i k ỳ bón phân. - Bón phân v xuân : Bón phân v này thúc ñy cho cây dâu ñâm ch i n y l c và t o cơ s cho thu ho ch lá v hè. Bón phân v xuân c n s d ng các lo i phân có hi u qu nhanh, d tiêu, th i k ỳ này c n bón 2 l n: l n th nh t bón khi cây n y m m ñưc 3-5cm, l n th 2 bón tr ưc khi thu lá 20 ngày. - Bón phân v hè: V hè là v cây dâu sinh tr ưng m nh nh t trong n ăm (l ưng sinh tr ưng c a cây b ng 70% t ng l ưng sinh tr ưng c a n ăm). Th i k ỳ này cây c ũng h p thu dinh d ưng m nh nh t vì v y bón phân v hè có tác d ng làm t ăng s n l ưng lá v hè và v thu. V này th ưng bón các lo i phân d tiêu. M t khác, mùa hè th ưng có m ưa nhi u nên c n bón chia ra nhi u l n ñ tránh b ra trôi. - Bón phân v thu: v thu, cây dâu sinh tr ưng ch m d n và là th i k ỳ tích lu dinh dưng c a cây. Bón phân v thu không ch kéo dài th i k ỳ sinh tr ưng c a cây trong n ăm, làm ch m quá trình c ng c a lá mà còn có tác d ng làm t ăng n ăng su t lá v xuân. Th i ti t v này th ưng khô hanh. Do v y, bón phân v này ph i k t h p v i t ưi n ưc ñ kéo dài th i kỳ sinh tr ưng c a cây và nâng cao hi u qu h p thu phân bón. - Bón phân v ñông: V ñông là v cây dâu ng ng sinh tr ưng, b r ho t ñng y u, th i k ỳ này c n bón phân có hi u qu ch m nh ư: phân chu ng, phân rác, phân xanh. V này cn bón toàn b l ưng phân h u c ơ, phân lân và 50% l ưng phân kali c a c n ăm. • Li u l ưng và t l bón - Li u l ưng phân bón có liên quan ch t ch ñn n ăng su t và ch t l ưng lá dâu. Xác ñnh li u l ưng bón c n c ăn c vào ñiu ki n khí h u, ñt ñai, tu i cây, m t ñ tr ng, bi n pháp ñn t a và th i k ỳ sinh tr ưng c a cây. Nhìn chung, nh ng vùng có t ưi n ưc, tr ng dày có th bón 10-25 t n phân chu ng/ha, phân vô c ơ là: 150-250kg N, 60-100kg P 2O5, và 60-100kg K 2O/ha.n ăm. Vi t Nam qua các thí nghi m cho th y bón v i li u l ưng 200kg N, 100kg P 2O5 và 100kg K 2O/ha.n ăm. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 15
19. - T l bón: T l bón phân ph i cho các th i v trong n ăm nh ư sau: V xuân: 25-30%. V hè 35-40%. V thu 15-20%. V ñông 10-15% và 100% l ưng phân h u c ơ. Lưng phân bón còn thay ñi theo tu i cây: Cây tr ng n ăm th nh t thì bón b ng 50%, n ăm th 2 bón b ng 70% l ưng phân bón cho cây dâu ñã ñnh hình . • Ph ươ ng pháp bón Bón phân cho cây dâu có th bón qua ñt ho c bón qua lá nh ưng bón qua ñt là ch y u. - Bón qua ñt: Nguyên t c c a bón qua ñt là bón vào t ng ñt mà m t ñ r cây t p trung nhi u ñ nâng cao hi u qu h p thu phân bón c a cây. Vì v y, ñ sâu khi bón c n d a vào tu i cây, lo i ñt và ñiu ki n khí h u. Ph ươ ng pháp bón g m bón rãnh và bón h c. Trong ñó, bón h c là ph ươ ng pháp s d ng ch y u ñi v i phân vô c ơ, bón vào kho ng cách gi a 2 cây dâu ho c gi a 2 hàng dâu. Kích th ưc h c thay ñi tu ỳ theo tu i cây, th ưng kích th ưc hc là 20x25cm. Bón rãnh th ưng bón theo 2 phía c a hàng dâu và s d ng cho bón phân h u cơ, phân xanh. Dù bón h c hay bón rãnh ñu ph i thay ñi v trí bón qua các l n bón, t o ñiu ki n cho b r phát tri n ñu. - Bón qua lá: Theo tình toán t ng diên tích b m t c a lá trong m t cây g p 15-20 l n di n tích ñt mà cây che ph . Do v y, di n tích ñ ti p thu phân bón qua lá l n h ơn r t nhi u so v i bón qua ñt. M t khác, bón qua lá, hi u qu h p thu phân bón cao và nhanh h ơn, ch sau khi phun 60 phút thì lá ñã h p thu ñưc phân và vân chuy n ñn các ñnh sinh tr ưng. Phun phân vào m t d ưi c a lá hi u qu h p thu phân bón cao h ơn 4 l n so v i phun vào m t trên c a lá. Th i gian phun t t nh t là vào bu i sáng ho c chi u mu n. N ng ñ phun v i m t s lo i phân nh ư sau: ðm urê là 0,5%, ñm sulphat 0,4%, supe lân 0,5-1%, kali sulphat 0,5%. L ưng phun 100-120kg dung d ch/1 sào. Kho ng cách gi a các l n phun là 5-6 ngày. b. Cày ñt và làm c trong v ưn dâu • Cày ñt Bi n pháp cày ñt trong v ưn dâu bao g m cày b a, x i xáo làm cho ñt t ơi x p, thông thoáng, có l i cho ho t ñng c a vi sinh v t và s sinh tr ưng c a b r dâu. Do cày ñt ct ñt các mao qu n t ng canh tác, h n ch s b c h ơi n ưc c a ñt, t ăng kh n ăng gi m cho ñt. ði v i ñt chua m n, cày ñt còn h n ch l ưng mui b c lên b m t ñt gi m ñ chua m n c a ñt. Cày ñt còn có tác d ng di t c d i và m t s sâu b nh t n t i trong ñt. ðc bi t ñi v i cây dâu b r có kh n ăng tái sinh m nh nên cày ñt còn có tác d ng c t ñt mt s r già, kích thích cho r non phát tri n, t ăng kh n ăng sinh tr ưng c a cây. Mi n ăm th ưng ti n hành cày ñt 2 l n v ñông và v hè thu. Nh ưng v ñông là quan tr ng, ch y u nh t. Cày ñt v ñông: Ti n hành lúc cây dâu ñã ng ng sinh tr ưng, ñ sâu cày t 15-20cm. gi a lu ng cày sâu, phía g n hàng dâu cày nông h ơn. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 16
20. Cày ñt v hè: Ti n hành sau khi ñn dâu v hè k t h p v i bón phân làm c . Th i kỳ này cày nông h ơn v ñông. Cày ñt v hè c n ti n hành k p th i ngay sau khi ñn dâu, nu cày mu n sau khi cây dâu ñã n y m m thì nh h ưng không t t t i sinh tr ưng c a cây. Ngoài ra ng ưi ta còn có th ti n hành cày ñt vào v thu, th ưng ti n hành vào tháng 8-9 k t h p v i bón ñm ñ kéo dài th i v cho lá vào cu i n ăm. Nh ưng chú ý cày xong ph i ba ngay ñ gi m cho ñt. • Làm c Th i k ỳ và s l n làm c tu ỳ thu c vào th i ti t, khí h u và quy lu t sinh tr ưng c a c d i. Nói chung 1 n ăm th ưng ti n hành làm c 3-5 l n. - Làm c v xuân: Th c hi n tr ưc khi cây dâu n y m m ñ k p th i di t nh ng c c a năm tr ưc còn l i và m t s c m i n y m m. - Làm c v hè: Sau khi ñn dâu v hè, ru ng dâu thông thoáng, nhi t ñ và m ñ cao cho nên c d i phát tri n m nh vì v y v này làm c k p th i là r t quan tr ng. - Làm c v thu: v thu, c b t ñu ra hoa k t h t. Vì v y, ph i làm c tr ưc khi c kt h t ñ tránh lây lan c a c cho n ăm sau. - Ph ươ ng pháp làm c : Có th ti n hành b ng ph ươ ng pháp th công ho c s d ng thu c tr c . c. T ưi và tiêu n ưc cho v ưn dâu • Tưi n ưc Nhu c u n ưc c a cây dâu: Dâu là lo i cây tr ng t ươ ng ñi ch u h n, nh ưng không có ngh ĩa là thi u n ưc không nh h ưng ñn sinh tr ưng c a cây. Vì cây dâu c ũng gi ng nh ư các cây tr ng khác, n ưc là ñiu ki n sinh t n c a cây, n ưc c n thi t cho các ho t ñng quang hp, v n chuy n, trao ñi ch t 1kg lá dâu trong m t ngày tiêu hao 8,46kg n ưc ñ phát tán. Lưng n ưc c n cho cây dâu phát tán và l ưng n ưc ch a trong cây ñu l y t ñt. Do ñó, nưc trong ñt không ñ s gây nh h ưng ñn ho t ñng sinh lý bình th ưng c a cây. - K thu t t ưi n ưc + Xác ñnh nhu c u c n t ưi n ưc c a cây: ð xác ñnh nhu c u c n t ưi n ưc c a cây dâu có th d a vào nh ng c ăn c sau: Quan sát tr ng thái sinh tr ưng c a cây. Khi th y sinh tr ưng c a cây y u d n, 2-3 lá phía ng n héo và co l i, m t s lá phía d ưi chuy n sang màu vàng thì ñó là du hi u cây dâu b thi u n ưc. N u m m ñnh ng ng sinh tr ưng là cây dâu ñang th i ñim khô h n nghiêm tr ng. Da vào l ưng m ưa trung bình hàng tháng. N u l ưng m ưa ch ñt 100-150mm/tháng thì c n ph i t ưi cho dâu. + Chu k ỳ t ưi: Tu ỳ thu c vào giai ñon sinh tr ưng c a cây, lo i ñt và ñiu ki n khí hu. Th ưng v i ñt cát 8-10 ngày t ưi n ưc m t l n, ñt sét 15 ngày t ưi m t l n. + Ph ươ ng pháp t ưi: T ưi phun ho c t ưi rãnh. Ph ươ ng pháp t ưi phun ñơ n gi n và ti t ki m lao ñng nh ưng tiêu phí nhi u n ưc. T ưi rãnh thì ti t ki m ñưc n ưc, phù h p v i tưi cho di n r ng. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 17
21. • Tiêu n ưc: Vi c tiêu n ưc cho ru ng dâu ñưc ti n hành thi t k các m ươ ng tiêu khi quy ho ch ru ng dâu. Th ưng c 4-6 hàng dâu thì có m t m ươ ng tiêu n ưc. Xung quanh ru ng dâu c n có m ươ ng l n và sâu ñ ch a và tiêu n ưc cho toàn ru ng. d. ðn dâu Cây dâu sau khi tr ng ñưc m t n ăm c n ph i ñn ñ t o cho cây có hình d ng nh t ñnh, ti n l i cho vi c qu n lý ch ăm sóc và thu ho ch. Trong k thu t ñn dâu ng ưi ta chia ra ñn t o hình và ñn hàng n ăm. • Ph ươ ng pháp ñn t o hình ðn t o hình là ph ươ ng pháp ñn t o cho cây dâu có hình d ng nh t ñnh, phù h p vi ñiu ki n ñt ñai, khí h u và ñiu ki n canh tác. Hi n nay có 3 ki u t o hình là: T o hình cao, t o hình trung bình và t o hình th p. S khác nhau gi a 3 ki u t o hình này là chi u cao thân chính và s cành có trên cây. T o hình th p thì chi u cao thân chính là 20-25cm, t o hình trung bình chi u cao thân chính là 30-40cm và t o hình cao chi u cao thân chính là 80-90cm. • Ph ươ ng pháp ñn hàng n ăm. Cây dâu sau khi ñã n ñnh t o hình ho c không ñn t o hình thì hàng n ăm v n ph i ti n hành ñn ñ làm tr hoá cây dâu và ñiu ch nh cho lá theo th i v nuôi t m. Hi n nay nưc ta có các th i v ñn nh ư sau: - ðn v hè: Sau khi thu hoch l a lá cu i cùng v thu, cây dâu ñưc ñ l ưu cành l i ch ñn ph t 1/5 chi u dài cành v phía ng n. v xuân n ăm sau s thu ho ch 2 l a lá r i ti n hành ñn sát. Th i v ñn vào kho ng cu i tháng 4, ñu tháng 5. Ch m nh t là ñn ngày 10-5 ph i k t thúc. Ưu ñim c a ph ươ ng pháp ñn hè là gi m ñưc s n l ưng lá v hè, t ăng sn l ưng lá v xuân, thu. Tuy nhiên, v hè ñn dâu vào lúc cây dâu sinh tr ưng m nh nên s nh h ưng nhi u t i sinh tr ưng t nhiên c a cây. Vì v y, c n ph i chú ý: Th i v ñn không nên kéo dài sang cu i tháng 5 và c n luân phiên gi a 2 lo i hình ñn ñông và ñn hè ñ có th i gian cho cây dâu ph c h i t n th ươ ng. - ðn dâu v thu: V thu th ưng nhi t ñ xu ng th p, th i ti t khô hanh nên cây dâu sinh tr ưng ch m l i. Nh ưng v thu là v nuôi t m thích h p nh t trong n ăm. Do ñó ñ có nhi u lá v thu thì bi n pháp ñn thu có tác d ng m nh nh t. Th i v ñn thu th ưng vào ñu tháng 8, ñn cách m t ñt 70-80cm. Sau khi ñn c n k t h p v i t ưi n ưc và bón phân ñ ñt ñưc hi u qu cao. - ðn v ñông: v ñông cây dâu h u nh ư ng ng sinh tr ưng. Do ñó ñn dâu v này ít nh h ưng ñn sinh tr ưng t nhiên c a cây so v i các th i v ñn trên. Nh ưng ñn dâu v ñông l i có nh ưc ñim là s n l ưng lá t p trung ch y u v hè là v r t khó nuôi tm. Do ñó c n ñiu ch nh di n tích gi a các lo i hình ñn m t cách thích h p ñ ph c v mc ñích nuôi t m. Th i v ñn ñng th ưng ti n hành ñn tr ưc ñông chí và ñn sát ñt. 1.7. Thu ho ch và b o qu n lá dâu. a. Thu ho ch lá dâu. • Các ph ươ ng th c thu ho ch lá dâu. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 18
22. - Thu ho ch lá dâu b ng ph ươ ng th c hái lá: ðây là ph ươ ng th c thu ho ch ph bi n nh t. Trong ph ươ ng th c này dâu ñưc hái t ng lá m t, vì v y có th ch n ñưc lá dâu phù hp v i tu i t m và thu ho ch ñưc nhi u l a trong n ăm. Nh ưng ph ươ ng th c này có nh ưc ñim là t n công và d x ưc v cây, làm t n th ươ ng các ch i nách. - Thu ho ch b ng ph ươ ng th c hái cành nh : Trong ph ươ ng th c này, ng ưi ta c t nh ng ñon cành có lá ñ nuôi t m tu i 4-5. Ph ươ ng th c này có ưu ñim là áp d ng thu n l i cho dâu t o hình b i th p và trung bình, có th c ơ gi i hoá trong thu ho ch dâu, ti t ki m ñưc công lao ñng thu ho ch lá và ñm b o dâu t ươ i lâu. - Thu ho ch lá dâu b ng ph ươ ng th c c t c cành: ph ươ ng th c thu ho ch này, cành dâu ñưc c t sát g c ho c sát thân chính trên dâu ñn t o hình . Th ưng dùng cành dâu ñ nuôi t m tu i 4-5. ð t p trung dinh d ưng cho lá và t o ñiu ki n cho lá ng n thành th c ng ưi ta th ưng b m ng n tr ưc khi c t cành 7-10 ngày. • Các ph ươ ng pháp thu ho ch lá dâu: - Thu ho ch lá dâu v xuân: Tu ỳ theo lo i hình ñn dâu khác nhau mà có ph ươ ng pháp thu ho ch lá dâu khác nhau. + Ru ng dâu ñn hè: K t h p hái lá và hái m m. L a th nh t hái lá và m m n a ñon cành phía d ưi. L a th 2 hái toàn b s lá còn l i phía trên ho c c t toàn b cành có lá ñ nuôi t m sau ñó ñn hè. + Ru ng dâu ñn ñông: Sau khi thu ho ch lá nuôi t m v cu i thu (tháng 11-12), ti n hành ñn sát g c. ðn v xuân n ăm sau ch thu ñưc m t l a lá nuôi t m xuân mu n ho c b t ñu mùa hè m i cho lá nuôi t m. Ph ươ ng pháp thu ho ch lá trên lo i hình dâu này là hái lá và ch h i 20-30% s lá trên cành. - Thu ho ch lá dâu v hè: + Trên ru ng dâu ñn ñông thu ho ch b ng ph ươ ng th c hái lá k t h p v i t a m m và cành t ăm. + Trên ru ng dâu ñn hè: Trên di n tích này th ưng ñn dâu vào cu i tháng 4 ñu tháng 5. Sau khi ñn 60-70 ngày s cho thu lá nuôi t m hè. thu ho ch lá dâu v này b ng cách hái lá và ch nên hái 20-30% s lá trên cây. - Thu ho ch lá dâu v thu. + Trên ru ng dâu ñn thu thì ñn trung tu n tháng 9 b t ñu thu ho ch lá nuôi t m thu la th nh t b ng cách hái lá và m m n a ñon cành phía d ưi. Cu i tháng 10 ñu tháng 11 có lá nuôi t m thu l a th 2, l a này có th hái lá ho c c t n a cành còn l i ñ nuôi t m. + Trên ru ng dâu không ñn thu: Trên lo i ru ng dâu này sau khi nuôi l a t m hè cu i cùng vào cu i tháng 8 c n hái s ch toàn b s lá trên cây và b m ng n ñ kích thích các m m nách n y vào mùa thu. Sau 25-40 ngày s có lá nuôi l a t m thu th nh t và sau 25-40 ngày ti p theo s có lá nuôi t m thu l a th 2. Thu ho ch lá b ng ph ươ ng pháp hái lá k t h p v i hái m m. b. B o qu n lá dâu. Tu ỳ theo s l ưng lá dâu c n b o qu n mà có th áp d ng m t trong các ph ươ ng pháp bo qu n lá dâu sau: Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 19
23. • Bo qu n trong s t ho c trong cót quây: Ph ươ ng pháp này ñưc áp d ng khi b o qu n lá dâu v i s l ưng ít cho nuôi t m con. St c n có chân cách m t ñt 10-12cm, cót quây trên nong hay nia ñt trên giá có chân cao 12-15cm. X p lá dâu vào s t ho c cót, l n l ưt thành t ng l p, cu ng lá h ưng ra phía ngoài, ñ m t l h ng chính gi a. Mi ng s t hay mi ng cót ph b ng v i ưt ho c nong nia có d p nưc. • Bo qu n trong b n ưc: Xây m t b n ưc trong phòng b o qu n dâu, ñáy b có m t l p n ưc 10-12cm, ñt mt giá g vào trong b có chi u cao cao h ơn m t n ưc, trên giá ñt m t t m phên tre ho c na, lá dâu ñưc b o qu n trên t m phên ñó. Dùng v i ưt ho c nong d p n ưc ñy kín b . • Bo qu n trong màn Polyetylen: Dán Polyetylen thành màn gi ng nh ư màn ch ng mu i r i treo vào trong phòng b o qu n dâu, ñnh màn cách tr n nhà 1m còn ñáy màn ti p xúc v i ñt, lá dâu ñưc r ũ t ơi và b o qu n trong màn. Ph ươ ng pháp này ñơ n gi n, d làm và có th b o qu n ñưc s l ưng dâu ln. 1.8. M t s sâu b nh chính h i dâu và bi n pháp phòng tr . a. B nh h i dâu. • Bnh xo ăn lá: ðây là m t trong nh ng b nh nguy hi m nh t. B nh này xu t hi n h u h t các n ưc tr ng dâu nh ư: Nh t B n, Liên Xô (c ũ), n ð, Vi t Nam. Tri u ch ng b nh: B nh xo ăn lá bi u hi n qua m t s ñc tr ưng sau: Lá nh l i, u n cong v phía m t d ưi. ðôi khi hình thái lá thay ñi t d ng lá có x thu ỳ chuy n thành lá nguyên. Cành phát tri n kém, cành th ưng nh , ñt ng n. M m nách n y s m, náy nhi u t o ra nhi u cành t ăm. Khi b nh n ng thì các cành t ăm b khô và ch t. B nh xo ăn lá xu t hi n oC nhi u sau khi ñn dâu v hè. ðiu ki n nhi t ñ thích h p cho b nh phát tri n là 20-28 . Phòng tr b nh: - Ch n gi ng ch ng b nh. - X lý s m cây b b nh, K p th i phát hi n cây dâu b b nh nh b ngay ñ h n ch ngu n b nh lây lan sang cây khác. - ðiu ch nh th i v ñn dâu h p lý, h n ch ñn dâu v hè liên t c nhi u n ăm. - Không s d ng cây dâu con ho c hom dâu ñã b b nh ñ làm gi ng. • Bnh b c thau Phyllactinia moricola Sawada B: Erysiphales Lp: Ascomycetes Bnh b c thau phân b r t r ng. Tu ỳ theo khí h u t ng vùng mà th i k ỳ phát sinh c a bnh có khác nhau. mi n B c n ưc ta b nh th ưng xu t hi n mùa xuân và mùa thu. Lá dâu b b nh nh thì ch t l ưng gi m, t m ăn ít. N u b b nh n ng thì tm không ăn. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 20
24. + Tri u ch ng b nh: ðu tiên m t d ưi lá xu t hi n các v t b nh màu tr ng, Lúc ñu nh , sau loang to d n r i chuy n thành màu vàng nâu, trên b m t v t b nh có ch a r t nhi u ht ph n màu tr ng. Nguyên nhân gây b nh là do n m Phyllactinia moricola Sawada. Nhi t ñ thích h p oC cho n m này phát tri n là 22-24 , m ñ 70-80%. + Bi n pháp phòng tr : - Tr ng dâu v i m t ñ thích h p t o cho ru ng dâu thông thoáng, t ăng c ưng khâu v sinh ñng ru ng nh t là v cu i thu c n hái s ch các lá già trên cây. - Phun thu c phòng tr b nh. - Bón phân cân ñi N, P, K. • Bnh g s t Aecidium mori (Barch) Syd. et Butl B : Uredinales L p: Basidiomycetes + Tri u ch ng b nh: M m ho c lá b n m ký sinh thì v t b nh s phình ra, t o thành các d hình nh ư u n cong theo nhi u hình d ng khác nhau. Lúc ñu v t b nh có màu vàng nh t, sau chuy n d n thành màu vàng da cam, vàng nâu. Trên m t v t b nh có ch a nhi u bào t d ng b t màu vàng t ươ i trông gi ng v t g s t. Lá dâu khi b nhi m b nh g s t thì ch t lưng gi m, lá khô c ng, t m ăn ít ho c không ăn. M m dâu b nhi m b nh m c ñ n ng thì un cong không sinh tr ưng ti p ñưc, d b gãy. Nhi t ñ thích h p cho n m b nh phát tri n là 20-25 oC . + Bi n pháp phòng tr : Gi ng nh ư phòng tr b nh b c thau. • Bnh dán cao dâu Septobasidium tanakae (b nh m gà). B : Aphyllochorales L p: Hymenomycetes + Tri u ch ng b nh: B nh phát sinh m t ngoài c a cành dâu. Khi cây dâu b b nh, trên l p v cành xu t hi n m t s v t b nh hình tròn kích th ưc không ñu nhau, màu nâu ñen ho c màu xám tro. V t b nh này gi ng nh ư v t cao dán lên thân cây dâu. B nh này tuy không gây h i nghiêm tr ng nh ư m t s b nh khác nh ưng khi b nh n ng s làm cho sinh tr ưng c a cây y u d n, cây mau c i. V t b nh còn làm cho m m dâu không n y ñưc n u v t cao dán v trí g c m m. + Bi n pháp phòng tr : - T ăng c ưng khâu v sinh ñng ru ng. oB - Dùng dao c o s ch các v t b nh r i quét dung d ch l ưu hu ỳnh vôi 0,5 ho c n ưc vôi 20%. b. Sâu h i dâu. • Sâu ñc thân dâu Aprionag germari Hope B: Coleoptera H : Cerambycidae - T p tính và tác h i: Sâu ñc thân dâu phân b r t r ng h u h t các n ưc tr ng dâu và gây h i h u nh ư quanh n ăm. Nh ưng t p trung gây h i m nh nh t vào tháng 6-7. M t n ăm Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 21
25. th ưng có 2-3 la, sâu non qua ñông trong cây dâu, ñn th ưng tu n tháng 4 thì hoá nh ng, vào tháng 5 thì v ũ hoá r i ñ tr ng. Tr ưng thành ñ tr ng vào ph n gi a g và v c a cây và th ưng ñ vào gi a nh ng cành có ñưng kính 10mm tr lên. Tr ng qua 2 tu n thì n sâu non. Sâu non ăn ph n g c a cây r i ti n ñn ph n r . Do ñó cây dâu b sâu ñc thân ngoài ph n cành non b h i, nó còn làm cho ph n thân cây b t n th ươ ng r t l n, sinh tr ưng kém, chóng già c i. - Bi n pháp phòng tr : + B t di t tr ưng thành. + Dùng xylanh b ơm thu c vào các l ñc ñ di t sâu non. • Sâu róm Euprotis similis Fuessly. B : Lepidoptera H : Lymantridae - T p tính và tác h i: Sâu róm xu t hi n h u h t các tháng, nh ưng t p trung nhi u nh t là t tháng 8 ñn tháng 12. Sâu non ăn lá non và m m. Sâu non tu i nh ch ăn ph n th t lá, sâu non tu i l n ăn h t c lá ch ch a l i gân. Cây dâu b h i n ng thì toàn thân tr ơ tr i. Ngoài ra, lông sâu róm bám dính vào lá dâu d gây sát th ươ ng cho t m. Sâu non có 5 tu i, tr ưng thành có th ñ 500 tr ng. Sâu non khi m i n có t p tính sng t p trung m t d ưi lá và ăn ph n th t lá. ðn tu i 4 sâu m i phát tán ñi các cây khác. - Bi n pháp phòng tr : + Ki m tra ñng ru ng th ưng xuyên ñ phát hiên sâu non tu i 1-2 t p trung m t dưi lá, tiêu di t k p th i. + Dùng b y ñèn ñ b y tr ưng thành. + Phun thu c ñ di t sâu non tu i l n. • Rp ph n h i lá dâu Anomoneura mori : - T p tính và tác h i: R p ph n h i dâu xu t hi n h u nh ư quanh n ăm nh ưng t p trung gây h i n ng nh t v xuân. R p non hút nh a lá làm cho lá b xo ăn l i và m t ñ bóng. Trong 1 n ăm r p ph n phát sinh nhi u l a. Th ưng khi dâu b t ñu n y m m ñã th y có r p xu t hi n trên g c dâu và kéo dài cho ñn tháng 12. R p qua ñông th i k ỳ nh ng. - Bi n pháp phòng tr : + Tr ng dâu v i m t ñ v a ph i, t o cho ru ng dâu thông thoáng. + Phun thu c ñ tr r p non tr ưc khi cây dâu n y m m. + th i k ỳ r p phát tri n m nh c n ti n hành ng t lá non có tr ng ho c sâu non ñ hn ch s gây h i. • Sâu cu n lá dâu Glyphodes caesalis Walker B: Lepidoptera H: Pyralidae - T p tính và tác h i: Sâu h i ch y u mùa hè và mùa thu. Khi ru ng dâu b h i n ng thì lá dâu b sâu ăn h t ph n th t lá ch còn t ng bi u bì, làm cho v ưn dâu b khô vàng. Phân ca sâu th i ra dính lá dâu khi t m ăn vào r t d phát sinh b nh táo bón. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 22
26. Sâu cu n lá 1 n ăm có 8-10 l a. Sau khi k t thúc l a th 10, sâu non ñy s c tìm k h cây dâu, k t kén ñ qua ñông. Sang v xuân n ăm sau, sâu non hoá nh ng sau ñó v ũ hoá và ñ tr ng, chúng th ưng ñ tr ng m t d ưi c a lá, th ưng sau 5-7 ngày thì tr ng n ra sâu non. Khi m i n , sâu non s ng t p trung m t d ưi c a lá, ăn ph n th t lá. Sau tu i 3, sâu non nh t ơ cu n lá l i và n bên trong ñ ăn lá dâu. - Bi n pháp phòng tr : + Dùng b y ñèn ñ b y di t tr ưng thành. + Th ưng xuyên ki m tra ñng ru ng, k p th i phát hi n sâu non tu i nh , di t sâu non t p trung m t sau lá. + Phun thu c ñ tr sâu non tu i l n. Câu h i ôn t p 1. Nêu khái quát ñc ñim hình thái và ch c n ăng các b ph n c a cây dâu. 2. nh h ưng c a m t s y u t sinh thái ñ n sinh tr ưng và phát tri n c a cây dâu. Ý ngh ĩa c a vi c nghiên c u v n ñ này. 3. Chu k ỳ sinh tr ưng hàng n ăm c a cây dâu và các m i t ươ ng quan trong sinh tr ưng ca cây dâu. 4. Trình bày các ph ươ ng th c nhân gi ng cây dâu. Ưu, nh ưc ñim c a t ng ph ươ ng pháp. 5. Trình bày k thu t tr ng dâu. 6. Trình bày k thu t ch ăm sóc, qu n lý v ưn dâu 7. Các ph ươ ng pháp thu h ch và b o qu n lá dâu 8. Sâu b nh h i dâu và bi n pháp phòng tr . Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 23
27. Ch ươ ng II: ðC ðIM SINH V T H C VÀ SINH THÁI H C T M DÂU Ch ươ ng II nh m m c ñiách cung c p cho sinh viên nh ng ki n th c v ñ c ñim sinh vt h c và sinh thái h c t m dâu là c ơ s ng d ng trong k thu t nuôi t m. 2.1. ðc ñim hình thái các pha phát d c c a t m dâu a. V trí phân lo i c a t m dâu. Trong h th ng phân lo i, t m dâu thu c: Lp côn trùng: Insecta . B cánh v y: Lepidoptera. H ngài t m: Bombycidae. Gi ng: Bombyx. Loài: mori. Tên khoa h c: Bombyx mori L. b. Hình thái các pha phát d c c a t m dâu Tm dâu là loài côn trùng bi n thái hoàn toàn. Vòng ñi c a nó tr i qua 4 giai ñon: Tr ng, t m, nh ng, ngài. Hình thái m i pha phát d c nh ư sau. • Hình thái pha tr ng: Tr ng t m có hình elip, t l gi a chi u dài và chi u r ng là 1,2-1,3. Kích th ưc và tr ng l ưng tr ng thay ñi tu ỳ thu c vào gi ng t m, ñiu ki n nuôi d ưng, ñiu ki n b o qu n nh ng ngài và th t ngày ñ tr ng. Nhìn chung, tr ng l ưng 1000 tr ng c a m t s gi ng t m nh ư sau: - Gi ng ñc h châu Âu: 0,75-0,85g. - Gi ng l ưng h Trung Qu c, Nh t B n: 0,6-0,75g. - Gi ng ña h Vi t Nam, n ð: 0,4-0,45g. Hình 5.2 - tr ng t m ñang n Màu s c tr ng thay ñi theo gi ng t m và th i gian phát d c: Gi ng ñc h và l ưng h kén tr ng, khi m i ñ, tr ng có màu tr ng ho c vàng nh t; gi ng ña h kén vàng tr ng có màu vàng ñm. Trong quá trình phát d c c a tr ng, màu s c c a tr ng bi n ñi nh ư sau: Gi ng ñc h và l ưng h (tr ng có ngh ñông) tr ng chuy n t màu tr ng sang màu h ng (sau ñ 36-48 gi ), r i chuy n sang màu nâu ñm hay còn g i là màu ñen (sau ñ 72 gi ). Khi tr ng chuy n sang màu nâu ñm thì tr ng b t ñu ñi vào th i k ỳ ngh ñông và màu nâu ñm ñưc duy trì trong su t quá trình ngh ñông c a tr ng. Gi ng ña h (tr ng không ngh ñông) tr ng chuy n t màu vàng sang ñim ñen (trên b m t tr ng xu t hi n m t ñim ñen) sau khi ñ 5-6 ngày, và cu i cùng toàn b b m t tr ng có màu xanh xám (sau khi ñ 9 ngày) g i là tr ng ghim. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 24
28. • Hình thái pha t m. Tm m i n có màu nâu ñm ho c màu ñen, toàn thân ph m t l p lông gai nh và mn. Sau l n l t xác th nh t, l p lông gai ñưc trút b , t tu i 2 da t m tr nên tr ơn và màu sc nh t d n. Toàn b c ơ th t m có hình tr thuôn dài, chia làm 3 ph n: ðu, ng c và b ng. Ph n ng c v i 3 ñt ng c và 3 ñôi chân ng c, ph n b ng g m 10 ñt v i 4 ñôi chân b ng và 1 ñôi chân ñuôi. D c 2 bên s ưn c a các ñt bung và ng c, m i ñt có m t ñôi l th . Hình 6.2- Hình thái t m dâu * Hình thái pha nh ng. Hình 7.2- Nh ng t m dâu Nh ng t m dâu thu c lo i nh ng màng. Nh ng có hình b u d c dài, h ơi thuôn v phía ñuôi. Khi m i hoá nh ng có màu tr ng, sau chuy n d n sang màu vàng nh t, vàng s m và nâu xám. Khi nh ng có màu nâu xám là lúc s p v ũ hoá ngài. Gi a nh ng ñc và nh ng cái có s khác bi t t ươ ng ñi rõ r t v hình thái. Nh ng ñc có c ơ th nh h ơn nh ng cái, ñuôi nh n và Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 25
29. các ñt ñuôi sít nhau. gi a m t b ng c a ñt b ng th 9 có m t ch m nh . Nh ng cái có c ơ th l n h ơn, ñuôi tù, các ñt b ng l n, kho ng cách gi a các ñt dài, mt b ng c a ñt b ng th 8 có m t ng n hình ch x. • Hình thái pha ngài. Ngài t m dâu v ũ hoá t nh ng nh ưng không có kh n ăng bay vì ñã ñưc thu n hoá. Toàn b c ơ th ngài chia làm 3 ph n: ðu, ng c và b ng. ðu có m t kép và râu ñu, râu ñu ngài t m có dng kép lông chim. Ng c có 3 ñt v i 3 ñôi chân ng c và 2 ñôi cánh; tr màng ng ăn gi a các ñt còn l i toàn b b m t c ơ th ngài và cánh ngài ñưc ph nh ng phi n v y màu tr ng. Hình 8.2- Ngài t m dâu v ũ hoá, giao ph i và ñ tr ng 2.2. M t s ñc ñim sinh v t h c c a t m dâu. A. Vòng ñi c a t m dâu. T m dâu là côn trùng bi n thái hoàn toàn. ð hoàn thành vòng ñi c a mình, tm dâu ph i tr i qua 4 giai ñon phát d c là tr ng, t m, nh ng, ngài. Th i gian hoàn thành 1 vòng ñi thay ñi tu ỳ theo gi ng tm và ñiu ki n môi tr ưng. Nh ng gi ng tm không ngh ñông, th i gian hoàn thành mt vòng ñi là 6-8 tu n. Trong ñó th i gian phát d c các pha nh ư sau: Pha tr ng : 9-12 ngày Pha t m : 20-24 ngày Pha nhng: 10-12 ngày Pha ngài : 3-6 ngày. Hình 9.2- Vòng ñi t m dâu Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 26
30. B. M t s ñc ñim sinh v t h c c a t m dâu. • H tính và tính ng . - H tính : là khái ni m ch s th h tr i qua trong m t n ăm c a m t gi ng t m: + Trong ñiu ki n t nhiên, có nh ng gi ng t m ch sinh ra m t th h trong m t n ăm. Tr ng th ưng n vào mùa xuân, sau khi nuôi t m k t thúc ñi th nh t, sinh ra tr ng ñi 2 thì tr ng này ñi vào ngh ñông ñn mùa xuân n ăm sau m i n g i là gi ng t m ñc h . + Nh ng gi ng t m tr i qua 2 th h trong m t n ăm: Tr ng ñi th nh t n vào mùa xuân, sau khi nuôi t m k t thúc ñi th nh t ñ ra tr ng ñi 2 thì tr ng này không ngh ñông mà n bình th ưng. Sau 10-12 ngày tr ng n , ti p t c nuôi t m k t thúc ñi th 2, sinh ra tr ng ñi th 3 thì tr ng này có ngh ñông và ch n vào mùa xuân n ăm sau. Nh ng gi ng tm này g i là gi ng l ưng h . + Nh ng gi ng t m sinh ra nhi u h ơn 2 th h trong m t n ăm, tr ng không ngh ñông, ñi này phát tri n k ti p ñi kia liên t c, m t n ăm có th tr i qua 7-8 th h g i là gi ng ña h . - Tính ng : Trong pha t m, t khi m i n ñn lúc nh t ơ k t kén, t m ph i tr i qua m t s l n l t xác, m i l n l t xác t m th ưng ng ng ăn g i là t m ng . T m th ưng tr i qua 4 ln ng ng v i 5 tu i. Nh ưng c ũng có m t s gi ng ng 3 l n và m t s gi ng ng 5 l n. • Ng và bi n thái. - Ng : m i tu i t m, sau khi ñã ñng hoá th c ăn và ñt ñưc s t ăng tr ưng t i ña ca tu i ñó, lúc này da t m ñã c ăng h t c và không còn kh n ăng l n thêm v th tích, t m mt d n s thèm ăn, l ưng dâu ăn ít d n r i ti n ñn ng ng ăn, chu n b cho quá trình l t xác gi là t m ng . Bi u hi n c a t m ng : ðu và ng c ngóc lên, da c ăng bóng và có màu tr ng ho c tr ng xanh ñi v i gi ng kén tr ng, màu vàng nh t ñi v i gi ng kén vàng; t m c ñnh chân b ng và chân ñuôi vào các ñim bám ñng th i nh m t ít t ơ ñ c ñnh thân t m vào các ñim bám. Sau m t th i gian, t m trút b l p da c ũ và hình thành l p da m i nh ăn nheo và nh t màu h ơn k t thúc quá trình ng . Th i gian ng các tu i t 15-30 gi tu ỳ theo gi ng t m và ñiu ki n sinh thái. Th i gian ng tu i 2 là ng n nh t sau ñó ñn tu i 1, tu i 3 và tu i 4. - Bi n thái: Trong c vòng ñi c a mình, t m dâu ph i tr i qua m t s l n l t xác. Trong ñó, nh ng l n l t xác giai ñon t m ch giúp t m t ăng tr ưng v kích th ưc mà không có s thay ñi v hình thái và c u trúc c a các c ơ quan bên trong sau m i l n l t xác g i là l t xác sinh tr ưng. Nh ng l n l t xác sau: t m-nh ng, nh ng-ngài thì sau m i l n l t xác, c ơ th có s thay ñi hoàn toàn v hình thái c ũng nh ư c u trúc các c ơ quan bên trong g i là l t xác bi n thái • Tm chín: tu i 5, khi t m ñã ăn dâu và ñt ñưc s t ăng tr ưng t i ña c a tu i ñó. Lúc này tr ng l ưng c ơ th t m t ăng 9000-10000 l n so v i lúc t m m i n . T m ng ng ăn dâu và chu n b cho quá trình nh t ơ k t kén g i là t m chín. Th i gian tu i 5 kéo dài 5-6 ngày ñi vi gi ng ña h và 7-9 ngày ñi v i gi ng l ưng h và ñc h . Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 27
31. Bi u hi n c a t m chín là: T m ng ng ăn dâu, th i phân m m, ưt, thân t m c ăng bóng (nh ư lúc ng các tui tr ưc) và tr nên trong su t, có màu tr ng trong ñi v i gi ng kén tr ng và màu vàng ươ m ñi v i gi ng kén vàng. ðu t m ng ng cao, l c qua l c l i bên ph i bên trái theo ñng tác nh t ơ, t m th ưng có xu h ưng bò t n ra xung quanh ñ tìm v trí nh t ơ. Hình 10.2- T m chín • Quá trình nh t ơ k t kén: Khi t m chín, cho t m lên né, quá trình nh tơ k t kén di n ra theo 4 giai ñon nh ư sau: - Hình thành khuôn kén: Sau khi cho t m chín lên né, t m th ưng có t p tính bò lên phía cao c a né ñ tìm v trí nh t ơ, khi ñã tìm ñưc n ơi thích h p t m b t ñu nh t ơ k t kén giai ñon ñu. ðu t m l c qua lc l i bên ph i và bên trái ñ nh t ơ lên các ñim bám và hình thành nên khuôn kén. Lúc này dao ñng c a ñu t m không theo quy lu t nên t ơ nh ra th ưng r i và l p t ơ này không ươ m ñưc. - Hình thành áo kén: T m ti p t c nh t ơ không theo quy lu t, các mng t ơ d n d n ñưc dày lên. T m t ch bò liên t c lên khuôn kén ti n t i ít bò và n m yên; khi t m n m yên, ho t ñng c a ñu t m t ch không có quy lu t ti n t i có quy lu t và nh ra các khuyên tơ có d ng hình ch s ho c s 8 t o thành l p t ơ m ng không ñng ñu và hình thành nên áo kén. - Hình thành cùi kén: T m ti p t c nh t ơ theo m t quy lu t nh t ñnh, s i t ơ nh d n ñu, không gian trong khung kén b thu h p d n. ðu và ñuôi t m u n cong v phía l ưng. Khuyên t ơ do t m nh ra chuy n t d ng ch s và s 8 ñng sang ch s và s 8 n m ngang hình thành nên l p cùi kén. L p này khi ươ m s cho t ơ nõn - nguyên li u giá tr nh t c a kén ñ d t nh ng m t hàng cao c p. - Hình thành áo nh ng: L ưng t ơ do t m nh ra ít d n và ti n t i h t, toàn thân t m co nh l i và nh t ơ không theo quy lu t, s i t ơ m nh và m n. Tr ưc lúc ng ng nh t ơ, t m nh mt l p t ơ x p phía ñnh, l p này không ươ m ñưc nh ưng có tác d ng b o v nh ng. 2.3. Sinh thái h c t m dâu ( nh h ưng c a m t s y u t sinh thái ñn quá trình sinh tr ưng phát d c c a t m dâu). a. nh h ưng c a nhi t ñ. Tm là ñng v t bi n nhi t nên nhi t ñ gi vai trò quan tr ng trong quá trình sinh tr ưng c a t m. Nhi t ñ tác ñng tr c ti p t i m i ho t ñng sinh lý c a t m. T m có th oC phát d c ñưc trong kho ng nhi t ñ 7,5-37 . Trong ñó nhi t ñ thích h p nh t cho phát d c oC ca t m là 20-30 , trong ph m vi nhi t ñ này, khi nhi t ñ càng t ăng thì quá trình sinh tr ưng phát d c c a t m càng t ăng. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 28
32. Kh n ăng thích nghi v i ñiu ki n nhi t ñ thay ñi tu ỳ thu c vào gi ng t m, tu i t m và ñiu ki n nuôi d ưng. Các gi ng t m ña h thích h p v i nhi t ñ cao h ơn các gi ng l ưng oC h và ñc h , gi ng t m lai thích h p v i nhi t ñ cao h ơn gi ng nguyên 1-2 . T m con thích hp v i nhi t ñ cao h ơn t m l n. Nuôi t m ñiu ki n m ñ cao, thông gió c n nhi t ñ th p h ơn. Bng 1.2- Nhi t ñ thích h p cho các gi ng t m và tu i t m. Tu i t m Tu i 1 Tu i 2 Tu i 3 Tu i 4 Tu i 5 Gi ng t m ðc h 25-26 25 24 22-23 22-23 Lưng h 26-27 26 25 23-24 23-24 ða h 27-28 26-27 25-26 24-25 24-25 F1 l ưng h 27-28 26-27 25-26 24-25 23-24 Nhi t ñ còn nh h ưng ñn s hình thành h tính c a t m. ði v i gi ng t m l ưng oC h, n u p tr ng và nuôi t m con nhi t ñ cao (27-28 ), nuôi t m l n và b o qu n nh ng, oC ngài nhi t ñ th p (23-25 ) thì ngài s ñ ra tr ng ñi sau có ngh ñông và ng ưc l i. Vì vy, ñi v i gi ng t m l ưng h có h tính ch ưa sâu s c, ng ưi ta có th dùng nhi t ñ ñ ñiu ch nh tính h c a gi ng. b. nh h ưng c a m ñ. Cũng nh ư nhi t ñ, m ñ có nh h ưng l n ñn quá trình sinh tr ưng và phát d c c a tm. m ñ tác ñng t i sinh tr ưng phát d c c a t m thông qua tác ñng tr c ti p và tác ñng gián ti p. - Tác ñng tr c ti p: m ñ nh h ưng t i m i ho t ñng sinh lý c a t m nh ư tiêu hoá, tu n hoàn, trao ñi ch t - Tác ñng gián ti p: m ñ nh h ưng ñn ñ t ươ i héo c a lá dâu và ñc bi t là s phát sinh phát tri n c a các vi sinh v t gây b nh. m ñ quá th p, lá dâu nhanh héo, nh hưng ñn kh n ăng ăn dâu c a t m, làm t m sinh tr ưng ch m ñng th i gây lãng phí lá dâu, ñc bi t ñi v i t m con n u nuôi trong ñiu ki n m ñ th p t m s còi c c. M t khác n u m ñ quá cao, ñc bi t là trong giai ñon t m l n s t o ñiu ki n thích h p cho các vi sinh v t phát tri n, t m d b nhi m b nh. Kh năng thích nghi v i m ñ c a t m thay ñi tu ỳ theo gi ng t m, tu i t m và ñiu ki n nuôi t m. Gi ng t m ña h thích h p v i m ñ cao h ơn gi ng t m l ưng h và ñc h . Gi ng t m Vi t Nam yêu c u m ñ cao h ơn gi ng t m Trung Qu c và Nh t B n. T m con thích h p v i m ñ cao h ơn t m l n. Nuôi t m trong ñiu ki n dinh d ưng t t, thông gió yêu cu m ñ cao h ơn trong ñiu ki n dinh d ưng kém và thông gió không t t. Trong ñiu ki n bình th ưng, m ñ thích h p các tu i t m nh ư sau: Tu i 1-2: 80- 85%; tu i 3: 75-80%, tu i 4-5: 70-75%; lên né 65-70%. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 29
33. c. nh h ưng c a không khí và gió. • Không khí: C ũng nh ư các ñng v t khác t m c n có không khí trong lành ñ th c hi n các ch c năng sinh lý. Trong phòng t m, ngoài các thành ph n khí O 2 và CO 2 còn t n t i thêm m t s lo i khí khác nh ư CO, NH 3, SO 2 s n sinh ra do quá trình ñt than t ăng nhi t trong phòng tm, do s lên men c a phân t m. Nh ng khí này không có l i cho quá trình sinh tr ưng phát dc c a t m. Tuy nhiên, tu ỳ lo i khí mà ng ưng gây h i có khác nhau. Yêu c u không khí trong phòng t m ph i ñm b o nh ư sau: CO 2≤1,5%; CO ≤0,5%; SO 2 ≤0,02%. Bi n pháp ñiu ch nh hàm l ưng khí ñc trong phòng t m d ưi ng ưng gây h i nh ư sau: + Th ưng xuyên m c a thông gió phòng t m. + Nuôi t m v i m t ñ v a ph i, tránh nuôi quá dày + Thay phân th ưng xuyên và k p th i. + Thi t k nhà t m ñm b o h th ng thông khí t t. + Ch n nhiên li u ñt s ưi. • Gió: Gió có tác d ng 2 m t ñi v i t m: + Tác d ng t t c a gió: Phát tán h ơi n ưc ñiu hoà thân nhi t cho t m, bài tr khí ñc ra kh i phòng t m; ñiu hoà nhi t, m ñ trong phòng t m. + Tác ñng x u: Gió làm lá dâu mau héo nh h ưng ñn kh n ăng ăn dâu c a t m; gió làm tiêu hao nhi t l ưng trong c ơ th t m ñc bi t khi nhi t ñ th p và m ñ th p. Khi t m ng , gió m nh s phát sinh t m không l t xác ho c l t xác m t n a. Khi t m lên né g p gió mnh t m s làm kén phân t ng, làm gi m ch t l ưng kén. Tc ñ gió thích h p v i t m nh là 0,02m/s, v i t m l n là 0,1-0,3m/s. d. nh h ưng c a ánh sáng. Mc ñ nh h ưng c a ánh sáng ñi v i t m không sâu s c nh ư nhi t ñ và m ñ. Nhìn chung t m không thích ánh sáng m nh và c ũng không thích che t i hoàn toàn; t m nh thích ánh sáng h ơn t m l n. ð ñm b o t m phát d c ñng ñu, l t xác thu n l i thì c n ánh sáng tán x ban ngày là ñ ho c th i gian chi u sáng 16 gi /ngày. Tránh ánh sáng m nh ho c ánh sáng chói chang ñi v i t m. Câu h i ôn t p 1. Trình bày m t s ñ c ñim sinh v t h c c a t m dâu 2. nh h ưng Các y u t sinh thái ñ n sinh tr ưng và phát d c c a t m dâu. Trong các y u t ñó thì y u t nào là y u t quy t ñ nh? T i sao? Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 30
34. Ch ươ ng III: K THU T NUÔI T M. Ch ươ ng” K thu t nuôi t m” s trang b cho sinh viên nh ng ki n th c v k thu t nuôi t m t p tr ng ñ n nuôi t m, ch ăm sóc t m, k thu t cho t m lên né và thu ho ch kén. Giúp sinh viên ñ ki n th c ñ có th ch ñ o k thu t nuôi t m c ơ s . 3.1. V sinh và sát trùng nhà c a, d ng c nuôi t m. Cũng nh ư các loài v t nuôi khác, t m dâu th ưng b nhi m m t s lo i b nh trong quá trình nuôi. H ơn n a, vi c nuôi t m th ưng ti n hành liên t c nhi u l a k ti p nhau trong năm. Vì v y, ñ phòng ng a s lây lan c a b nh t l a t m tr ưc sang l a sau thì công tác v sinh sát trùng nhà c a và d ng c nuôi t m tr ưc, trong và sau khi nuôi t m là vô cùng quan tr ng. Khi v sinh và sát trùng nhà c a ñ nuôi t m có th s d ng các tác nhân v t lý và các tác nhân hoá h c. a. Sát trùng b ng tác nhân v t lý. Các tác nhân v t lý th ưng ñưc s d ng nh ư: ánh sáng m t tr i, n ưc sôi và h ơi n ưc nóng. • Sát trùng b ng ánh n ng m t tr i: oC ðây là bi n pháp ñơ n gi n, r ti n, khi nhi t ñ ánh n ng lên t i 40 thì hi u qu sát oC trùng ñt cao nh t. ði v i bào t b nh gai, khi nhi t ñ ánh n ng ñt 40 , chi u sáng liên oC tc 5-7 gi thì có th tiêu di t ñưc bào t . nhi t ñ 40 ánh sáng có kh n ăng tiêu di t ñưc ña s các tác nhân gây b nh t m. Tuy nhiên, vi c sát trùng b ng ánh sáng m t tr i c ũng còn m t s h n ch : Tác d ng kh trùng ph thu c nhi u vào th i ti t, chúng ta không th kh ng ch ñưc c ưng ñ ánh sáng m t tr i. M t khác, ánh sáng m t tr i ch có tác d ng sát trùng trên b m t c a d ng c mà không có tác d ng ñi sâu vào phía trong. Vì v y, khi sát trùng b ng ánh n ng m t tr i ph i th ưng xuyên ño tr d ng c ñ các m t c a d ng c ñu ñưc ti p xúc v i ánh n ng. Ph ươ ng pháp này ch ñưc s d ng nh ư m t bi n pháp b sung khi ph i h p v i các bi n pháp khác mà không th coi là bi n pháp duy nh t. • Sát trùng b ng ph ươ ng pháp ñun sôi: Ph ươ ng pháp này ñơ n gi n, ti n l i và có hi u qu cao nh ưng ch ti n hành ñưc v i nh ng d ng c nh nh ư: d ng c làm gi ng; l ưi, ñũa thay phân Ti n hành r a s ch d ng c r i nhúng ng p vào trong n ưc ñang sôi kho ng 10-30 phút thì có th tiêu di t ñưc các mm b nh. • Sát trùng b ng h ơi n ưc nóng: Ph ươ ng pháp này ñưc áp d ng v i nh ng phòng nuôi có di n tích nh và kín. Ti n hành x p d ng c c n x lý vào phòng, ñóng kín c a phòng, gi a phòng ñt m t n i n ưc sôi cho n ưc b c h ơi trong phòng trong th i gian kho ng 40 phút. N u có n i h p c l n, t o áp su t cao, có th ti n hành h p d ng c trong n i h p trong th i gian 20-30 phút thì hi u qu sát trùng t ươ ng ñi cao. b. Sát trùng b ng tác nhân hoá h c. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 31
35. Trong s n xu t hi n nay, ng ưi ta s d ng m t s hoá ch t ñ sát trùng phòng nuôi tm và d ng c tr ưc khi nuôi t m nh ư: Clorua vôi, formon, • Sát trùng b ng Clorua vôi Ca(OCl) 2. - Tính ch t: Clorua vôi là ch t b t màu tr ng, có mùi h c. Kh n ăng sát trùng c a Clorua vôi d b gi m d ưi ánh sáng và nhi t ñ cao. Vì v y, Clorua vôi th ưng ñưc b o qu n trong bình kín, ñ n ơi râm mát. Clorua vôi có hi u l c di t khu n nhanh m nh, ch sau khi phun 30-60 phút là ñã tiêu di t ñưc m m b nh. - S d ng: Trong nuôi t ăm Clorua vôi ñưc s d ng sát trùng d ưi 2 d ng: + D ng dung d ch: Clorua vôi ñưc s d ng v i n ng ñ 1%, phun v i li u l ưng 2 225-250ml/m nhà c a và d ng c nuôi t m. Sau khi phun, d ng c ph i ñưc gi m trong th i gian 30 phút ñ ñm b o tác d ng sát trùng. + D ng b t: Th ưng ñưc s d ng k t h p v i vôi b t theo t l Clorua vôi/vôi b t = 1/17-1/21 ñ sát trùng mình t m ch ng lây lan c a b nh trong quá trình nuôi t m. • Sát trùng b ng formon (HCHO). - Tính ch t: Formon là dung d ch có màu xám tro, có mùi h c, có kh n ăng hoà tan trong r ưu ho c n ưc t o thành h n h p d khu ch tán. Formon có tác d ng phòng tr ñi v i ph n l n các tác nhân gây b nh cho t m. - S d ng: Có 2 ph ươ ng pháp s d ng formon ñ sát trùng: + Phun cho nhà c a và d ng c nuôi t m b ng dung d ch formon 2%, li u l ưng 2 180ml/m nhà c a và d ng c nuôi t m. Tác d ng c a formon là tác d ng xông h ơi nên sau khi phun ph i gi kín phòng trong th i gian t i thi u là 24 gi . + Tr n formon v i than tr u r c lên nong t m ñ phòng tránh s lây lan c a b nh. - Nh ng ñim c n chú ý khi s d ng formon: + Sát trùng b ng formon ph i ti n hành tr ưc khi nuôi t m 7-10 ngày và mùi c a formon l ưu l i s có h i cho s phát d c c a t m. + N u phòng t m không ñm b o kín tuy t ñi thì ph i t ăng n ng ñ formon x lý lên 3%. oC + Formon ch phát huy tác d ng m nh ñiu ki n nhi t ñ 24-25 . Vì v y, nh ng oC th i ñim x lý có nhi t ñ th p c n t ăng nhi t ñ phòng x lý lên 24-25 trong th i gian t i thi u là 5 gi . 3.2. K thu t p tr ng t m. p tr ng là khâu quan tr ng ñu tiên quy t ñnh ñn s thành b i c a l a t m. Quá trình p tr ng là quá trình ñm b o các ñiu ki n sinh thái thích h p cho phôi thai c a tr ng phát d c. Phôi thai phát d c t t, tr ng n ñu s cho t m kho , ti n ñ ñ cho n ăng su t t ơ kén cao. Hi n nay có m t s ph ươ ng pháp p tr ng nh ư sau: a. Ph ươ ng pháp p tr ng nhi t ñ không ñi. oC Tr ng sau khi xu t kho l nh, gi nhi t ñ trung gian 13-13,5 trong 1-2 ngày, sau oC ñó t ăng lên 21 và duy trì nhi t ñ này cho ñn tr ưc khi tr ng n 1-2 ngày (tr ng ghim) oC thì t ăng lên nhi t ñ 23-23,5 . Ph ươ ng pháp p tr ng này ñơ n gi n, d làm, t m ki n n ra to Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 32
36. nh ưng y u, d m c b nh. Cho nên ph ươ ng pháp này không áp d ng cho nh ng gi ng t m châu Âu và Trung Qu c. b. Ph ươ ng pháp p tr ng nhi t ñ t ăng d n. oC Sau khi ñư a tr ng ra kh i kho l nh, c n gi nhi t ñ trung gian 13-13,5 , sau ñó oC oC oC mi ngày t ăng nhi t ñ lên 0,5 ; m t tu n sau, m i ngày t ăng lên 1-1,5 , t ăng ñn 23,5 thì oC dng. Ngày cu i cùng tr ưc khi tr ng n t ăng nhi t ñ lên 24-25 . Ph ươ ng pháp này r t khó ñiu ch nh nhi t ñ nh ưng l i thích h p v i phát d c c a phôi thai, t m ki n n ra kho . c. Ph ươ ng pháp p tr ng h p lý. Ph ươ ng pháp này d a vào ti n ñ phát d c c a phôi thai ñ ñiu ch nh nhi t ñ p tr ng cho phù h p. Ph ươ ng pháp ti n hành nh ư sau: Bng 2.3- Tiêu chu n p tr ng h p lý. Giai ñon phát d c T sau khi xu t kho l nh T phôi dài T tr phôi ñ n ñn th i k ỳ phôi dài nh t nh t ñ n tr hình thành t m ki n ðiu ki n p tr ng phôi NhiÖt®é( oC ) 1517 2225 25 m ñ (%) 75-76 75-76 75-84 Ánh sáng (gi sáng/ngày) T nhiên T nhiên T nhiên ho c 18gi Th i gian (ngày) 3 3-4 4 oC oC oC oC * Chú ý: Khi p tr ng, không nên t ăng nhi t ñ ñt ng t t 17 lên 22 và t 22 lên 25 . Tu ỳ theo m c ñích s n xu t, tu ỳ theo gi ng t m và h t m khác nhau mà có th ch n ph ươ ng pháp p tr ng cho phù h p. Tuy nhiên, trong s n xu t ñi trà, ng ưi ta th ưng ti n hành p tr ng trong phòng có ñiu hoà nhi t ñ ho c b ng ph ươ ng pháp th công (dung lò than) v i tiêu chu n nh ư sau: - Tiêu chu n p tr ng l ưng h : Bng 3.3- Tiêu chu n p tr ng l ưng h Ngày p tr ng 1-2 3-4 5-6 7-8 9-10 ðiu ki n p oC Nhi t ñ ( ) 25-26 26-27 27 27 26-27 m ñ (%) 80 80 80-85 80-85 85-90 Ánh sáng (gi sáng) T nhiên 18/24 18/24 16/24 Ti hoàn toàn oC - Tiêu chu n p tr ng ña h : Tr ng ña h th ưng p ñiu ki n nhi t ñ 27-28 , m ñ 80-85%, ánh sáng t nhiên. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 33
37. c). Phòng tr các b nh vi khu n Ngoài vi c kh trùng thông th ưng c n ph i chú ý gi v sinh phòng, phòng d tr lá dâu. Trong kho tránh d tr lá dâu quá nhi u. Kho d tr lá dâu c n ñm b o m ñ cao. Lá dâu khi cho t m ăn ph i t ươ i ngon, khô ráo. Tăng c ưng thông gió và ch ng m. Nên r c m t ít vôi b t, hay tr u rang lên nong nuôi t m ñ gi cho chúng luôn khô ráo. Khi phát hi n ra t m m ph i tách riêng chúng ra và kh trùng b ng h n h p Clorua vôi 0,3% Clo h u hi u + vôi b t (1:17 ho c 1:19) ngay l p tc. Ch ñ ăn và ch ăm sóc ph i ñưc c i ti n, duy trì kho ng cách các b a ăn thích h p. Khi cho t m lên né, thay phân cho t m, ñiu ch nh m t ñ t m, c t và ch n kén gi ng cho ngài giao ph i, các thao tác ph i r t c n th n tránh làm t m b t n th ươ ng. Ph i phòng ch ng các loài sâu h i cây dâu b ng các bi n pháp thích h p. C n s dng bi n pháp sinh h c cùng v i thu c di t khu n các khu v c nuôi t m, làm gi ng v ưn dâu Tr n vào th c ăn ch t Cloramphenylcol 500-1000 ñơ n v . N u tr n Syntomycine thì li u l ưng g p ñôi. Trong th i gian b nh bùng phát nghiêm tr ng, c 8 gi cho ăn 1 l n th c ăn có tr n thu c và ăn liên t c 5 –7 l n 4.3. B nh n m c ng tr ng và ph ươ ng pháp phòng tr Ng ưi phát hi n ra b nh t m c ng tr ng là nhà bác h c ng ưi Ý Asgotino bacidi vào năm 1835. ðn n ăm 1853 n m c ng tr ng ñưc Vibtadini phát hi n trên t m dâu: Bombyxmori. Năm 1892 Tangi ñã phun bào t n m c ng tr ng lên cây táo ñ tiêu di t b n t Oramia dispes. Năm 1949 Dresiver ñã dùng ch ph m Borytis bassiana n ng ñ 0,5% phun tr nh n ñ h i ñu Tetranychus telarius. Năm 1956 Ep.la-no-va ñã th nghi m dùng n m tr ng h i t m phun cho r p h i thông ñt hi u qu 80% và t 1961 ñn nay các n ưc Nga, Hungari, Ba Lan, Ti p Kh c, Pháp, Trung Qu c ñã s n xu t ch ph m sinh h c Boverine b ng ph ươ ng pháp công nghi p ñ cung c p cho vi c phòng ch ng sâu h i trên ñng ru ng và nhi u cánh r ng. a). Tri u ch ng b nh ••• Tri u ch ng th i kì t m: Giai ñon t m m i nhi m b nh tri u ch ng không rõ ràng, nh ưng n u b nh ti n tri n thì xu t hi n các ñm b nh gi ng nh ư gi t d u trên c ơ th tm. T m s p ch t th i phân m m va nôn m a. Lúc m i ch t thì da m m, nh ưng sau ñó c ng dn, và chuy n sang màu ñ. Vài ngày sau m c lên các s i n m gi a các màng ng ăn ñt lan rng d n và cu i cùng toàn b c ơ th ph m t l p b t conidi ( ñính bào t ) màu tr ng. S l- ưng ñính bào t t m b nh tu i 5 có th ñt t i 10.000 – 20.000 tri u bào t ••• Tri u ch ng th i k ỳ nh ng: Nh ng nhi m b nh ph n ng ch m ch p v i nh ng kích thích t bên ngoài các ñt ng c co ng n, màng ng ăn gi a các ñt dày lên c ng l i Nh ng b b nh c ơ th m t n ưc d n, teo nh l i. M t ngoài do xu t hi n các ch m màu tr ng Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 52
38. tp trung nhi u màng ng ăn các ñt, các ph n ph c a ñu nh ư râu ñu, m m cánh, chân cánh. Các v t lan to n i k t v i nhau thành nh ng m ng nh màu tr ng, c ơ th co nh d n, teo c ng toàn thân. ••• Tri u ch ng th i k ỳ ngài: ngài thông th ưng t lúc nhi m b nh ñn lúc ch t là 2-3 ngày. Th i gian này ñi v i t m tu i 1 và tu i 2 t 3-4 ngày, ñi v i t m tu i 3 ñn 4-5 ngày, ñi v i t m tu i 4:5-6 ngày ñi v i t m tu i 5 tu ỳ thu c vào nhi t ñ và th ch t c a tm mà c ơ th kéo dài t i 5-6 ngày. b). Tác nhân gây b nh Nm b nh t m vôi thu c nhóm n m b t toàn: Fungiimperpecti. - B n m s i: Moniliales. - H n m màu nh t: Moniliaceae. - Gi ng: Beauveria. Tên khoa h c Beauveria bassiana Wuillimin. Tr ưc ñây n m c ng tr ng có tên khoa h c: Botrytis basiana là loài n m mà c ơ quan sinh s n hình thành bào t Conide d ng chùm nho. Chu kì phát tri n c a n m Beauveria basiana có 3 giai ñon: ••• Bào t : Connidia ( ñính bào t , bào t phân sinh). Bào t có hình c u ho c hình ovan, không màu nh ưng d ưi kính hi n vi ñ phóng ñi 400 l n, bào t có màu xanh nh t, chúng t p h p thành dng b t ph n tr ng. Khi ñiu ki n nhi t ñ và ñ m thích h p, kho ng10 gi sau khi bám vào da t m, Conidi n y m m, các ng m m m c ra, ñng th i ti t ra men phân gi i v kitin, khi n chúng xuyên qua ñưc da vách c ơ th t m, ñnh v và nhân nhanh s l ưng trong c ơ th t m. ••• èng n y m m l n d n, t o ra bào t hình tr ng, bào t hình ng, chi u dài bào t o t 6-10 µ . Trên bào t hình ng l i sinh ra bào t nh h ơn t m t ho c hai ñu. Các bào t nh này l i có th dính l i v i nhau ñ r i li phân chia, s phân chia này có th x y ra ngay c trong ñiu ki n thi u oxy. o o Khi bào t hình ng l n ñn 20 µ -30 µ , hình thành các vách ng ăn, các vách ng ăn l i tách ra ñ r i hình thành s i n m. ••• Si n m sinh d ưng: ng n y m m xâm nh p và hình thành nhanh chóng thành s i nm dinh d ưng hay còn g i là s i n m th sinh, các s i n m dinh d ưng hình thành nên các si n m ng n có vách hình tròn, hình ovan, ñ r i chúng l i tác ra kéo dài, hình thành nên s i nm dinh d ưng khác. S i n m th sinh phát tri n và len l i kh p c ơ th t m. Quá trình hút nưc và dinh d ưng c a n m th sinh ñã làm cho t m gi m tr ng l ưng, da nh ăn, c ñng ch m ch p, phân th i l ng, mi ng nôn d ch. ••• Si n m h o khí: S i n m dinh d ưng phát tri n ra ngoài b m t c ơ th hình thành si n m h o khí, hay còn g i là s i n m ưa khí, hay s i n m khí sinh. S i n m khí sinh dày lên, bên trong s i n m hình thành các h ch gi i, ch t nguyên sinh ñc và bi n màu, b m t da tm xu t hi n các s i n m ch ng ch t. Trên s i n m m c ra các conidiophoris, t ñó t o thành o nh ng cành nh , m i cành nh có 1 ho c nhi u cu ng conidi, cu ng dài nh t 10 µ cu ng o ng n nh t 1 µ , trên cu ng có m t ho c nhi u conidia. Các conidia t o ra liên k t v i nhau thành chùm trông ta chùm nho, nên có tài li u g i nó là gi ng n m chùm nho. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 53
39. Quá trình trao ñi ch t, s i n m b nh ti t vào c ơ th t m m t l ưng mu i Oxalat Ca màu h ng nên khi t m b nh m i ch t có màu h ng. Sau ñó mu i Oxalat Ca tích t l i cùng vi mu i amon manhê t o nên h p ch t mu i Oxalatcanxi manhê amon, k t tinh màu tr ng . Cơ th t m ch t tr nên khô, c ng có màu tr ng r i bi n d ng. ••• Sc ch ng ch u c a n m Beauveria bassiana : Theo k t qu nghiên c u c a N.V.Lan-da Vi n nghiên c u B o v th c v t Ucraina thì: o - 150 C c Conidia và b o t hình ng m t n ưc, m t kh n ăng n y m m. - Bào t conidia b o qu n nhi t ñ không khí khô sau 10 ngày c y lên môi tr ưng mm ñu nhân t o ch có 1,8% s ñính bào t n y m m. Trong khi ñó bào t hình ng b o qu n nhi t ñ không khí khô 14 ngày sau có t i 21 – 43% bào t m c, phát tri n thành s i nm. - B o qu n conidia ñiu ki n l nh sau 2 tu n có t i 23 – 37% s bào t n y m m, cũng trong ñiu ki n ñó có t i 90% bào t hình ng n y m m. 0 - Conidia ti p xúc v i nhi t ñ 100 C, h ơi m bão hoà sau 5 phút conidia m t s c n y 0 mm. C ũng bào t ñó ph ơi n ng 38 C sau 3 gi m t s c n y m m. - ði v i các hoá ch t HgCl 2 n ng ñ 0,1% sau 5 phút conidia m t s c n y m m, formalin 1% sau 1 phút làm conidia m t s c n y m m, clorua vôi 1% sau 5 phút conidia c ũng mt s c n y m m; còn n u ñ conidia t n t i trong t nhiên ph i 2 n ăm m i m t kh n ăng n y mm. c). D ch t h c ••• Ngu n lây nhi m: N m Beauveria bassiana là kí sinh gây b nh có t r t nhi u ngu n khác nhau nh ưng ch y u t xác ch t và phân t m b nh, xác ch t và ch t th i ra c a côn trùng b b nh ngoài ñng ru ng. Sâu róm thông Deudrolimus birmistatus Walker vào th i gian t tháng 5 ñn tháng 8, n m ñã gây ch t hàng lo t sâu non tu i 5, 6. Nhi u l a sâu b h i c pha nh ng, pha tr ưng thành. Ngoài ra b xít tr ưng thành Tessratoma papillosa c ũng b conidia c a n m cng tr ng t n công. Nhi u n ơi ñã s d ng n m này nh ư m t bi n pháp sinh h c ñ phòng tr sâu h i. Bào t conidia c a n m Beauveria bassiana r t nhi u nh và nh . Chúng có th phát tán nh gió ñn vùng nuôi t m và vùng ph c n làm cho nh ng vùng ñó nhi m n m b nh. • Ph ươ ng th c lây nhi m: Theo nghiên c u c a T.P Nhét-xteren-co và V.Pb. ty-di tren-co vi n B o v th c v t Liên Xô c ũ thì phun conidia b nh n m c ng tr ng chu t tr ng sau 2 gi ng ưi ta nh n th y không có s bi n ñi nào x y ra. K t qu c ũng x y ra t ươ ng t khi phun conidia cho con heo bi n. Nhng n u chu t hít bào t conidia vào qua c ơ quan hô, sau 5 ngày l y bào t ra, nuôi trên môi tr ng nhân t o, l t có 1 s bào t m c, còn t ngày th 5 tr ñi, bào t l y ra t c ơ th chu t, c y trên môi tr ưng nhân t o hoàn toàn không có s ny m m nào c a bào t conidia c . ðiu ñó ch ng t conidia c a n m Beauveria bassiana không gây b nh cho các ñng v t máu nóng. N m gây b nh ch y u b ng ñưng ti p xúc qua vt th ươ ng c ơ gi i da, không bao gi nhi m b nh qua ñưng tiêu hoá. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 54
40. • Các y u t d n ñn s nhi m b nh: M c ñ xâm nhi m c a b nh tu ỳ thu c vào các giai ñon sinh tr ưng khác nhau c a t m. Giai ñon t m d nhi m b nh h ơn giai ñon ngài. Trong 1 tu i thì t m m i l t xác d nhi m h ơn t m s p l t xác. T l nhi m b nh gi m khi tm l n lên, nh ưng khi t m chín và m i hoá nh ng thì kh n ăng nhi m b nh l i t ăng. Nhi t ñ và ñ m có m i quan h m t thi t ñi v i s xu t hi n c a b nh này, ñc bi t là ñ m. ð m 90% ñn 100% thích h p nh t cho s n y m m c a conidai, chúng 0 không n y m m ñ m d i 70%, conidia không n y m m 33 C. d). Ch n ñoán b nh Quan sát da t m tu i l n n u xu t hi n nh ng ch m nh trong su t nh ư v t d u loang, ch m vào da t m th y ñàn h i, kém ăn, th i phân l ng. L y nh ng con t m có tri u ch ng trên, nuôi d ưng trong môi tr ưng có ñ m cao cho ñn khi ch t. Tr ng h p sau ch t c ng, dai ñ 2 ngày n u b m t da xu t hi n nhi u ch m tr ng ñó là b nh t m vôi. N u sau ch t 2 ngày tri u ch ng không rõ ràng không ñ ñ k t lu n, thì l y m t m u máu t ơi ñem xét nghi m d i kính hi n vi có ñ phóng ñi 600 l n n u th y có s i n m ng n, có m t s bào t conidia lác ñác là nh ng bào t hình dài tr ng thì kh ng ñnh t m ñã b b nh. e). Phòng ch ng b nh c ng tr ng • Tr ưc khi nuôi t m, sau m i l n nuôi, v nuôi, ph i kh trùng c n th n phòng nuôi tm, d ng c nuôi t m, làm gi ng, lên né, b ng formalin 5%. ði v i các d ng c b ng kim lo i, khó th m, chúng ta ph i ph ơi n ng nhi u l n, r i r a s ch, sau ñó x p vào phòng kín xông h ơi lu hu ỳnh. C ũng có th ph i h p HCHO + KmnO4 + H2O r i ñun nóng lên cho b c hơi ñ x lý. Sau x lý m t ngày m i ña v t x lý ra ngoài, ñ 3 ngày sau m i s d ng ñưc. • Sau khi t m l t xác ñưc 70% tr lên, ti n hành x lý h n h p clorua vôi 1 ph n, 17 ph n vôi b t cho t m. Nh ng ngày ñ m cao trên 80% - 89% có th x lý b sung vào gi a tu i m t l n n a. Tr u rang + Clorua vôi 0,3% cho h u hi u , x lý vào nong t m c ũng có tác dng hút m, làm gi m nguy c ơ b nh lây lan phát sinh phát ti n b nh. Nu phát hi n t m b nh tr ưc khi có conidi phát tán thì ph i ñem ñt ho c cho vào h nưc vôi. Không nên v t b a bãi t m b nh và ch t th i c a nó xung quanh môi tr ưng hay bón phân t m cho ru ng dâu. Phân t m mu n s d ng ph i sâu sau 3 tháng m i ñem bón ru ng. vùng nuôi t m, tr ng dâu không nên dùng ch ph m sinh h c Beauverine bassiana oC ñ phòng tr các lo i sâu h i. ñiu ki n nhi t ñ cao trên 35 thì ñ m m c d u trên 90% th m chí bão hoà nh ưng s i n m dinh d ưng v n không hình thành bào t conidia. Nh ưng oC khi nhi t ñ t 18 – 28 m c d u ñ m th p d i 85% s i n m v n hình thành bào t conidia. Nhi t ñ nuôi t m thích h p c ũng chính là gi i h n nhi t ñ t i thi u cho s phát tri n c a n m c ng tr ng, vì v y khi phòng ch ng n m c ng tr ng nên chú ý ñiu ti t y u t ñ m quan tr ng h ơn r t nhi u so v i y u t nhi t ñ. 4.4. B nh t m gai Bnh t m gai do Nosema bombycis gây ra. Nó xu t hi n vào n ăm 1845 Pháp, sau ñó bnh lan sang n ưc Ý, Tây Ban Nha, Xyri, Rumani. Kho ng t 1853 – 1865 nó ñã làm suy Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 55
41. sp ngành t ơ t m n ưc Pháp. S n l ưng t ơ hàng n ăm c a n ưc Pháp t 26.000 t n, gi m xu ng ch còn 4000 t n. Tr ưc tình hình ñó, Hoàng h u Naponeong III giao cho Pasteur tìm hi u nguyên nhân gây nên s gi m sút ñó. Sau nhi u n ăm mi t mài, nghiên c u vào n ăm 1870 , Pasteur và m t s tác gi khác ñã ch ng minh r ng d ch b nh t m gai perbine lan tràn kh p nưc Pháp là th ph m chính gây nên s sa sút ngành t ơ t m. Tm b nhi m b nh là do bào t perbine theo th c ăn vào ng tiêu hoá t m ho c theo phôi tr ng. K t qu c a phát minh này là các k thu t l y m u và xét nghi m ñánh giá ngài m có perbine hay không ñã ñưc tri n khai. Khi ngài m nhi m perbine ta lo i b tr ng ca chính nó, r i cung c p dòng nguyên ch ng s ch b nh. Nh ñó mà ng ưi ta ñã thành công trong vi c phòng ch ng b nh này. Nhi u n ưc ñã s d ng ph ương pháp xét nghi m c a Pasteur ñ ng ăn ng a b nh t m gai và ñã gi d ưi ng ưng phòng tr . Tuy nhiên nh ng vùng không th c hi n bi n pháp phòng ng a thì b nh t m gai v n còn là m t m i ñe do ñi vi ngh nuôi t m. Bnh Nosema t m và b nh a ch y lây lan ong m t Nosema apis có m i quan h gn g ũi, con ñưng lây lan gi a chúng v i nhau còn ph i ti p t c tìm hi u, nghiên c u thêm. a). Tri u ch ng b nh. Nosema bombycis kí sinh trên các phát d c c a t m khác nhau bi u hi n các tri u ch ng b nh khác nhau. • Tri u ch ng trên t m. - Phôi tr ng b nhi m b nh, t m 1 tu i n ra không h có lông ( ngh ĩa là không sinh tr ưng ). T m có màu th m, còi c c, teo g y và sinh tr ng ch m. T m tu i 1 nhi m b nh s không l t xác, nhi m b nh n ng s ch t, nhi m nh có th s ng ñn tu i 2-3.N u ñu tu i 1 tm b b nh tri u ch ng chung là t m l t xác ch m m t s tr ưng h p không l t xác, kéo dài th i gian sinh tr ưng. - T m sun: sau khi ng d y 1 ngày tu i 2,3,4 t m không l n, da nh ăn, màu da t i xám. Các ñt thân ng n l i, t m ăn y u, l i v n ñng, phân th i l ng. T m nhi m b nh tu i 2-3, lúc lên né n m im, không nh t ơ k t t , c ơ th sun ng n l i, các ñt sun ng n, da xù xì, nhi u n p nh ăn. Sau 1 ngày ñêm t m ch t trên né, ho c r ơi xu ng chân né ch t. - T m ng c ñen: th i kì ăn m nh tu i 4-5, các ñt ng c th ưng b th t l i, có màu ñen, sau ñó lan lên c ph n ñu. Hi n t ưng này trong nuôi t m ng ưi ta g i t m “c t l n ñu”. Nguyên nhân là bào t Nosema phá ho i nghiêm tr ng ru t gi a, th ưc ăn không chuy n xu ng ñ tiêu hoá ñưc, n m t c ngh n ru t tr ưc, màu c a các ñt ng c chính là màu c a th c ăn ñã qua tiêu hoá c ơ gi i ( tiêu hoá b ưc 1). b. Tri u ch ng th i kì nh ng: T m b nhi m b nh tu i 5 có kh n ăng chín, lên né nh t ơ k t kén r i hoá nh ng. Kén t m b nh th ưng mng, nh , m m, ña s kén m ng ñu ho c th ng ñu. N u c t kén quan sát nh ng ta s th y da nh ng bi n màu, màu da tr nên x n, da kém ñàn h i, t m ph n ng ch m ch p. B ng m m, các ñt l ng l o, da xu t hi n nhi u ch m ñen nh kích th ưc không ñu, ch m ñen t p chung xá ph n ph c a ñu, màng ng ăn g ĩa các Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 56