Giáo trình Dịch học bảo vệ thực vật - Hà Quang Hùng

Nội dung text: Giáo trình Dịch học bảo vệ thực vật - Hà Quang Hùng

1. BéGi¸odôcv§ot¹o Tr−êng®¹ihäcn«ngnghiÖpHNéi Chñbiªn GS.TS.HQuangHïng GIÁO TRÌNH DỊCH H ỌC B ẢO V Ệ TH ỰC V ẬT (Dùng cho sinh viên ði h c chuyên ngành B o v th c v t và Cây tr ng) HNéi2008 Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 0
2. lêinãi®Çu M«nDÞchhäcb¶ovÖthùcvËtlméttrongnh÷ngm«nhäcchuyªn m«nquanträngcñatr−¬ngtr×nh®ot¹oküs−N«nghäc,chuyªnngnh B¶ovÖthùcvËt.M«nhäcDÞchhäcb¶ovÖthùcvËtcungcÊpnh÷ngkiÕn thøcc¬b¶nvÒthùctiÔnvÒdÞchhäc.Trongb¶ovÖthùcvËt,nh÷ngquy luËtph¸tsinh,lantruyÒn,®−êngchØcñac¸cloidÞchh¹ichñyÕulm¶nh h−ëng nghiªm träng ®Õn n¨ng suÊt phÈm chÊt c©y trång n«ng nghiÖp. M«nhäccßngiópng−êihäcph¸thiÖnnh÷ngyÕutècñam«itr−êngv ho¹t®éngs¶nxuÊtn«ngnghiÖpcñaconng−êi¶nhh−ëng®Õnph¸tsinh ph¸ttriÓncñadÞchh¹i,trªnc¬së®ã®ÒxuÊtbiÖnph¸png¨nchÆn,phßng chèngdÞchh¹ikÞpthêi,hîplý. XuÊt ph¸t tõ môc tiªu ®o t¹o v vÞ trÝ m«n häc, trong qu¸ tr×nh biªnso¹ngi¶itr×nh"DÞchhäcB¶ovÖthùcvËt",c¸nbégi¶ngd¹ybém«n c«ntrïng,khoan«nghäc®cèg¾ngtr×nhbykhoahäc,ng¾ngän,cËp nhËt®Óng−êi®äctiÕpthuvtrÝchdÉntiliÖuthamkh¶odÔdng. Gi¶itr×nh®−îcph©nc«ngbiªnso¹nnh−sau: Chñbiªn :GS.TS .HQuangHïng Ch−¬ngmë®Çu :GS.TS. HQuangHïng Ch−¬ngI :GS.TS HQuangHïng Ch−¬ngII :GS.TS HQuangHïng Ch−¬ngIII :TS §ÆngThÞDung Ch−¬ngIV :PGS.TS NguyÔnThÞKimOanh Ch−¬ngV :TS §ÆngThÞDung Ch−¬ngVI :PGS.TS NguyÔnThÞKimOanh Ch−¬ngVII :TS §ÆngThÞDung Ch−¬ngVIII :PGS.TS NguyÔnThÞKimOanh Ch−¬ngIX :GS.TS .HQuangHïng Métsènéidungvh×nh¶nhminhhäatronggi¸otr×nh®−îctham kh¶o,trÝchdÉnchñyÕutõc¸ctiliÖuthamkh¶oviÕtëphÇncuèigi¸o tr×nh. Do®iÒukiÖnvthêigiancãh¹nchonªntrongbiªnsoangi¸otr×nh khãtr¸nhkháithiÕusãt.Chóngt«imongnhËn®−îcýkiÕn®ãnggãpcña b¹n®äcv®ångnghiÖp®ÓlÇnxuÊtb¶nkÕtiÕpsÏhonchØnhh¬n. C¸ct¸cgi¶. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 1
3. Bimë®Çu 1.VÞtrÝ,môc®ÝchvyªucÇum«nhäc 1.1.VÞtrÝm«nhäc M«n häcdÞch häcBVTVd¹y cho sinhviªnn¨m thø t− vhäc viªncaohäc(Th¹csü)chuyªnngnhBVTV,chuyªnngnhc©ytrång,di truyÒnchänt¹ogièng,c«ngnghÖsinhhäc. M«nhäccungcÊpnh÷ngkiÕnthøcc¬b¶nvthùctiÔnvÒdÞch häctrongB¶ovÖthùcvËt,saukhi®häcnh÷ngm«nhäcchuyªns©ucña khoahäcb¶ovÖthùcvËt. DÞchhäcBVTVlm«nhäckhoahäcnghiªncøuc¸cquiluËtph¸t sinh,lantruyÒn,®−êngchØcñac¸clo¹idÞchh¹i(dÞchh¹ichñyÕu)trong s¶nsuÊtn«ngnghiÖp,chonªnm«nhäcgióphäcviªnhiÓu®−îcnh÷ng quyluËtkh¸chquan®ãvph¸thiÖnnh÷ngyÕutècãthÓlmph¸tsinh ph¸ttriÓnnh÷ngloidÞchh¹ic©ytrång,trªnc¬së®ã®ÒsuÊtnh÷ngbiÖn ph¸pkh«ngchoc¸cloidÞchh¹ichñyÕuph¸tsinhhoÆcng¨nc¶nchóng lantruyÒntrongs¶nxuÊtn«ngnghiÖp. 1.2.Môc®Ých,yªucÇum«nhäc Môc®Ých: M«nhäcdÞchhäcBVTVcungcÊpnh÷ngkiÕnthøcc¬b¶nvÒdÞch tÔhäccñadÞchh¹ichñyÕuc©ytrångn«ngnghiÖp,diÔnthÓc¸cvôdÞchv c¸cyÕutèsinhth¸i¶nhh−ëng,ph−¬ngph¸pdùtÝnhdùb¸onguyc¬dÞch h¹i.Trªnc¬së®ã®ÒsuÊtbiÖnph¸pphßngngõavdËpdÞch®¹thiÖuqu¶ kinhtÕ,m«itr−êngvxhéi. YªucÇu: +Häcviªnn¾m®−îcnh÷ngkh¸iniÖmc¬b¶nvÒdÞchhäcBVTV sù cÇn thiÕt tiÕn hnh nghiªn cøu x¸c ®Þnh ®èi t−îng v ph−¬ng ph¸p nghiªncøudÞchhäcBVTV. +HäcviÖnhiÓudÞchh¹ivt×nhh×nhg©yh¹icñachóngtrongs¶n xuÊtn«ngnghiÖp;nh÷ngyÕutèsinhth¸i¶nhh−ëng®ÕnsùsuÊthiÖn,diÔn thÓ,lantruyÒn cñac¸cloidÞchh¹ichñyÕu,nguyc¬cñadÞchh¹i. + Häc viªn n¾m ®−îc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh thnh,lantruyÒn,®−êngchØcñac¸cloidÞchh¹itrongdÞchhäcBVTV. §Ógi¶ithÝchv×sao?nh−thÕno?mmétsèloidÞchh¹itrëthnhtac nh©ng©yh¹inguyhiÓmchos¶nxuÊtn«ngnghiÖp;nh÷ngyÕutèg×?® thóc®Èysùtånt¹icñac¸cloidÞchh¹ichñyÕutrongs¶nxuÊtn«ng nghiÖp. +Häc viªnhiÓudÞchhäcBVTVkh«ngph¶il m«n khoahäc lý thuyÕtmlm«nkhoahäccãgi¸trÞthùctiÔntõ®ãhäcviªncãkh¶n¨ng ph©ntÝch,®¸nhgi¸dÞchh¹i®ÒxuÊtbiÖnph¸png¨nngõa,thanhto¸nc¸c laäidÞchh¹i võab¶o vÖ s¶nxuÊtn«ngnghiÖp ,võab¶ovÖm«i tr−êng sèngcñaconng−êi,®éngvËtnu«i. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 2
4. +HäcviªnbiÕtvËndôngthèngkªhäctrong®¸nhgi¸(PestRisk Asscssments)nguyc¬dÞchh¹i,m«h×nhho¸biÕnthÓcñadÞchh¹ivhiÖu qu¶kinhtÕ,xhéi,m«itr−êngkhi¸pdôngc¸cbiÖnph¸pphßngngõa, ng¨nchÆndÞchh¹i. + Häc viªn cã kh¶ n¨ng truyÒn b¸ th«ng tin, khuyÕn c¸o ng−êi n«ngd©nthamgiaph¸thiÖn,phßngngõa,ng¨nchÆnkÞpthêidÞchh¹ic©y trångn«ngnghiÖp. 2.Métsèkh¸iniÖnc¬b¶nvÒdÞchhäcBVTV. DÞchhäcBVTV (EpidemiologyinPlantProtection) lm«nkhoa häcnghiªncøuc¸cquyluËtph¸tsinh,lantruyÒn,®×nhchØc¸cloidÞch h¹i s¶n xuÊt n«ng nghiÖp v nh÷ng biÖn ph¸p phßng ngõa, ng¨n chÆn chóng. DÞch häc (Epidemiology) víi mét nh khoa häc bÖnh c©y DÞch häclmétm«nkhoahäccñabÖnhtrongquÇnthÓnh÷ngnghiªncøuvÒsù ph¸ttriÓnvlantruyÒncñabÖnhcòngnh−c¸cyÕutè¶nhh−ëng®Õnsù lantruyÒncñabÖnhcòngnh−c¸cyÕutè¶nhh−ëng®ÕnlantruyÒncña chóng.Nãimétc¸chnguyªnhäc (Etymologically) haynguångèclÞchsö cñaméttõ. epi: NghitõtiÕngHyl¹plcãquanhÖgÇnhaydùatrªn,chØmét sùgiat¨ng®angtíinhanh. demos: CãnghÜalnh÷ngng−êi Epidenmios: CãnghÜalC¸ig×ëgi÷anh÷ngconng−êi Epidemic: Sùt¨nglªnc¶ubÖnhtrongquÇnthÓvËtchñc©ytrång theokh«nggianvthêigian §Ó miªu t¶bÖnhtrªn c©y tõ epiphytoticl ®óng h¬n c¶ nh÷ng Ýt dïngphæbiÕn(bëiv×FytostõHyL¹pcãnghÜalC©y) DÞch häc m« t¶ (Descriptive epidemiology) cã nghÜa l miªu t¶ dÞchh¹ivyÕutè¶nhh−ëng®Õnchóng DÞch häc sè l−îng, ®Þnh l−îng (quanLitative epidemiology) cã nghÜal®Þnhl−înghay®okÝchth−íckh¸ccñadÞchh¹i DÞchhäcsos¸nh (Compartiveepidemiology) cãnghÜalsos¸nh c¸cdÞchh¹ikh¸cnhau(chóngcãthÓcïngdÞchh¹inh−ngëhÖsinhth¸i kh¸cnhauhoÆcthËmchÝc¸cdÞchh¹ikh¸cnhau) ChukúsèngtrùctiÕp (Directlifecycle.trong®ãmétloikýsinh ®−îcchuyÓnvotõmétvËtchñtíichukútiÕptheomkh«ngcÇnmétvËt chñtrongthêigianhoÆcvect¬cñaloikh¸c. DÞch häc sinh th¸i (Ecological Epidemiology) mét nh¸nh cña dÞchnh−liªnkÕtqu¶cñaph¶nøngsinhth¸igi÷aquÇnthÓvËtchñvt¸c nh©nkýsinh. DÞch®éngvËt (Epizootic.métdÞchxuÊthiÖntrªnquÇnthÓvËtchñ lthùcvËt. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 3
5. BÖnhdÞchph©nbèréng (Pandemic.métdÞchh¹iph©nbèréng trongkh«nggian. LantruyÒnbÖnh (Transinission) qu¸tr×nhmétdÞchh¹ichuyÓntõ vËtchñ,vïngg©yh¹inysangsinhvËtchñ,vïngg©yh¹inysangvËt chñ,vïngg©yh¹imíi.CãhaikiÓutruyÒnlanngangvth¼ng®øng. DÞchh¹i (Pest) bÊtkúloi,chñnghoÆcnßisinhhäccñathùcvËt, ®éng vËt, visinh vËt g©yh¹ithùc vËt (c©y trång) v s¶n phÈm cña c©y trång. DiÖntÝchphidÞchh¹i (PestfrecArea. métdiÖntÝchtrångträtë ®ãlaßidÞchh¹ichñyÕukh«ngxuÊthiÖnkhi®−îcbiÓuthÞb»ngdÊuhiÖu khoahäc. Ph©ntÝchnguyc¬dÞchh¹i (PestrickAnalysis) qu¸tr×nh®¸nhgi¸ dÊuhiÖusinhhäc,kinhtÕ v khÝac¹nhkhoahäckh¸ccñadÞchh¹i®Ó quyÕt®ÞnhliÖudÞchh¹i®ãnªncÇn®iÒukhiÓn. 3.LÞchsöph¸ttriÓnm«nhäc. DÞchhäcBVTVlm«nkhoahäccænh−ngcònglm«nt−¬ng®èi trÎtrongkhoahäcBVTV. DÞchhäcBVTVlcæv×ngaytõthêicækhiconng−êiph¶i®èiphã víidÞchh¹ic©ytrångn«ngnghiÖpb»nghnglo¹tnh÷ngbiÖnph¸pth« s¬. DÞchhäcBVTVltrÎv×míiph¸ttriÓnm¹nhkhic¸cm«nhäc,ngnh häccãliªnquanh×nhthnhvph¸ttriÓnnh−:Thèngkª,VËtlý,Sinhth¸i häc,KhÝt−înghäc,Xhéihäc,To¸nhäc,KinhtÕhäc,Tinhäcvkhoahäc m¸ytÝnh 3.1.DÞchhäcthêic殹i. Nh÷ngkiÕnthøcs¬gi¶nvÒdÞchhäc®xuÊthiÖng¾nliÒnvíinhu cÇucñathùctiÔns¶nxuÊtn«ngnghiÖp,giaol−uhngho¸gi÷ac¸cvïng, c¸cn−íc.Nh÷ngvôdÞchx¶yratrongthêik×ny®cungcÊpnh÷ngdÊu hiÖu ®Çu tiªn quan s¸t, nghiªn cøu vÒ dÞch h¹i, ®iÒu kiÖn suÊt hiÖn lan truyÒncñachóng,mèiquanhÖgi÷adÞchh¹i,®iÒukiÖnm«itr−êngvho¹t ®éngs¶nxuÊtcñaconng−êi. Nh÷ngkh¸iniÖmvÒtÝnhchèngchÞu,miÔndÞchhäccñac©y®−îc h×nhthnhëmøcs¬khai. 3.2.DÞchhäcthêikúphongkiÕn. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ nãi chung, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nãi riªng trongthêik×nay®lmthay®æilùcl−îngxhéi,thóc®Èysùph¸ttriÓn cña nhiÒu ngnh khoa häc. Trªn c¬ së kinh nghiÖm ng¨n ngõa phßng chèngc¸clo¹idÞchhaÞc©ytrångnhiÒukh¸iniÖmmangtÝnhchÊtkhoa häcvÒc¸cquyluËtph¸tsinh,lantruyÒn®−êngchØcñac¸cloidÞchh¹i s¶nxuÊtn«ngnghiÖpvc¸cbiÖnph¸png¨nngõa,tiªudiÖtdÞchh¹i®ra ®êinh»mtr¸nhl©ylancñadÞchh¹itõvïngnysangvïngkh¸c,n−íc nysangn−íckh¸c. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 4
6. 3.3.DÞchhäctrongthêikúph¸ttriÓnT−b¶nchñnghÜa. §©ylthêikúmsùc¹nhtranhtrongs¶nxuÊtn«ngnghiÖp,trong giao l−u bu«n b¸n s¶n phÈm n«ng nghiÖp t¨nglªn mét c¸ch m¹nh mÏ, nhiÒun«ngd©nnghÌoph¶ibáruéngvothnhthÞ®ÓkiÕmsèng;NhiÒu cuécchiÕntranhx©ml−îccïngvíinh÷ngvôdÞchlíns¶yraliªntôc® lm¶nhh−ëng®Õnm«itr−êngsinhth¸i,®ÕnsøckhoÎconng−êiv®éng vËtnu«i.NhiÒungnhkhoahäctrongthêikúny®ph¸ttriÓnlmc¬së ph©ntÝchnguyªnnh©nc¸cvôdÞch,nguyc¬cñadÞchh¹ichñyÕutrong s¶nxuÊtn«ngnghiÖp.§ångthêisödôngnh÷nghiÓubiÕt®ã®Óng¨nngõa thanhto¸ncãhiÖuqu¶c¸cloidÞchh¹ivõab¶ovÖs¶nxuÊtn«ngnghiÖp võab¶ovÖm«itr−êngsinhth¸i. 3.4.DÞchhäcBVTVph¸ttriÓnëViÖtNam. Tr−ícc¸chm¹ngth¸ng8,n−íctalmétn−ícthuéc®Þa,l¹chËu vÒkinhtÕ,v¨nho¸vkhoahäc.Nh©nd©n®ÆcbiÖtlng−êin«ngd©nlao ®éng cùc khæ d−íi ¸ch, ¸p bøc bãc lét cña bän thùc d©n phong kiÕn. Trongs¶nxuÊtn«ngnghiÖp,nhiÒuvôdÞchsuÊthiÖnlantruyÒnvg©yra nhiÒuthiÖth¹i®¸ngkÓ,ng−êin«ngd©nthiÕuhiÓubiÕt®nhph¶ibãtay, mongchêvotrêi®Êt,thÇnth¸nh®Óng¨nngõadÞchh¹i. Sauc¸chm¹ngth¸ng8,c¸cho¹t®éngb¶ovÖthùcvËtcñan−ícta b¾t®ÇudochÝnhc¸nbéViÖtNamthùchiÖn,chóngtacßnrÊtnhiÒuh¹n chÕ,yÕukÐmc¶vÒkiÕnthøc,tiliÖu,ph−¬ngtiÖnc¬sëvËtchÊtcho®iÒu tranghiªncøu,lÉn®éingòc¸nbécã®ñtr×nh®échuyªnm«n.HÇuhÕt c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ thùc tr¹ng dÞch h¹i c©y trång, diÔn thÓ v sù lan truyÒncñachóngcòngnh−biÖnph¸pphßngchèng,ng¨nngõadÞchh¹i,ta cßnph¶idùavotiliÖun−ícngoivmétsèÝtdoPh¸p®Ól¹ihoÆcnhê sùh−íngdÉncñachuyªngian−ícngoi. Víimôctiªuphôcvôs¶nxuÊtn«ngnghiÖp®¸pøngnhucÇucña xuÊtkhÈuvtrongn−íc,nh÷ngng−êilmc«ngt¸cBVTVën−ícta®cã nhiÒuthnhtÝchtolíntrongc«ngcuécng¨nngõa,phßngchèngc¸cvô dÞchg©yh¹is¶nxuÊtn«ngnghiÖp. + Chóng ta dÇn dÇnhÖ thèng ®−îc thnh phÇn loi dÞch h¹i, t×m hiÓusùph¸tsinh,lanréngcñac¸cloidÞchh¹ichñyÕuëmçihÖsinh th¸in«ngnghiÖpnhÊt®Þnh,t×mhiÓuvx¸c®Þnhnh÷ngyÕutèph¸tsinh dÞchh¹imangtÝnh®Æcthï. +ThùcnghiÖmv®ÒsuÊtc¸cbiÖnph¸png¨nngõathanhto¸nc¸c loidÞchh¹i®Óvõab¶ovÖs¶nxuÊtn«ngnghiÖp,võab¶ovÖm«itr−êng sinhth¸i,søckhoÎcéng®ång. C©uhái«ntËp: C©u1.Tr×nhbymétsèkh¸IniÖmvÒDichhäcB¶ovÖthùcvËt,chovÝdô. C©u2.Tr×nhbyng¾ngänlÞchsönghiªncøuDichhäcB¶ovÖthùcvËt trªnthÕgiíivëViÖtNam. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 5
7. Ch−¬ng1. DÞchh¹ivt×nhh×nhg©yh¹icñachóng®èi víis¶nxuÊtn«ngnghiÖp 1.DÞchh¹ic©ytrångn«ngnghiÖp DÞchh¹ilg×? DÞchh¹ilbÊtkúloi,chñng,nßisinhhäccñathùcvËt,®éngvËt, visinhvËtg©yh¹ic©ytrångvs¶nphÈmcñac©ytrång.(TheoFAO1990, söal¹iFAV1995,C«ng−ícquèctÕ1997). DÞchh¹ibaogåmbÊtcøc¬thÓsèngnog©yh¹ic©ytrånghoÆc g©yrathiÖth¹i®èivíilîiÝchl¹ic©ytrångcñaconng−êi. §Þnh nghÜa dÞch h¹i cã thÓ thay ®æi theo nhiÒu ®iÒu chuÈn kh¸c nhau,nh−ng®ÞnhnghÜachungnhÊtcñadÞchh¹ilbÊtkúloithùcvËt, ®éngvËtnog©yh¹ihaylmt¸ch¹itíiconng−êi,®éngvËtnu«i,c©y trång,s¶nphÈmcñac©ytrångthËmtrÝlmquÊynhiÔuvíi g©y¶nh h−ëngh¹i. DÞchhäccãýnghÜakinhtÕldÞchh¹ig©yrathiÖth¹i®¸ngkÓ choc©ytrånglmgi¶m®¸ngkÓn¨ngsuÊt,phÈmchÊtc©ytrång,lm¶nh h−ëngtíiquyÒnlîing−êis¶nxuÊt(n«ngd©n). PhøchîpdÞchh¹i:Trong®iÒukiÖnth«ngth−êng,trªnquénghay ngaytrªnc©ytrångbÞtÊnc«ngbëinhiÒuloi(nhãm)dÞchh¹i.§Óphßng chèng chóng ta ph¶i x¸c ®Þnh cÈn thËn loi dÞch h¹i nguy hiÓm (KEYPESTS)vphèihîphihoc¸cbiÖnph¸p. PhædÞchh¹iltængsèd¹nghayloidÞchh¹itÊnc«ngg©yh¹i métlo¹ic©y trångno ®ãvcã liªnquantrªn métdiÖn tÝchtrångträt nhÊt®Þnh. 2. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ngnghiÖp. 2.1. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖptrªnthÕgiíi. BÖnhh¹ic©ytrångbaogåmNÊm,vikhuÈn,virutsPhytoplasnea chóngxuÊthiÖn,lanréngvg©yh¹i®¸ngkÓ®Õnn¨ngsuÊt,phÈmchÊt s¶nphÈmn«ngnghiÖpthËmchÝcßnlm¶nhh−ëng®Õnm«itr−êngsinh th¸i.NhiÒulo¹ibÖnhg©yh¹ih¹tgièng,c©yconëv−ên−¬m,nguyªnvËt liÖunh©ngièng,®ÆcbiÖtnh÷ngloibÖnhl®èit−îngkiÓmdÞchthùcvËt. + BÖnh th¸n thñ Gromerella cingulata (giai ®o¹n bo tö Colletotrichunglocosporioides) g©yh¹ikh¸phæbiÕnvnguyhiÓmtrªn Xoivmétsèc©y¨nqu¶ëPhilippineschóngh¹ic¸cbéphËncñac©yv ëc¸cgiai®o¹nsinhtr−ëng(Podesimo;Demy1978).T¹i Ên§ébÖnhth¸n thñtrªng©yh¹iphæbiÕntrongc¸cv−ênc©y¨nqu¶. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 6
8. +BÖnhphÊntr¾ng Oidiummangifera lbÖnhh¹iphæbiÕnvquan träng trªn Xoi v c©y ¨n qu¶ kh¸c ë Ên §é, Th¸i Lan (Bose; Mitha 1982). +BÖnhc©yh−¬nglóadonÊm EphelisorygaeSyd g©yh¹im¹nhë Ên§é,TrungQuèc,Th¸ilan(Ou1985)nÊmEphelisorygael©ytruyÒn quah¹t. + BÖnh nÊm Botrytis cinerea g©y h¹i phæ biÕn trªn rau ë nhiÒu n−íctrªnthÕgiíi(VISTA§¹ihäcIllinois2000). + BÖnh Phytophthona xuÊt hiÖn, lan réng v g©y h¹i thnh dÞch trªnrau,d−achuéthäCurcubitac(MargaretTutlle2001). +BÖnh Xanthomonascampestrispv, xuÊthiÖn,lanréngvg©yh¹i thnhdÞchtrªnrauhähoathËptùëMüvnhiÒun−íckh¸c(Margaret Tutlle,§¹ihäcCornell1994). BÖnhVirutsSMVh¹i®Ëut−¬ng®trëthnhbÖnhh¹inguyhiÓm nhiÒuvïngtrång®Ëut−¬ngëTrungQuèc,§iLoan,Th¸iLanmnguån ph¸tt¸n lnh÷ng h¹t ®Ëu t−¬ng cã RÖp Aphisnh−Vector truyÒnbÖnh (ChenYongxuan,XinBaidi 1998) BÖnh thèi®encærÔl¹cdonÊm Aspergillusnigen van Tieghem g©yra.BÖnhphæbiÕnvg©yh¹inguyhiÓmthnhdÞchënhiÒun−íctrång l¹ctrªnthÕgiíi(Feakin1973;Subrahmanyametall1990). BÖnh nÊm Fusarium pseudograminearum v Fusecrium gramineraum g©yh¹inghiªmträngtrªnlóamúëMü, ócvnhiÒun−íc ch©u ©u kh¸c(trung t©m nghiªn cøu hîp t¸c b¶o vÖ thùc vËt nhiÖt ®íi 2002). BÖnhnÊm SphaerothecafulygineaSchlecht. XuÊthiÖn,lanréng v thnhdÞch trªnbÇubÝëNew Zealand, Mü, óc,vnhiÒun−íckh¸c (L.H.Cheah,J.KCok1996). TuyÕntrïng Aphelenchoidessitzemabosi v A.fragariac g©yh¹i thnhdÞchtrªnc©yc¶nhënhiÒun−íc(Vista,§¹ihäcIllinois,Mün¨m 2000). BÖnhVirusg©ykh¶mtiªung«®ÆcbiÖtng«®−êngëMü®trë thnhdÞchtrongmétsèn¨mgÇn®©y(ThomasA:zithen.2001). BÖnhnÊm Ramulariacollocygni ®xuÊthiÖnlanréngvtrë thnhdichh¹itrªnlóam¹chëNewZealandvonh÷ngn¨m8090cña thÕkûqua(I.C.Harvey.2002). Ch©uchÊu®n SchistocercagregariaForsk cãsèl−îngphong phó(ng−êita®tÝnh®−îc50x10 6c¸thÓloich©uchÊuny/1km 2)mçi c¸ thÓ n¨ng 2gam chóng cã thÓ ¨n trªn 50 lo¹i c©y trång, cã thÓ ¨n 100.000tÊnrau/ngy.TheodÉnliÖuthèngkªch©uchÊu®nS.gregareridi chuyÓnthnh®nrÊtlín,th−êngg©ydÞchënhiÒun−ícCh©uPhi1944 chóngg©yh¹i7triÖuc©ynhoëLiBi,von¨m1957chóngg©yh¹i6000 tÊncamëGuinea,167.000tÊnNgòcèc.ëEthiopiavon¨m1958. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 7
9. Ch©uchÊtdic− Locustamigratiria ph©nbèëNamPhi.Uganda, cénghoMalages,ëmétsèn−ícnhiÖt®íi§«ngNam¸.Ch©uchÊusèng thnh ®n di c− bao phñ trªn diÖn tÝch c©y trång hng 100ha (kho¶ng 100con/m 2)chóngcãthÓ¨n1000tÊnrau/ngy.Vonh÷ngn¨m1948 1951 ch©u chÊu thnh dÞch h¹i trªn 35.000 ha trång lóa v mÝa ë Madagaria. Theo t¹p chÝ Encyclopedia Pargon cña ý th× conch©u chÊu lín nhÊt tõ tr−íc ®Õn nay m con ng−êi b¾t ®−îc cã chiÒu di c¬ thÓ 0,75m,s¶ic¸nh1,78mnÆng9kg®−îcthub¾tëmiÒnnamEthiopiavo n¨m1957(hiÖnnaymÉuvËt®−îcphôcchÕ,l−ugi÷ëViÖnb¶otngtù nhiªnRoma,Italya BäxÝtdi LeptocorisaacutaThuuberg llois©uh¹ilóanguy hiÓm.Chóngth−êngxuÊthiÖnvíisèl−înglín,ph¸tt¸nthnhdÞchë Ên §é, Indonesia, Pakistan, Malaysia. Srilanca, Myanma, Philipines vo nh÷ngn¨m7080cñathÕkû20g©yh¹i4050%n¨ngsuÊtlóa,métsè ®iÓmcãthÓbÞmÊttr¾ng. RÇyxanh®u«i®en NephotettixvirescentDistfant ngoig©yh¹i trùctiÕpl¸lóa,rÇycßnlvectortruyÒnbÖnh.Tungro(métsèbÖnhnguy hiÓmdonghÒtrånglóa ëc¸cn−ícnhiÖt ®íich©u¸)nh−vôdÞchbÖnh Tungro x¶y ra vo n¨m 1971 ® g©y h¹i hng tr¨m ngh×n ha lóa ë Philipines,hngngh×nhalóaëMalaysia. RÖp ToxopteragraminumRond .§trëthnhdÞchh¹inguyhiÓm cholóamúvmétsèc©ytrånghänhhoth¶o.N¨m19441945rÖp g©yh¹ilmgi¶m80100%n¨ngsuÊtlóamúëUrugoay. KiÕnh¹ic©y AcromyrmexoctospinosusReich trëthnh1trong nh÷ngnhãmdÞchh¹inguyhiÓmtrªnc©ytrångëT©nThÕgiíi.ThiÖth¹i dochóngg©yracãthÓsovíithiÖth¹idoch©uchÊutnph¸c©ytrångë c¸cn−ícCh©uphi,Trung¸. Mät®ôccnhcphª Xyloborusmorstatti llois©uh¹inghiªm trängc¸cn−¬ngtrångcphªRobustag©yrathÊtthuh¬n20%n¨ngsuÊt hngn¨m.Von¨m19511956mät®ôccnhlm20%c©ycphªbÞ chÕt ë Venezuella. Mät trë thnh dÞch h¹i c phª ë Trinidad (Mü) vo nh÷ngn¨m50thÕkû20.Mät®ôccnhls©uh¹inghuyhiÓmchonghÒ trångcphªsuÊt60n¨mquanëSirilankag©ytænthÊtnghiªmträng20% n¨ngsuÊt. S©u hång h¹i b«ng Pectinophora gossypiella Sannd llois©u h¹icãkh¶n¨ngxuÊthiÖn,lanréngthnhdÞch.Hngn¨ms©uhångg©y tænthÊttrungb×nh1525%s¶nl−îngb«ngë Ên§é,AiCËp,g©ythiÖt h¹inghiªmträng,thÊtthun¨ngsuÊtnhÊtchonghÒtrångb«ngëTrung Quèc,LiªnX«còvonh÷ngn¨m19401950cñathÕkû20.S©uhångtrë thnhdÞchh¹ib«ngnguyhiÓmëBrazilg©ythÊtthu2530%n¨ngsuÊt b«ng. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 8
10. S©u®ôcth©n5v¹ch ChilosupressalyisWaluer ®−îccoils©u h¹ilóanguyhiÓmëNhËt,HnQuèc,§iLoan,TrungQuèctrongnhiÒu n¨mqua. S©u Gai Hispa arsuigera Olivier trë thnh dÞch h¹i g©y thÊt thu n¨ngsuÊtlóatõ2065%ëBangladesh,3965%ëÊn§étrongnhiÒu n¨mqua. S©ugai HispaarmigeraOlivier trëthnhdÞchg©ythÊtthun¨ng suÊtlóatõ2065%,ëBangladesh3965%ë Ên§étrongnhiÒun¨m qua. Bäc¸nhcøng BrontispalongissimaGestro ®trëthnhs©uh¹i nghiªmträngtrªnc©ydõaëJava(Indonexia..Mo.1965kho¶ng55.000 c©ydõabÞbäc¸nhcøngph¸ë3huyÖnthuécJavavon¨m1940.Vôbä c¸nhcøngcòngx¶yra뮶oSolomon1929. 2.2. T×nh h×nh g©y h¹i cña dÞch h¹i ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖpëViÖtNam. Nh÷ng n¨m tr−íc ®©y theo chñ tr−¬ng ph¸t triÓn c©y l−¬ng thùc, rau,mucñanhn−íc,chonªnchóngtamíitËptrungph¸thiÖn,chØ®¹o phßng chèngdÞchh¹itrªn c©ylóa®ÓgãpphÇnb¶o®¶m anninhl−¬ng thùcquècgia.Theob¸oc¸ocñaCôb¶ovÖthùcvËt,c¸cvôdÞchcñadÞch h¹itõn¨m1975®−îcliÖtkªgåm: 1977 1979DÞch rÇy n©u (N. lugens Stall) ® g©y thiÖt h¹itrªn 200.000halóaë®ångb»ngs«ngCöuLong. 19781980DÞchs©un¨n®g©ythiÖth¹i11.000halóaëc¸ctØnh miÒnTrung(B×nhTrÞThiªn,PhóKh¸nh ) 19841987DÞchs©u®ôcth©ng©yh¹i®¸ngkÓcholóaënhiÒutØnh miÒnB¾c,khu4cò.DiÖntÝchbÞh¹inÆngtrªn1triÖuha. 1986 1987 DÞch bä s¸t di xuÊt hiÖn, g©y h¹i nghiªm träng ë nhiÒuvïngtrånglóacñaThanhHo¸,NghÖAn,HTÜnh,métsèdiÖntÝch thÊtthun¨ngsuÊttrªn70%. 19901991DÞchs©ucuènl¸nhág©yh¹ilóatrªndiÖnréngëkh¾p c¸ctØnhtrånglóaën−ícta. 1992 1995 DÞch ®¹o «n ® g©y h¹i gÇn 300.000 ha ë kh¾p c¸c vïngtrånglóamiÒnB¾cViÖtNam. 1995 1997 DÞch chuét h¹i lóa b¾t ®Çu xuÊt hiÖn g©y h¹i m¹nh trongc¶n−íctõnh÷ngn¨m1990ën−íctac¸ctØnh§ångb»ngS«ngCöu Long:Chuéttrëthnhméttrong9nhãmdÞchh¹ichñyÕu,th−êngxuyªn g©yh¹itrªnlóa.Hngn¨mchuéth¹itrungb×nh150.000halóa. 19951997DÞchècb−¬ivngxuÊthiÖnvg©yh¹inghiªmträng v®¸ngkÓëvïngtrånglóacñac¶n−íc.TrëthnhdÞchh¹ikiÓmdÞch 1998vdÞchh¹inguyhiÓm2000.§ÆcbiÖtëvïngtrånglóasakh«ngchñ ®éng®iÒukhiÓn®−îcn−íc. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 9
11. TheothèngkªcñaCôcBVTVtrong5n¨mquatõ19992005cã9 nhãmdÞchh¹ichñyÕu(3nhãmloic«ntrïng,4nhãmloibÖnh,2nhãm loi®éngvËtkh¸c.th−êngxuyªng©yh¹i nÆngtrªnlóa.Ngoi9nhãm loidÞchtrªncßncã4loidÞchh¹i®−îcghinhËnh¹ilóatrªndiÖnréng lbäxÝtdi,bätrÜ,bÖnhlóacá,n¨m200lbäxÝtdibätrÜvbÖnhvng lïn. +XuthÕg©yh¹icñarÇyn©u,rÇyl−ngtr¾ngcãchiÒuh−ínggi¶m. +S©u®ôcth©nh¹ilóacãxuthÕg©yh¹it−¬ng®èiæn®Þnh,víidiÖn tÝchbÞh¹ihngn¨m270.000hac¸ctØnhtrånglóaëmiÒnB¾cbÞh¹inÆng h¬nmiÒnNam. +BÖnhkh«v»ncãxuthÕgi¶mg©yh¹i. +BÖnh®¹o«ncãdiÖntÝchbÞh¹it−¬ng®èicaohngn¨mdiÖntÝch lóabÞh¹itõ240.000260.000ha.N¨m2002diÖntÝchbÞh¹idodÞch®¹o «nt¨ngmétc¸ch®étngét. TheothèngkªcñaCôcBVTVsaungymiÒnB¾chontongi¶i phãng(1954)nh©tlsaungy®Êtn−ícthèngnhÊt(1975)nhiÒulo¹ic©y l©un¨mcãgi¸trÞkinhtÕcaonh−caosu,cphª,chÌ,håtiªu,c©y®iÒuv c¸clo¹irauqu¶ ®−îcph¸ttriÓnnhanhvÒdiÖntÝchchométkhèil−îng s¶nphÈm®¸ngkÓtrëthnhhngho¸xuÊtkhÈu,®¸pøngnhucÇutrong n−íc.Bªnc¹nh®ãnhiÒulo¹ic©yl©un¨m®angtáracãgi¸trÞvÒmÆtx héivc¶it¹om«itr−êng,hÖsinhth¸in«ngnghiÖp.Thêigianquachóng ta®®Èym¹nhc«ngt¸cph¸thiÖnnh÷ngvôdÞchh¹i,chØ®¹othùchiÖn c¸cbiÖnph¸pphßngchèngÞchh¹itrªnc©yl©un¨m®¹tkÕtqu¶tèt. ChØ®¹oviÖcph¸thiÖnkÞpthêidÞchh¹ivthùchiÖnbiÖnph¸p phßngchèngchóngtrªnc©y¨nqu¶,cam,quýt,nhn,thanhlong,xoi, s©uriªng,v¶iëc¸ct×nhphÝaNam,phÝaB¾c. ChØ®¹ophßngchèngdÞchh¹ibähungph¸ho¹imÝaëc¸ctØnh ThanhHo¸,T©yNinh ChØ ®¹o phßng chèng dÞch h¹i s©u bÖnh h¹i c©y Keo ë Tuyªn Quang,s©urãmh¹ith«ngëL¹ngS¬n,HTÜnhbäxÝth¹iquÕëc¸ctØnh trångquÕëphÝaB¾c. Ph¸thiÖnvphßngchèngdÞchbäc¸nhcøngh¹inândõaëc¸c tØnhNamTrungBé®Õnc¸ctØnhmiÒnNam.Riªngn¨m2002®chØ®¹o phßngchèngbäc¸nhcøngh¹idõaë26tØnh,thnhb¶ovÖh¬n4triÖuc©y dõakh«ngbÞbäc¸nhcøngh¹i. C©uhái«ntËp: C©u1.§ÞnhnghÜaDÞchh¹ic©ytrångn«ngnghiÖp,chovÝdô. C©u2.Tr×nhbyt×nhh×nhg©yh¹icñadÞchh¹ichÝnh(s©u,bÖnh)trªnc©y trångn«ngnghiÖp. C©u3.NªumétsèvÝdôvÒsùg©yh¹icñas©u,bÖnhchñyÕutrªnc©y trångn«ngnghiÖptrong10n¨mqua. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 10
12. Ch−¬ng2. BiÕn®éngsèl−îngcñadÞchh¹ivyÕutèsinh th¸i¶nhh−ëng 1.Kh¸iniÖmchung BiÕn®éngsèl−îngcñasinhvËtnãichung,dÞchh¹inãiriªngchÞu t¸c®éngcñaqu¸tr×nh®iÒuchØnhtùnhiªnhayqu¸tr×nhtù®iÒuchØnh. +Qu¸tr×nhdao®éngliªntôcvÒsèl−îngcñadÞchh¹itrongthiªn nhiªn,tronghÖsinhth¸in«ngnghiÖplkÕtqu¶t−¬ngt¸cgi÷ahaiqu¸ tr×nhBiÕn®æiv§iÒuchØnh(haybiÕnc¶iv®iÒuho). Qu¸ tr×nh biÕn ®æi x¶y ra do t¸c ®éng ngÉu nhiªncña c¸c yÕu tè giao®éngm«itr−êngchñyÕulyÕutèthêitiÕtvkhÝhËu.C¸cyÕutè biÕn®æicãthÓt¸c®éng¶nhh−ëng®Õnsèl−îng,chÊtl−îngcñac¸cc¸ thÓhayquÇnthÓdÞchh¹ib»ngc¸chtrùctiÕphaygi¸ntiÕpquasùtrao®æi tr¹ngth¸isinhlýcñac©ytrång(thøc¨ncñadÞchh¹i)quaho¹ttÝnhcña thiªn®Þch (mèiquanhÖgi÷adÞchh¹ivthiªn®Þch). Qu¸tr×nh®iÒuchØnh®−îpcthùchiÖndoc¸cyÕutènéit¹icñadÞch h¹i.Khicãt¸c®éngcãtÝnhchÊtlmgi¶mnh÷nggiao®éngngÉunhiªn cñasèl−îngmËt®é,quÇnthÓ®Ókh«ngv−îtquakháigiíih¹n®iÒuchØnh ho¹t®éngtheonguyªnt¾ccñamèiliªnhÖnghÞchphñ®Þnh. Vaitrßcñac¸cyÕutèbiÕn®æiv®iÒuchØnhcãthÓ®−îcgi¶ithÝch theos¬®åcñaViktorov1976. Thøc¨n QuanhÖtrongloi YÕutèthêitiÕt, Søcsinhs¶ntû MËt®équÈnthÓ khÝhËu lÖchÕtdic− Thiªn®Þch Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 11
13. S¬®åbiÕn®éngquÇnthÓcñac«ntrïng(TheoViktorov1976) T¸c®éngcñayÕutèbiÕn®æi,mangtÝnhmétchiÒu T¸c®éngcñayÕutè®iÒuchØnh,mangtÝnhthuËn,nghÞch C¬chÕ®iÒuchØnhsèl−îngdÞchh¹ilc«ntrïng®−îchiÓutheo mèiquanhÖcïngloi,mèiquanhÖkh¸cloi,mèiquanhÖquÇnx(sinh vËtquÇn).Trong®ãmèiquanhÖc¹nhtranhtrongloi®−îcxemlc¬chÕ ®iÒuchØnhsèl−îngcãtÇmquanträng®¸ngkÓ.HiÖnnay®cãnhiÒudÊu hiÖuchothÊy.Mäic¬chÕ®iÒuchØnhsèl−îngdÞchh¹ilc«ntrïng®Òu cãt¸cdôngtrongmétgiíih¹ndao®éngmËt®écñaquÇnthÓ.Mçic¬chÕ ®iÒuchØnh®−îc®Æctr−ngbëing−ìngtrªn,ng−ìngd−íivvïngt¸c®éng m¹nhnh−m«h×nht¸c®éngcñac¸cc¬chÕ®iÒuchØnhsèl−îngc«ntrïng (TheoViktorov1976cãsöa®æi). Sùh×nhthnhcñac¸cc¬chÕ®iÒuchØnhsèl−îngc«ntrïngcãliªn quanh÷uc¬víisùph¸ttriÓntiÕnho¸cñatõngloitronghÖsinhth¸ix¸c ®ÞnhtheoyªucÇu®èivíimøc®ésèl−îngvsù®iÒuchØnhcñasinhvËt nyhaysinhvËtkh¸c.§èivíimçiloi®ÒucãmËt®équÇnthÓtèi−ux¸c ®Þnh,mtrong®ãc¸cc¸thÓ®Òucã®ñc¸c®iÒukiÖnsèngthÝchhîpnhÊt. Méttrongnh÷ngph−¬ngph¸pth−êng®−îcsödông®Óph©ntÝch nguyªnnh©nbiÕn®éngsèl−îngcñadÞchh¹ilc«ntrïng®ãlph−¬ng ph¸phåiquytuyÕntÝnh®at¹p(hayhåiquy®at¹p)víiph−¬ngtr×nh Y=b o+b 1x1+b 2x2 +b 3x3+ b nxn. 뮩yxl®¹il−îngbiÕnthiªn®éclËpnh−c¸cyÕutèkhÝt−îng;bl h»ngsè.Ph−¬ngph¸pny®Óx¸clËpph−¬ngtr×nhdùb¸o.VÒmËt®équÇn thÓvíimétchØsè®obiÕnthiªn®éclËpcñayÕutèl−îngm−a,nhiÖt®é,Èm ®é . §ÓnghiªncøubiÕn®éngsèl−îngdÞchh¹ilc«ntrïngtrongc¸c thÕhÖkÕtiÕpnhaucãthÓ¸pdôngph−¬ngph¸p. LogN n+1=logN n+logFK n Kn=K 1+K 2+K 3+K 4+K 5+K 6. 뮩y:gi¸trÞkcñathÕhÖK n. TûlÖchÕttrongc¶thÕhÖ:Ftèc®ét¨ngtr−ëngcñaquÇnthÓ DÞchh¹ibaogåmc«ntrïng,bÖnh,cád¹i,chuétvsinhvËtg©y h¹ikh¸c,chÞut¸c®éngvphôthuécvosùbiÕn®æikhÝhËu,thêitiÕtmçi vïng sinh th¸i. Mét hay nhiÒu trong sè c¸c yÕu tè thêi tiÕt cã thÓ ¶nh h−ëngrârÖt®ÕnsùxuÊthiÖn,ph©nbè,biÕn®éngsèl−îngvnguyc¬ g©yh¹icñamçiloidÞchh¹i. C¸c kiÓu biÕn ®éng sè l−îng cña dÞch h¹i c©y trång ®ång ®Ò, chuÈn,nÉunhiªn,côm.§Ómiªut¶biÕn®éngsèl−îngcñaquÇnthÓmçi loidÞchh¹ing−êitath−êngdïngnh÷ngph−¬ngph¸p. +§−êngcongtængsècñasùbiÕn®éngsèl−îng Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 12
14. +ThiÕtlËpb¶ngsãng(LifeTable.vx¸c®ÞnhtûlÖthùctùnhiªn cñamçiloidÞchh¹ilc«ntrïnghay®éngvËtkh¸c. B»ngc¸cph−¬ngph¸px¸c®ÞnhbiÕn®éngsèl−îngcñadÞchh¹im chiara: +DÞchh¹ikh«ngcãýnghÜakinhtÕ +DÞchh¹ikh«ngth−êngxuyªn +DÞchh¹iquanhn¨m +DÞchh¹inghiªmträng(chñyÕu). 2.Nh÷ngyÕutèsinhth¸i¶nhh−ëng®ÕnbiÕn®éngsè l−îngc¸cdÞchh¹ic©ytrång. 2.1.Ph©nlo¹inh÷ngyÕutèsinhth¸i. NhãmyÕutèkhÝhËuthêitiÕt +NhiÖt®é + Èm®é +L−îngm−a +S−¬ng,m©ymï +Giãvsùbayh¬i +Tiaphãngx¹mÆttrêi. NhãmyÕutèh÷usinh +Thøc¨n +Thiªn®Þch Ho¹t®éngs¶nxuÊtcñaconng−êi 2.2.Vaitrßcñac¸cyÕutèsinhth¸i®ÕnbiÕn®éngsèl−îngcña dÞchh¹i. 2.2.1.VaitrßcñanhãmyÕutèkhÝhËuthêitiÕt NhiÒuvôdÞchcñac¸cloidÞchh¹i(s©ubÖnh )cãliªnquanchÆt chÏvíinh÷ngyÕutèkhÝhËuthêitiÕt®ÆcbiÖtlnhiÖt®é,Èm®é,m−a. Ch¼ngh¹nnh−nhiÖt®écaom−aÝt(®éÈmthÊp)cãthÓlmchos©u®ôc th©nthnhdÞch,ph¸ho¹inghiªmträng.L−îngm−alyÕutèquanträng lmt¨ngquÇnthÓs©ukeo,s©uc¾ngèch¹ilóa,bärÇuxanh®u«i®env s©uv»nh¹ilóa.HiÓubiÕtc¬b¶nvÒyÕutèkhÝhËu,thêitiÕtvmèiquan hÖcñachóngvíic©ytrång,dÞchh¹icãthÓgiópchóngta®ÒxuÊtbiÖn ph¸psödôngyÕutèkhÝhËu,thêitiÕt®iÒukhiÓndÞchh¹ic©ytrångng¨n ngõavphßngchèngdÞchh¹imétc¸chîplýmétc¸chhiÖuqu¶. NhiÖt®é: ëvïngnhiÖt®íi,cãnhiÖt®ékhÝhËutrungb×nhcaoh¬nvïngkhÝ hËuÊm,«n®íiv×gÇn®−êngxÝch®¹o. NhiÖt®é®Êtë c¸c n−ícnhiÖt ®íinãi chunggi¶mtheogiêtrong ngyvt¨ngtheogiêtrong®ªm.Th«ngth−êngnhiÖt®ékh«ngkhÝgi¶m theo®ébèch¬itrongtÇng®èil−uhoÆc®écao10kmthÊpnhÊtcñakhÝ quyÓn.NãichungnhiÖt®égi¶m1 octrong100m.Tuynhiªncãtr−ênghîp Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 13
15. nhiÖt®ékh«ngkhÝt¨ngtheo®ébèch¬ing−êitagäilsùnghÞchchuyÓn thÝchhîpchosùkh«h¹n. Trongngykh«ngkhÝtrªnmÆt®ÊtcãnhiÖt®écaoh¬nh¬nkh«ng khÝtrªnmÆtn−íc;T×nhtr¹ngnylng−îcl¹ivobuæi®ªm. Métsèph¶nøngcãýnghÜacñadÞchh¹i®èivíinhiÖt®é. +Nãichungc«ntrïngcãph¶nøngnghØ®«ngkhinhiÖt®éxuèng thÊp,quahÌkhinhiÖt®ét¨ngcao.C«ntrïngcãph¶nøngvíitiÕttrêiÊm ¸pvonh÷ngngyxu©n®Çutiªnch¼ngh¹n:Sùsinhtr−ëng,ph¸ttriÓncña rÖp,muçicãliªnquanchÆtchÏvíinhiÖt®ét¨ngdÇnvomïaxu©n.Víi nhiÖt®écaoh¬nvongyhÌ®Çutiªnth«ngquasùthay®æitûlÖsinhs¶n, tûlÖchÕtdothiªn®Þchcñachóngcãkh¶n¨ngkiÒmchÕchóng. QuanghiªncøunguånchotathÊyr»ngs©u®ôcth©n2chÊmh¹i lóacãmèiquanhÖchÆtchÏvíinhiÖt®é,Èm®évl−îngm−a.TûlÖnân hÐovb«ngb¹ccãph¶nøng©mvíinhiÖt®é,l−îngm−athÊpph¶nøng d−¬ngvíinhiÖt®écao. ëPilippines,trongmétsènghiªncøuvÒmèiquanhÖcñanhiÖt®é, ®éÈm®ÕnbiÕn®éngmËt®équÇnthÓrÇyh¹il¸(RÇyxanh®u«i®en,rÇy tr¾ngnhá )vrÇyh¹ith©nlóa(RÇyn©u,rÇyl−ngtr¾ng )®chØrâmËt ®écñarÇyt¨ngkhinhiÖt®étrungb×nht¨ng. +NhiÖt®é¶nhh−ëng®Õnsùph©nbècñac¸cloichuéth¹ic©y trångnhiÖt®é¶nhh−ëng®ÕncÊutróccñahangchuét.ëmiÒnb¾cn−ícta docãmïa®«nggi¸l¹nhchonªnhang,tæcñanhiÒuloichuétcãcÊut¹o thay ®æi cã ®−êng hÇm phøc t¹p h¬n chia ra phßng ë, phßng lm tæ, phßngnu«icon CßnmïahÌhangcãcÊut¹o®¬ngi¶n.NhiÖt®ém«i tr−êngcaohaythÊph¬nnhiÖt®écùcthuËnsinhs¶ncñachuétgi¶m®i métc¸chrârÖt.ëmiÒnb¾cViÖtNamvÒmïa®«ngnhiÒulo¹ichuéth¹i gi¶mc−êng®ésinhs¶n. +BÖnhkh«v¨nh¹ilóacãxutÝnhxuÊthiÖnvg©ydÞchtrong®iÒu kiÖnnhiÖt®évÈm®écao.TrongkhibÖnhb¹cl¸ph¸ttriÓnthÝchhîpë nhiÖt®é2527 Oc.ThêigiancÇnchonÊm®¹i«nh¹ilóax©mnhËpvotÕ bovËtchñthay®æikh¸cnhaud−íi¶nhh−ëngcñanhiÖt®é(tÕbovËt chñbÞx©mnhËpsau10giêënhiÖt®é32 Oc;8hënhiÖt®é28 ocv6hë nhiÖt®é24 oc L−îngm−avÈm®é. +M−anhiÒuxuÊthiÖnsímtrongn¨m®−îcx¸cnhËnnh−métyÕu tèg©ythnhdÞchcñas©uv»nh¹ilóasau®ã®éÈmgi¶mthÊpsÏlm¶nh h−ëng®ÕnmËt®équÇnthÓs©uv»ngi¶m. ëNhËtB¶n,dÞchcñas©uc¾ngèch¹ilóacãmèiquanhÖchÆtchÏ víil−îngm−atrungb×nhtrongth¸ngth¸ng2vth¸ng3hngn¨m. ë ViÖt Nam 2 loi s©u ®ôc th©n lóa cã tËp tÝnh ng−îc nhau víi l−îngm−a.S©u®ôcth©n5v¹ch®Çul©uxuÊthiÖnvg©ydÞchvomïa m−a,trongkhis©u®ôcth©nhaichÊmho¹t®éngm¹nhvomïakh«. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 14
16. ëÊ n§él−îngm−aÝt,thÊpvomïam−atrongn¨msÏthÝchhîp cho s©u ®ôc th©n xuÊt hiÖn ph¸t sinh thnh dÞch.Sè ngy cã m−a trong th¸ngvogiai®o¹ns©unontuæi2cñarÇyn©u (NLugens) cãquanhÖ ®Õnsøcsèng,søcsinhs¶ncñatr−ëngthnhløany. Vô dÞch cña ch©u chÊu ®n (Locusta. còng cã quan hÖ chÆt víi l−îng m−a v ®é Èm kh«ng khÝ, lm ¶nh h−ëng ®Õn tËp tÝnh di c− cña ch©uchÊtcòngnh−kh¶n¨ngsinhs¶ncñachóng. *§éÈmcã¶nhh−ënglín®Õnsùph©nbècñachuéth¹ic©ytrång. Trongmïalò, lôt chuét®ångdi chuyÓn thnh®nlªn gß cao ch©n®ª, hoÆcvoc¸clngquanhkhuruéngtrång.Trongkhivomïakh«chóng cãthÓ®ohanglmtængaytrªnbêruénghoÆcbªntrongruénglóa. Giã. Khikh«ngkhÝdichuyÓnv×sùthay®æi¸plùckhÝquyÓngi÷ahai vïngsinhth¸i,giãsÏ®−îct¹othnh.Kh«ngkhÝbÒmÆtchuyÓntõbiÓn vo®ÊtliÒng©yragiãbiÓn (seabreeze. §ªm ®Êt m¸t nhanh h¬n n−íc, thêi gian ny kh«ng khÝ bÒ mÆt chuyÓntõ®ÊtliÒnrabiÓnt¹oragiã®Êt (Landbreeze YÕutègiãlmcho®iÒukiÖnnhiÖt®é,Èm®éæn®Þnhtrongmét ®¬nvÞdiÖntÝchnhÊt®Þnh. Giãlt¸cnh©nph¸tt¸nchñyÕuh¹tcád¹ivbitönÊmbÖnhtõ ruéng nysangruéngkh¸c. Giã còngl yÕutèt¹o ®iÒukiÖncho ch©u chÊu,gi¸n,bärÇy,rÖp,bätrÜmëréngkhuvùcph©nbèdichuyÓntõkhu vùcsinhth¸iny,lnhthæn−ícnysangkhuvùcsinhth¸i,lnhthæn−íc kh¸c. 2.2.2.VaitrßcñanhßmyÕutèh÷usinh. Thøc¨n. +ThùcvËtvc©ytrånglthøc¨nchñyÕucñac¸cloidÞchh¹i. HÇuhÕtc¸cbéphËncñac©ynh−th©nl¸mÇmh¹tqu¶rÔ®Òulthøc¨n cñachóng. +Chuéth¹ingoi¨nthùcvËt,c©ytrångchóngcßn¨nc¶®éngvËt nh−c«ntrïng,chim,thónhá.TuútheothnhphÇncñathøc¨nmng−êi tachiachuéth¹irac¸cnhãm:Nhãmchuét¨nthùcvËt,nhãmchuét¨n h¹t,nhãmchuét¨nt¹p.KhikiÕm¨n,métsèloichuétcßn®emthøc¨n vÒdùtr÷trongtæ(chñyÕuc¸cloichuétsèngëvïng«n®íivhn®íi. ChÊtl−îngvsèl−îngthøc¨n,hml−îngn−íctrongthøc¨ncãýnghÜa quanträng®Õnho¹t®éngsèngcñachuét,tíisøcgiat¨ngquÇnthÓchuét ëmçivïngsinhth¸i). +Trªnc¬sënghiªncøudÞchh¹ilbÖnhkh«ngtruyÒnnhiÔmv nguyªnnh©ng©yrabÖnhchóngtathÊyrâmèiquanhÖgi÷ac©ytrång, bÖnhh¹ivyÕutèm«itr−êng.Bªnhkh«ngtruyÒnnhiÔmlmc©ysuyyÕu søcchèngbÖnhbÞgi¶msótt¹o®iÒukiÖnchobÖnhtruyÒnnhiÔmph¸h¹i. MétsèbÖnhkh«ngtruyÒnnhiÔmlmthay®æic¸cho¹t®éngsinhlý,trao ®æichÊtcñac©y,métsès¶nphÈmtiÕtrangoit¹om«itr−êngthuËnlîi Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 15
17. bÖnh truyÒn nhiÔm g©y h¹i. BÖnh truyÒn nhiÔm (dÞch h¹i l bÖnh) ph¸t sinhlkÕtqu¶cñaqu¸tr×nht¸c®éngphøct¹pgi÷ac©ytrång(kýchñ)vi sinhvËtg©ybÖnhv®iÒukiÖnngo¹ic¶nhchonªnc©ytrångvgiai®o¹n cñac©ytrångc¶bÖnhthuËnlîisÏt¹o®iÒukiÖnchobÖnhh¹ixuÊthiÖn, l©ylanvtrëthnhdÞchkhi®iÒukiÖnm«itr−êngngo¹ic¶nhthuËnlîi. ThiÕuméttrongba®iÒukiÖnc¬b¶nnãitrªnbÖnhkh«ngthÓph¸tsinhv c©ytrångkh«ngthÓbÞbÖnh®−îc. BÖnhph¸tsinh,ph¸ttriÓnhnglo¹ts¶yramétc¸chnhanhchãng tËptrungtrongmétthêigiantrªnmétph¹mvikh«nggianréngvg©y t¸ch¹inghiªmträngchos¶nxuÊtc©ytr«ngn«ngnghiÖptagäildÞch bÖnhc©y.Quym«cñadÞchbÖnhc©ycãthÓhÑphayrénggäildÞchbÖnh côcbé,vdÞchbÖnhtonbé. Thiªn®Þch. +Trongqu¸tr×nh®iÒuchØnhc¸cquÇnthÓsinhvËtth−êngbiÓuhiÖn tÝnhchÊtkh¸cbiÖttrongc¸cbËcdinhd−ìngch¼ngh¹nsèl−îngcñac¸c quÇnthÓsinhvËttùd−ìng,¨nthÞt(b¾tmåi),kýsinhvsinhvËtph©ngi¶i bÞgiíih¹nbëinguåndùtr÷,t−¬ngtùnh−yÕutè®iÒuchØnhphôthuécvo mËt®énªnc¸c®¹idiÖncñanhãmnynhÊtthiÕtcãsùc¹nhtranhtheo Philip chia quan hÖ c¹nh tranh thnh c¸c d¹ng: C¹nh tranh ch−a hon chØnh,c¹nhtranhhonchØnh,siªuc¹nhtranh. +NgoiquanhÖkýsinh,b¾tmåi¨nthÞt,quanhÖc¹nhtranhtrong c¸cquÇnxsinhvËtcßntånt¹ilo¹iquanhÖkh¸clhésinhvcéngsinh. +MçiloisinhvËtgi÷métvÞtrÝnhÊt®ÞnhtronghÖsinhth¸i,trë thnh c¸c m¾t xÝch cña d©y truyÒn dinh d−ìng hoÆc m¹ng l−íi sinh d−ìng. MèiquanhÖgi÷achóngtu©n theoquy luËth×nh th¸psèl−îng, quyluËttù®iÒuchØnh 2.2.3.Vaitrßcñaho¹t®éngs¶nxuÊtcñaconng−êi. Ho¹t®éngs¶nxuÊtcñaconng−êicã¶nhh−ëngtolín®Õnc¸c loidÞchh¹i.Nãlmthay®æithnhphÇnvmËt®écñadÞchh¹i,lmcho métsèloicãthÓbÞtiªudiÖt,gi¶m®¸ngkÓsèl−îng,cãthÓdichuyÓn ®Õnruéngkh¸c,hÖsinhth¸in«ngnghiÖpkh¸c®Óc−tróph¸ttriÓnvtån t¹i. Ho¹t®éngsèngcñaconng−êicßnt¹o®iÒukiÖnchosinhvËtl¹cã ®iÒukiÖntånt¹ithnhloimíiråitrëthnhdÞchh¹inghiªmträngcho s¶nxuÊtn«ngnghiÖp. Ho¹t ®éngsèngcña conng−êi®trë thnhyÕu tè sinhth¸iv« cïng quan träng cã ¶nh h−ëng râ rÖt ®Õn m«i tr−ëng tù nhiªn Ho¹t ®éngsèngcñaconng−êi®lmchothiªnnhiªnthay®æiv®huûho¹i nhiÒu mèi quan hÖ t−¬ng hç c©n b»ng ®−îc h×nh thnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö cña sinh giíi. Con ng−êi gieo trång c¸c lo¹i c©y míi th©mcanht¨ngn¨ngsuÊtb»nghnglo¹tbiÖnph¸pkü thuËtt¹o nguån thøc¨nchodÞchh¹itrënªnphongphó,d−thõa,lmgi¶m®ad¹ngsinh häcvt¹o®iÒukiÖnsèngthuËnlîichonhiÒulo¹idÞchh¹i. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 16
18. C©uhái«nt©p: C©u1.tr×nhbykh¸iniÖmc¬b¶nvÒbiÕn®éngsèl−îngcñas©u,bÖnhh¹i chÝnhtrªnc©ytrångn«ngnghiÖp. C©u2.Tr×nhbyng¾ngännh÷ngyÕutèsinhth¸i¶nhh−ëng®ÕnbiÕn ®éngsèl−îngcñadÞchh¹itrªnc©ytrång? C©u3.Tr×nhby¶nhh−ëngcñayÕutèv«sinh(nhiÖt®é,Èm®é,giã, m−a )®ÕnbiÕn®éngsèl−îngcñas©u,bÖnhh¹ichÝnhtrªnc©ytrång n«ngnghiÖp. C©u4.Tr×nhby¶nhh−ëngcñayÕutèh÷usinh(thøc¨n,thiªn®Þch ) ®ÕnbiÕn®éngsèl−îngcñas©u,bÖnhh¹ichÝnhtrªnc©ytrångn«ng nghiÖp. C©u5.Tr×nhby¶nhh−ëngcñayÕutèho¹t®éngcñaconng−êi(trong qu¸tr×nhs¶nxuÊt,chÕbiÕnvth−¬ngm¹i )®ÕnbiÕn®éngsèl−îngcña s©u,bÖnhh¹ichÝnhtrªnc©ytrångn«ngnghiÖp. C©u6.NªuýnghÜanghiªncøunh÷ngyÕutèsinhth¸i¶nhh−ëng®ÕnbiÕn ®éngsèl−îngcñas©u,bÖnhh¹ichÝnhtrªnc©ytrångn«ngnghiÖp,chovÝ dô. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 17
19. Ch−¬ng3. Ph−¬ngph¸p®iÒutrabiÕn®éngc¸cvôdÞchë ViÖtNam 1. Ph−¬ngph¸p®iÒutrangoi®ångruéng 1.1.Ph−¬ngph¸p®iÒutratrùctiÕps©uh¹i 1.1.1. §iÒutrasèl−îngs©utrong®Êt : ViÖc®iÒutra®Ón¾m®−îcsèl−îngs©utrong®ÊtlmétviÖclm rÊtquanträngtrongc«ngt¸cdùtÝnhdùb¸os©uh¹ic©ytrång.C«ngt¸c nybaogåmnh÷ngc«ngviÖcchÝnhsau®©y:LÊymÉu,sng®Êtläcs©u. Tuútheo®èit−îngdùtÝnh,tuútheomËt®és©utrong®ÊtmdiÖn tÝch,®és©ucña®iÓmlÊymÉucãkh¸cnhau. a/ Ph−¬ngph¸p®o®ÊtlÊymÉu Trªnc¬së®és©ucña®Êt®ÓlÊymÉu,ng−êitachiamÉus©uh¹i trong®Êtlm3lo¹i: +Lo¹imÉuc¹n:®−îclÊyë®és©utõ0 4565 cm. C¸c biÖt cã tr−ênghîpph¶i®os©utíi2m.Lo¹imÉunyth−êng¸pdôngvíimôc ®Ýchnghiªncøu,thÝnghiÖm®Óph¸thiÖnc¸cloi®is©uxuèng®Êt®Óqua ®«ng. VÒkÝchth−ícdiÖntÝch®ÊtlÊymÉucòngthay®æituútheosùph©n bècñalois©uh¹itrong®Êt.Tr−ênghîps©uph©nbè®Òu,th×diÖntÝch ®iÓmlÊymÉu20x20cm(1/25m 2),hoÆc25x25cm(1/16m 2).Th«ng th−êng,diÖntÝch®iÓmlÊymÉul50x50cm(1/4m 2).CòngcãthÓlÊy mÉu®Êtgi÷a2luèngc©ytheoh×nhch÷nhËt(40x60cm).Ngoira,tuú theophaph¸tdôccñas©u,mquyÕt®ÞnhdiÖntÝch®ÊtlÊymÉu.NÕus©u ®angëgiai®o¹ntÜnh(trønghoÆcnhéng),diÖntÝch®iÓmlÊymÉucãthÓ chØ cÇn 1/16 m 2. NÕu s©u®ang ë giai ®o¹n ®éng (s©u non hoÆc tr−ëng thnh),th×kÝchth−ícmÉuph¶ilính¬n. Ph©nbèc¸c®iÓmlÊymÉu®Êt®Ó®iÒutracÇn®−îcx¸c®Þnhmét c¸ch kh¸ch quan, ngÉu nhiªn. MÉu cã thÓ ph©n bè theo kiÓu bn cê, ®−êngchÐogãc,theo®−êngzigzag,theoh×nhr¾nbß,theotuyÕn®−êng®i hoÆctheothêigian. Trong qu¸ tr×nh lÊy mÉu, nÕu ë vÞ trÝ no ®ã, thÊy s©u tËp trung t−¬ng®èinhiÒu,cÇnt¨ngsèl−îngmÉulªn®Óx¸c®ÞnhkÝchth−ícæs©u. NÕu®iÒutrasèl−îngs©utrong®Êtnh»mmôc®ÝchtiÕnhnhbiÖnph¸p Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 18
20. tiªudiÖtth×t¹ic¸c®iÓmph¸thiÖncãnhiÒus©u,cÇn®−îc®¸nhdÊu®Ó nhí. §èivíic¸clois©u®athùc,chóngtakh«ngchØ®iÒutrasèl−îng s©u®ångruéng,mcßnph¶i®iÒutratrªnc¸c®¸m®Êthoang,bêruéng. Sèl−îngmÉus©utrªnmét®¸m®ÊtnhiÒuhayÝtphôthuécvotÝnhchÊt, môc®Ých,®èit−îngtheodâivkÝchth−íc®¸m®Êtchóngta®iÒutra.VÝ dô,®Óx¸c®ÞnhsùdichuyÓncñas©utrong®Êt,x¸c®Þnh®ÆctÝnhcñas©u hoÆcx¸c®Þnhsès©uchÕttrong®Êtdot¸c®éngcñayÕutèngo¹ic¶nh,th× sèl−îngmÉus©ucÇnthu®−îcph¶i®ñchotõng®¹idiÖn.Sèc¸thÓcÇn thuthËpchomçi®¹idiÖnÝtnhÊtl30c¸thÓ.Nh−ngnÕumôc®Ých®iÒu tral®Óphôcvôc«ngt¸cdùtÝnhdùb¸osèl−îngcòngnh−sùph¸ttriÓn cñamétlois©uh¹i,th×sèl−îngc¸thÓcÇnthuthËpÝtnhÊtl50c¸thÓ víic¸ctuæikh¸cnhau.Nh−vËy,nÕusèmÉutrªnmétruéngÝtth×ph¶i t¨ngsè®iÓm®iÒutralªn. §èivíic¸clois©uph©nbè®Òutrong®Êt,sè®iÓmlÊymÉucãthÓ Ýth¬nsovíisè®iÓmlÊymÉucñac¸clois©uph©nbèkh«ng®Òu. §Óx¸c®ÞnhmËt®és©utrong®Êt,sèl−îngmÉucÇn®iÒutraph¶i trªn5mÉu.C¸c®iÓmlÊymÉuph¶i®−îcph©nbè®Òu. §èivíic¸cvïngtrångraumu,sèl−îngmÉuth−ênglÊy®Ó®iÒu tranh−sau: - C¸nh®ångcãdiÖntÝch<10ha–®iÒutra8mÉuvíidiÖntÝch mçi®iÓml50x50cm. - C¸nh®ångcãdiÖntÝchtõ11–50ha–®iÒutra12mÉu. - C¸nh®ångcãdiÖntÝchtõ51–100ha–®iÒutra16mÉu. - C¸nh®ånglính¬n100ha,th×cøthªm100ha,®iÒutrathªm4 mÉu. §Ótheodâitæch©uchÊu,s©unons©ux¸mtrªn®ångruéng(kÓc¶ ®Êthoang),cø1ha®iÒutra4®iÓm,mçi®iÓmlÊy25x25cm. 1.1.2. §iÒutrasèl−îngs©utrªnmÆt®Êt : §iÒutrasèl−îngs©utrªn mÆt®ÊtcÇn®−îc tiÕnhnhtrongsuèt thêigianho¹t®éngcñas©u.ViÖc®iÒutratheodâinygiópchóngtax¸c ®Þnh®−îcsèl−îngs©utrªnmét®¬nvÞdiÖntÝch,ph¸thiÖnsùdichuyÓn, møc®éphæbiÕn,giai®o¹nph¸tdôccñas©u C«ngviÖc®iÒutranyth−êng®−îctiÕnhnhtrªnnh÷ngvïng®Êt trènghoÆccãrÊtÝtc©y.DiÖntÝchmçi®iÓmlÊymÉul25x25cmhoÆc 100x100cm.CòngcãthÓlÊymÉuvíikÝchth−íc40x100cm.ChiÒu réngcña®iÓmlÊymÉuphôthuécvo®éréngcñaluèngc©y.KÝchth−íc cña®iÓmlÊymÉucßnphôthuécvosùph©nbècñas©uvtr¹ngth¸iho¹t ®éngcñas©u.NÕus©uph©nbè®Òu,sèl−îngs©unhiÒuth×kÝchth−ícchØ cÇnnhá.Ng−îcl¹i,nÕus©uph©nbèkh«ng®Òuvth−a,th×kÝchth−íc mÉucÇnlính¬n. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 19
21. Møc®éphæbiÕncñas©u(kýhiÖuA%)®−îctÝnhtheoc«ngthøcsau: Tængsè®iÓmcãs©u A(%)=x100 Tængsè®iÓm®iÒutra VÝdô:§iÒutratrªnc¸nh®ångX12®iÓm,sè®iÓmthu®−îcs©ul 9.VËymøc®éphæbiÕncñalois©uh¹it−¬ngøngtrªnc¸nh®ångXl: 9 A(%)=x100=75% 12 Sèl−îng®iÓm®iÒutrat−¬ngtùnh−®iÒutrasèl−îngs©utrong®Êt. 1.1.3. §iÒutrasèl−îngs©utrªntnd−c©ytrång : TrongthùctÕ®ångruéng,cãmétsèlois©uh¹itånt¹ingyc¶ trongtnd− c©ytrång vogiai®o¹nngïnghØ.VÝdô,s©u®ôcth©n lóa b−ím2chÊm,s©u®ôcth©nng«,s©u®ôcth©n®Ëu®ç.Saukhithuho¹ch, chóngvÉntånt¹itrongtnd−.DovËy,chóngtacÇnph¶i®iÒutra®Óx¸c ®Þnhsèl−îng.Ph−¬ngph¸plÊymÉu,x¸c®Þnhsè®iÓm®iÒutra,diÖntÝch mçi®iÓm®iÒutra®−îcthùchiÖnt−¬ngtùnh−ph−¬ngph¸p®iÒutrasè l−îngs©uc−trótrong®Êt. Môc ®Ých cña ph−¬ng ph¸p ny l ®Ó x¸c ®Þnh sè l−îng s©u qua ®«ng,quahÌtrongtnd−c©ytrång.Tõ®ã,cãthÓdùtÝnhsèl−îngvthêi gians©usÏph¸tsinhtrongløatíi. §èivíis©u®ôcth©nlóa2chÊm,c¸c®iÓmlÊymÉuph¶i®−îcph©n bè®Òu.KÝchth−ícmçi®iÓm®iÒutraÝtnhÊtl50x50cm. §èi víi s©u®ôcth©n ng«, cãthÓ®iÒu tra theo sèc©y. Mçi ®iÓm ®iÒutraÝtnhÊt10c©y. 1.1.4. §iÒutrasèl−îngs©utrªnc©ytrång®angsinhtr−ëng : §©ylmétph−¬ngph¸pdùtÝnhtrùctiÕptrªnc©ytrång®angsinh tr−ëngtrongmétthêigianng¾n.PhÇnlínc¸clois©uh¹ic©ytrångsinh sèngtrùctiÕptrªnbÒmÆtc©ytrång,trongth©nc©y,trongtæl¸,d−íibiÓu b×hoÆc trongqu¶.Tuútheo tËptÝnhho¹t®éng cñachóngtrªnc©y, m chóngtacãthÓchialm2nhãm: +Nhãmc«ntrïngho¹t®éngnhanhnhÑn(ch©uchÊu,coco,bä rÇy,tr−ëngthnhbéc¸nhv¶y,tr−ëngthnhbéc¸nhcøng ):®èivíi nhãms©uh¹iny,ph−¬ngph¸p®iÒutratètnhÊtldïngvîtthub¾t. +Nhãmc«ntrïngho¹t®éngchËmch¹p(s©unonbéc¸nhv¶y,s©u nonbéc¸nhnöa,s©unonbéc¸nht¬),chóngtacãthÓ®iÒutraquans¸t b»ngm¾t,®ÕmtrùctiÕptrªnc©y,trªnl¸,hoÆcthumÉuvÒnhråi®Õmsau ®èivíinh÷nglois©uh¹icãkÝchth−ícrÊtnhábÐ(bätrÜ,rÖp,nhÖnh¹i). Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 20
22. Vîtc«ntrïng®−îcdïng®Ó®iÒutrathnhphÇntheo®Þnhkú,®iÒu trasèl−îngc«ntrïngcãh¹ivcãÝch,®iÒutrasùph©nbècñas©utrªn c¸nh®ång.Sèvîttrªnmçi®iÓm®iÒutrathèngnhÊtl20vît/®iÓm.Mçi ®¹idiÖn®iÒutraÝtnhÊtl100vît.CòngcãthÓx¸c®Þnh®iÓm®iÒutra theotuyÕn®−êng®i,theothêigianhoÆctheosèb−íc®i.Trªnc¬sësè l−îngc«ntrïng®iÒutra®−îccãÝchhaycãh¹i®ÓdùtÝnhkh¶n¨ng®iÒu hosèl−îngs©uh¹ib»ngc¸cloic«ntrïngcãÝch. §èivíinhãmc«ntrïngho¹t®éngchËmch¹p(kh«ngcãkh¶n¨ng bay,nh¶y),chóngtacãthÓ®iÒutratrùctiÕptrªnc©y. Chänc¸nh®ång®¹idiÖnchotõnggièngc©ytrång,thêivô,ch©n ®Êt. Mçi ®¹i diÖn ®iÒu tra 10 – 15 ®iÓm. C¸c ®iÓm ®iÒu tra ph¶i ngÉu nhiªnvph©nbè®Òu.KÝchth−ícmçi®iÓm®iÒutraphôthuécvoloi s©uh¹i(1m 2/®iÓmhoÆc510c©y/®iÓm). MËt®és©u®−îctÝnhtheoc«ngthøc: Tængsès©u®iÒutra MËt®és©u(con/m 2)= TængdiÖntÝch®iÒutra(m 2) Trªnc¬së®ã,chóngtacãthÓtÝnh®−îcsèl−îngs©ucãtrªn®ång ruéngchotõnglo¹ic©ytrång. §èi víinh÷nglois©uh¹i cãkÝch th−ícnhábÐ(rÖp,nhÖn, ), chóngtakh«ngthÓ®ÕmtrùctiÕpsèl−îngc¸thÓ®iÒutra.DovËy,®ÓtÝnh møc®ég©yh¹icñanh÷nglois©uh¹iny,ng−êita¸pdôngph−¬ngph¸p ph©ncÊph¹inh−sau: CÊp0:Kh«ngcãrÖp,nhÖn CÊp1:(NhÑ),tõng®¸m rÖp,nhÖnb¸mlÎ tÎ(<25%diÖntÝchbÒ mÆt) CÊp2:(Trungb×nh),2550%diÖntÝchbÒmÆtbÞrÖp,nhÖn. CÊp3:(NÆng),trªn50%diÖntÝchbÒmÆtbÞrÖp,nhÖn. ChØ tiªu: Tû lÖ c©y bÞ h¹i (%), chØ sè h¹i (%) gièng nh− ph−¬ng ph¸ptÝnhtûlÖbÖnhvchisèbÖnh. §èivíic©y¨nqu¶,c©yc«ngnghiÖpl©un¨m,®iÒutratheoph−¬ng ph¸p5®iÓmchÐogãc.Mçi®iÓm®iÒutra1c©y,mçic©y®iÒutra4h−íng ëtÇngl¸gi÷a,mçih−íng®iÒutra1m 2diÖntÝcht¸nl¸nÕuls©u¨nl¸,3 cnhnÕuls©uh¹icnhhoÆcngän. 1.1.5. §iÒutrasèl−îngv®¸nhgi¸t¸ch¹icñachuéttrªn®ångruéng Chuétlloi®éngvËtgËmnhÊm,g©ychoc©ytrångnhiÒuthiÖth¹i kh¸cnhau.Chóng¨nc¸cbéphËntrªnmÆt®Êt,lmchÕtc©yhoÆclmcho c©yph¸ttriÓnchËm,¶nhh−ëng®Õnn¨ngsuÊtcuèicïng.Chuét®obíi ®Êt®Ó¨nc¸ch¹tgièng,cñgièngmíigieotrång;hoÆc¨nvác©y,¨nqu¶. ViÖc®iÒutra®¸nhgi¸thiÖth¹idochuétth−êng®−îctiÕnhnhtr−íckhi thuho¹ch.Ph−¬ngph¸p®iÒutrachuéth¹i®−îctiÕnhnhnh−sau:Trªn mçi®iÓnh×nhvÒgièngc©ytrång,ch©n®Êt,ng−êitalÊy1ha,®Õmsètæ Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 21
23. chuétcãtrªndiÖntÝch®ã.C¨ncøvodiÖntÝchmmçitæchuét®ph¸ h¹i®ÓtÝnhtûlÖ%diÖntÝchc©ytrångbÞchuétph¸h¹i. Ph−¬ngph¸ptÝnhthiÖth¹idochuétg©yrab»ngc¸chlÊymÉuso s¸nhn¨ngsuÊtgi÷ac¸cc©ybÞchuétph¸víic¸cc©ykh«ngcãtriÖuchøng chuétg©yh¹i.Tõ®ãcãthÓtÝnh®−îcs¶nl−îngbÞgi¶mdochuétg©yra. 1.2. §iÒutrasèl−îngs©utrongkh«nggianb»ngsödôngbÉyb¶ a/ Ph−¬ngph¸psödôngbÉy¸nhs¸ng Dohnhvicñac«ntrïngmçiloimétkh¸c,cãnh÷ngloicãxu tÝnhd−¬ngvíi¸nhs¸ng,cãnh÷ngloicãxutÝnhd−¬ngvíimïivÞ,cã nh÷ngloibÞhÊpdÉnbëimus¾c,l¹icãnh÷ngloichØcãchÊtdÉndô sinhhäcmíithuhót®−îcchóng.C¨ncøvonh÷ngb¶nn¨ngs½ncã®ã cñac«ntrïng,chóngtax©ydùngnh÷ngbiÖnph¸pthub¾t®¹thiÖuqu¶ caonhÊt. §èivíinh÷ngloic«ntrïngthuéchängis¸ng(Pyralidae.,ngi ®Ìn (Arctidae.,bä rÇy (Delphacidae. vmét sèloi c«ntrïng thuéchä ngi®ªm(Noctuidae.cãxutÝnh¸nhs¸ngm¹nh,th×ph−¬ngph¸p®iÒutra sèl−îngcñachóngtrongkh«nggiantètnhÊtldïngbÉy¸nhs¸ng,nãi c¸chkh¸clsödôngbÉy®Ìn. §èivíibÉy®Ìn,nguåns¸ng®Óthub¾tc«ntrïngtètnhÊtlbãng ®Ìn ®iÖn (200300W). Trong tr−êng hîp kh«ng cã ®iÖn ë mét sè vïng n«ngth«n,cãthÓdïng®Ìnm¨ngs«nghoÆc®ÌnbothaythÕ.Trongmét sè tr−êng hîp, víi môc ®Ých nghiªn cøu hoÆc môc ®Ých ®Ó phßng trõ, ng−êitacãthÓdïngbãng®Ìnthuûng©ncao¸phoÆcc¸clo¹i®Ìnvíi¸nh s¸ngkh¸cnhau®Óthub¾tc«ntrïng. CÊut¹obÉy®Ìn +Bãng®Ìnlmnguåns¸ng +Chao®Ình×nhnãn,lmb»ng kimlo¹idÎo(t«nhoÆc s¾tt©y), ®−êng kÝnhkho¶ng80–90cm.MÆttrongs¬ntr¾ng.Môc®Ých,chem−a®Ób¶o vÖbãng®Ìnvph¶nx¹¸nhs¸ng. +KhungkÝnhch¾n–h×nhtrô(50x50cm),c㮸yl2®−êngtrßn®ång t©m.§−êngtrßntrongcãb¸nkÝnh=10cm;®−êngtrßnngoicãb¸nkÝnh =25cm.KhungkÝnhch¾n®−îcthiÕtkÕvíi34tÊmch¾nb»ngtÊmkÝnh hoÆcmica,kÝchth−ícmçitÊml50x15cm. + PhÔu høng – ®−îc g¾n ngay d−íi khung kÝnh ch¾n. §−êng kÝnh cña miÖngphÔul50cm.§¸yphÔucã®−êngkÝnh=5cm(võab»ngmiÖnglä ®éc PhÔuhøngcãthÓlmb»ngt«nhoÆcs¾tt©y. + Hép chøa v b¶o vÖ lä ®éc – ®−îc g¾n d−íi phÔu høng, ®−êng kÝnh kho¶ng15–20cm,h×nhtrôhoÆch×nhvu«ng.ChiÒucaocñahépcaoh¬n chiÒucaocñalä®éckho¶ng1cm.Hépchøalä®éccÇnthiÕtkÕcãcöamë vph¶icãkho¸®Ókho¸cöa(tr¸nhg©ytaiho¹chotrÎemnghÞch). Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 22
24. +Lä®éc–VËtliÖudïnglmlä®écph¶ilthuûtinh,miÖngréng5cm, cã nót mi. B¶ ®éc ®−a vo lä ®Ó giÕt chÕt c«n trïng tèt nhÊt l dïng KCN.CòngcãthÓdïngNaCN.V×KCNlmétchÊtláng®Ëm®Æc,nªn ph¶idïngchÊt®énlmïnc−a®Ót¹othnhmétchÊtr¾nchovo®¸ylä. §Óchob¶®éckh«ngbÞr¬irakhi®æmÉu®Ógi¸m®Þnh,mÆttrªncñab¶ ®éccÇn®−îclãtméttÊml−íib»ngnhùahoÆcinox.Sau®ã®æmétlíp paraphinlªnbÒmÆtvíi®édykho¶ng0,8–1cm.Môc®Ých,ch¾nb¶®éc r¬irangoitrongqu¸tr×nh®æmÉu. BÉy®Ìn®−îctreolªncétgçhoÆccétbªt«ngvíi®écaol3,0– 3,5msovíimÆtruéng.NÕucaoqu¸,sÏvõakh«ngthuËnlîichong−êithu mÉu,võalmgi¶mc−êng®é¸nhs¸ngtrongviÖcdÉndôc«ntrïng.NÕu thÊpqu¸,sÏh¹nchÕb¸nkÝnhdÉndôc«ntrïng.BÉy®ÌncÇn®−îcg¾ncè ®Þnhvocét®Ìn,tr¸nhchobãng®Ìn®ong®−a,chao®¶okhicãgiãm¹nh. Hngngy,bËtc«ngt¾c®iÖnvokho¶ng56giêchiÒu,t¾t®iÖnvo s¸ngsímh«msautr−íckhithumÉu. MÉuthuvÒcÇn®−îcgi¸m®Þnhloi,®Õmsèl−îngmçiloi®ÓtÝnh to¸nvgöisèliÖu®Õnc¸cc¬sëcãliªnquan. b/ Ph−¬ngph¸psödôngbÉymïivÞ BÉymïivÞchuangät Ph−¬ngph¸pbÉymïivÞ®−îcsödôngnhiÒutrongc«ngt¸cdùtÝnh dùb¸ovtrongbiÖnph¸pphßngchèngs©uh¹i.Nã®−îcsödông®Óph¸t hiÖnnh÷nglois©uh¹ith−êngho¹t®éngvÒ®ªm,banngyÈnn¸uvcã xutÝnhd−¬ngvíimïichuangät.V×vËy,®Óthub¾tnh÷ngloic«ntrïng nytrongc«ngt¸c®iÒutrasèl−îngs©uh¹itrongkh«nggian,chóngtasö dônglo¹ibÉynylcãhiÖuqu¶nhÊt. CÊut¹obÉychuangät: +NguåndÉndôln−ícmåicãmïichuangät. N−íc måi chua ngät cã thÓ chÕ biÕn theo nhiÒu c«ng thøc. Song c«ngthøc®¬ngi¶nnhÊtl4:4:1:1(nghÜal4phÇnmËt–4phÇndÊm–1 phÇnr−îu–1phÇnn−íc DungdÞchnyhotan®Òu,®ËykÝn35ngy tuútheonhiÖt®ém«itr−êng,®Õnkhibècmïichuangät®Ëm®Æcth×cho thªmvo1%thuèctrõs©u(Padan,Dipterex,Trebon )®Òu®−îc. + BÉy l mét thïng h×nh trô hoÆc khèi lËp ph−¬ng cã chiÒu cao kho¶ng 35 – 40cm, ®−êng kÝnh 30cm, cã n¾p ®Ëy ®Ó tr¸nh m−a. Xung quanhthïngcã®ôcc¸ckhehëd¹ngc¸nhcöa.§émëcñakhehënghiªng kho¶ng0,81,0cm.N−ícmåi®−îcchovométchËunhávíikÝchth−íc kho¶ng20x57cm.§és©ucñan−ícmåikho¶ng23cm. +BÉychuangät®−îc®Ættrªnmétc¸igi¸b»nggçhoÆcb»ngs¾tcã ®écaol1,0–1,2msovíimÆtruéng.NÕu®ÆtbÉyqu¸cao,sÏg©ykhã kh¨n cho ng−êi thu mÉu. NÕu®Æt bÉyqu¸ thÊp, sÏ khã ¶nh h−ëng®Õn giaoth«nglócthuho¹chs¶nphÈm. BÉymïivÞtanhh«i Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 23
25. CãmétsèloibäxÝt,ruåirÊtthÝchmïivÞtanhh«i.Chóngtasö dônglo¹ibÉynyphôcvôchoc«ngt¸cphßngchèng. +NguåndÉndô:L¸xoanng©mn−íctiÓu,tÐp,t«m,cua,c¸kÐm chÊtl−îngchothªmn−ícl®Óthuûph©nbècmïi.Pha1%thuèctrõs©u. ChovobÉytreolªncnhc©y,hoÆcnhónggi¸thÓlgiÎr¸chhoÆcc¸cbã r¬mr¹nhávodungdÞchn−ícmåiråic¾mtrªnbêruéng.BäxÝttr−ëng thnhbay®Õn¨nvsÏchÕtr¬ixuèng®ÊtquanhvÞtrÝbÉy. c/ Ph−¬ngph¸psödôngbÉymus¾c BÉymus¾cth−êng®−îcsödông®Óthub¾tnh÷ngloic«ntrïng h−íngd−¬ngvíimus¾c.ChñyÕulbÉymuvng®Óthub¾tc¸cloi rÖpmuéi,bätrÜvruåi®ôcth©nl¸. CÊut¹obÉy: BÉy mu s¾c cã cÊu t¹o rÊt ®¬n gi¶n, cã thÓ lm b»ng kim lo¹i, b»ngchÊtdÎonh−nhùa,micavcòngcãthÓlnh÷ngtÊmxèp,tÊmb×a c¸ct«ng®−îcphñmétlíps¬nhoÆcnilonmuvng.VËtliÖu®Óthub¾t c«ntrïngcãthÓln−íchoÆcchÊtdÝnh. §Ætc¸cbÉymuxungquanhbêruénghoÆc gi÷aruéngtïytheo diÖn tÝch cña c¸nh ®ång m×nh thu b¾t. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c bÉy mu kho¶ng30–50m. HngngythuthËpmÉugi¸m®Þnhloi,ghichÐpsèliÖu®ÓtÝnh to¸nphôcvômôc®ÝchdùtÝnhvoc¸cbuæichiÒu. d/ Ph−¬ngph¸psödôngbÉydÉndôsinhhäc(BÉyFeromon) BÉydÉndôsinhhäc(nãin«mnalbÉyFeromon)®−îcchÕt¹otõ c¸cchÊtferomondoconc¸itiÕtra®ÓdÉndôcon®ùc®Õn®ÓghÐp®«i giaophèi.ChÊtdÉndôny®ßiháiph¶icãc«ngnghÖho¸häc®ÓchiÕt suÊtchÊtdÉndôvs¶nxuÊtnãtheokiÓuc«ngnghiÖp,nªngi¸thnhrÊt ®¾t.Ng−êin«ngd©nkhãchÊpnhËn.Tuynhiªn,®©ylmétbiÖnph¸p®em l¹inhiÒulîiÝchchom«itr−êng,søckhoÎconng−êivdÞchvônu«i.Duy tr×mèic©nb»ngsinhhäctrªn®ångruénggi÷ac¸clois©uh¹ivíic¸c loikÎthïtùnhiªncñas©uh¹i. Ph−¬ng ph¸psödôngbÉydÉndôsinhhäcchñyÕu phôc vômôc ®ÝchdùtÝnhdùb¸osùxuÊthiÖncñanh÷nglois©uh¹ith−êngho¹t®éng vÒ®ªm,g©yh¹iëc¸cbéphËnd−íi®Êt,tronguq¶,trongc©y th−êngrÊt khãphßngtrõb»ngthuècho¸häc. + Nguån dÉn dô: chÊt Feromon ®−îc s¶n xuÊt theo kiÓu c«ng nghiÖp. +CÊut¹obÉy:TuútheokÝchth−íccñatõngloimbÉy®Óthub¾t chóngcãnh÷ng kiÓukh¸cnhau.Métsèn−ícchÕt¹obÉyFeromon rÊt ®¬ngi¶n,®ãlméttÊmdÝnhcãg¾nviªnhoÆcsîiferomonvogi÷abÉy. TrªnmÆtbÉycãm¸iche®Ótr¸nhm−a.TreobÉylªncnhc©yhoÆc®Ætlªn Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 24
26. gi¸ thÓ ®Ó c¹nh ®iÓm ®iÒu tra. BÉy Feromon cã thÓ cã cÊu t¹o d¹ng lä nhùatr¾ng®ôc,®Ætviªnferomontrong®ã.C«ntrïngrÊtdÔ®ivo,nh−ng rÊtkhãt×m®−îclèitho¸tra. 2. Ph−¬ngph¸p®iÒutrax¸c®ÞnhbiÕn®éngsèl−îng trongphßngthÝnghiÖm 2.1. Ph−¬ngph¸pnu«is©u §ÓdùtÝnhdùb¸o®−îcsùph¸tsinhph¸ttriÓncñamétlois©uh¹i no®ã,cÇnthiÕtph¶inu«is©u®Ótheodâic¸c®ÆctÝnhsinhhäc,sinhth¸i häccñalois©ut−¬ngøng.CãnhiÒuph−¬ngph¸pnu«is©ukh¸cnhau, tuúthuécvo®ÆctÝnhsinhhäc,sinhth¸icña tõnglois©u v yªucÇu nghiªncøu. §èivíic¸clois©u¨nl¸trªnc©ytrång: - CãthÓnu«ib»ngthøc¨nnh©nt¹otrongc¸chépnu«is©unháë ®iÒukiÖnnhiÖt®év®éÈmgÇntùnhiªnnhÊt. - Nu«i b»ng chÝnh lo¹i thøc ¨n l c©y trång m loi s©u ®ã sö dông®Ósinhsèngtrongc¸clångl−íi cã cöamë®ÓtiÖnthay thøc¨nvquans¸t.KÝchth−íccñalångl−íituúthuécvo®é líncñalo¹ic©ytrång. §èivíic¸clois©utrong®Êt: - CãthÓnu«ic«ntrïngtrongkhay30x25x10cmcã®Êt. - Cã thÓ ch«n ngËp nh÷ng hép l−íi nu«i vo d−íi ®Êt, sao cho ®iÒukiÖnsèngcñas©ugÇntùnhiªnnhÊt. §èivíic¸clois©uh¹itrªnc©y¨nqu¶: Dïnglångl−íióptrùctiÕptrªnc©y.Tuútheotuæic©ymcãthÓ chôp tonbéc©yhoÆcchØchôptõng cnhhoÆctõngchåi. ë®iÒukiÖn ny,s©u®−îcsènghontontùnhiªn. §èivíic¸clois©ucãkiÓumiÖngchÝchhótcãkÝchth−ícnhábÐ: Dïngc¸ckÑpl−íingaytrªnl¸hoÆcnh÷ngdôngcônu«inhábÐchôp lu«ntrªnc©y.C©y®−îctrångtrongchËu®Ættronglångl−íilín®Óë®iÒu kiÖnngoitùnhiªn.Hngngych¨msãcchoc©ysinhtr−ëngtèt®Óc«n trïngnu«itrªn®−îcph¸ttriÓntrong®iÒukiÖngÇnvíitùnhiªn. * Ph−¬ngph¸pnu«is©ukiÓuquÇnthÓ §Óx¸c®Þnhthêigianph¸ttriÓncñamétløa,hoÆcx¸c®ÞnhtûlÖký sinhcñamétlois©uh¹i.Chóngtanªnsödôngph−¬ngph¸pnu«iquÇn thÓ.Ph−¬ngph¸pnycã−u®iÓml®ìtènkh«nggian,®ìtèndôngcô. * Ph−¬ngph¸pnu«is©ukiÓuc¸thÓ: §Óx¸c®Þnhthêigianph¸tdôctõngtuæis©u,kh¶n¨ngsinhs¶n, vßng®êihoÆcløa s©u trong®iÒukiÖnsinh th¸it−¬ng øng,chóngtasö Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 25
27. dôngph−¬ng ph¸pnu«is©uc¸thÓ.Ph−¬ng ph¸p ny cã−u®iÓml rÊt chuÈnx¸c.SongrÊttèndôngcôvchiÕmnhiÒukh«nggian.C¸cthÓc«n trïngcÇn®−îcnu«itrong®iÒukiÖngÇntùnhiªnnhÊt.TuútheonhucÇu sinhth¸icñatõng loi c«ntrïng, mbètrÝdôngcô,thøc ¨nthÝch hîp nhÊt. ëc¸cn−íctiÕntiÕn,thøc¨n®Ónu«is©uphôcvômôc®Ýchnghiªn cøuphÇnlínlthøc¨nnh©nt¹o. ëViÖtNam,métsèlois©uh¹iquan trängcòng®−îcnh©nnu«itheoph−¬ngph¸pny.VÝdô,s©ukhoang,s©u xanh ® ®−îc ViÖn BVTV nh©n nu«i b»ng nguån thøc ¨n nh©n t¹o víi môc®Ýchs¶nxuÊtvisinhvËt®èikh¸ng. 2.2. Ph−¬ngph¸pnu«is©u®Óx¸c®Þnhchukúph¸ttriÓn ThÝnghiÖmnu«is©u®Óx¸c®Þnhchukúph¸ttriÓncñamétloino ®ã,døtkho¸tph¶inu«itheoph−¬ngph¸pnu«iquÇnthÓtrongmétthêi giandi. Kh«nggian®Ónu«is©ulmétnhl−íilín,trong®ãchøa®−îc nhiÒuc©ytrång cÇnch¨msãc ®ÓlÊythøc¨nvkh«nggianchos©uë. CungcÊp®ñnguånthøc¨nchos©u,theodâisùph¸ttriÓncñanhiÒuc¸ thÓ®Óx¸c®Þnhchukúph¸ttriÓncñalois©ut−¬ngøng.Trongtr−êng hîpny,nÕunu«ib»ngthøc¨nnh©nt¹o,s©usÏsinhtr−ëngvph¸tdôc nhanhh¬nb×nhth−êng,dÉn®Õnchukúph¸ttriÓncñachóngbÞng¾n®i. SèliÖusÏkh«ngs¸tvíithùctÕ. Trongqu¸tr×nhnu«is©u,tr¸nhvach¹ms©uhÕtsøc,v×rÊtcãthÓ lmtænth−¬ng®ÕnsøckhoÎcñac¸thÓs©u. C©uhái«ntËp: C©u 1. Tr×nh by ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra c«n trïng h¹i c©y trång n«ng nghiÖpsèngtrong®Êt. C©u 2. Tr×nh by ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra c«n trïng h¹i c©y trång n«ng nghiÖpsèngtrongtnd−c©ytrång. C©u 3. Tr×nh by ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra c«n trïng h¹i c©y trång n«ng nghiÖpsèngtrªnc©ytrång®angsinhtr−ëng. C©u4.Tr×nhbyph−¬ngph¸p®iÒutrabÖnhh¹ic©ytrångn«ngnghiÖp ngoi®ångruéng. C©u5.Tr×nhbyph−¬ngph¸p®iÒutrachuéth¹ic©ytrångn«ngnghiÖp. C©u 6. Tr×nh by ph−¬ng ph¸p nu«i s©u h¹i c©y trång trong phßng thÝ nghiÖm. C©u7.Tr×nhbyph−¬ngph¸psödôngbÉyb¶®iÒutraph¸thiÖns©u,bÖnh h¹ic©ytrång. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 26
28. Ch−¬ng4. Ph−¬ngph¸pDTDBbiÕn®éngsèl−îngquÇn thÓdÞchh¹i I.Ph−¬ngph¸pdùtÝnhdùb¸os©uh¹i DùtÝnhdùb¸os©uh¹i,trªnthÕgiíivën−íctath−êngdïngmét sèph−¬ngph¸pchÝnhnh−sau . Ph−¬ngph¸pdùtÝnhdùb¸odùavosèliÖu®iÒutratiÕn®éph¸t dôccñas©uh¹i Ph−¬ngph¸pnydùavosèliÖu®iÒutra5ngymétlÇn , x¸c®Þnh mËt®és©utheotõngtrc©ytrång , diÖntÝchøngvíitõngmËt®és©u, tuæis©uphæbiÕn,tûlÖthiÖth¹i,tûlÖkýsinh,mËt®éc¸cloib¾tmåi¨n thÞt,nhiÖtÈm®é,sinhtr−ëngc©ytrång Tõsèliªu®ãkÕthîpvíic¸c sèliÖunu«isinh häcs©utrong phßng nghiªn cøu®Ódùb¸othêi gian ph¸tsinh ,sèl−îngs©uph¸tsinh ,møc®éthiÖth¹idos©ug©yra .§©yl ph−¬ngph¸pdÔlmvcã®échÝnhx¸ct−¬ng®èicao,hiÖn®ang®−îcsö dôngréngrit¹ic¸ctr¹mb¶ovÖthùcvËt(BVTV)ën−ícta , Ph−¬ngph¸pdùtÝnhdùb¸odùavoviÖcph©ntÝchtængtÝch «nh÷uhiÖu: Ph−¬ngph¸pnydùatrªnc¬së:mçilois©u,visinhvËt g©ybÖnh®Óhonthnhvßng®êihoÆcmétphaph¸ttriÓn®ÒucÇnmét tængtÝch«nh÷uhiÖunhÊt®Þnh(K)vc¸cgiai®o¹nph¸ttriÓndihay ng¾nphôthuécchñyÕuvonhiÖt®éhngngytrongthêigianph¸ttriÓn vßng®êihoÆcphaph¸ttriÓn®ãlcaohaythÊp.Dùavosùphôthuéc nyng−êitacãthÓdù®o¸nthêigianph¸tsinhc¸cløasaucñas©udùa trªnviÖcdùb¸onhiÖt®étrongthêigian®ãlcaohaythÊp Ph−¬ng ph¸p dù tÝnh dù b¸o dùa vo viÖc ph©n tÝch qui luËt biÓudiÔntrªn®åthÞkhÝhËu §åthÞkhÝhËudïngchoDTDBsèl−îngs©uh¹igåm:khÝhËu®å, sinhkhÝhËu ®å,thuûnhiÖt®å . T rªn c¬ së vÏ ®å thÞ khÝhËu cña tõng vïngsau®ã¸pkhungnhiÖt®évÈm®éthuËnlîichosùph¸tsinhcña lois©uh¹icÇndùb¸o.tõ®ãdùb¸okh¶n¨ngph¸tsinhcñadÞchh¹ië vïngcÇndùb¸o Ph−¬ngph¸pdùtÝnhdùb¸otheoph−¬ngph¸pthèngkªsinh vËt §©ylph−¬ngph¸psödôngsèliÖutÝchluüquanhiÒun¨mnh−sè liÖub−ímvobÉy®Ìn ,sèliÖu®iÒutradùtÝnh,sèliÖuvÒ®iÒukiÖnkhÝ hËu ,sinhtr−ëngcñac©ytrång®Ót×mrahÖsèt−¬ngquan.Dùatrªnc¬së nh÷ngmèit−¬ngquantrªnquatÝnhto¸n®Óng−êitat×mthÊyyÕutèno lt−¬ngquanchÆt,sau®ãdùavoph−¬ngtr×nht−¬ngquanvõathiÕtlËp ®Ódùb¸osùph¸tsinhcñas©uëc¸cn¨mtiÕptheo Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 27
29. Ng−êita®x©ydùng®−îcph−¬ngtr×nht−¬ngquangi÷asèl−îng b−ím5v¹chvobÉy®ÌnvíitØlÖthiÖth¹idolois©u®ãg©yraëngoi ®ång,haylmèit−¬ngquangi÷anhiÖt®évsèl−îngb−ímvo®Ìn , mèit−¬ngquangi÷ac−êng®é¸nhs¸ngcñabÉy®Ìnvíisèl−îngb−ím vobÉy®Ìn Ph−¬ngph¸pdùtÝnhdùb¸odùatrªnviÖcquans¸tvËtchØthÞ (haycßngäilph−¬ngph¸pDTDBtheovËthËuhäc. :Trongtùnhiªn c¸csùvËthoÆchiªnt−îngth−êngcãmèiliªnquanvíinhau .VÝdô :Cãc nghiÕn r¨ng ngyh«m sau th−êng cã m−a. KiÕnbß ra khái tæ th−êng ngyh«msausÏn¾ng T−¬ngtùnh−vËy,sùph¸tsinhcñas©ubÖnhcòngcãliªnquanchÆt víinh÷ngsinhvËtkh¸c ,vÝdô :theokinhnghiÖmcñabconn«ngd©nth× n¨m no cã hoa tre në, n¨m ®ã sÏ cãdÞch chuétkhuy ph¸ ho¹i nÆng. HoÆcn¨mnoc©yxoannonbÞs©uc¾ncôt,th−êngvômïan¨m®ãsÏ nhiÒus©uh¹ilóa . VËycãthÓdùavonh÷nghiÖnt−îngdÔquans¸t(hoa trenë)®Ódù®o¸nsùg©yh¹icñas©uh¹i®uîcgäilph−¬ngph¸pDTDB theoph−¬ngph¸pvËthËuhäc HiÖnnaycã3lo¹idùtÝnhdùb¸ochÝnh®ãldùb¸ong¾nh¹n,dù b¸otrungh¹nvdùb¸odih¹n . Dù b¸o ng¾n h¹n l dù b¸o sù ph¸t triÓn cña s©u trø¬c mét vi tuÇn,1giai®o¹nsinhtr−ëngc©ytrång Dùb¸otrungh¹n : ldùb¸ot×nhh×nhs©uh¹itr−íc1løas©uhoÆc 1vôc©ytrång Dùb¸odih¹nldùb¸osùph¸ttriÓncñas©utrongmétn¨mhoÆc vi n¨m (5 n¨m hoÆc 10 n¨m ®Ó x©y dùng kÕ ho¹ch nghiªn cøu hoÆc nhËpvËtt−thiÕtbÞphôcvôs¶nxuÊt). 1.1.Ph−¬ngph¸pdùtÝnhdùb¸odùavo®iÒutratiÕn®éph¸tdôccña s©u Ph−¬ngph¸pnydùavosèliÖu®iÒutra5ngymétlÇnx¸c®Þnh c¸cchØtiªu®iÒutrasau:mËt®és©utheotõngtr,gièngthêivô,ch©n®Êt Tuæis©uchñyÕutrªn®ångruéng.DiÖntÝchc©ytrångtheomËt®é,tØ lÖthiÖth¹idos©ug©yratrªntõngtr.SèliÖunu«is©utheo2nhiÖt®é ®¹idiÖnchomïa®«ngvmïahÌ®Ótõ®ãx¸c®Þnhthêigianph¸ttriÓn. ¸pdungc«ngthøctÝnhto¸n®Ódùb¸othêigianph¸tsinhc¸cbiÕnth¸i, sèl−îngs©usÏph¸tsinh,dùb¸othiÖth¹i . Vßng®êi :lthêigian®−îctÝnhtõkhitrøng®−îc®Îra,qu¶trøng ®ãph¸ttriÓntíitr−ëngthnhråitr−ëngthnh®Îqu¶trøng®Çutiªn.§Ó x¸c®Þnhvßng®êicñas©ucÇnph¶inu«is©u ,vßng®êicñac¸cc¸thÓs©u Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 28
30. trongmétløacãthÓding¾nkh¸cnhauv×vËymétn¨mcãthÓcã9vßng ®êinh−ngchØcã6løas©u . Løas©u:LthêigiantõbiÕnth¸is©urénytíikhicãcïngbiÕn th¸is©urécña®îts©urékh¸c . §îts©uv®îtb−ím :Métløas©u,métløab−ímcãthÓcãnhiÒu ®îtrékh¸cnhaudovßng®êicñamçic¸thÓs©utrongmçiløas©uph¸t sinhngoitùnhiªndi,ng¾nkh¸cnhau . Métløas©ucãnhiÒu®îtré §êis©u®−îctÝnhtõlócs©u®−îc®Îrachotíikhis©uchÕt . Trong mét løa s©u ng−êi ta quy ®Þnh c¸c møc ph¸t sinh cña s©u kh¸cnhau .Møcph¸tsinh®−îctÝnhb»ng%biÕnth¸ita®ÞnhdùtÝnhso víic¸cbiÕnth¸ikh¸c . NÕutr−ëngthnhchiÕm515%th×®−îcdùb¸otr−ëngthnh xuÊt hiÖnnhiÒu NÕutr−ëngthnhchiÕm>1525%th×®−îcdùb¸otr−ëngthnh b¾t ®ÇuxuÊthiÖnré NÕu tr−ëng thnh chiÕm >2540% th× ®−îc dù b¸o tr−ëng thnh xuÊthiÖnré NÕutr−ëngthnhchiÕm>40100%th×tadùb¸otr−ëngthnh xuÊt hiÖnrénhÊt Sau®îttr−ëngthnhrénhÊtmtØlÖtr−ëngthnhl¹igi¶mxuèng cßn3020%th×dùb¸otr−ëngthnh vnré NÕutØlÖtr−ëngthnhgi¶mcßn<205%th×dùb¸otr−ëngthnh vnløa NÕutØlÖtr−ëngthnhgi¶mcßn<51%th×dùb¸otr−ëngthnhcßn lÎtÎ VÝdô :ngy10/5®iÒutrathÊytængsèc¸cphacñas©u®ôcth©nhai chÊmb¾t®−îcl20controng®ãcã1vánhéngchiÕm5%th×tadùtÝnh lb−ímb¾t®ÇuxuÊthiÖn. C«ngthøc®ÓdùtÝnhsèl−îngs©usÏph¸tsinhtrongløasau : f m P = P × R × × 1( − ) 2 1 m + f 100 Trong®ã : P2sèl−îngs©udùtÝnhsÏph¸tsinhtrongløasau P1sèl−îngs©uhiÖncãtrªntonbéc¸nh®ång R–kh¶n¨ngsinhs¶ncñaméttr−ëngthnhc¸i msèc¸thÓtr−ëngthnh®ùc(male. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 29
31. fsèc¸thÓtr−ëngthnhc¸i(female. m/100 tØ lÖ s©u chÕt do c¸c nguyªn nh©n kh¸c nhau (chÕtdo kÝsinh,thiªn®Þch,dophßngtrõ ,dokhÝhËu kh«ngthÝchhîp ) Métsènguyªnt¾cchungtrong®iÒutradùtÝnh. CÇnph¶ichÆtchÏ: §èivíis©u¨nt¹pnh−s©u®ôcth©n5v¹ch,x¸m,c¾ngiÐ,s©ukhoang ph¶i®iÒutratrªntÊtc¶kÝchñcñachóng®Óx¸c®Þnh®−îcsèl−îngs©uthùctÕ cãtrªntonbéc¸nh®ång. VÝdô:s©u5v¹chngoih¹ilóanãcßnh¹ing«,mÝa.V×vËykhi®iÒu tras©u5v¹chtrªnm¹tathÊymËt®érÊtthÊpsongsèl−îngb−ímvo®Ìn vÉnrÊtlín. §iÒutradùtÝnhph¶i®iÒutratr¾ngtheob¨ngcuènchiÕu,v¹chc©y b¾thÕtnhéng,vánhéng,s©utrªnc©yd−íi®Êtbêcávdùavo®ÆctÝnh sinhvËthäc®Ó®iÒutra. VÝdô:s©uc¾nl¸ng«lmnhéngëd−íi®Êt,s©ucó mÌoth−êng ngoic©ylóanãcßnsèngëmÝa,lau,sËy HoÆc dùa vo ph©n ®Ó ph¸n ®o¸n lo¹i s©u. S©u hai chÊm ph©n mÞn,s©u5v¹chph©n−ít,s©ucómÌoph©nth−êngnho. CÇnph¶i®iÒutra®¹idiÖn :viÖcchänruéng®iÒutraph¶i®¹idiÖn choc¸cgièng,thêivô,ch©n®ÊthoÆcnÒnph©nbãnkh¸cnhau Mçi®¹i diÖnph¶i®iÒutranh¾cl¹i23ruéng. Ph−¬ngph¸p®iÒutratØlÖthiÖth¹ivÒn¨ngsuÊt. Trªn mçi ®¹i diÖn gièng, thêi vô, ch©n ®Êt ph¶i ®iÒu tra trªn 3 ruéng cã møc s©u h¹i nÆng, nhe, trung b×nh, mçi ruéng ®iÒu tra theo ph−¬ngph¸p240khãm.§iÒutratØlÖthiÖth¹ivÒth©nl¸th−êng®iÒutra vothêikúc©ybÞthiÖth¹inhiÒunhÊt.§iÒutratØlÖthiÖth¹ivÒs©u®ôc th©nth−êng®iÒutravothêikús©uph¸tsinhnhiÒunhÊt. Ph−¬ngph¸p®iÒutra240khãm :saukhix¸c®Þnh®−îcruéng®iÒu tra®¹idiÖn,®Õmsèhnglóavsèc©yëmçihngtõ®Çubênytíi®Çu bêkia(trõsèhngvsèc©yxungquanhbêgäild¶ib¶ovÖtõ1m 1.5m).LÊysèhngc©y(hnhs«ng)chiacho4thnh4b¨ng®Òunhau. LÊyque®¸nhdÊuvochÝnhgi÷amçib¨ngruéng,ng−êi®iÒutrasÏ®i däcb¨ngvdõngl¹ië10®iÓm(chóýchiahngconthnh10kho¶ng b»ngnhau),ëmçilÇndõngl¹i®iÒutrathiÖth¹i(l¸,hoa,qu¶bÞh¹i)ë6 khãm(3khãmbªntr¸i,3khãmbªnph¶i).Tængsèkhãm®iÒutrasÏl: 6khãm ×10lÇndõng ×4b¨ng=240khãm. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 30
32. §iÒu tra kh¸ch quan: ®iÒu tra ®óng c©y hoÆc ®óng khãm c©y ®−îcx¸c®Þnh(kh«ngph¶iv×thÊyhngbªnnhiÒus©um®iÒutrachÖch hng). §iÒu tra ®óng ngy quy ®Þnh : th−êng ng−êi ta ®iÒu tra 6 kú / 1th¸ng(5ngymétlÇnvongy45;910;1415;1920;2425;2930 hngth¸ng).Tuynhiªntïytheolois©ucãthêigianph¸ttriÓnvßng®êi dihayng¾nvtïytheoyªucÇuphßngtrõmthêigian®iÒutracãthÓ rótng¾ncßn23ngymétlÇn. VÝdô:rÖpc¶icñ Rhopahosiphumpseudobrassicae cãvßng®êirÊt ng¾nkho¶ng15ngy.V×vËyph¶i®iÒutra3ngymétlÇn. Tængsès©uthub¾t®Óph©ntuæiph¶i®¹ttèithiÕub»ng20con (kÓc¶nhéng,vánhéng ).Tr−ênghîpsèl−îngs©uÝtph¶imëréngdiÖn tÝch®iÒutra®Ó thu b¾t cho ®ñ10 s©u, nhéng trëlªn, ®èi víis©usèng thnhtËp®onnh−:s©ugai;bärÇysès©ub¾ttèithiÓu3050con. CÇnph¶itu©nthñmétph−¬ngph¸p®iÒutravph−¬ngph¸pDTDB thèngnhÊttõ®Çu®Õncuèivô. *Ph−¬ngph¸p®iÒutrabiÕn®éngsèl−îngs©u §iÒutratheo5®iÓmchÐogãc.Giai®o¹nm¹mçi®iÓm®iÒutratrªn «=4050cm 2; ëgiai®o¹nlóacÊymçimét®iÓm®iÒutra1m 2.Trong khi®iÒutrathÊysèl−îngs©ub¾t®−îcch−a®ñsèl−îngcÇnph¶it¨ngsè khãmënh÷nghngl©ncËn. Nh÷ngsèliÖucÇnchodùtÝnhdùb¸otheoph−¬ngph¸p®iÒutratiÕn ®éph¸tdôccñas©u: §iÒutra5ngymétlÇn®ÓtheodâimËt®és©u,tiÕn®éph¸tdôc s©u(trøng,s©unon,nhéng)theoph−¬ngph¸p®®−îcquy®Þnh vtØlÖdiÖntÝchtheoc¸cmËt®és©u. LËpruéngdùtÝnh,trªnruéngcã®Æt®ÌnbÉyb−ímhoÆcb¶chua ngät®Ótheodâisèl−îngb−ím,løab−ím.Nu«is©uc¸thÓ®Ó x¸c ®Þnh vßng ®êi cña s©u qua c¸c thêi gian kh¸c nhau trong n¨m.TheodâidiÔnbiÕnth−êngxuyªncñathêitiÕtvcãliªnhÖ víidiÔnbiÕncñas©utrªn®ångruéng. VÝ dô: M« h×nh “Dù tÝnh theo ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra tiÕn ®é ph¸t dôc”cñas©u®ôcth©nlóahaichÊm:cÇnthuc¸csèliÖuchoDTDBsau: 1.Vßng®êicñas©u: Mïa Trøng S©unon Nhéng B−ím Vßng®êi HÌ 47ngy 2337 39 27 3260 §«ng 1114ngy 4445 827 512 6898 2.S©u®ôcth©nhaichÊmgåm5tuæi(sùph©nbiÖttuæichñyÕudùa vokÝchth−ícc¬thÓ) Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 31
33. 3. Sè liÖu ®iÒu tra : ngy 12/10 cñas©u®ôc th©n trªn ®ång ruéng HTXNinhHiÖpnh−sau: Ngy®iÒutra: Ng−êi®iÒutra: ThêitiÕt: B¶ng1: KÕt qu¶ ®iÒu tra tiÕn ®é ph¸t dôc cña s©u ngy 12/10HTX Ninh HiÖp Kýchñ Σs©u Sèl−îngs©uëc¸ctuæi Nhéng Vá Trøn nhéng g 1 2 3 4 5 Sl TL Sl TL Sl TL Sl TL Sl TL Sl TL Sl TL Sl TL Lóamïa 21 muén 71, 4 19 15 2 9,5 5 Gèir¹ 23 82, 1 4,4 19 3 13 6 R¹®èng 10 2 20 4 40 4 40 M¹ chiªm 11 sím 11 100 B¶ng2:DiÖntÝchruéngtheoc¸cmËt®és©u®iÒutra DiÖntÝch DiÖntÝch®−îctÝnhcïngmËt®és©u MËt®és©utrung KÝchñ (mÉuB¾cBé) sèl−îng % b×nh(con/m 2) Lóamïamuén 20 20 9.2 5.25 Gèir¹ 185 155.1 72.4 4.4 R¹®èng 185 38.7 18.2 4.1 M¹chiªmsím 21 0.42 0.2 0.21 B¶ng3:KÕtqu¶®iÒutrathiÖth¹i §Þa®iÓm: Ngy®iÒutra: Løas©u: Tªns©u: §Þa®iÓm Céng: Tªngièng: Ngygieo: NgycÊy: Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 32
34. Sèthøtùkhãm 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Tængsèd¶nhh¹i 1 3 Tængsèd¶nh®iÒutra 10 9 Sèkhãm 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Tængsèd¶nhh¹i Tængsèd¶nh®iÒutra DùavotØlÖdiÖntÝch®biÕn®æicïngmËt®és©uvtØlÖtuæis©u tõngk×chñ®iÒutratatÝnh®−îc%chungcñatuæis©utrªn®ångruéng: ∑ (% S ×T) t = S:diÖntÝch®biÕn®æitheomËt®és©u.100 T:tØlÖtuæis©utrªntõngtr t:tØlÖtuæis©u.chungtrªntonbéc¸nh®ång 100 × 2.0 TØlÖtuæi1chungtrªn®ångruéng= = 2.0 % 100 20 × 18 1. TØlÖtuæi2chungtrªn®ångruéng= = 3 6. % 100 40 × 18 1. TØlÖtuæi3chungtrªn®ångruéng= = 2.7 % 100 72 4. × 3.4 + 40 × 18 1. + 19 × 2.9 TØlÖtuæi4chungtrªn®ångruéng= = 12 1. % 100 82 6. × 72 4. + 71 4. × 2.9 TØlÖtuæi5chungtrªn®ångruéng= = 66 4. % 100 13 × 72 4. TØlÖnhéngchungtrªn®ångruéng= = 4.9 % 100 5.9 × 2.9 TØlÖvánhéngchungtrªn®ångruéng= = 8.0 % 100 TõkÕtqu¶tÝnhto¸ntrªntadùtÝnhthêigianph¸tsinhcñabiÕnth¸i nh−sau: Qua®iÒu tra ngy 12/10/1981 trªn®ångruéngs©u ®ôc th©n chñ yÕu®angëgiai®o¹ntuæi5. VËyb−ímsÏrévongy: 12/10 + 4 ngy (1/2tuæi 5) + 8 ngy (nhéng)+ 3 ngy(1/2 TT)=27/10®Õn 12/10+5ngy(tuæi5)+27ngy(nhéng)+6ngy(1/2TT)= 20/11 S©unontuæi1ré®Ób¾t®Çuph¸vothêigian: Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 33
35. 27/10+3ngy(1/2TT)+11ngy(trøng)+4ngy(1/2tuæi1)= 15/11®Õn 18/11+6ngy(1/2TT)+14ngy(trøng)+5ngy(1/2tuæi1)= 12/12 Dùb¸osèl−îngs©usÏph¸tsinh: 360 ×10 ×214.2 ×5.25=4049316sècontrªntonc¸nh®ång Trong®ã360x10l®æi®¬nvÞ®odiÖntÝchtõmÉuram 2. Qua®iÒutrang−êitachobiÕttrongløab−ím®ã1b−ímc¸itrung b×nh®Î®−îc51trøng.SètrøngbÞkÝsinhl58%.TØlÖc¸i/®ùc=1:1.S©u nonmíinëchÕt2%.VËysèl−îngs©uthùctÕcãtrªntonc¸nh®ångsÏ l: P 2 =4049316(con) ×50 ×50/100 ×(160/100) = 40493160s©u ≈ 40.5triÖucon. Sèl−îngs©udùb¸ocholøatíisÏph¸tsinhgÊp10lÇnløany. Dùb¸othiÖth¹i NÕutÝnhtrungb×nhmçis©usÏph¸1d¶nhlóa,mçi,2cã36khãm, mçikhãmcã10d¶nhth×s©utrongløatíisÏph¸ho¹imÊt: 40493160 ≈ 31 mÉu kh«ng thu ho¹ch 10 * 36 * 10 * 360 1.2.Ph−¬ngph¸pdùtÝnhdùb¸odùavoviÖcph©ntÝchtængtÝch«n (ph−¬ngph¸pHybebonnhiÖt®é) Nguyªn lý cña ph−¬ng ph¸p ny l nh©n «n ®é b×nh qu©n hng ngy®trõ®iméth»ngsè( Constante. ,h»ngsènychÝnhl«n®égiíi h¹nd−íicñaho¹t®éngc«ntrïng(C.víisèngys©uhonthnhmét vßng®êi(n)th×®−îcmét®¹il−îngKkh«ng®æi.TõKbiÕtCtacãthÓ tÝnh®−îcthêigianph¸tdôccñas©u(n).§Ót×m®−îcKvCng−êita ph¶inu«is©u. TængtÝch«nh÷uhiÖucñamçimétlois©usÏb»ng: K=n(tC. K:tængtÝch«nh÷uhiÖu(cñac¶vßng®êihoÆc1phaph¸ttriÓncña s©u). C:NhiÖt®ékhëi®iÓmph¸tdôccñavßng®êihoÆc1phaph¸ttriÓn s©u. n:thêigianph¸tdôccñavßng®êihoÆc1phaph¸ttriÓnc¸thÓs©u. t:nhiÖt®étrungb×nhngytrongthêigianph¸tdôcvßng®êihoÆc 1phaph¸ttriÓnc¸thÓs©u. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 34
36. Quac«ngthøctrªntathÊymuèndùtÝnhdùb¸o®−îcs©ucÇnph¶i biÕttr−ícK,C.Råisau®ãdùavonhiÖt®éhngngy®Ódùb¸othêi gianph¸tsinhc¸cbiÕnth¸icñas©u.Ph−¬ngph¸pt×mKvCnh−sau: +Ph−¬ngph¸pt×mnhiÖt®ékhëi®iÓmph¸tdôc(C.cñas©u:muèn t×mCtaph¶inu«is©uëtñ®Þnh«nvíis©uënhiÖt®ékh¸cnhau TN − tN ' C = N − N ' T:nhiÖt®étrungb×nhtrongthêigianthÝnghiÖmlÇn1. N:thêigianquac¸cbiÕnth¸iëthÝnghiÖmlÇn1. t:nhiÖt®étrungb×nhtrongthêigianthÝnghiÖm2. N':thêigianquac¸cbiÕnth¸iëthÝnghiÖm2. VÝdô:quakÕtqu¶nghiªncøus©ub−ímhaichÊmchobiÕt:NÕus©u ënhiÖt®é=1723 0C,nhiÖt®étrungb×nh20 0Cth×giai®o¹ntrøng17 ngy,s©unon71.4ngy,nhéng26.3ngy NÕunu«is©uët o=2329 oC,nhiÖt®étrungb×nhb»ng26 oCth×giai ®o¹ntrøngl8,2ngy,s©unonl35,7ngy,nhéngl10ngy.HytÝnh nhiÖt®ékhëi®iÓmph¸tdôc. 20 × 17 − 26 × 8,2 C = = 14 o C trøng ¸pdôngc«ngthøctrªntacã:17 − 8,2 NhiÖt®ékhëi®iÓmph¸tdôccñas©unonvnhéngtÝnht−¬ngtù 20 × 71,4 − 26 × 35,7 C = = 14 o C Ph−¬ngph¸pt×mtÝch«nh÷uhiÖuKsâ u non 71,4 − 35,7 20 × 26,3 26 × 10 C = = 16 o C nhéng 26,3 − 10 §Ót×mcòngph¶ithùchiÖnb»ngph−¬ngph¸pnu«is©u.NÕunu«i lÆpl¹i nhiÒulÇnquac¸cmïakh¸cnhauvmçilÇnnh¾cl¹inhiÒulÇn®ÓK t×m®−îc®¶mb¶ochÝnhx¸c. Khi®biÕt®−îctængtÝch«nh÷uhiÖuvnhiÖt®ékhëi®Çuph¸t dôccñamétlois©uno®ã.KÕtqu¶®ãph¶n¸nhsùtuúthuécgi÷ath¬× giantõnggiai®o¹nph¸ttriÓnv«n®étasÏdùng®−îc®−ênghypebon nhiÖt®ét−¬ngøngvíi®¼ngthøc: K=n (tC. Quanu«is©ung−êitat×mthÊyK=120vC15 oC.Hydùng®−êng HypebonnhiÖt®é. §−êngHypebolnhiÖt®é 40 t1 =30n 1 =8 30 20 10 ư ð Tr ng i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trìnhNhiÖt®é(oC) D ch h c và B o v th c v t . 35 0 0 20 40 60 80
37. t2 =25n 2 =12 t3 =21n 3 =24 t4 =17n 4 =60 Quah×nhvÏchotathÊykhi«n®écngcaoth×vßng®êicñas©u cngng¾ntuynhiªntrongthùctÕkh«ngph¶ihontonnh−vËy,ë«n®é tèi®acñaHypebonng−êitathÊysùsuygi¶msøcsèngcñas©u. Dùavoph−¬ngph¸pph©ntÝchtÝch«nh÷uhiÖunyng−êitacãthÓ dù®o¸nt−¬ng®èichÝnhx¸cthêigianph¸tsinhc¸cbiÕnth¸icñas©u. Trªnc¬sëph©ntÝchtÝch«nh÷uh¹nng−êitacãthÓthiÕtlËpnhiÒu c«ngthøckh¸c®ÓdùtÝnhnh−: C«ngthøctÝnhsèløatrongn¨m X(t − C) Y = K Y :sèløacãthÓcãtrongmétn¨m. X: sè ngy trong n¨m cã nhiÖt ®é trung b×nh lín h¬n nhiÖt ®é ng−ìng . C:NhiÖt®éng−ìngkhëi®iÓmph¸tdôccñas©u. Trªnc¬së®ãtacãthÓtÝnh®−îcnhiÖt®étèicaotrong®ãsùph¸t triÓncñas©ucßntiÕnhnh®−îc. T=C+K T:«n®étèicao c.Saukhi®biÕtthêigianløas©u®Çutiªn®ÎrénhÊt,tacãthÓtÝnh thêigianrécñac¸cløatiÕpsautheoc«ngthøc. K = ∑(t −C) Dùatrªnc¬sëc¸cc«ngthøcdùtÝnhtrªnta¸pdôngvométsèsè liÖucôthÓ®ÓdùtÝnhsùph¸tsinhcñac¸clois©usau: ThÝ dô1:Nhéngs©u b−ím hai chÊmngy 10/10 ®xuÊt hiÖn ré ®−îc5ngy.C¨ncøvokhÝt−îngcñath−îngtuÇnnhiÖt®étrungb×nh l25,5 oCvdùb¸ocñatrungtuÇnsÏl23 oC.HydùtÝnhdùb¸ongy b−ímré.BiÕtC=15 o CvK=103 o 7. Bigi¶i:¸pdôngc«ngthøctÝnhtÝch«nh÷uhiÖu K=n(tC. tacã 103 o 7=5(25 o 515 o )+n(23 o 15 o ) 103 o 7=52,5+8n n=(103 o 752,5)/8=6,4ngy Víidùb¸ob−ímsÏrévongy10/10+6,4ngy=17/10 ThÝdô2:Nhéngs©ub−ímhaichÊmngy10/11®xuÊthiÖn®−îc 5ngy.C¨ncøvokhÝt−îngth−îngtuÇnth¸ng10cãnhiÖt®él22 oC, Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 36
38. nhiÖt®étrungb×nhtrungtuÇnl21 o C,h¹tuÇnl20 o C.HydùtÝnhdù b¸ongyb−ímré. Bigi¶i:DùtÝnhdùb¸ongyb−ímré,nÕutrungtuÇnvh¹tuÇn th¸ng11nhiÖt®étrungb×nhl21 oCth×thÊynh−sau 5(2215)+n(2115)=103 o7 35+6n=103 o7 n=(103 o735)/6=11,45ngy VËy11,45ngyn÷ab−ímsÏrétøcl10/11+11,45=21/11 Nh−vËylgiai®o¹nnhéngkÐodihÕtc¶trungtuÇnsangh¹tuÇn. Nh−ngh¹tuÇnnhiÖt®él¹ithÊph¬ntrungtuÇnv×vËythêik×nhéngsÏ kÐodih¬nn÷avthêigiandùb¸osÏnh−sau: 5(2215)+10(2115)+n(2015)=103 o7 35+60+5n=103 o7 n=1,74ngyhay2ngy VËyb−ímsÏxuÊthiÖnrévongy21/11. ThÝdôba:TÝch«nh÷uhiÖus©u®ôcth©nng«c¶n¨ml2230v métløal552.HydùtÝnhdùb¸osèløatrongn¨m. K Y = tonn¨m K tonløa Bigi¶i:§ÓtÝnhsèløata¸pdôngc«ngthøc 2230 Y = = 4 løa 552 Trongn¨mtíidùb¸osÏcã4løas©ung«xuÊthiÖn. ThÝdôbèn:Nhéngs©ub−ímhaichÊm®xuÊthiÖn®−îc3ngykÓ tõ26/3.C¨ncøvokhÝt−îngth−îngtuÇnth¸ng4cãnhiÖt®étrungb×nh 22 oCvh¹tuÇnth¸ng3l25 o C.BiÕtK=103 o 7;C=15 o C.DùtÝnh ngyb−ímraré 103 o 7=3(2515)+5(2515)+n(2215) 103 o 7=30+50+7n n=(103 o 73050)/7=3,4ngy VËyngy34/4b−ímb¾t®ÇuxuÊthiÖnré. ThÝdôn¨m:S©u®ôcth©nng«vonhéngtÝnhtíi26/3®®−îc3 ngy. NhiÖt ®é c¶ th¸ng 3 l 28 o C. C¶ th¸ng 4 l 29 o C. Hái khi no b−ímxuÊthiÖnré? Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 37
39. biÕtC=12 o C;K=170 o 7 170 o 7=3(2812)+5(2812)+n(2912) 170 o 7=48+80+17n n=(170,74880)/17=2,5ngy VËy3/4b−íms©u®ôcth©nng«sÏxuÊthiÖnré. 1.3Ph−¬ngph¸pDTDBdùatrªn®åthÞkhÝhËu §åthÞkhÝhËudïngtrongDTDBcãthÓlkhÝhËu®å,sinhkhÝhËu ®åhoÆcthuûnhiÖt®å . §Ó lËp khÝ hËu ®å trong DTDB :ng−êi ta ghi c¸c chØ sè nhiÖt ®é trungb×nhhngth¸ngtrªntrôctungvghitængl−îngm−ahngth¸ng trªntrôchonh ,sau®ãnèic¸c®iÓmcñachØsènhiÖt®évl−îngm−a cñac¸cth¸ngtrongn¨m®−îcghib»ngsèlam(I,II,III,VI )tuÇntùtõ th¸ng1tíith¸ng12tasÏ®−îc1®−ênggÊpkhóckhÐpkÝn . NÕunh÷ng khÝ hËu ®å nh− vËy ®−îc x©y dùng dùa trªn dÉn liÖu nhiÒu n¨m theo l−îngm−avnhiÖt®étrungb×nhhngth¸ngn¬immétloic«ntrïng no®ãcã®iÌukiÖnsinhs¶nhnglo¹ttøclvïngcã®iÒukiÖnkhÝhËu thuËnlîichochónghoÆcn¬icã®iÒukiÖnh¹nchÕsèl−ängcñachóng , th×khisos¸nhc¸c®åthÞkhÝhËunysÏbiÕt®−îctæhîpnhiÖt®év l−îngm−athuËnlîihoÆckh«ngthuËnlîicòngnh−mïacãnhiÖtÈm®é h¹nchÕsèl−îngc«ntrïng . HaikhÝhËu®åsau(khÝhËu®åA.lkhÝhËu®åcñango¹i«thnh phèBukhara,n¬imhngn¨mbäc©ucÊu Phytonomusvariabilis .Hbst . sinhs¶nhnglo¹tvíisèl−îngrÊtcao ,cßn(khÝhËu®åB.lkhÝhËu®å cña thnh phè Marxelia n¬i m c©u cÊu cã thÓ sèng ®−îc nh−ng ph¸t triÓnrÊtkÐm H×nhAH×nhB KhÝhËu®åthnhphèBukharaKhÝhËu®åthnhphèMarxelia Th¸ng NhiÖt ®é L−îng m−a (mm) Th¸ng NhiÖt ®é L−îng m−a (mm ) ThnhphèBukhara ThnhphèMarxelia Th¸ng NhiÖt®é( () C. L−îngm−a Th¸ng NhiÖt®é( () C. L−îngm−a (mm) (mm) 1 4 22 1 4 43 2 2 24 2 8 35 3 9 21 3 9 43 Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 38
40. 4 17 24 4 4 47 5 22 9 5 6 45 6 30 2 6 20 27 7 32 0 7 22 19 8 29 0 8 28 28 9 20 0 9 19 51 10 15 3 10 15 90 11 8 11 11 11 72 12 2 20 12 7 55 T−¬ngtùnh−ph−¬ngph¸plËpkhÝhËu®å .TrongdùtÝnhng−êita cònglËp®−îckhÝhËu®åcñavïngkhÝhËuthuËnlîinhÊtchosùph¸t sinhph¸ttriÓncñamétlois©uno®ã .trªnc¬së®ã®ÓDTDBsùph¸t sinhph¸ttriÓncñalois©uÊyt¹ivïngkhÝhËukh¸cb»ngph−¬ngph¸p chËpb¶n®å(lph−¬ngph¸pchångkhÝtb¶n®åcñahaivïngcãc¸csè biÓuthÞtrªntrôctungvtrôchonhnh−nhau) Ph−¬ngph¸plËpkhÝhËu®åtrªncòng®−îcdïngtrong1sètr−êng hîpDTDBs©u .songnãcãnh−îc®iÓmnh×nvo®åthÞng−êitach−athÊy ®−îcmèiquanhÖcñakhÝhËuvíisùph¸ttriÓncñalois©uta®Þnhdù tÝnh .V×vËyn¨m1932 .B.P .Uvarov®söa®æiph−¬ngph¸pkhÝhËu®åcña BolleCookb»ngc¸chphèihîpsù¶nhh−ëng®ångthêicñanhiÖt®év l−îngm−avíigiai®o¹nph¸ttriÓncñac«ntrïng . Nhê®ècãthÓx¸c®Þnh ®−îcsù¶nhh−ëngcñac¸ctæhîpnhiÖt®év®éÈm®Õntõngphaph¸t triÓnriªngbiÖtcñac«ntrïng . BiÓu ®å cña sù ¶nh h−ëng ny cã tªn gäi l "sinh khÝ hËu ®å" (Bioklimogramm) ®Çu tiªn B.P .Uvarov gäi "sinh khÝ hËu ®å" (Bioklimogramm)t−¬ngtùnh−(Klimograf.cñaBolleCook. Sùkh¸cbiÖtgi÷asinhkhÝh¹u®åvkhÝhËu®ålnh÷ng®−êngnèi c¸c®iÓmÈm®évnhiÖt®écñac¸cth¸ng®−îcthaythÕb½ngnh÷ngkÝ hiÖuriªngchotõngphaph¸ttriÓncñac«ntrïngtrongthêigian®ã . VÝdô :N h÷ngv¹chnèing¾nlphatrøng ,nh÷ngv¹chnèidih¬n lkÝhiÖuphaÊutrïng ,vßngtrßnnhálkÝhiÖucñaphanhéngv®−êng liªntôclkÝhiÖucñaphatr−ëngthnh . Sinh khÝ hËu ®å sau biÓu thÞ sù ph¸t triÓn cña co co Maroc dociostanrus maroccanus Thub. ë trung du v thung lòng tiÓu ¸ Malatsia . Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 39
41. Tõ®åthÞnychothÊyëëtrungduAnatolia ,n¬icocoMaroc sinhs¶nhnglo¹t ,thêik×ph¸ttriÓntrøngcñachóngkÐodidomïahÌ v ®Çu mïa thu kh« h¹n . TiÕp ®ã do m−a nhiÒu v nhiÖt ®é th¸p nªn trøngr¬ivotr¹ngth¸ingõngph¸ttriÓn .Cßnquaquans¸tëc¸cthung lòngn¬imcocoMarocph¸ttriÓnvíisèl−îngt−¬ng®èiÝt .ë ®©ydo mïaÊm¸pb¾t®Çusímh¬nvtÊtnhiªnc¸cgiai®o¹nph¸ttriÓntiÕpsau còngph¸ttriÓnsímh¬n . Sos¸nhc¸csinhkhÝhËu®åthÊy®−îcsùkh¸c nhaugi÷akhÝhËucñathunglòngvtrungdu ,®ÆcbiÖtvonh÷ngth¸ng mïa®«ng . §Ósos¸nhkhÝhËu®åvsinhkhÝhËu®åtètnhÊtldïngph−¬ng ph¸ph×nhch÷nhËt .trªnkhÝhËu®åhoÆcsinhkhÝ®åcñanh÷ngn¬im loic«ntrïngnyhoÆckh¸cth−êngsinhs¶nhng lo¹thoÆcc¸c ®iÒu kieenjkhÝt−îngcñamétn¨mno®ã ,khimloic«ntrïng®−îcnghiªn cøu ph¸t triÓn víi sè l−îng lín ®−îc ®ãng khung b»ng mét h×nh ch÷ nhËt .Haic¹nhdicñah×nhch÷nhËt®−îct−¬ngøngvíinhiÖt®étrung b×nhcùc®¹ivcùctiÓuhngth¸ng ,cßnchiÒuréngt−¬ngøngvíil−îng m−acùc®¹ivcùctiÓuhngth¸ng .TrªnkhÝhËu®åcñavïngmloi c«ntrïng®−îcnghiªncøusinhs¶nhnglo¹thoÆccñan¨mmloic«n trïng®ãsinhs¶nhnglo¹tng−êitakÎh×nhch÷nhËtcñac¸c®iÒukiÖn thuËn lîi vo biÓu ®å hoÆc cïng víi kÝch th−íc nh− vËy ng−êi ta kÎ khungh×nhch÷nhËt cñac¸c®iÒukiÖn thuËnlîitrªnkhÝhËu ®åhoÆc sinhkhÝhËu®åcñan¬ihoÆcn¨mmloic«ntrïng®ãph¸ttriÓnvíisè l−îngÝt . PhÇncña®åthÞphÝatrªnh×nhch÷nhËtlvïngnhiÖt®équ¸cao ®èivíic«ntrïng , phÇncña®åthÞëphÝad−íih×nhch÷nhËtlvïngnhiÖt ®équ¸thÊpchosùph¸ttriÓncñac«ntrïng,phÇn®åthÞphÝangoibªn ph¶ih×nhch÷nhËtbiÓuthÞ®éÈmqu¸caovphÇn®åthÞëphÝabªntr¸i biÓuthÞ®éÈmthÊph¹nchÕsèl−îngcñac«ntrïng. 1.4.øngdônghiÖntuînghäc®ÓDTDBtrongBVTV a§ÞnhnghÜa HiÖn t−îng häc l mét m«n khoa häc nghiªn cøu tõng giai ®o¹n ph¸ttriÓncña®éngvËtvthùcvËtg¾nliÒnvíisùbiÕn®æicña®iÒukiÖn thêitiÕt bT×nhh×nhnghiªncøuvÒhiÖnt−înghäctrongvngoin−íc TrªnthÕgiíiënh÷ngn−íccãnÒnkhoahäcph¸ttriÓnng−êita® cãnh÷ngc«ngtr×nh®Çut−nghiªncøuvÒhiÖnt−înghäcv®thu®−îc nh÷ngkÕtqu¶nhÊt®Þnh .GÇn®©yng−êita®x©ydùng®−îclÞchhiÖn t−înghäc , trong®ã ghi râthêi gian thuËn lîi nhÊt®Ó tiÕn hnh nh÷ng biÖnph¸pBVTV Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 40
42. TronghiÖnt−înghäcth×th×nh÷nggiai®o¹n®éngvËthiÖnt−îng häc cña s©u cÇn g¾n víi giai ®o¹n hiÖn t−îng häc cña c©y kÝ chñ m kh«ngph¶ilg¾nliÒnvíingyth¸ngtronglÞch. QuakÕt qu¶nghiªn cøu vÒ hiÖn t−înghäcë Liªn x«nh÷ngnh nghiªncøu®thnhc«ngt×mramétsèmèiliªnquangi÷ac¸cgiai®o¹n ph¸ttriªncñac©yvíic¸cphaph¸ttriÓncñac«ntrïngnh− :Ng−êitat×m thÊykhic©yt¸ocãqu¶vqu¶línb»ngqu¶mËnd¹ith×th−êngbÞs©u ®ôcqu¶t¸o( Carpocapsapomonella. v×vËyhngn¨mkhic©yt¸ocãqu¶ b»ngqu¶mËnd¹ith×ng−êitatiÕnhnhc¸cbiÖnph¸pphßngtrõs©u®ôc qu¶t¸o Hngn¨mng−êitanhËnthÊyvo®óngthêik×c©ymËnnëhoath× loiruåih¹icñc¶i®−êng( Pegomyiahyoscyami )vòho¸hnglo¹t . HoÆc loi rÖp h¹i t¸o ( Myzus persicae Sulf.) g©y h¹i m¹nh vo lóc c©y h¾c m¹ch træb«ng . V× vËyng−êi ta th−êng dùa vo c©ychØthÞ ®Ó dù b¸o phßngtrõs©uh¹i. ëViÖtnamviÖcnghiªncøuhiÖnt−înghäccòng®®−îcc¸cnh khoahäcB¶ovÖthùcvËtchóý . Tuyr»ngkÕtqu¶cßnbÞh¹nchÕ . VÝ dô : Ng−êi ta th−êng thÊy sù xuÊt hiÖn cña rÖp h¹i cam quýt trïngvíithêigianxuÊthiÖncñakiÕn ,v×vËykhithÊykiÕnxuÊthiÖntrªn c©yng−êitatiÕnhnhphunthuècphßngtrõrÖp. N¨mnocãhoatrenëth×n¨m®ãcÇn®Òphßngchuétkhuyph¸ ho¹i . HoÆctheodùb¸ocñathuûv¨nkhÝt−îngsÏcãbolò ,lôtvoth¸ng 9 10 th× n¨m ®ã cÇn ph¸t hiÖn v kiÓm tra chÆt chÏ ruéng lóa ®Ó ®Ò phßngdÞchs©uc¾ngiÐcãthÓx¶yra C¬sëkhoahäccñahiÖnt−înghäc Trongthiªnnhiªn ,mçimétsinhvËt®ÒucãnhucÇuvÒchØtiªusinh th¸inhÊt®Þnh®èivíi®iÒukiÖnsèng ,côthÓlc¸cyÕutèkhÝhËu,thêi tiÕtt¸c®éngcuécsèngcñachóng . NhucÇusinhth¸icñamçimétloisinhvËtrÊtkh¸cnhau .nh−ng trongtõnggiai®o¹nph¸ttriÓnnhÊt®Þnhcãnh÷ngloisinhvËtcãnhu cÇusinhth¸igièngnhau. ThÝdô: ëch©u¢uloimËntrång(Primsavium)cãgiai®o¹nph¸t triÓn tõ lóch×nhthnhmÇmhoa tíi lóchoa nëcÇntÝchluü®−îc mét tængnhiÖt®étõ290 0C–355 0CvcòngvËygiai®o¹nnhéngcñaruåih¹i cñc¶i®−êngyªucÇutængnhiÖt®é cïngl 290 0C355 0C (pegomyca hyoseyamipanterphetae. ®ÓhonthnhbiÕnth¸i.Do®ãng−êitadùa vohiÖnt−îngnëhoacñac©ymËn®Ódùb¸os©uh¹icñc¶i®−êng. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 41
43. C¸cloisinhvËtcïngsèngtrongmétm«itr−êngth×®ÒuchÞusùt¸c ®éngcñac¸cyÕutèsinhthaÝ.V×vËyc¸cgiai®o¹nph¸ttriÓncñasinhvËt d−íit¸c®éng cñac¸cyÕutèsinhth¸i m nãcã thÓx¶y ra cïngsím hoÆccïngmuén. C©ytrång ThêitiÕtC«ntrïng BÖnhc©y Ho¹t®éngkinhtÕcñaconng−êi. ThÝdô: Trong nh÷ng n¨m mïa®«ng Êm¸p hay nãi c¸ch kh¸c l mïaxu©n®Õnsímth×:C©ytrångrahoa,ral¸símv×tÝchluü®−îcmét tængnhiÖt®écÇnthiÕtnhanhh¬nvcòngvËyc«ntrïngkÕtthócgiai ®o¹nqua®«ngnhanhh¬nv×nhiÖt®ésímv−îtquang−ìngph¸tdôccña chóng.Ng−îcl¹i,trongnh÷ngn¨mmïa®«ngrÐtbuètkÐodi,c¸chiÖn t−îngtrªncòngx¶yramuénh¬nb×nhth−êng. Nh− vËy trongthiªn nhiªnlu«n lu«n cã nh÷ng hiÖn t−îngx¶y ra ®ångthêithÓhiÖnquasùbiÕn®æic¸cgiai®o¹nsinhtr−ëng,ph¸ttriÓn cñac¸cloisinhvËtkh¸cnhau.Nh−ngnh÷ngquans¸tvÒsùbiÕn®æi nh−thÕcñanhiÒuloisinhvËtkh«ngdÔdngnh×nthÊy,mthùctÕcã nh÷ngloidÔnh×nh¬nc¸cloikh¸c.V×vËyloinyth−êng®−îcdïng lmvËtchØthÞ. CôthÓsùbiÕn®æic¸cgiai®o¹nsinhtr−ëngcñathùcvËtdÔnh×n thÊyh¬nc¸cloisinhvËtkh¸c.§©ychÝnhlc¬sëkhoahäccñahiÖn t−îngv×sùliªnquangi÷ac¸cgiai®o¹nph¸ttriÓnkh¸cnhaucñac¸cloi sinhvËtkh¸cnhau. ThÝdô:Lois©u®ôcqu¶ChÌ( Curculiosp .)trong®iÒukiÖnkhÝhËu n«ngtr−êngMécCh©u.Th−êngtõth¸ng9s©utõqu¶chÌ®ixuèng®Êt ho¸nhéngvn»më®ãtíith¸ng1n¨msau,sau®ãnhéngho¸tr−ëng thnhvlªnc©yvo®ónglóchoachÌb¾t®Çura.Ng−êitaquans¸tthÊy nh÷ngn¨mmïaxu©n®ÕnsímhoÆcmuénth×cons©u®ôcqu¶chÌcòng ho¸tr−ëngthnhsímhoÆcmuén®óngvolôcnôchÌxuÊthiÖn. Rârngl®iÒukiÖnthêitiÕtcïngmétlóc¶nhh−ëngtíiho¹t®éng sèng cña c¸c loi sinh vËt trong thiªn nhiªn g©y ra nh÷ng hiÖn t−îng cïngx¶yrahoÆcx¶yrakÕtiÕpnhau,chophÐptadùavosùnhËnbiÕt méthiªnt−îngno®ãësinhvËtnycãthÓdù®o¸nhiÖnt−îngkh¸cë mét sinh vËtkh¸c (Cô thÓ l ®−îc dïng®Ó dù®o¸n sù ph¸ttriÓn, ph¸t sinhcñas©uh¹ic©ytrångn«ngnghiÖp) d.ýnghÜakhoahäcvthùctiÔncñahiÖnt−înghäctrongs¶n xuÊtn«ngnghiÖp. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 42
44. HiÖn t−îng häc trong b¶o vÖ thùc vËt l theo dâi c¸c hiÖn t−îng ®−îcbiÓuhiÖnquac¸cgiai®o¹nph¸ttriÓncñac¸cloisinhvËt®ÆcbiÖt cñac©ykÝchñvc©ychØthÞcãliªnquanchÆtchÏvíisùxuÊthiÖnvsù ph¸tsinhthnhdÞchcñas©uh¹i.Tõ®ãgióptax¸c®Þnhnh÷ngthêigian gÇn®óngnhÊt®ÓdiÖttrõs©uh¹i.Nh÷ngc¸igÇn®óngny®−îc®−avo ®Óx©ydùng“LÞchhiÖnt−înghäc” Trongqu¸tr×nhx©ydùngLÞchhiÖnt−înghäccÇnl−uýtíinh÷ng “VïngchØ®iÓm” (lvïngtrong®ãs©uh¹ixuÊthiÖntr−íctiªn).L−uý tíic¸ctiliÖuhiÖn t−înghäccña ®Þa ph−¬ngmë ®ãs©ubÖnhxuÊt hiÖnnhiÒunhÊt (Vïng®ångn¹nTsopathe. TiliÖuhiÖnt−înghäc®¸ngtincËynhÊtnÕuchónglc¸ckÕtqu¶ quans¸ttrùctiÕptrªnc©ykÝchñ (NghÜalnh÷ngc©yvõalc©ykÝchñ võalc©ychØthÞ)bëiv×sùph¸ttriÓncñac©ykÝchñkh«ngtrïngvíisù ph¸ttriÓncñac©ychØthÞ. HiÖnt−înghäcbªnc¹nhviÖcph¸thiÖnc¸cgiai®o¹ndÔbÞh¹icña c©ykÝchñth×cßncÇnph¸thiÖn®−îcthêik×c©yÝtbÞh¹i. Nh÷ngquans¸tvÒhiÖnt−înghäccòng®ãnggãpmétphÇn®¸ngkÓ vochoc«ngt¸cdùtÝnhdùb¸onhanh,dÔlmvt−¬ng®èichÝnhx¸c. Tuynhiªnquans¸tvÒhiÖnt−înghäccòngcãmétsèmÆth¹nchÕ,v×vËy nÕu ®¸nh gi¸ qu¸ cao vai trß cña lÞch hiÖn t−îng häc cã thÓ g©y nªn nhiÒuh¹ih¬nllîiv×trongtùnhiªnkh«ngph¶ilócnocòngcãsùtrïng hîpvÒhiÖnt−înghäc.V×vËyhngn¨mph¶ix¸c®Þnhl¹itõngtiliÖu tuútheo®iÒukiÖn®Þaph−¬ng. Nh÷ngkÕtqu¶quans¸tvÒhiÖnt−înghäckh«ng®ñchÝnhx¸c.V× vËyngoisùph¸ttriÓncñac©ykÝchñhaycñac©ychØthÞcÇnph¶il−uý tíinh÷ngtiliÖukhÝt−îng,tíisùph¸ttriÓncñakÝsinhvthiªn®Þch n÷a. 1.5.DùtÝnhdùb¸otheoph−¬ngph¸pthèngkª NguyªnlÝcñaph−¬ngph¸pl:dùavosèliÖutÝchluüquanhiÒu n¨mvÒb−ímvobÉy,sèliÖu®iÒutradùtÝnh,sèliÖu®iÒutraph¸thiÖn, sèliÖu®iÒukiÖnthêitiÕtc©ytrång®Ót×mmèit−¬ngquan®−îcthÓhiÖn b»ngph−¬ngtr×nhhåiquytuyÕntÝnh. C¬thÓc«ntrïngsèngtrongm«itr−êngcãliªnquanvphôthuéc chÆtchÏvíirÊtnhiÒuyÕutèm«itr−êngnh−nhiÖt®é,®éÈm,l−îngm−a vc¸csinhvËtkh¸c.DùtÝnhdùb¸otheoph−¬ngph¸pthångkªlng−êi tadïngto¸nhäc®Ó®¸nhgi¸møc®éliªnquanc¸cyÕutèm«itr−êngvíi c«n trïng v vi sinh vËt g©y bÖnh. Ph−¬ng ph¸p ny ng−êi ta gäi l ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch t−¬ng quan. VËyph−¬ng ph¸p ph©n tÝch t−¬ng quancãthÓgióptadùavomäi®Æctr−nghoÆcmétsè®Æctr−ngno®ã ®Ódù®o¸nmét®Æctr−ngkh¸c. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 43
45. ThÝdô:S©uc¾ngiÐcãt−¬ngquanchÆtchÏvíil−îngm−avoth¸ng 910.V×vËynÕuthuûv¨nkhÝt−îngcãdùb¸ocuèivômucãnhiÒutrËn m−abolíncÇn®Òphßngs©uc¾ngiÐph¸tsinhthnhdÞch. Løa 1 s©u ®ôc th©n lóa hai chÊm vò hãa muén hoÆc sím l phô thuécvotængsèngycãnhiÖt®énháh¬nhoÆcb»ng15 0Ctrongba th¸ng12,1,2.V×vËynÕun¨mnoÊm¸pcãtængsèngytrongbath¸ng cãnhiÖt®étrungb×nhngy ≤15 0CchiÕmd−íi20%tængsèngytrong3 th¸ngth×n¨m®ãb−ímsÏvòhãasímh¬nb×nhth−êng,songsùliªnhÖ nykh¸ch¼nvíisùt−¬ngquanhmsè. TrongliªnhÖhmsè:VíiméttrÞsècñabiÕnsè®éclËptacãthÓ x¸c®Þnhmétc¸chch¾cch¾nméthayméttrÞsèno®ãcñabiÕnsèphô thuéct−¬ngøng. ThÝdô:Tõb¸nkÝnh®−êngtrßntacãthÓx¸c®Þnhmétc¸chch¾c ch¾ndiÖntÝchvchuvicñanã. C=2 πrhoÆcS= πr2. Nh−ngtrongthiªnnhiªn,t−¬ngquan1trÞsècñabiÕnsè®éclËpta cãthÓcãnhiÒutrÞsècñabiÕnsèphôthuéc,mtacãthÓlÊytrÞsèb×nh qu©ncñanh÷ngtrÞsèphôthuéc®ãlm®¹ibiÓut−¬ngøngvíibiÕnsè ®éclËp 1.5.1Ph−¬ngph¸ptÝnht−¬ngquanmétyÕutè. Ph−¬ngtr×nhto¸nhäcbiÓuthÞmèiquanhÖ®ãlph−¬ngtr×nhhåiquycã d¹ng: §©ylph−¬ngtr×nhbiÓuthÞmèit−¬ngquanmétyÕutè y∼x y = y + b ( x − x ) XÐtvométvÝdôcôthÓsau: VÝdô:Quatheodâitrongmétsèn¨mthÊyr»ngsèl−îngb−ím5 v¹chvo®ÌncãliªnquanvíinhiÖt®étrungb×nhcñath¸ng1sèliÖutheo dâi®−îcghil¹iëb¶ngsau: Sèb−ím5 T0trung Th¸ngn¨m v¹chvo x2 y2 xy b×nh(x i) ®Ìn(y i) 11969 15,1 267 228,01 71289 4031,7 11970 18,4 490 338,56 240100 9016 11971 16,2 166 262,44 27556 2389,2 11972 13,8 28 190,44 784 386,4 11973 13,4 83 179,56 6889 1112,2 ∑x =76,9 ∑y =1034 n=5 i i ∑x2=1199,0 ∑y2=346618 ∑xy=17235,5 xi=15,4 yi=206,8 Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Dch h c và B o v th c v t . 44