Giáo trình Môi trường và phát triển - Nguyễn Mộng (Phần 2)

Nội dung text: Giáo trình Môi trường và phát triển - Nguyễn Mộng (Phần 2)

1. 43 Ch ươ ng 4 PHÁT TRI ỂN VÀ CÁC V ẤN ĐỀ V Ề TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN Tài nguyên (resources) là t t c các d ng v t ch t, tri th c, thông tin c con ng i s d ng t o ra c a c i v t ch t hay t o ra giá tr s d ng m i. Tài nguyên là i t ng s n xu t c a con ng i. Xã h i loài ng i càng phát tri n thì s lo i hình tài nguyên và s l ng mi lo i tài nguyên c con ng i s d ng và khai thác ngày càng gia t ng. Tài nguyên có th chia làm 2 lo i l n: tài nguyên thiên nhiên và tài nguyên xã h i. Tài nguyên xã h i là m t dng tài nguyên c bi t c a trái t, th hi n b i s c lao ng chân tay và trí óc, kh n ng t ch c và ch xã h i, t p quán, tín ng ng c a các c ng ng ng i. Trong Khoa h c môi tr ng, tài nguyên thiên nhiên (natural resources) c chia thành ba lo i (hình 4.1): Tài nguyên thiên nhiên Vĩnh c ữu Không tái t ạo Gió, thu Nhiên li u Khoáng kim Khoáng phi Nng l ng tri u, dòng hoá th ch lo i kim lo i mt tr i ch y Tái t ạo Không khí Nc t Sinh v t Hình 4.1. Các lo ại tài nguyên thiên nhiên * Tài nguyên v nh c u (perpetual resources): lo i tài nguyên có liên quan tr c ti p hay gián ti p n n ng l ng m t tr i. Có th xem n ng l ng m t tr i là ngu n tài nguyên vô tn, chúng ta có th phân ra: - N ng l ng tr c ti p: là ngu n n ng l ng chi u sáng tr c ti p, giá tr nh l ng có th tính c. - N ng l ng gián ti p: là nh ng d ng n ng l ng gián ti p c a b c x m t tr i bao gm: gió, sóng bi n, thu tri u, * Tài nguyên tái t o (renewable resources): lo i tài nguyên có th t duy trì, t b sung liên t c khi c qu n lý h p lý. Ví d : tài nguyên sinh v t ( ng th c v t), tài nguyên nc, t.
2. 44 * Tài nguyên không tái t o (unrenewable resources): là d ng tài nguyên b bi n i hay m t i sau quá trình s d ng. Ví d : tài nguyên khoáng s n, tài nguyên di truy n (gen). Theo b n ch t t nhiên, tài nguyên c phân lo i: tài nguyên t, tài nguyên n c, tài nguyên khoáng s n, tài nguyên r ng, tài nguyên bi n, I. Tài nguyên r ừng 1. Vai trò c a r ng Rng là h sinh thái có a d ng sinh h c cao nh t trên c n, nh t là rng m nhi t i. Ngoài ý ngh a v tài nguyên ng th c v t, r ng còn là m t y u t a lý không th thi u c trong t nhiên, có vai trò c c k quan tr ng trong vi c t o c nh quan và tác ng m nh m n các y u t khí h u, t ai. Chính vì v y, r ng không ch có ch c n ng trong phát tri n kinh t - xã h i mà còn có ý ngh a c bi t trong b o v môi tr ng. Tùy theo nh n th c và các l i ích khác nhau mà r ng c ánh giá khác nhau. Hi n nay r ng c ánh giá theo các vai trò chính nh sau: - Là h sinh thái a d ng và giàu có nh t trên c n, c bi t là r ng m nhi t i. N ng su t trung bình c a r ng trên th gi i t 5 t n ch t khô/ha/n m, áp ng 2 - 3% nhu c u lơ ng th c ph m cho con ng i. - R ng có vai trò to l n v môi tr ng và phát tri n, là ngun cung c p nguyên v t li u c n thi t cho con ng i. - R ng cung c p l ơ ng th c, th c ph m, nguyên li u cho công nghi p ch bi n, d c li u, du l ch, gi i trí - R ng là "lá ph i xanh" h p th CO 2, tái sinh oxy, iu hòa khí h u cho khu v c. V tác d ng cân b ng sinh thái, r ng có vai trò vô cùng quan tr ng: - Tr c h t, r ng có nh h ng n nhi t , m không khí, thành ph n khí quy n và có ý ngh a iu hoà khí h u. R ng là v t c n trên ng di chuy n c a gió và có nh hng n t c c ng nh thay i h ng gió. R ng không ch ch n gió mà còn làm s ch không khí và có nh h ng n vòng tu n hoàn trong t nhiên. Trên th c t , r ng ơ c coi là nhà máy l c b i kh ng l . Trung bình 1 n m, m t ha r ng thông có kh n ng hút 36,4 t n b i t không khí. Bên c nh ó, r ng c ng góp ph n làm gi m ti ng n. R ng có ý ngh a c bi t quan tr ng làm cân b ng l ng O 2 và CO 2 trong khí quy n. R ng còn t o ra m t hoàn c nh ti u khí h u có tác d ng t t n s c kho con ng i. R ng làm gi m nhi t và t ng m không khí. - R ng có vai trò b o v ngu n n c b o v t ch ng xói mòn. Th m th c v t có ch c n ng quan tr ng trong vi c ng n c n m t ph n n c m a r ơi xu ng t và có vai trò phân ph i l i l ng n c này. Các nghiên c u cho th y n c m a c th c v t r ng gi l i là 25% t ng l ng m a. Tán r ng có kh n ng gi m s c công phá c a n c m a i v i l p t b m t. R ng còn làm t ng kh n ng th m và gi n c c a t, h n ch dòng ch y trên mt. T ng th m m c r ng có kh n ng gi l i l ng n c b ng 100 - 900% tr ng l ng c a nó. Chính vì v y, ã làm gi m áng k l ng t b xói mòn. Nhi u nghiên c u cho th y vùng nhi t i nh n c ta, n ơi có r ng l ng t xói mòn h ng n m ch vào kho ng 1,5 tn/ha trong khi ó n ơi không có r ng có th lên t i 100 - 150 t n/ha và dòng ch y m t t ng 3 - 4 l n. - Th m m c r ng là kho ch a các ch t dinh d ng khoáng, mùn và nh h ng l n n phì nhiêu c a t. Các s n ph m r ơi r ng c a th c v t trên m t t là c ơ s ban u hình thành t ng th m m c r ng và mùn t. ây c ng là n ơi c trú và cung c p ch t dinh d ng cho vi sinh v t, nhi u lo i côn trùng và ng v t t, t o môi tr ng thu n l i cho ng v t và vi sinh v t t phát tri n và có nh h ng n các quá trình x y ra trong t. H r cây có nh hng l n n tính ch t lý hoá c a t, t ó t o cho t r ng khác v i t s n xu t nông
3. 45 nghi p. R cây n sâu trong t làm cho nó tr nên t ơi x p, t ng kh n ng th m n c và gi t, ch ng l i quá trình xói mòn. - Là n ơi c trú c a hàng tri u loài ng v t và vi sinh v t, r ng c xem là ngân hàng gen kh ng l , l u tr các lo i gen quí. M t r ng s làm m t d n ngu n tài nguyên thiên nhiên và d n n s tuy t ch ng c a nhi u loài sinh v t. Phá r ng làm m t n ơi c trú và nh h ng n t sinh thái c a các sinh v t, d n n làm t ng s c nh tranh gi a các cá th trong loài cng nh gi a các loài v i nhau. R ng là m t h sinh thái ã c thi t l p tr ng thái cân bng, trong ó m i loài u có vai trò không th thi u duy trì ho t ng c a toàn b h sinh thái. Do v y khi 1 loài b suy gi m ho c b bi n m t s nh h ng n s t n t i c a các loài khác, và cu i cùng s nh h ng n h sinh thái c a c r ng. Cn c vai trò c a r ng, ng i ta phân bi t: - R ng phòng h : s d ng ch y u b o v ngu n n c, b o v t, ch ng xói mòn, hn ch thiên tai, iu hòa khí h u, góp ph n b o v môi tr ng. R ng phòng h c phân thành r ng phòng h u ngu n, r ng phòng h ch n gió, ch n cát, r ng phòng h ch n sóng, ln bi n - R ng s n xu t: c s d ng s n xu t, kinh doanh g , c i, các lâm s n khác, ng v t r ng và k t h p phòng h , b o v môi tr ng sinh thái. - R ng c d ng: ch y u b o t n thiên nhiên, m u chu n, h sinh thái r ng qu c gia, b o v ngu n gen ng th c v t, nghiên c u khoa h c, du l ch. R ng c d ng c phân thành các lo i: v n qu c gia, khu r ng b o t n thiên nhiên, khu v n hóa xã h i, Theo giàu nghèo ta phân bi t: - R ng giàu: có tr l ng g trên 150 m 3/ha. - R ng trung bình: có tr l ơ ng g t 80 -150 m 3/ha. - R ng nghèo: có tr l ng g d i 80 m 3/ha. Theo các tính toán m i ây, n ng su t trung bình c a r ng trên toàn th gi i t n 5 tn ch t khô trên m i ha m i n m. Tuy nhiên con s này r t khác nhau tùy theo lo i r ng và nơi phân b c a chúng: - R ng lá kim (tai ga) vùng ôn i, n ơi có th i gian sinh tr ng ng n nên n ng su t th p h ơn nhi u so v i r ng m nhi t i. R ng này chi m m t di n tích r ng l n B c M , Châu Âu, Nga, B c Trung Qu c và các vùng núi cao nhi t i. Cây ch y u c a r ng là thông, linh sam, R ng lá kim phát tri n theo các dãy núi t B c M xu ng Mehico bao g m nhi u thông , thông núi, - R ng lá rông ôn i, phân b th p h ơn, g n vùng nhi t i h ơn và ã có m t th i k ph kín vùng ông B c M , kh p Châu Âu, m t ph n Nam M và m t ph n Trung Qu c, Nh t B n, Úc. Có l "n n v n minh t c c c th nh" Châu Âu, B c M và Vi n ông ã làm cho r ng này b thu h p nhanh và nay ch ng còn bao nhiêu. Kho ng 3.000 n m tr c công nguyên, do phát tri n c a v n minh công nghi p, r ng lá rông b tri t h t i 32 - 33% ly t canh tác trong khi ó thì r ng nhi t i lúc này ch b m t 15 - 20%. - R ng m a nhi t i là r ng có a d ng sinh h c cao nh t, giàu có nh t, kéo dài thành m t vành ai quanh xích o, n ơi có l ng m a cao, nhi t cao và ng u quanh nm. D i r ng m a nhi t i r ng l n nh t và phát tri n liên t c thu c l u v c sông Amazon (Nam M ), l u v c sông Côngô (Tây Phi) và vùng n , Malaysia. D i r ng n - Malaysia giàu có nh t, ch m t khu v c h p thôi mà có th m c t 2500 n 10.000 loài th c v t mà c tr ng c a chúng là r ng nhi u t ng. Trong r ng cây có lá quanh n m, ch ng ch t dây leo, t i âm u, m và nóng 2. Tài nguyên r ng trên th gi i
4. 46 ã có m t th i r ng chi m di n tích 60 tri u km 2 (6 t ha) trên l c a. R ng b thu hp xu ng còn 44,05 tri u km 2 vào n m 1958 và hi n nay còn kho ng 38,8 tri u km 2 chi m kho ng 30% b n m t trái t (B ng 4.1.). Trong s 38,8 tri u km 2 r ng th gi i có 36,92 tri u km 2 r ng t nhiên (95%) và 1,87 tri u km 2 (5%) r ng tr ng. Bảng 4.1. Di ện tích c ủa các lo ại r ừng chính trên th ế gi ới Lo ại r ừng Di ện tích (km 2) Rng lá kim ôn i 12.511.062 Rng lá r ng và h n h p ôn i 6.557.026 Rng m nhi t i 11.365.672 Rng nhi t i khô 3.701.883 Rng th a 4.748.694 Tổng 38.808.677 Ngu n: Global Biodiversity 2000. Di n tích r ng bình quân th gi i trên u ng i là 0,6 ha/ng i. Tuy nhiên có s sai khác l n gi a các qu c gia. Châu Á có có di n tích r ng trên u ng i th p nh t, trong khi ó Châu i d ơ ng và Nam M có m t di n tích r ng áng k trên u ng i. Ch có 22 qu c gia có trên 3 ha r ng trên u ng i và c ng ch có 5% dân s th gi i s ng trong các qu c gia ó h u h t là Braxil và Liên Xô c . Trái l i 3/4 dân s th gi i s ng trong các qu c gia có di n tích r ng trên u ng i nh h ơn 0,5 ha, ph n l n các qu c gia có dân s ông nh Châu Á và Châu Âu (Ngu n FRA 2000). Ph n l n t r ng r t thích h p cho canh tác nông nghi p. Do v y r ng b thu h p ch yu l y t làm nông nghi p, tr ng tr t và ch n nuôi. Trong th i gian kho ng 5.000 n m con ng i thu h p di n tích c a r ng t 50% trên b trái t xu ng còn 17%. Ng i ta c ng d báo r ng n u c b tri t h theo à này thì trong vòng 160 n m n a, trên trái t s không còn r ng và tr nên tr n tr i, trong ó Thái Lan là 25 n m, Philippines 20 n m và Nepal trong vòng 15 n m! Vào giai on u c a n n v n minh nông nghi p thì r ng lá r ng b tri t h và nay là rng nhi t i. Nh p iu tri t h r ng khó oán chính xác nh ng b ng ph ơ ng pháp không nh ho c nh v tinh có th tính r ng, h ng n m trên th gi i m t i trung bình 16,1 tri u ha rng, trong ó r ng nhi t i b suy gi m v i t c l n nh t 15,2 tri u ha (FAO 2001). Hi n nay r ng nhi t i ch còn kho ng 50% di n tích so v i tr c ây. R ng hàng nm b tri t h m nh nh t M Latinh, Trung M , r ng và t r ng gi m t i 38%, t 115 xu ng còn 71 tri u ha. R ng Châu Phi gi m 23%, t 901 tri u ha xu ng còn 690 tri u ha trong kho ng th i gian t 1950 n 1983. Nn ô nhi m môi tr ng ã t o nên nh ng tr n m a acid làm h y di t nhi u khu r ng, c bi t các n c Châu Âu, hi u ng nhà kính làm cho trái t nóng lên và n c bi n dâng cao nh t nh s l i nh h ng n s phân b r ng trên trái t. Theo FRA 2000 (Forest Resources Assessment 2000) có kho ng 178 tri u ha r ng tr ng chi m 5% di n tích r ng th gi i. Châu Á chi m t l l n nh t v i 62% r ng tr ng th gi i. M i qu c gia chi m t l l n nh t v r ng tr ng th gi i là Trung Qu c, n , Liên
5. 47 Bang Nga, M , Nh t B n, Indonesia, Brazil, Thái Lan, Ukraina và C ng Hoà Iran (chi m kho ng 80%). Các qu c gia còn l i chi m kho ng 20%. 3. Tài nguyên r ng Vi t Nam Nm 1945, Vi t Nam có 13,3 tri u ha r ng, chi m 43,8% di n tích t ai, n nh ng nm u th p niên 1990 di n tích này ã gi m t i con s 7,8 tri u ha v i che ph ch còn 23,6% t c là ã d i m c báo ng (30%). T c m t r ng Vi t Nam trong nh ng n m 1985 - 1995 là 200.000 ha/n m. Trong ó, 60.000 ha do khai hoang, 50.000 ha do cháy và 90.000 do khai thác quá m c g và c i. Trên nhi u vùng tr c ây là r ng b t ngàn thì nay ch còn là i tr c, di n tích r ng còn l i r t ít, ch ng h n nh vùng Tây B c ch còn 2,4 tri u ha, Tây Nguyên ch còn 2,3 tri u ha. R ng mi n ông Nam B còn l i khá h ơn song ang b tp trung khai thác. R ng ng p m n ven bi n tr c n m 1945 ph m t di n tích 400.000 ngàn ha nay ch còn g n m t n a (200.000 ha) ch y u là th sinh và r ng tr ng. Di n tích t tr ng i núi tr c ang ch u xói mòn n ng lên n con s 13,4 tri u ha. Nguyên nhân chính c a s thu h p r ng n c ta là do n n du canh, du c , phá r ng t r y làm nông nghi p, tr ng cây xu t kh u, l y g c i, m mang ô th , khai thác m , nuôi tr ng th y s n. H u qu chi n tranh hóa h c do M th c hi n Vi t Nam trong th i gian qua l i cho r ng là không nh . S c ép dân s và nhu c u v i s ng, v l ơ ng th c và th c ph m, n ng l ng, g dân d ng ang là m i e do i v i r ng còn l i n c ta. Bảng 4.2 . K ế ho ạch tr ồng r ừng đế n n ăm 2010 ở n ước ta. Stt Vùng địa lý Di ện tích tr ồng (ha) % k ế ho ạch 1 Vùng núi Tây B c B 650.000 13,0 2 Vùng núi Trung tâm B c B 895.000 17,9 3 Vùng núi và ven bi n ông B c B c B 855.000 17,1 4 Vùng ng b ng B c B 50.000 1,0 5 Vùng B c Trung B (núi và ven bi n) 810.000 16,2 6 Vùng duyên h i Nam Trung B 880.000 17,6 7 Vùng Tây Nguyên 500.000 10,0 8 Vùng ông Nam B 160.000 3,2 9 Vùng ng b ng Nam B 200.000 4,0 Các v n b o v và phát tri n tài nguyên r ng Vi t Nam c trình bày trong Lu t bo v và phát tri n r ng n m 1991 và các qui nh khác c a nhà n c, bao g m m t s n i dung sau: - Tr ng r ng, ph xanh t tr ng i tr c. - B o v r ng phòng h , các v n qu c gia và các khu d tr t nhiên - Khai thác h p lý r ng s n xu t, h n ch khai hoang chuy n r ng thành t nông nghi p, h n ch di dân t do. - óng c a r ng t nhiên. Trong k ho ch tr ng 5 tri u ha r ng t n m 1998 n n m 2010 c a Nhà n c ta (B ng 4.2.), di n tích và che ph có ph n t ng lên nh các ch ơ ng trình tr ng r ng, ch m sóc r ng, khoanh nuôi tái sinh, che ph r ng là 27,8% n m 1990 t ng lên 36,7% n m 2004 (b ng 4.3). D ki n nâng che ph c a r ng lên 43% vào n m 2010.
6. 48 Bảng 4.3. Di ễn bi ến di ện tích r ừng ở Vi ệt Nam qua các n ăm ( đơ n v ị tính 1.000.000 ha ). 1945 1976 1980 1985 1990 1995 1999 2002 2004 Tng di n tích (ha) 14,30 11,16 10,60 9,89 9,17 9,30 10,99 11,78 12,30 Rng tr ng (ha) 0,00 0,01 0,42 0,58 0,74 1,05 1,52 1,91 2,21 Rng t nhiên (ha) 14,30 11,07 10,18 9,30 8,43 8,25 9,47 9,86 10,89 che ph (%) 43,00 33,80 32,10 30,00 27,80 28,20 33,20 35,8 36,7 Ngu n: Hi n tr ng môi tr ng Vi t Nam. Ph n a d ng sinh h c, 2005. 4. B o v tài nguyên r ng cho phát tri n b n v ng Thành l p m t h th ng hoàn ch nh các khu r ng t nhiên c b o v : b o v r ng trong m t h th ng các khu v c b o v là m t m u ch t c a vi c làm k ho ch s d ng t. Nh ng h th ng này c n ph i tiêu bi u cho c n c và có càng nhi u d ng khác nhau càng t t ch ng ch u c trong tình tr ng thay i khí h u. Trong ó u tiên b o v i v i các h sinh thái r ng già. Các khu b o t n ph i c bao quanh b ng nh ng vùng m r ng rãi ho c rng bi n c i c qu n lý ho c r ng tr ng. T l t có r ng che ph c a m t qu c gia là mt ch tiêu an ninh môi tr ng quan tr ng. Theo các nhà môi tr ng, di n tích t có r ng m b o an toàn môi tr ng c a m t qu c gia t i u > 45% t ng din tích. Duy trì lâu dài và y di n tích nh ng khu r ng bi n c i: ph i duy trì r ng bi n c i b o v h h tr s s ng và a d ng sinh h c, ng th i cung c p s n l ng b n v ng v g và các lâm s n khác. Tng thêm di n tích r ng tr ng: vi c tr ng cây là r t quan tr ng v a c i thi n môi tr ng v a gi m nh áp l c khai thác lên các khu r ng bi n c i. Tr ng cây là m t bi n pháp hi u nghi m i v i t ã b c màu và t c n h i ph c sau khi tr ng tr t. Nh ng bi n pháp quan tr ng là: khôi ph c l i r ng n ơi t d c b o v ngu n n c và ch ng xói mòn; tr ng cây ng n ngày cung c p c i t m t cách b n v ng; tr ng cây dài ngày cung c p g và là ngu n h p th cacbon giúp cho vi c iu hòa khí h u. Nâng cao kh n ng qu n lý r ng b n v ng: ph i ch m d t tình tr ng khai thác r ng không b n v ng, c bi t là i v i nh ng khu r ng nhi t i. Nh ng bi n pháp sau ây s giúp t t c các n c t hi u qu trong vi c qu n lý r ng m t cách b n v ng: xây d ng nh ng khu r ng v nh vi n c lu t pháp b o v ; m l p ào t o v sinh thái r ng và cách qu n lý; nh m c tiêu chu n v kh i l ng g c khai thác, chu k khai thác và k thu t khai thác; ki m soát ch t ch vi c khai thác và tr ng m b o cho r ng có th tái sinh và h n ch n mc th p nh t các t n h i; xây d ng các chính sách kinh t và tài chính sát h p không v t quá s n l ng b n v ng c a r ng; xây d ng các chính sách v môi tr ng b o v các ch c nng sinh thái, tính a d ng sinh h c. II. Tài nguyên sinh h ọc 1. Tài nguyên sinh h c trên th gi i Tài nguyên sinh h c hay a d ng sinh h c là t t c các loài ng v t, th c v t và vi sinh v t s ng hoang d i, t nhiên trong r ng, trong t và trong các v c n c. S phát sinh và phát tri n c a chúng trên trái t ã óng góp cho s ti n hóa c a sinh quy n, ng th i l i là ngu n s ng c a con ng i. n nay chúng ta ch a bi t chính xác trên Trái t có bao nhiêu loài sinh v t. Theo tài li u m i nh t thì chúng ta ã bi t và mô t 1,74 tri u loài và d oán s loài có th lên n 14 tri u loài. Trong s 1,7 tri u loài ã mô t có 4.000 loài vi khu n, 80.000 loài nhân th t (Protista g m ng v t nguyên sinh, t o), 1.320.000 loài ng v t, 70.000 loài n m và 270.000 loài th c v t.
7. 49 a d ng loài l n nh t là vùng r ng nhi t i. M c dù r ng nhi t i ch chi m 7% di n tích m t t và kho ng 2% di n tích b m t hành tinh, chúng ch a h ơn 1/2 loài trên th gi i. ánh giá này ch d a vào các m u côn trùng và chân kh p, là nh ng nhóm chính v s loài trên th gi i. ánh giá v s l ng các loài côn trùng ch a c mô t r ng nhi t i nm trong ph m vi t 5 n 30 tri u loài; hi n t i, con s 10 tri u loài là ch p nh n và c s dng nhi u trong các tài li u hi n nay. Bảng 4.4. S ố loài được mô t ả và s ố loài d ự đoán Nhóm ngành Số loài mô t ả Số loài d ự đoán Vi khu n 4.000 1.000.000 Protista 80.000 600.000 ng v t 1.320.000 10.600.000 Nm 70.000 1.500.000 Th c v t 270.000 300.000 Tổng 1.744.000 14.000.000 2. Tài nguyên sinh h c Vi t Nam Nc ta r t phong phú và a d ng ng th c v t hoang dã c trng cho vùng nhi t i gió mùa. Theo các tài li u ã công b , h th c v t n c ta g m kho ng 10.084 loài th c vt b c cao có m ch, kho ng 800 loài rêu và 600 loài n m, trong ó có t i 2.300 loài ã c nhân dân s d ng làm l ơ ng th c và th c ph m, d c phm, làm th c n gia súc, l y g , tinh du, các nguyên v t li u khác hay làm c i un. H th c v t Vi t Nam có c h u cao. Ph n l n s loài c h u này (10%) t p trung b n khu v c chính: khu v c núi cao Hoàng Liên S ơn phía B c, khu v c núi cao Ng c Linh mi n Trung, cao nguyên Lâm Viên phía Nam và khu v c r ng m a B c Trung B . Nhi u loài là c h u i ph ơ ng ch g p trong vùng r t h p v i s các th r t th p. Bên c nh ó, do c im c u trúc, các ki u r ng m nhi t i th ng không có loài u th rõ r t nên s l ng cá th c a t ng loài th ng h n ch và m t khi ã b khai thác nh t là khai thác không h p lý thì chúng chóng b ki t qu . ó là tình tr ng hi n nay c a m t s loài g quí nh Gõ , G m t, nhi u loài cây làm thu c nh Hoàng Liên chân gà, Ba kích, Th m chí có nhi u loài ã tr nên r t hi m hay có nguy c ơ tuy t ch ng nh Hoàng àn, C m lai, P ơ mu, Khu h ng v t c ng h t s c phong phú. Hi n ã th ng kê c 275 loài và phân loài thú, 828 loài chim, 180 loài bò sát, 80 loài ch nhái, kho ng 500 loài cá n c ng t và 2.000 loài cá bi n và hàng v n loài ng v t không x ơ ng s ng c n, bi n và n c ng t. Cng nh th c v t gi i, ng v t gi i Vi t Nam có nhi u loài là c h u: h ơn 100 loài và phân loài chim và 78 loài và phân loài thú là c h u. Có r t nhi u loài ng v t có giá tr th c ti n cao và nhi u loài có ý ngh a l n v b o v nh voi, Tê giác, Bò r ng, H , Báo, Vo c vá, Vo c xám, Tr , S u, Cò qu m. Trong vùng ph ông D ơ ng (phân vùng theo a lý ng vt) có 21 loài kh thì Vi t Nam có 15 loài, trong ó có 7 loài c h u c a vùng ph này. Có 49 loài chim c h u cho vùng ph thì Vi t Nam có 33 loài, trong ó có 11 loài là c h u ca Vi t Nam; trong khi Mi n in, Thái Lan, Mã Lai, H i Nam m i n ơi ch có 2 loài, Lào 1 loài và Campuchia không có loài c h u nào. Vi t Nam các r n san hô phân b rãi rác su t t B c vào Nam c a bi n ông và càng vào phía Nam c u trúc và s l ng loài càng phong phú. Hi n nay chúng ta ã phát hi n hơn 300 loài san hô c ng vùng bi n Vi t Nam, trong ó có 62 loài là san hô t o r n, phù hp v i iu ki n trong vùng. V các nhóm n c m n, chúng ta ã th ng kê c 2.500 loài
8. 50 thân m m, giáp xác 1.500 loài, giun nhi u t ơ 700 loài, da gai 350 loài, h i miên 150 loài, 653 loài t o bi n c ng ã c xác nh. Bảng 4.5. Các V ườn Qu ốc gia Vi ệt Nam Stt Tên V n Di n tích (ha) Nm thành l p a im 1. Ba b 7.610 11/1992 Ba B -Bc C n 2. Ba Vì 7.377 01/1991 Ba Vì-Hà Tây 3. Bch Mã 22.031 07/1991 Th a Thiên Hu 4. Bái T Long 15.783 06/2001 Vân n-Qu ng Ninh 5. Bn En 38.153 01/1992 Thanh Hoá 6. Bù Gia M p 26.032 11/2002 Bình Ph c 7. Cát Bà 15.200 03/1986 Cát Bà-Hi Phòng 8. Cát Tiên 73.878 01/1992 . Nai, L. ng, B. Ph c 9. Côn o 19.998 03/1984 Bà R a-Vng Tàu 10. Cúc Ph ơ ng 22.000 01/1960 N. Bình, H. Bình, T.Hoá 11. Ch Mom Ray 56.621 07/2002 Kom Tum 12. Ch Yang Sin 58.947 07/2002 k L k 13. Hoàng Liên S ơn 29.845 07/2002 Sapa- Lào Cai 14. Kon Ka Kinh 41.780 11/2002 Gia Lai 15. Lò Giò-Xa Mát 18.756 07/2002 Tân Biên-Tây Ninh 16. Mi Cà Mau 41.862 2003 Cà Mau 17. Núi Chúa 29.865 2003 Ninh Thu n 18. Pù Mát 91.113 11/2001 Ngh An 19. Phong Nha-K Bàng 85.754 12/2001 B Tr ch-Qu ng Bình 20. Phú Qu c 31.422 06/2001 Phú Qu c-Kiên Giang 21. Tam o 36.883 05/1996 V. Phúc,T. Quang, T.Nguyên 22. Tràm Chim 7.588 12/1998 Tam Nông-ng Tháp 23. U Minh Th ng 8.053 01/2002 Kiên Giang 24. V Quang 55.028 07/2002 Hà T nh 25. Xuân S ơn 15.054 04/2002 Phú Th 26. Xuân Thu 7.100 01/2003 Nam nh 27. Yok ôn 58.200 06/1992 aklak 28. Bi –Doup Núi Bà 64.800 05/2005 Lâm ng 29. Ph c Bình 19.841 2006 Ninh Thu n 30. U Minh H 8.286 2006 Cà Mau Ngu n: H i b o v thiên nhiên và môi trng Vi t Nam, 2004.
9. 51 Ngu n l i sinh v t hoang dã n c ta c ng ang b suy gi m nhanh. Nhi u loài ã bi t nay ã b tiêu di t (h ơ u sao, heo vòi, cá chình Nh t). n nay ã ch ra rng kho ng 365 loài ng v t ang trong tình tr ng hi m và có nguy c ơ b tiêu di t c ng vào kho ng con s trên. Nm 1986, chính ph ã thành l p m t h th ng 87 khu b o t n c g i là các khu rng c d ng, trong ó có 56 v n qu c gia và khu b o t n thiên nhiên và 31 khu r ng v n hoá, l ch s , phong c nh v i di n tích kho ng 1.169.000 ha chi m 5,7% di n tích t r ng hay kho ng 3,3% di n tích c n c. Hi n nay danh sách các khu b o t n Vi t Nam ã lên n 126 khu, trong ó có 30 Vn Qu c gia, 46 khu d tr thiên nhiên, 11 khu b o t n loài sinh c nh và 39 khu b o v cnh quan c phân b u trong c n c v i t ng di n tích kho ng 2,54 tri u ha chi m 7,7% di n tích lãnh th . (B ng 4.5.). Ngoài h th ng các khu b o t n trên, m t s hình th c khu b o tn khác c Th gi i công nh n: 6 khu d tr sinh quy n: r ng ng p m n C n Gi , V n Qu c gia Cát Tiên, qu n o Cát Bà (H i Phòng), t ng p n c ng b ng Sông H ng, vùng bi n Kiên Giang và Tây Ngh An 2 khu di s n thiên nhiên Th gi i: V nh H Long (Qu ng Ninh) và Phong Nha – K Bàng 4 Khu di s n thiên nhiên c a ASEAN: V n Qu c gia Ba B (B c C n), V n Qu c gia Hoàng Liên S ơn (Lào Cai), V n Qu c gia Ch Mom Rây (Kon Tum) và V n Qu c gia Kon Ka Kinh (Gia Lai) 2 khu Ramsar: V n Qu c gia Xuân Th y (Nam nh) và khu t ng p n c Bàu S u thu c v n Qu c gia Cát Tiên. 2. Nguyên nhân suy thoái a d ng sinh h c V các nguyên nhân làm suy thoái a d ng sinh h c Vi t Nam n nay, có th tóm t t nh sau: 2.1. Nguyên nhân tr c ti p: 1. S m r ng t nông nghip: m r ng t canh tác nông nghi p b ng cách l n vào t r ng, t ng p n c là m t trong nh ng nguyên nhân quan tr ng nh t làm suy thoái a dng sinh h c. 2. Khai thác g , c i: trong giai on t n m 1985 n n m 1991, các lâm tr ng qu c doanh ã khai thác trung bình 3,5 tri u m 3 g m i n m và kho ng 1-2 tri u m 3 ngoài k ho ch (kho ng 80.000 ha b m t m i n m). Ngoài ra n n ch t tr m g x y ra kh p m i n ơi, k t qu là r ng b c n ki t nhanh chóng, nhi u loài có nguy c ơ tuy t ch ng. Hàng n m m t l ng ci kho ng 21 tri u t n c khai thác t r ng ph c v cho nhu c u sinh ho t trong gia ình. 3. Khai thác các s n ph m ngoài g : các s n ph m khác ngoài g nh song mây, tre na, lá, cây thu c c khai thác cho nh ng m c ch khác nhau: dùng, bán trên th tr ng trong n c và xu t kh u. c bi t là khu h ng v t hoang dã ã b khai thác m t cách b a bãi và ki t qu . 4. Cháy r ng: trong s 9 tri u ha r ng còn l i thì 56% có kh n ng b cháy trong mùa khô. Trung bình hàng n m kho ng t 25.000 n 100.000 ha r ng b cháy, nh t là vùng cao nguyên mi n Trung. 5. Xây d ng c ơ b n: vi c xây d ng c ơ b n nh giao thông, th y l i, khu công nghi p, th y in, c ng là m t nguyên nhân tr c ti p làm m t a d ng sinh h c. Các h ch a n c c xây d ng hàng n m Vi t Nam ã làm m t i kho ng 30.000 ha r ng.
10. 52 6. Chi n tranh: trong giai on t 1961 n 1975, 13 tri u t n bom và 72 tri u lít ch t c hoá h c rãi xu ng ch y u phía Nam ã h y di t kho ng 4,5 tri u ha r ng. 7. Buôn bán các loài ng th c v t quý hi m: tình tr ng khai thác, buôn bán trái phép các lo i g quý hi m, các loài ng v t hoang dã, v ph m Pháp l nh r ng trong th i gian qua xy ra m c khá nghiêm tr ng. 8. Ô nhi m môi tr ng: m t s h sinh thái thu v c, t ng p n c b ô nhi m b i các ch t th i công nghi p, ch t th i t khai khoáng, phân bón trong nông nghi p, th m chí ch t th i ô th , trong ó áng l u ý là tình tr ng ô nhi m d u ang di n ra t i các vùng n c c a sông ven bi n, n ơi có ho t ng tàu thuy n l n. 9. Ô nhi m sinh h c: s xâm nh p các loài ngo i lai không ki m soát c, có th gây nh h ng tr c ti p qua s c nh tranh, s n m i ho c gián ti p qua ký sinh trùng, xói mòn ngu n gen b n a và thay i n ơi sinh s ng c a các loài b n a 2.2. Nguyên nhân sâu xa: 1. T ng dân s : t ng dân s nhanh là m t trong nh ng nguyên nhân chính làm suy thoái a d ng sinh h c c a Vi t Nam. S gia t ng dân s òi h i t ng nhu c u sinh ho t: lơ ng th c, th c ph m và các nhu c u thi t y u khác trong khi tài nguyên thì h n h p, nh t là tài nguyên t cho s n xut nông nghi p. H qu t t y u d n t i vi c m r ng t nông nghi p vào t r ng và làm suy thoái a d ng sinh h c. 2. S di dân: t nh ng n m 1960, chính ph ã ng viên kho ng 1 tri u ng i t vùng ng b ng lên khai hoang và sinh s ng vùng núi. Cu c di dân này ã làm thay i s cân b ng dân s mi n núi. T nh ng n m 1990 ã có nhi u t di c t do t các t nh phía Bc và B c Trung B vào các t nh phía Nam. S di dân ã là nguyên nhân quan tr ng c a vi c t ng dân s Tây Nguyên và ã nh h ng rõ r t n a d ng sinh h c vùng này. 3. S nghèo ói: v i g n 80% dân s nông thôn, Vi t Nam là m t n c ph thu c vào nông nghi p và tài nguyên thiên nhiên. Trong các khu b o t n c nghiên c u, 90% dân a ph ơ ng s ng d a vào nông nghi p và khai thác r ng. i s ng c a h r t th p, kho ng trên 50% thu c di n ói nghèo. Ng i nghèo không có v n u t lâu dài, s n xu t và b o v tài nguyên. H b t bu c ph i khai thác, bóc l t ru ng t c a mình, làm cho tài nguyên càng suy thoái m t cách nhanh chóng h ơn. 4. Chính sách kinh t v mô: i m i ã em l i m t b m t hoàn toàn m i cho kinh t Vi t Nam. Tuy nhiên, nh ng nghiên c u g n ây v môi tr ng ã cho th y s suy thoái mc báo ng, c bi t là suy thoái t và h sinh thái r ng. M t s chính sách i m i có liên quan n suy thoái a d ng sinh h c nh y m nh xu t kh u các s n ph m nông nghi p có giá tr cao ã là nguyên nhân làm m t a d ng sinh h c. L i nhu n c a vi c xu t kh u nông s n ã kích thích c hai thành ph n kinh t t p th và t nhân u t vào vi c phá r ng ng p m n nuôi tôm và m r ng di n tích tr ng cây xu t kh u. Ph n l n r ng Tây Nguyên c khai phá tr ng cà phê, cao su, iu và cây n qu xu t kh u. Bùng n xu t kh u không chí gi i h n cà phê và g mà còn c các ng v t hoang d i và các s n ph m c a chúng. 5. Chính sách kinh t c ng ng: - Chính sách s d ng t: có vai trò quy t nh n phát tri n kinh t xã h i và i sng c a ng i dân. Sau th i k h p tác xã tan rã, duy trì s s ng, ng i dân ã ph i u t vào m nh ru ng 5% do h p tác xã l i và ph i lên r ng khai hoang ch ng ói. ây chính là giai on mà r ng Vi t Nam b h y ho i. - Chính sách lâm nghi p: theo con ng làm n t p th , các nông tr ng và các lâm tr ng qu c doanh c thành l p kh p n ơi trên c n c. M t trong nh ng nhi m v c a lâm tr ng là khai thác g theo k ho ch c a nhà n c. Theo s li u th ng kê, h ng n m vi c khai thác g ã làm suy thoái 70.000 ha r ng, trong ó có 30.000 ha b m t tr ng.
11. 53 - T p quán du canh du c : trong s 54 dân t c Vi t Nam thì có t i 50 dân t c v i kho ng 9 tri u dân có t p quán du canh và do s c ép c a gia t ng dân s , du canh tr thành mt nguyên nhân quan tr ng làm m t r ng, thoái hoá t và k t qu là t o ra c m t vùng t tr ng i tr c nh hi n nay. 3. Giá tr c a a d ng sinh h c 3.1. Nh ng giá tr kinh t tr c ti p Giá tr cho tiêu th : bao g m các s n ph m tiêu dùng cho cu c s ng hàng ngày nh ci t và các lo i s n ph m khác cho các m c tiêu s d ng nh tiêu dùng cho gia ình và không xu t hi n th tr ng trong n c và qu c t . Ví d 80% dân s trên th gi i v n d a vào nh ng d c ph m mang tính truy n th ng l y t các loài ng th c v t s d ng s ơ c u ban u khi h b nhi m b nh. Trên 5.000 loài c dùng cho m c ích ch a b nh Trung Qu c, Vi t Nam và kho ng 2.000 loài c dùng t i vùng h l u sông Amazon. Mt trong nh ng nhu c u không th thi u c c a con ng i là protein, ngu n này có th ki m c b ng s n b n các loài ng v t hoang dã l y th t. Trên toàn th gi i, 100 tri u t n cá, ch y u là các loài hoang dã c ánh b t m i n m. Ph n l n s cá này c s dng ngay t i a ph ơ ng. Giá tr s d ng cho s n xu t: là giá bán cho các s n ph m thu l m c t thiên nhiên trên th tr ng trong n c và ngoài n c. T i th i im hi n nay, g là m t trong nh ng s n ph m b khai thác nhi u nh t t r ng thiên nhiên v i giá tr l n h ơn 100 t ôla mi n m. Nh ng s n ph m lâm nghi p ngoài g còn có ng v t hoang dã, hoa qu , nh a, du, mây và các lo i cây thu c. Giá tr s d ng cho s n xu t l n nh t c a nhi u loài là kh n ng c a các loài ó cung cp nh ng nguyên v t li u cho công nghi p, nông nghi p và là c ơ s c i ti n cho các gi ng cây tr ng trong nông nghi p. Nh ng loài hoang dã có th có th dùng nh nh ng tác nhân phòng tr sinh h c, Th gi i t nhiên là ngu n vô t n cung c p nh ng ngu n lo i d c ph m m i. 25% các ơ n thu c M có s d ng các ch ph m c iu ch t cây, c 3.2. Nh ng giá tr kinh t gián ti p. Nh ng giá tr kinh t gián ti p là nh ng khía c nh khác c a a d ng sinh h c nh các quá trình x y ra trong môi tr ng và các ch c n ng c a h sinh thái là nh ng m i l i không th o m c và nhi u khi là vô giá. Kh n ng s n xu t c a h sinh thái: kho ng 40% s c s n xu t c a h sinh thái trên c n ph c v cho cuc s ng c a con ng i. T ơ ng t nh v y, nh ng vùng c a sông, dãi ven bi n là n ơi nh ng loài th c v t thu sinh phát tri n m nh, chúng là m c xích u tiên c a hàng lo t chu i th c n t o thành các h i s n nh trai, sò, tôm cua, Bo v tài nguyên t và n c: các qu n xã sinh h c có vai trò quan tr ng trong vi c bo v r ng u ngu n, nh ng h sinh thái vùng m, phòng ch ng l l t và h n hán c ng nh vi c duy trì ch t l ng n c. iu hoà khí h u: qu n xã th c v t có vai trò vô cùng quan tr ng trong vi c iu hoà khí h u a ph ơ ng, khí h u vùng và ngay c khí h u toàn c u. Phân hu các ch t th i: các qu n xã sinh h c có kh n ng phân hu các ch t ô nhi m nh kim lo i n ng, thu c tr sâu và các và các ch t th i khác sinh ho t khác ngày càng gia tng do các ho t ng c a con ng i. Nh ng m i quan h gi a các loài: nhi u loài có giá tr c con ng i khai thác, nh ng t n t i, các loài này l i ph thu c r t nhi u vào các loài hoang dã khác. N u nh ng loài hoang dã ó m t i, s d n n vi c m t mát c nh ng loài có giá tr kinh t to l n. M t trong nh ng quan h có ý ngh a kinh t l n lao nh t trong các qu n xã sinh h c là m i quan
12. 54 h gi a cây r ng, cây tr ng và các sinh v t phân gi i s ng trong t, phân hu các ch t h u cơ, cung c p các ch t dinh dng cho cây tr ng. Ngh ng ơi và du l ch sinh thái: m c ích chính c a các ho t ng ngh ng ơi là vi c hng th mà không làm nh h ng n thiên nhiên thông qua nh ng ho t ng nh i thám hi m, ch p nh, quan sát chim, thú, câu cá. Du l ch sinh thái là mt ngành du l ch không khói ang d n d n l n m nh t i nhi u n c ang phát tri n, nó mang l i kho ng 12 t ôla/n m trên toàn th gi i. Tr c ây khi tình hình xã h i còn n nh, Ruanda ã bi n ngành du l ch xem kh t (Gorilla) tr thành ngành công công nghi p thu c l i nhu n ngo i t ng th ba so v i các ngành khác. u nh ng n m 1970, ng i ta c tính r ng m i con s t V n Qu c gia Amboseli c a Kenia có th mang l i 27.000 ôla/n m t khách du l ch, còn àn voi mang l i tr giá 610.000 ôla/n m. Giá tr giáo d c và khoa h c: nhi u sách giáo khoa ã biên so n, nhi u ch ơ ng trình vô tuy n và phim nh ã c xây d ng v ch b o t n thiên nhiên v i m c ích giáo d c và gi i trí. M t s l ng l n các nhà khoa h c chuyên ngành và nh ng ng i yêu thích sinh thái h c ã tham gia các ho t ng quan sát, tìm hi u thiên nhiên. Các ho t ng này mang l i li nhu n kinh t cho khu v c n ơi h ti n hành nghiên c u kh o sát, nh ng giá tr th c s không ch có v y mà còn là kh n ng nâng cao ki n th c, t ng c ng tính giáo d c và t ng cng v n s ng cho con ng i. Quan tr c môi tr ng: nh ng loài c bi t nh y c m v i nh ng ch t c có th tr thành h th ng ch th báo ng r t s m cho nh ng quan tr c hi n tr ng môi tr ng. M t s loài có th c dùng nh nh ng công c thay th máy móc quan tr c t ti n. M t trong nh ng loài có tính ch t ch th cao là a y s ng trên á h p th nh ng hoá ch t trong n c ma và nh ng ch t gây ô nhi m trong không khí. Các loài ng v t thân m m nh trai, sò sng các h sinh thái thu sinh có th là nh ng sinh v t ch th h u hi u cho quan tr c môi tr ng. III. Tài nguyên đất 1. c im c a tài nguyên t * Khái ni m t c a acutraev: t là m t h p ph n t nhiên c hình thành d i tác ng t ng h p c a n m y u t á m , khí h u, a hình, sinh v t và th i gian. Trên quan im sinh thái, t không ph i là m t kh i v t ch t tr ơ mà là m t h th ng cân b ng c a m t t ng th g m các th khoáng nghi n v n, các ch t h u c ơ và nh ng sinh v t t. Thành ph n v t ch t c a t gm: các h t khoáng (40%), các ch t mùn h u c ơ (5%), không khí (20%) và n c (35%). t là m t b ph n quan tr ng c a môi tr ng mà chúng ta ang s ng. t c con ng i s d ng vào 2 nhóm m c ích c ơ b n: xây d ng nhà , công trình và s n xu t nông lâm nghi p. Có th nêu lên các ch c n ng c ơ b n c a t là: - Là môi tr ng ( a bàn) con ng i và sinh v t trên c n sinh tr ng và phát tri n. - Là a bàn cho các quá trình bi n i và phân h y các ph th i khoáng và h u c ơ. - N ơi c trú cho các ng v t và th c v t t. - a bàn cho các công trình xây d ng. - a bàn l c và cung c p ngu n n c cho con ng i t là tài nguyên vô giá mà trên ó con ng i ã t o nên n n nông nghi p hi n i, nuôi s ng hàng t ng i. S s d ng t tùy thu c vào iu ki n a lý, khí h u, c tr ng c a tp oàn cây tr ng, vào trình phát tri n xã h i và vào m c ích kinh t c a con ng i, do vy m i vùng m i khác, m i n c m i khác. 2. Tài nguyên t trên th gi i
13. 55 Theo tài li u c a T ch c L ơ ng Nông Th gi i (FAO) thì din tích c a ph n t li n ca các l c a là 13.400 tri u ha, trong s này có 1.500 tri u ha (11%) là t canh tác, 3.200 tri u ha (24%) là ng c ch n nuôi gia súc, 4.100 tri u ha (31%) là di n tích r ng và t rng; 4.400 tri u ha (34%) còn l i là di n tích t dùng vào các vi c khác (dân c , m l y, t ng p m n ). Di n tích t có th dùng cho canh tác c ánh giá vào kho ng 3.200 tri u ha, hi n m i khai thác kho ng 1.500 tri u ha. T i các vùng khác nhau, các n c khác nhau, t l t ã s d ng canh tác so v i t có ti m n ng canh tác c ng khác nhau. áng chú ý là khu v c Châu Á, t l này r t cao, t n 92%; trái l i, Châu M Latinh con s này ch t 15%, các n c phát tri n là 70%, các n c ang phát tri n là 36%. Trong di n tích t canh tác, t cho n ng su t cao chi m 14 %, n ng su t trung bình là 28% và n ng su t th p là 58%. Nguyên nhân d n n vi c ch a khai thác h t di n tích t có kh n ng canh tác g m: thi u nc, khí h u không phù h p, thi u v n u t . S phát tri n các ô th và các khu công nghi p, các c ơ s h t ng ã làm cho vi c s dng t mang nh ng nét c tr ng riêng và di n tích s d ng c ng không ph i là ít. M , hàng n m m t i kho ng 1 tri u ha t màu m làm ng cao t c và các ho t ng phi nông nghi p khác. Tài nguyên t trên th gi i ang b suy thoái nhi u n ơi, v i các hi n t ng: - Nhi m m n, nhi m phèn, chua hóa - Xói mòn - B c màu, r a trôi - Ô nhi m hóa ch t Các nguyên nhân d n n suy thoái tài nguyên t: - Th m che ph b phá ho i - Khí h u, th i ti t thay i (ví d hi u ng nhà kính làm t ng m c n c bi n) - Ô nhi m do công nghi p (n c th i, khí th i, ch t th i nguy hi m) - Canh tác không b n v ng (s d ng nhi u phân bón hóa h c, thu c tr sâu, ) Sa m c hóa ang là m t m i quan tâm trên th gi i: - Trung bình 10% t nông nghi p trên th gi i ang b sa m c hóa, các n c Châu Á lên t i 30 - 35% - T c d ch chuy n ranh gi i sa m c Sahara là 100 mét/n m - t c di n tích sa m c tng 100.000 ha /n m. 3. Tài nguyên t n c ta n c ta, din tích t t nhiên có kho ng 33 tri u ha (x p th 58/200 n c), trong ó có 22 tri u ha t phát tri n t i ch và 11 tri u ha t b i t . Bình quân t t nhiên theo u ng i r t th p: 0,444 ha/ng i (2001), b ng 1/6 m c bình quân c a th gi i. Bình quân di n tích nông nghi p ch kho ng 0,12 ha/ng i. a s di n tích ch a s d ng n m vùng t tr ng i núi tr c. ây c ng là i t ng khai hoang m r ng di n tích t nông lâm nghi p trong n c ta. Trong t ng s di n tích t ch a s d ng thì kho ng 8 tri u ha có th s d ng cho lâm nghi p, ch có g n 3 tri u ha có th s d ng cho nông nghi p. Nh v y, trong t ơ ng lai di n tích t nông nghi p t i a c ng ch có kho ng 12 tri u ha. Khi y bình quân di n tích t nông nghi p trên u ng i n c ta vi t l t ng dân s nh hi n nay, thì v n không v t qua ng ng 1.300 m 2. Con s này th p hơn nhi u so v i tính toán c a t ch c Nông l ơ ng Liên hi p Qu c (FAO) là v i trình s n xu t trung bình nh hi n nay trên th gi i m i u ng i c n có 4000 m 2 t canh tác. Bảng 4.7. S ố li ệu th ống kê s ử d ụng đấ t n ăm 1997 và 2001 Mc ích s d ng Nm 1997 Nm 2001
14. 56 Di n tích, ha Di n tích, ha Nông nghi p 8.267.822 9.345.346 Lâm nghi p 11.520.527 11.575.429 t chuyên dùng 1.335.872 1.532.843 t ch a s d ng 11.327.772 10.027.265 (Ngu n: Báo cáo hi n tr ng MTVN, 2002) Do iu ki n thiên nhiên nhi t i m c a Vi t Nam, cùng v i s gia t ng dân s mnh và k thu t canh tác l c h u kéo dài và do h u qu chi n tranh, ã làm tr m tr ng h ơn nhi u v n v môi tr ng t. C th t nh ng quan tr c trong nhi u n m qua cho th y thoái hóa t là xu th ph bi n i v i nhi u vùng r ng l n, c bi t là vùng i núi, n ơi t p trung h ơn 3/4 qu t, n ơi cân b ng sinh thái b phá v nghiêm tr ng. Các lo i hình thoái hóa môi tr ng t Vi t Nam th hi n r t ph c t p và a d ng: - R a trôi, xói mòn, suy ki t dinh d ng t, hoang hoá (Ninh Thu n, Bình Thu n) và khô h n, c ơ c u cây tr ng nghèo nàn, t m t kh n ng s n xu t trung du, mi n núi (Tây Nguyên). Do l ng m a t p trung l n vào mùa m a ( n 80%), m t r ng, t n ơ ng làm r y, canh tác không h p lý trên t d c. - M n hóa, phèn hoá: kho ng 3 tri u ha, t p trung ch y u ng b ng sông H ng, sông C u Long - B c màu do di chuy n cát: kho ng 0,5 tri u ha ng b ng ven bi n mi n Trung. - Ng p úng, ng p l , l y hóa có di n tích kho ng 1,4 tri u ha - Ô nhi m môi tr ng t, n c và bùn do n c th i xung quanh ô th , các khu công nghi p và nh ng n ơi s d ng thu c tr sâu di t c , nh ng n ơi b r i ch t di t c , ch t c màu da cam trong chi n tranh. Nguyên nhân c a v n suy thoái t do: - Ph ơ ng th c canh tác n ơ ng r y l c h u c a các dân t c vùng núi. - Tình tr ng khai thác không h p lý, ch t phá, t r ng b a bãi, s c ép t ng dân s và các chính sách qu n lý không h p lý. - Vi c khai hoang chuy n dân mi n xuôi lên trung du, mi n núi ch a c chu n b t t v quy ho ch, k ho ch và u t , di dân t do. 4. Chi n l c b o v t cho cu c s ng b n v ng 4.1. B o v nh ng vùng t t t nh t cho nông nghi p Do t tr ng tr t có ch t l ng cao trên th gi i ngày càng hi m và nhu c u v l ơ ng th c th c ph m và các s n ph m nông nghi p ngày càng cao, nên c n thi t ph i dành cho nông nghi p nh ng vùng t ai phù h p v i vi c tr ng tr t. Các chính ph ph i l p b n và giám sát di n tích t nông nghi p có n ng su t cao, áp d ng các chính sách nghiêm ng t ng n ch n vi c l y t nông nghi p cho xây d ng ô th . 4.2. C i thi n vi c b o v t và n c To c m t ph ơ ng pháp nông nghi p úng n là iu r t quan tr ng ng n ch n tình tr ng suy thoái t, ng th i c i thi n iu ki n s n xu t l ơ ng th c. Chúng ta c n ph i chú tr ng n kh n ng c a t, ph i s d ng t cho th t phù h p. Ph i b o v t màu, bi n pháp c n làm là c i thi n ch t h u c ơ trong t, c u trúc t và t ng cây l ơ ng th c che ph , có ph ơ ng pháp luân canh và s d ng phân bón h p lý. Ph i gi m nh tác ng c a n c m a và dòng ch y, gi m m c r a trôi t màu, duy trì x p và tránh tình tr ng nén ch t t. Duy
15. 57 trì t ng che ph th c v t, t càng d xói mòn, càng c n thi t ph i có t ng che ph dày c và th ng xuyên. 4.3. Gi m nh tác ng c a vi c tr ng tr t lên t ã b c màu t t c các n c trên th gi i u có nh ng khu v c r ng l n t tr ng tr t và ch n nuôi không còn thích h p v i m c ích lúc u n a. i v i nh ng vùng này, các n c có thu nh p cao, c n ng ng ngay s n xu t và khôi ph c l i thành ph n t r ng vàc các h sinh thái t nhiên khác. Còn i v i các n c có thu nh p th p, ph i s d ng các ph ơ ng pháp tr ng tr t ít gây tác ng i v i t ai, ch y u là ph ơ ng pháp nông lâm k t h p. 4.4. Khuy n khích nh ng ph ơ ng th c s n xu t k t h p v i ch n nuôi Nh ng h th ng s n xu t nông nghi p u vào ít, th ng k t h p tr ng tr t v i ch n nuôi, có khi còn nuôi tr ng th y s n n a. Rác th i c a súc v t l i cung c p phân bón t nhiên cho cây c i. Các chính ph c n bàn b c v i nông dân khôi ph c l i vi c k t h p tr ng tr t và ch n nuôi b ng nh ng cách thích h p nh t. i v i t ng vùng, c bi t là nh ng n ơi không có phân hóa h c ho c quá t. Nông dân là nh ng ng i có ki n th c v môi tr ng nông nghi p a ph ơ ng, nên c n h i ý ki n h khi ra nh ng u tiên v nghiên c u và th nghi m nh ng ph ơ ng pháp m i. 4.5. H n ch s d ng hóa ch t trong nông nghi p Cn l p l i m t s cân b ng m i trong vi c s d ng phân bón, thu c tr sâu, thu c di t c . Ph i ra nh ng qui nh và bi n pháp khuy n khích ng n ch n tình tr ng l m dng: các c ơ quan b o v môi tr ng ph i ra nh ng qui nh liên quan n m c cho phép v ch t ô nhi m trong th c n và n c u ng, c p gi p phép, cách x lý và s d ng thu c tr sâu. C n ph i xem xét ánh thu u vào c a hóa ch t nông nghi p i v i các n c có thu nh p cao, i v i các n c có thu nh p th p, ph i bãi b ho c b t tr c p thu c tr sâu và di t c . 4.6. y m nh bi n pháp phòng tr sâu b nh t ng h p (IPM) Mc ích c a IPM (Integrated Pest Management) là h n ch sâu b nh d i m c có th gây ra tác h i, theo m t cách v a có l i cho sinh thái v a có hi u qu v kinh t . C n ph i có nh ng bi n pháp nh : bi n pháp sinh h c, ví d phát tri n các loài n sâu b , v t ký sinh và mm b nh c a các loài sâu b nh; bi n pháp tr ng tr t: ví d nh c d i, dùng ph ơ ng pháp luân canh, a d ng hóa cây tr ng, s p x p th i gian tr ng và thu ho ch tránh th i k nh im c a sâu; s d ng nh ng gi ng cây có kh n ng ch ng ch u c sâu b nh; các bi n pháp hóa h c nh s d ng các pheremon (hóa ch t có tác ng h p d n côn trùng) và c ng có th s d ng có ch n l c m t l ng r t nh thu c tr sâu và tr c mau phân h y; th các con c ã m t kh n ng sinh s n ra môi tr ng t nhiên, V. Tài nguyên n ước 1. c im chung Nc là tài nguyên quan tr ng nh t c a loài ng i và sinh v t. N c t nhiên không ng ng v n ng và chuy n i tr ng thái t o nên chu trình n c trong t nhiên. N c b c h ơi ri ng ng t thành h t khi r ơi thành m a. N c m a r ơi xu ng m t t m t ph n b c h ơi, m t ph n tích ng các ao h , ph n khác t o nên dòng ch y b m t r i ra bi n. Toàn b n ng lng dùng trong chu trình n c t nhiên u do m t tr i cung c p d i d ng b c x . Nc thông qua chu trình v n ng c a mình ã tham gia vào thành ph n c u trúc sinh quy n, ng th i iu hòa m i y u t c a khí h u, t ai và sinh v t (hình 4.2). Nc c n cho nhu c u s ng c a m i c ơ th và chi m t i 80 - 90% tr ng l ng sinh v t sng trong môi tr ng n c và 44% tr ng l ng c ơ th con ng i. N c áp ng các yêu c u a d ng c a con ng i: t i tiêu cho nông nghi p, s n xu t công nghi p, t o ra in n ng và tô thêm v p cho c nh quan.
16. 58 Hng n m có kho ng 5 triu km 3 n c bay h ơi t t và các ngu n n c m t (sông, h, i d ơ ng, ) sau ó ng ng t và m a xu ng, l ng n c do kh i n c trên bay h ơi h p th x p x g n 3x1020kcal/n m. Mây Mây Ma Ma Bc h ơi Bc h ơi Dòng ch y m t Nc ng m Hình 4.2. Chu trình n ước trong t ự nhiên c im các ngu n n c: - Ngu n n c m a: l ng n c m a phân b không u trên trái t, nhìn chung n c ma là ngu n n c t ơ ng i s ch, áp ng c các tiêu chu n dùng n c. Ngu n n c ma có th là ngu n n c s d ng ch y u c a m t s vùng: h i o, các vùng b nhi m phèn, m n, - Ngu n n c m t: là ngu n n c có m t thoáng ti p xúc v i không khí và th ng xuyên c b xung b i n c m t, n c ng m t ng nông và ngu n n c th i t khu dân c . Vì v y ch t l ng ngu n n c m t b thay i tùy theo mùa. - Ngu n n c ng m: là ngu n n c t n t i trong các kho ng tr ng d i t, trong các khe n c, các mao qu n, th m trong các l p t á, và có th t p trung thành t ng b , b n, dòng ch y d i lòng t. 2. Tài nguyên n c trên th gi i Tài nguyên n c trên th gi i theo tính toán hi n nay là 1,39 t km 3, (B ng 4.8) t p trung ph n l n bi n và i d ơ ng (trên 97%) (1,348 t km 3), ph n còn l i ch a trong khí quy n và th ch quy n. Trên 97% l ng n c c a trái t là n c m n, kho ng 2% là n c ng t t p trung trong b ng hai c c, 0,57% là n c ng m, còn l i là n c sông, h , L ng nc trong khí quy n chi m kho ng 0,001%, trong sinh quy n 0,002%. Lng n c ng t c con ng i s d ng có ngu n g c ban u là n c m a c ch ng 105.000 km 3, trong ó kho ng 1/3 ch y ra sông, còn l i 2/3 quay tr l i khí quy n do bc h ơi b m t và thoát h ơi n c th c v t. N u xem 1/3 l ng n c m a k trên (kho ng 40.000 km 3) là ngu n n c cung c p ti m n ng cho con ng i thì v i s dân hi n t i, m i ng i m i ngày nh n c trung bình 16 lít n c. Bảng 4.8 . Th ể tích các ngu ồn n ước t ự nhiên trên th ế gi ới Ngu ồn n ước Th ể tích, 1000 km 3 % i d ơ ng 1.348.000 97,312 Nc ng m 8.000 0,577
17. 59 Bng 29.000 2,093 H, sông su i 200 0,014 Nc ch y tràn m t t 40 0,003 Tổng c ộng 1.385.240 100 T khi sinh ra, con ng i ã tác ng vào chu trình n c ch y u ch trong ph m vi ca ph n n c m a trên b m t t. Con ng i c n n c cho i s ng và các ngành s n xu t nông nghi p, công nghi p, Dân s t ng nhanh, ô th hóa, công nghi p hóa, nông nghi p phát tri n thì nhu c u v n c r t l n và tác ng c a con ng i vào ch t và l ng c a ngu n nc càng m nh. Ví d s n xu t m t t n gi y c n 250 t n n c, 1 t n phân m c n 600 tn n c, Trong s n xu t nông nghi p, có 1 t n ng ph i dùng n 1000 t n n c. Nh v y, trong i s ng và s n xu t, con ng i ã ph i s d ng thêm n ngu n n c ng m. Các v n môi tr ng hi n nay liên quan t i tài nguyên n c qui mô toàn c u có th phân lo i thành các d ng sau: - L ng m a trên trái t phân b không u, ph thu c vào a hình và khí h u. Theo các vùng khí h u trên th gi i, ta có l ng m a trung bình hàng n m nh sau: hoang m c di 120 mm, khí h u khô 120 - 250 mm, khí h u khô v a 250 -500 mm, khí h u m v a 500 - 1000 mm, khí h u m 1000 - 2000 mm, khí h u r t m trên 2000 mm. Do v y có n ơi b thi u nc, h n hán, trong khi ó nhi u vùng th ng b m a và ng p l t hàng n m - Con ng i ngày càng khai thác và s d ng nhi u tài nguyên n c h ơn. L ng n c ng m khai thác trên th gi i n m 1990 g p 30 ln l ng n c khai thác n m 1960. iu này làm cho ngu n n c ng t s ch có có nguy c ơ gi m v tr l ng, gây ra các thay i m nh m cân b ng n c t nhiên - Các ngu n n c trên Trái t ang b ô nhi m b i các ho t ng c a con ng i nh ô nhi m n c m t, ô nhi m n c ng m, n c bi n b i các tác nhân nh thu c tr sâu, hóa ch t, kim lo i n ng, v t ch t h u c ơ, các vi sinh v t gây b nh, Do v y, v n b o m ngu n n c s ch cho dân c và các vùng trên th gi i ang là m c tiêu c quan tâm hàng u c a các t ch c môi tr ng qu c t và các qu c gia. Hi n t ng thi u n c dùng ã x y ra nhi u vùng r ng l n (Trung ông, Châu Phi). Trung ông, n c ng t c s n xu t t các nhà máy c t n c bi n ho c ph i mua nc t các n c khác, th m chí ph i l y b ng t nam c c. Do ch t phá r ng mà ngu n n c ng t n i a ã b suy gi m nhanh chóng, nhi u dòng sông vào mùa m a ã tr nên không có n c. Có th nói, nhân lo i ang ng tr c ng ng c a c a s kh ng ho ng n c: s lng n c c n cung c p ã không mà ch t l ng n c l i x u i do ô nhi m. 3. Tài nguyên n c Vi t Nam n c ta, ti m n ng n c ng t còn l n. Vi t Nam là n c có l ng m a trung bình vào lo i cao, kho ng 2.000 mm/n m, g p 2,6 l ng m a trung bình c a vùng l c a trên th gi i. T ng l ng dòng ch y h ng n m trên các sông su i Vi t Nam kho ng 853 km 3 (t ơ ng ơ ng 27.100 m 3/s), trong t ng l ng dòng ch y phát sinh trên lãnh th Vi t Nam là 317 km 3/n m chi m 37% t ng l ng dòng ch y, ph n còn l i s n sinh t các n c láng gi ng là 536 km 3/n m chi m 63%. Cùng v i n c t ng m t, chúng ta còn có m t l ng n c ng m áng k . Theo các tính toán d báo hi n nay, tr l ng có ti m n ng khai thác kho ng 60 t m 3/n m và tr l ng khai thác kho ng 5%. N c ng m c s d ng r ng rãi cho c p n c các ô th , c bi t i v i thành ph Hà N i s d ng 100% n c ng m.
18. 60 Nc ng m là ngu n n c t t, s d ng an toàn, lâu b n. Hi n nay kho ng 25% ngu n nc c p là n c ng m, trong t ơ ng lai, ch c ch n t l này s c t ng lên. V ch t l ng nc ng m các vùng trên lãnh th u áp ng các yêu c u s d ng, c bi t là cho n c sinh ho t. Nhìn chung, hàm l ng BOD và COD c a n c ng m u th p h ơn gi i h n cho phép nhi u l n. Tuy v y, ã xu t hi n ô nhi m n c ng m, rõ r t nh t là ô nhi m dinh d ng do các h p ch t Nit ơ, Phosphats do các ngu n n c th i ng m t trên xu ng. Ngoài ra còn phát hi n ô nhi m kim lo i n ng, trong ó áng chú ý là Hg, Fe, Mn, tình tr ng ô nhi m vi sinh cng khá ph bi n. Bên c nh ó, do s d ng không h p lý, khai thác b a bãi làm cho l ng nc ng m b suy gi m nghiêm tr ng, nh h ng n k t c u c a các l p t t ng m t. V ch t l ng, n c c a các sông ngòi n c ta hi n nay, m c dù ã có xu t hi n các hi n t ng ô nhi m v các ch t h u c ơ, các ch t dinh d ng, kim lo i n ng và hóa ch t c mt vài n ơi, song nhìn chung, có th th a mãn các nhu c u v kinh t , xã h i do khoáng hóa th p (200 mg/l), ph n ng trung tính ho c ki m y u, thu c lo i n c m m ho c r t m m. Nhìn chung, tài nguyên n c m t và n c ng m có th khai thác và s d ng Vi t Nam r t phong phú, nh ng l ng n c t o ra tính n nay trong lãnh th ch có kho ng 325 t m 3/n m (kho ng 4200 m 3/ng i/n m) thì c ng không ph i là n c giàu tài nguyên n c. Hi n nay chúng ta m i s d ng kho ng 20 - 30%, tuy nhiên do ngu n n c phân ph i r t không u trong n m và trên toàn lãnh th nên ã gây b t l i trong s d ng n c. Các k t qu nghiên c u g n ây Vi t Nam cho th y l ng n c m t bình quân u ng i hi n nay n c ta t kho ng 3.840 m3/ng i/n m. V i t c phát tri n dân s nh hi n nay thì n n m 2025, l ng n c m t tính bình quân u ng i Vi t Nam ch t kho ng 2.830 m3/ng i/n m. Theo ch tiêu ánh giá c a IWRA (H i Tài nguyên n c qu c t ), qu c gia nào có lng n c bình quân u ng i d i 4.000 m3/ng i/n m là qu c gia thi u n c. Nh v y, Vi t Nam ã thu c s các qu c gia thi u n c và s g p ph i r t nhi u thách th c v tài nguyên n c. Nguyên nhân d n n tình tr ng thi u n c là do t c t ng tr ng kinh t cao không i ôi v i làm t t công tác b o v môi tr ng . Các v n môi tr ng liên quan v i tài nguyên n c n c ta bao g m các n i dung sau: - M a phân b không u trong n m. Tình tr ng thi u n c mùa khô, l l t mùa m a ang x y ra t i nhi u a ph ơ ng v i m c ngày càng nghiêm tr ng. Ví d tình tr ng gi m tr l ng n c các h ch a Hòa Bình, Tr An, hay l quét các t nh Yên Bái, Ngh An, Nguyên nhân chính là do r ng u ngu n b ch t phá. Tình tr ng này có tác ng tiêu c c t i các ho t ng canh tác nông nghi p, s n xu t công nghi p và i s ng dân c . - Tình tr ng c n ki t ngu n n c ng m và ô nhi m n c ng m ang di n ra các ô th l n và các t nh ng b ng. Nguyên nhân chính là do khai thác quá m c, thi u quy ho ch, nc th i không x lý. - S ô nhi m n c m t ã xu t hi n trên m t s sông và m ng sông, kênh r ch thu c mt s ô th l n (sông Tô L ch, sông Nhu , sông Th V i, sông Sài Gòn ). M t s h ao có hi n t ng phú d ng n ng, m t s vùng c a sông có d u hi u ô nhi m d u, thu c tr sâu, kim lo i n ng. Nguyên nhân là do n c th i, ch t th i r n ch a c thu gom, x lý thích hp. - S xâm nh p m n vào sông x y ra v i quy mô ngày càng gia t ng nhi u sông trong khu v c mi n Trung. Nguyên nhân do gi m r ng u ngu n, khí h u thay i b t th ng. 4. Các bi n pháp b o v tài nguyên n c ng t cho phát tri n b n v ng 4.1. C i thi n các thông tin c ơ s
19. 61 Vi c qu n lý b n v ng tài nguyên n c ph i d a trên c ơ s nghiên c u và hi u bi t y vào nh ng nhi m v t ng h p sau: - c l ng và so sánh kh i l ng n c có c v i m c s d ng và lãng phi trong toàn qu c. - ánh giá nh ng thay i có th s x y ra trong phân ph i dân c và khí h u, cùng nh ng tác ng có th có i v i tài nguyên n c - Giám sát vi c qu n lý n c òi h i có s ánh giá c vùng l u v c sông và t ng giá tr kinh t c a các ngu n n c, xem xét vai trò c a các h sinh thái trong vi c iu hòa ch t lng c a dòng n c, nh h ng n ch t l ng cá và nông nghi p. 4.2. T ng c ng ào t o và nâng cao nh n th c Các chi n d ch tuyên truy n và ch ơng trình giáo d c có th góp ph n thuy t ph c mi ng i tham gia b o v n c. C n có nh ng hành ng sau: - Cung c p nh ng ki n th c c ơ b n v chu trình n c thông qua các bài gi ng tr ng h c và qua các ph ơ ng ti n thông tin i chúng. - Nâng cao hi u bi t v giá tr c a các h sinh thái th y v c và ph ơ ng cách s d ng bn v ng - Gi i thích cho m i ng i hi u s c n thi t gi gìn n c kh i b ô nhi m và h ng dn ch n các s n ph m dùng trong gia ình ít gây ô nhi m. - Có ch ơ ng trình ào t o v công tác qu n lý toàn di n n c và các h sinh thái th y vc. 4.3. Nâng cao hi u qu s d ng n c Tt c m i ng i ph i dành u tiên cao nh t i v i vi c nâng cao hi u qu s d ng nc. Nh ng iu c n quan tâm là: - B o qu n và s d ng hi u qu h th ng cung c p nc c ng nh s d ng n c - B o qu n t t h ơn h th ng t i tiêu gi m b t lãng phí - T ng c ng vi c duy trì và b o v n c b m t và trong t nh ng n ơi mà n c ma là ngu n duy nh t. - M r ng tái s d ng n c. - H n ch th ng xuyên ho c t ng mùa vi c dùng n c vào nh ng m c ích không cn thi t nh r a xe và t i bãi c . 4.4. Qu n lý n c và v n ô nhi m trên toàn b l u v c Mi l u v c sông là m t h th ng ph c h p mà h u qu do ho t ng c a con ng i vùng th ng ngu n u nhanh chóng chuy n xu ng các c ng ng và h sinh thái h l u. Chính sách s d ng n c trong m i vùng l u v c theo nh ng nguyên t c sau ây: - Trong vi c qui ho ch u ph i tính n tác ng i v i kh i l ng và ch t l ng nc. - N c dùng cho sinh ho t, nông nghi p, công nghi p c n c phân ph i trong gi i hn b n v ng. - Qu n lý rút n c ng m nh m h n ch n m c th p nh t nh ng t n h i i v i môi tr ng nh gây nhi m m n, s t t và làm gi m dòng ch y. Ph i duy trì làm sao cho t l rút lên không v t quá t l n p l i c a thiên nhiên. - Khi xây d ng các k ho ch n c c n tính n nh ng nguy c ơ ti m tàng i v i s c kh e c a con ng i nh vi c lan tràn m m b nh qua n c, mu i s t rét - Nh ng thói quen gây ô nhi m nh rác và dùng các hóa ch t trong nông nghi p cn c ki m soát ch t ch không làm gi m ch t l ng n c.
20. 62 - phòng ng a ô nhi m, c n xúc ti n s d ng các k thu t làm s ch và c m ng t vi c th i các ch t t ng h p khi ch a bi t c nh ng tác h i lâu dài c a chúng. 4.5. K t h p ch t ch vi c phát tri n tài nguyên n c v i vi c b o v các h sinh thái Các h sinh thái t nhiên là m t b ph n quan tr ng c a chu trình n c trong m i vùng l u v c sông. Các h sinh thái ó v a tác ng v a b tác ng c a ch t l ng và kh i lng dòng ch y. Mu n b n v ng c n ph i: - Có s hi u bi t y v nh h ng c a vi c s d ng t và n c i v i ch c n ng ca h sinh thái. - B o toàn r ng phân th y, r ng cây ven h , ven sông và nh ng vùng t ng p n c ch y u có t m quan tr ng trong vi c iu hòa ho t ng và ch t l ng c a n c. - Khôi ph c l i nh ng khu r ng ang b lâm nguy và nh ng h sinh thái th y v c ang b xu ng c p ho c b tàn phá do ho t ng c a con ng i 4.6. T ng c ng h p tác qu c t Nhu c u v c nh tranh v các ngu n n c, n n ô nhi m lan qua biên gi i và s c n thi t ph i chia s thông tin v n c và các h sinh thái th y v c ang kêu g i ph i có m t s hp tác thân thi n gi a các qu c gia. Ph m vi ho t ng là l p thêm nh ng th ch khu v c qu n lý nh ng ngu n n c chung biên gi i và dàn x p m i s tranh ch p. Xây d ng các chi n lc và k ho ch hành ng, xác nh nh ng v n c n u tiên gi i quy t nh s ô nhi m nghiêm tr ng và t t m c n c ng m, V. Tài nguyên n ăng l ượng và khoáng s ản 1. Tài nguyên khoáng s n 1.1. Khái ni m chung Tài nguyên khoáng s n là tích t v t ch t d i d ng h p ch t ho c ơn ch t trong lòng t và c ch a trong l p v trái t, trên b m t áy bi n và hoà tan trong n c bi n, mà iu ki n hi n t i, con ng i có kh n ng l y ra các nguyên t có ích ho c s d ng tr c ti p chúng trong i s ng hàng ngày. Tài nguyên khoáng s n th ng t p trung trong m t khu vc g i là m khoáng s n. Tài nguyên khoáng s n có ý ngh a r t quan tr ng trong s phát tri n kinh t c a loài ng i. Khai thác s d ng tài nguyên khoáng s n có tác ng m nh m n môi tr ng s ng. M t m t tài nguyên khoáng s n là ngu n v t li u t o nên các d ng vt ch t có ích và c a c i c a con ng i. M t khác, vi c khai thác tài nguyên khoáng s n th ng t o ra các ch t ô nhi m nh b i, kim lo i n ng, các hoá ch t c và h ơi khí c. Khoáng s n r t a d ng c v ngu n g c và ch ng lo i, c phân lo i theo nhi u cách: - Theo d ng t n t i: r n, khí (khí t, He, ), l ng (d u, n c khoáng, ) - Theo ngu n g c: n i sinh (sinh ra trong lòng trái t), ngo i sinh (sinh ra trên b m t trái t). - Theo thành ph n hoá h c: Khoáng kim lo i: g m kim lo i th ng g p có tr l ng l n (nhôm, s t, crom, magiê, ) và kim lo i hi m (vàng, b c, b ch kim, thu ngân, ) Khoáng phi kim lo i: g m các lo i qu ng photphat, sunphat, clorit , các nguyên li u dng khoáng: cát s i, th ch anh, á vôi, và d ng nhiên li u (than, d u m , khí t, ) N c cng c coi là m t d ng khoáng (n c bi n, n c ng m ch a khoáng ). Con ng i ã bi t s d ng kim lo i, khai khoáng và n u ch y kim lo i t r t xa x a, song có c t c phát tri n ngày càng cao ch sau cu c cách m ng công nghi p gi a th k XVIII. Trong 100 n m tr l i ây, loài ng i ã l y i t trong lòng t m t l ng kh ng l các khoáng s n: 130 t t n than, 38 t t n du, Nhu c u s d ng m t s kim lo i thông d ng
21. 63 cho toàn th gi i n m 1990 nh sau: s t 1.300 tri u t n, ng:12 tri u t n, nhôm: 85 tri u tn, Cng khai thác các kim lo i khoáng s n ngày m t gia t ng do òi h i c a công nghi p c ng nh gia t ng dân s . M c tiêu th trung bình theo u ng i và kh n ng khai thác các khoáng s n tu theo t ng n c. Khoáng s n không ph i là d ng tài nguyên tái t o c do v y khai thác ch làm cho tr l ng c a chúng ngày càng c n d n. n nay, ng i ta ánh giá r ng tr l ng s t, nhôm, titan, crom , magiê, vana i, còn l n, ch a có nguy c ơ c n ki t, nh ng tr l ng b c, bismut, thu ngân, amian, ng chì, k m, thì không l n và ang tình tr ng báo ng, còn tr l ng barit, fluorit, grafit, gecman, mica, r t nh và có nguy c ơ c n ki t hoàn toàn. Vi c khai thác khoáng s n bi n ã c th c hi n t lâu ho c do nh ng khoáng s n này d khai thác h ơn l c a ho c l c a không có ho c có nh ng v i hàm l ng r t th p nh i t, brom, Hi n t i công vi c th m dò và khai thác khoáng s n bi n và i d ơ ng ngày càng h i h khi nhi u m l c a ã c n d n, c bi t là d u m và khí t, sau ó là các khoáng s n khác. Ng i ta ã khai thác lo i qu ng ch a nhi u lo i khoáng m t lúc (qu ng tp) r i tách l y loi khoáng c n thi t. 1.2. Tài nguyên khoáng s n Vi t Nam Nc ta n m trên b n l c a 2 vành ai ki n t o và sinh khoáng c l n c a trái t là Thái Bình D ơ ng và a Trung H i. Tài nguyên khoáng s n c a n c ta r t phong phú và a dng. Công tác th m dò a ch t trong 40 n m qua ã phát hi n và ánh giá c tr l ng ca 5.000 m và im qu ng, thu c 60 lo i khoáng s n (Ch ơ ng trình KT - 02, 1995). Nh ng khoáng s n có tr l ng l n là: - Than: kho ng 3.500 tri u t n, t p trung nhi u Qu ng Ninh, Thái Nguyên. - D u m và khí t: t p trung trong các tr m tích tr tu i mioxen ng b ng ven bi n và th m l c a. Theo tài li u c a T ng công ty d u khí (1989) thì tr l ng d u m trên lãnh th n c ta c ánh giá nh sau: V nh B c B - 500 tri u t n; nam Côn o - 400 tri u t n; ca sông Mêkông - 300 tri u t n; V nh Thái Lan - 300 tri u t n. Khu m B ch H ã a vào khai thác t n m 1986 n n m 1993 t t ng s n l ng trên 20 tri u t n. - Bôxit: vài t t n, t p trung nhi u Nam Vi t Nam. - Thi c: vài ch c ngàn t n V nh Túc, ngoài ra còn có nhi u m phân tán Cao Bng, Tam o (V nh Phú), Qu H p (Ngh An), Lâm ng, - Antimoan: có nhi u Tuyên Quang, Thái Nguyên, Yên Bái, L ng S ơn, Cao B ng, vi tr l ng kho ng 40.000 t n. - Vàng: phân b r t rng, tr l ng kho ng 100 t n. - á quý: có nhi u sông ch y (Yên Bái), Thanh Hóa, Ngh An, ông Nam b và Tây nguyên. D báo kho ng 78 t n. - Nguyên li u xi m ng: ch y u t p trung các t nh mi n B c, mi n Trung và Hà Tiên. Tr l ng ánh giá c 18 t t n á vôi, 1,6 t t n t sét, 0,2 t t n ph gia, d th a sn xu t 29 tri u t n xi m ng/n m. - Cát th y tinh: phân b d c theo b bi n t Qu ng Ninh n Bình Thu n. Tr l ng c ánh giá 2,6 t t n, cho s n xu t trong n c và xu t kh u. Ngoài ra còn có nhi u m khoáng s n khác có tr l ng khá nh apatit Lào Cai và nhi u khoáng s n quý nh chì, k m, nikel, ng, các nguyên t phóng x . Ngu n n c khoáng c ng có tr l ng l n. S phân b t nhiên c a các khoáng s n hình thành nên nh ng t hp c tr ng cho tng vùng nh ông B c, Vi t B c, Tây B c, B c Tr ng S ơn, Tây Nguyên,
22. 64 Vi t Nam là n c có nhi u tài nguyên khoáng s n, là m t ngu n l c và l i th quan tr ng cho s nghi p công nghi p hóa và hi n i hóa t n c. Tuy nhiên, ngu n tài nguyên quý giá này còn ch a c kh o sát k và m i c khai thác m c th p. Trong t ơ ng lai cn ti p t c th m dò, ánh giá chính xác ngu n tr l ng có th l p k ho ch khai thác h p lý và ti t ki m. Vi c b o v tài nguyên và môi tr ng trong khai thác và s d ng khoáng s n Vi t Nam, ph i quan tâm n các khía c nh: H n ch t n th t tài nguyên và tác ng tiêu c c n môi tr ng trong quá trình th m dò, khai thác ch bi n. iu tra chi ti t, qui ho ch khai thác và ch bi n khoáng s n, không xu t thô các lo i nguyên li u khoáng, t ng c ng tinh ch và tuy n luy n khoáng s n u t kinh phí x lý ch t ô nhi m phát sinh trong quá trình khai thác và s d ng khoáng s n nh : x lý ch ng b i, ch ng c, x lý n c th i 2. Tài nguyên n ng l ng 2.1. Khái ni m chung Nng l ng là m t d ng tài nguyên v t ch t, xu t phát t hai ngu n ch y u là n ng lng m t tr i và n ng l ng lòng t. N ng l ng m t tr i t n t i d i d ng b c x m t tr i và n ng l ng sinh h c d i d ng sinh kh i c a ng th c v t, n ng l ng chuy n ng c a khí quy n và th y quy n (gió, sóng, các dòng h i l u, th y tri u, dòng ch y, ), n ng l ng hoá th ch n m trong lòng t (than, d u, khí t, ). N ng l ng lòng t g m nhi t cao ca lòng t v i các d ng bi u hi n chính nh : ngun n c nóng, núi l a và n ng l ng phóng x c a các m U, Th, Po, Nng l ng là n n t ng cho n n v n minh và s phát tri n c a xã h i. Con ng i c n nng l ng cho s t n t i c a b n thân mình và ph n quan tr ng là s n sinh ra công cho mi ho t ng s n xu t và d ch v . D ng n ng l ng thiên nhiên u tiên c con ng i s dng là n ng l ng m t tr i dùng soi sáng, s i m, ph ơi khô l ơ ng th c, th c ph m, dùng. Ti p ó là n ng l ng g c i, r i t i n ng l ng n c, gió, n ng l ng kéo c a gia súc. Nng l ng khai thác t than á ng tr trong th k XVIII - XIX. N ng l ng d u m thay th d n v trí c a than á trong th k XX và t ng b c chia s vai trò c a mình v i n ng lng h t nhân. Các d ng n ng l ng m i ít ô nhi m nh n ng l ng m t tri, n ng l ng nc, gió, th y tri u, n ng l ng vi sinh v t thu nh n c v i nh ng ph ơ ng ti n và công ngh tiên ti n c ng ang m r ng ph m vi ho t ng c a mình. Nhu c u n ng l ng c a con ng i ã t ng lên nhanh chóng. Bình quân u ng i trong m t ngày giai on cách m ng nông nghi p (cách ây ch ng 10 - 12 v n n m) là 4.000 - 5.000 kcal. n giai on b t u ô th khi nông nghi p truy n th ng khá phát tri n (vào kho ng 500 n m tr c công nguyên) ã là 12.000 kcal và vào th k XV n kho ng nm 1850 là 26.000 kcal. Hi n nay các n c công nghi p phát tri n con s y là 200.000 kcal. T l các d ng n ng l ng khác nhau tham gia vào s phát tri n kinh t - xã h i m i nc m i khác, m i vùng m i khác (hình 4.3). Trong m t qu c gia, c ơ c u n ng l ng tùy thu c vào trình phát tri n kinh t và kh n ng khai thác tài nguyên. Ví d than á chi m 80% n ng l ng s d ng Trung Qu c nh ng ch chi m 22,5% các n c Châu Âu. Hoa k, tr c n m 1900 n ng l ng ch y u t g , c i, sau ó chuy n d n sang than á. Vào kho ng 1920 d u m c khai thác v i qui mô l n, và ti p ó vào kho ng 1940 vi c khai thác khí t phát tri n m nh. T nh ng n m 1930 d u m và khí t tr thành nguyên li u chính. N ng l ng h t nhân c khai thác v i qui mô l n vào u thp k 1970. T l óng góp c a n ng l ng h t nhân ang t ng nhanh nh t là các n c phát tri n. N ng l ng s c n c c s n xu t qua các tr m thu in c ng chi m ph n quan
23. 65 tr ng, c bi t các n c Châu Á. Khai thác thu in hi n cao nh t các n c Châu Âu (chi m 59% ti m n ng thu in) sau ó n B c M (kho ng 36 %), Châu Á m i khai thác kho ng 9% ti m n ng thu in. Ht nhân Thu in 5% 6% Than Du Sinh kh i 25% 38% Du 35% 23% Ht nhân Sinh kh i 1% 3% Khí t Than Khí t Thu in 28% 23% 6% 7% a: các n c công nghi p b: các n c ang phát tri n Hình 4.3 . T ỷ l ệ s ử d ụng ngu ồn n ăng l ượng th ế gi ới ở các n ước khác nhau Than á, d u m và khí t, d n d n s khai thác h t. Vi c gi i quy t s n xu t n ng lng cho t ơ ng lai s b ng cách s d ng nhi u h ơn n ng l ng h t nhân. D báo n n m 2020 n ng l ng h t nhân s chi m 60 - 65% c u thành n ng l ng c a th gi i. Nh ng ngu n n ng l ng m i và s ch nh n ng l ng M t tr i, a nhi t, ang b t u c khai thác và s óng góp vào c u thành n ng l ng c a t ơ ng lai. 2.2. Tài nguyên n ng l ng n c ta n c ta, sau n m 1954 nh t là sau khi t n c th ng nh t, nhu c u n ng l ng cho nn kinh t ngày càng cao. Ngoài n ng l ng cung c p cho sinh ho t và un n u trong gia ình, n ng l ng ph c v s n xu t nông nghi p, công nghi p, xây d ng giao thông v n t i òi hi ngày m t nhi u. Vi c s d ng n ng l ng n c ta c phân ra theo các khu v c nh sau: Dân d ng 67% Công nghi p 22% Giao thông 7% Nông nghi p và các khu v c khác 4% Cơ c u n ng l ng n c ta ngoài ph n n ng l ng truy n th ng là c i, g , than, d u m, chúng ta ã xây d ng nhi u nhà máy nhi t in, th y in. Nhà máy th y in Thác Bà có công su t 108 MW; Tr An 400 MW; Hoà Bình 1920 MW; Thác M ơ 150 MW; Sông Hinh 66 MW. Nhà máy thu in Yali có công su t 690 MW. Ti m n ng thu in c a n c ta r t to l n. Các nhà máy nhi t in quan tr ng n c ta là Ph L i, Uông Bí, Ninh Bình và s p t i là Phù M . Các ngu n n ng l ng tái t o m i t i Vi t Nam c ng b t u tri n khai và ã có nh ng thành qu b c u r t áng khích l . Th y in nh : công su t hi n t i m i ch t 300 MW. Ti m n ng là 2000 MW (t ơ ng ơ ng v i công su t nhà máy th y in Hòa Bình) Phong in: T i Vi t Nam m i ch có 1 c t gió t i B ch Long V ho t ng v i công su t 850 KW, 135 c t gió khác do i h c Bách khoa Thành ph H Chí Minh l p t trên 20 t nh và 50 c t gió do Pháp h tr l p t t i C n Gi . Hai d án l n xây nhà máy phong
24. 66 in t i Bình nh và Khánh Hòa v i t ng công su t 55 MW ang c th c hi n. Ti m nng in gió n c ta (t t nh t ông Nam Á) có th t h ơn 400 MW vào n m 2020. Sinh kh i và n ng l ng m t tr i: Hi n c n c có 33 nhà máy s d ng h th ng phát nhi t in t bã mía v i công su t 130 MW. Ngu n sinh kh i ch y u Vi t Nam t tr u, bã mía, s n ngô, r ng, qu có d u, g , phân ng v t, rác sinh h c ô th , có th lên t i trên 350 MW. Ti m n ng c a biogas có th lên t i 10 t m 3/n m Nng l ng m t tr i: ch a c dùng r ng rãi. Hi n nay m i ch có các h th ng un nc nóng b ng n ng l ng m t tr i c ng d ng. Ti m n ng b c x m t tr i tính trung bình trên toàn qu c là 4 - 5 kw.h/m 2 m i ngày. D ki n Vi t Nam s ph n u t l n ng l ng tái t o t i n m 2010 chi m kho ng 3% t ng công su t n ng l ng (tính ra in) và g p ôi (6%) cho t i n m 2030 Th c hi n chi n l c b o v môi tr ng qu c gia 2010, ngành n ng l ng c n nâng cao hi u qu s d ng các ngu n n ng l ng, khuy n khích s d ng các ngu n n ng l ng sch, tái t o. Xây d ng chính sách khuy n khích vi c ti t ki m n ng l ng và gi m thi u các tác ng tiêu c c c a ngành n ng l ng t i môi tr ng. u t công ngh gi m thi u ngu n khí SOx, NOx i v i nhà máy ch y in, than, d u diezel qui mô l n. Áp d ng các công ngh x lý ch t th i, b o m an toàn trong s n xu t gim thi u s c và ô nhi m môi tr ng trong khai thác than và d u khí. 2.3. Các gi i pháp v n ng l ng c a loài ng i Các gi i pháp v n ng l ng c a loài ng i h ng t i m t s m c tiêu c ơ b n nh sau: - Duy trì lâu dài các ngu n n ng l ng c a trái t. - H n ch t i a các tác ng tiêu c c n môi tr ng trong khai thác và s d ng n ng lng. S d ng h p lý các ngu n n ng l ng cho phát tri n kinh t , khoa h c, k thu t. - Trong iu ki n hi n nay, các d ng n ng l ng hóa th ch ch y u là các n c có công nghi p phát tri n nh M , các n c ph ơ ng Tây. Do v y, gi m tiêu th n ng l ng hóa th ch là ngu n n ng l ng gây tác ng m nh m t i môi tr ng, các n c công nghi p cn thay i c ơ c u n ng l ng, gi m m c tiêu th n ng l ng trên u ng i. Bên c nh ó, vi c u t tri n khai công ngh ch ng ô nhi m môi tr ng trong các nhà máy nhi t in ch y b ng than, d u có tác ng gi m thi u các ch t th i ra môi tr ng. - Vi c t ng giá n ng l ng nh giá in, giá x ng d u, than c ng có th là m t bi n pháp gi m s lãng phí n ng l ng, khuy n khích u t cho các công ngh s ch, các d ng nng l ng khác. i v i các n c ang phát tri n, giá in n ng và các lo i n ng l ng khác th ng th p do c tr giá ho c ch a tính y n các thi t h i môi tr ng. Vi c t ng giá nng l ng ph i c th c hi n phù h p v i iu ki n kinh t c a t ng qu c gia. - T ng c ng u t nghiên c u phát tri n các ngu n n ng l ng m i, n ng l ng tái sinh theo h ng h giá thành s n xu t sao cho chúng có th c nh tranh các ngu n n ng l ng truy n th ng. - Nghiên c u các qui trình s n xu t, thi t b s n xu t ti t ki m n ng l ng. Nghiên cu s d ng n ng l ng s ch trong m t s l nh v c d gây ra tác ng x u n môi tr ng nh giao thông, sinh ho t, Câu h ỏi ôn t ập ch ươ ng 4 1. Khái ni m v tài nguyên 2. Vai trò c a r ng trong b o v môi tr ng 3. Khái ni m v tài nguyên sinh h c 4. H th ng các khu b o t n Vi t Nam
25. 67 5. Nguyên nhân suy thoái a d ng sinh h c Vi t Nam 6. Giá tr c a a d ng sinh h c 7. Nguyên nhân suy thoái tài nguyên t 8. Chi n l c b o v t cho cu c s ng b n v ng 9. c im tài nguyên n c 10. Các v n liên quan n tài nguyên n c Vi t Nam 11. Các bi n pháp b o v tài nguyên n c ng t cho phát tri n b n v ng 12. Khái ni m v tài nguyên khoáng s n 13. Tài nguyên n ng l ng Vi t Nam 14. Các gi i pháp v n ng l ng c a loài ng i
26. 68 Ch ươ ng 5 CÁC V ẤN ĐỀ V Ề Ô NHI ỄM MÔI TR ƯỜNG Ô nhi m môi tr ng (environmental pollution) là s thay i thành ph n và tính ch t ca môi tr ng, có h i cho các ho t ng s ng bình th ng c a con ng i và sinh v t. Thông th ng s an toàn c a môi tr ng c qui nh b i các ng ng hay các giá tr gi i h n trong tiêu chu n môi tr ng, nên có th nói "ô nhi m môi tr ng là s làm gi m tính ch t môi tr ng, vi ph m tiêu chu n môi tr ng" (Theo Lu t b o v môi tr ng Vi t Nam). Các ch t mà s có m t c a chúng gây ra s ô nhi m môi tr ng g i là các tác nhân hay ch t ô nhi m (pollutants). I. Ô nhi ễm n ước 1. Khái ni m, ngu n g c, tác nhân và nguyên nhân sâu xa c a ô nhi m n c. 1.1. Khái ni m Ô nhi m n c là s thay i thành ph n và tính ch t c a n c, có h i cho ho t ng sng bình th ng c a con ng i và sinh v t, do s có m t c a các tác nhân quá ng ng cho phép. Hi n ch ơ ng Châu Âu nh ngh a: "S ô nhi m n c là m t s bi n i nói chung do con ng i gây i v i ch t l ng nc, làm ô nhi m n c và gây nguy h i i v i vi c s d ng c a con ng i, cho công nghi p, nông nghi p, nuôi cá, ngh ng ơi - gi i trí, c ng nh i v i các ng v t nuôi, các loài hoang d i" 1.2. Ngu n g c S ô nhi m n c có th có ngu n g c t nhiên hay nhân t o: - S ô nhi m có ngu n g c t nhiên là do nhi m m n, nhi m phèn, gió, bão, l lt N c m a r ơi xu ng m t t, mái nhà, ng ph ô th khu công nghi p, kéo theo các ch t b n xu ng sông, h ho c các s n ph m c a ho t ng s ng c a sinh v t, vi sinh v t k c các xác ch t c a chúng. S ô nhi m này còn g i là ô nhi m không xác nh c ngu n. - S ô nhi m nhân t o ch y u do x n c th i t các vùng dân c , khu công nghi p, ho t ng giao thông v n t i, thu c tr sâu, thu c di t c và các phân bón trong nông nghi p, các ph ơ ng ti n giao thông v n t i, c bi t là giao thông v n t i ng bi n. Theo b n ch t các tác nhân gây ô nhi m ng i ta phân bi t ô nhi m vô c ơ, ô nhi m hu c ơ, ô nhi m hóa ch t, ô nhi m vi sinh v t, c ơ h c hay v t lý (ô nhi m nhi t ho c do các ch t l ơ l ng không tan), ô nhi m phóng x . Theo v trí ng i ta phân bi t: ô nhi m sông, ô nhi m h , ô nhi m bi n, ô nhi m m t nc, ô nhi m n c ng m. Theo ngu n gây ô nhi m ng i ta phân bi t: - Ngu n xác nh: là các ngu n th i chúng ta có th xác nh c ví trí chính xác nh cng th i nhà máy, khu công nghi p, ô th . - Ngu n không xác nh: là các ch t gây ô nhi m phát sinh t nh ng tr n m a l n kéo theo b i b n, xói mòn t ai, và là ngu n nh ng ch t th i không th xác nh c gây ra nh n c m a ch y qua các khu dân c , các cánh ng ã b ô nhi m. 1.3. Tác nhân gây ô nhi m n c Có r t nhi u tác nhân gây ô nhi m n c, tuy nhiên ti n l i cho vi c quan tr c và kh ng ch ô nhi m ngu n n c, ta có th phân chúng thành các nhóm c ơ b n:
27. 69 - Các ch t h u c ơ d b phân h y sinh h c ho c các ch t tiêu th oxy: thu c lo i này có cacbohydrat, protein, ch t béo, ây là các ch t gây ô nhi m ph bi n nh t có trong n c th i t các khu dân c , khu công nghi p ch bi n th c ph m. - Các ch t h u c ơ b n v ng: polychlorophenol (PCP), polychlorobiphenyl (PCB), các hydrocacbon a vòng, Các ch t này th ng có trong n c th i công nghi p và ngu n n c ch y tràn qua các vùng nông, lâm nghi p có s d ng nhi u thu c tr sâu. ây là các ch t có c tính cao i v i con ng i và sinh v t. - Các kim lo i n ng: h u h t các kim lo i n ng u có c tính cao i v i con ng i và các lo i ng v t có vú, l ng thê, bò sát, chim và tôm cá. Các kim lo i n ng th ng có trong n c th i công nghip là chì (Pb), th y ngân (Hg), crôm (Cr), cadmi (Cd), asen (As), mangan (Mn) - Các ch t vô c ơ: nhi u ion vô c ơ có n ng r t cao trong n c t nhiên, c bi t là - nc bi n. Trong n c th i t các khu dân c luôn có n ng t ơ ng i cao các ion Cl , CO 3 2- 3- + + , PO 4 , Na , K - D u m : là ch t l ng khó tan trong n c. c tính và tác ng sinh thái c a d u m ph thu c vào t ng lo i d u. H u h t các loài th c, ng v t u b tác h i b i d u m . Các loài th y sinh và cây ng p n c d b ch t do d u m ng n c n quá trình hô h p, quang h p và cung c p ch t dinh d ng. - Các ch t phóng x : trong môi tr ng luôn có m t l ng phóng x t nhiên do ho t ng c a con ng i ho c t các ngu n t á, núi l a t o nên. Các s c phóng x có kh nng gây tác h i nghiêm trng n con ng i và sinh v t ch y u do n ho c rò r các lò ph n ng nguyên t . - Các sinh v t gây b nh: bao g m vi trùng, siêu vi trùng, giun sán. Ngu n n c ô nhi m do phân có th có nhi u lo i vi trùng, siêu vi trùng (virus), ng v t ơn bào (Protozoa) và tr ng giun sán gây b nh. - Các ch t có mùi: n c có mùi là do các nguyên nhân sau: có ch t h u c ơ t c ng rãnh khu dân c , xí nghi p ch bi n th c ph m; n c th i công nghi p, hóa ch t; s n ph m t s phân h y cây c , rong t o, ng v t. - Các ch t r n - Các khí hòa tan 1.4. Nguyên nhân sâu xa c a ô nhi m n c Các nguyên nhân sâu xa c a v n ô nhi m n c m c nghiêm tr ng mang tính ch t toàn c u là: - u tiên phát tri n kinh t b t ch p các h u qu v m t môi tr ng. - Cho r ng vi c th i b các ch t th i công nghi p và sinh ho t vào n c là không có vn gì, ngh a là có ít ho c không gây ra nh ng nh h ng x u. Thi u ki n th c v các ch t gây ô nhi m xâm nh p vào n c âu và nh th nào (ví d , các ch t th i d i t s xâm nh p vào n c ng m) - Thi u hi u bi t v các ch t gây ô nhi m di chuy n trong l u v c nh th nào. - Thi u hi u bi t v m i liên h gi a các ho t ng trong t li n nh canh tác và n g v i ô nhi m vùng ven bi n. Cho r ng t ng p n c là "nh ng vùng t b i" và chúng cn c chuy n sang s d ng vào nh ng vi c khác nh làm p, ho c c n o vét và l p i s d ng vào vi c xây d ng. - Thi u lu t pháp v vi c lo i th i các ch t th i. - Thi u ti n xây d ng các nhà máy x lý n c th i. - S gia t ng dân s và nhu c u n c ngày càng gia t ng.
28. 70 - S phân tán quy n l c. Th ng thì m t l u v c n m d i nhi u quy n h n chính tr khác nhau. Trong m t s n c hay m t s qu c gia, các t ch c ch u trách nhi m v n c sch không ki m soát c các ho t ng gây nh h ng n s l ng và ch t l ng n c. 2. Qu n lý và ch ng ô nhi m các v c n c Cp n c t p trung cùng h th ng thoát n c ô th , khu công nghi p là m t trong nh ng iu ki n c ơ b n m b o v sinh môi tr ng. Rõ ràng là t ây n y sinh yêu c u ph i bo v c các ngu n n c kh i b ô nhi m b i n c th i sinh ho t và công nghi p. Nguy c ơ ô nhi m môi tr ng n c ang di n ra theo quy mô toàn c u. Ngay t n m 1963, t ch c Y t Th gi i (WHO) ã nh n m nh r ng: c im c a ô nhi m do hoá ch t, th m chí v i hàm l ng r t nh (vi l ng) là tác ng r t ch m không nh n th y ngay nh ng li m ng tính ch t mãn tính, ph bi n r ng kh p, cho nên nhi m v quan trong là ph i có các bi n pháp phòng ng a. nhi u n c, k c các n c công nghi p phát tri n c ng ch a ch c kh c phc c các nguy c ơ m c b nh truy n nhi m do vi khu n ng ru t t c là các b nh mà ng truy n b nh ch y u b ng n c. N c Anh là n c u tiên c p n v n qu n lý và ch ng ô nhi m các v c nc. Hi n nay h u nh t t c các n c phát tri n coi công tác qu n lý t t các v c n c và ch ng ô nhi m n c là c n thi t. Các lu t l v sinh môi tr ng ch ng ô nhi m cho các v c nc ã ra i quy mô qu c gia, quy mô vùng và cho toàn th gi i. Cn c vào ch t l ng n c ngu n c a các v c n c t nhiên mà ta xác nh các tiêu chu n cho phép th i n c th i vào các ngu n n c này. Nhìn chung ng i ta xây d ng các lo i tiêu chu n liên quan n môi tr ng n c nh sau: - Tiêu chu n ch t l ng n c ngu n dùng cho các m c ích nh : c p n c sinh ho t cho dân c ô th , nông thôn, cho t ng l nh v c ho t ng s n xu t nông nghi p hay công nghi p riêng bi t, ngu n n c dùng vui ch ơi gi i trí, th d c th thao, nuôi tr ng thu sn, - Tiêu chu n ch t l ng n c c p tr c ti p (sau khi x lý n c ngu n) cho t ng i tng trên ch ng h n c p n c cho n u ng, sinh ho t, công nghi p, th c ph m, c p n c cho công nghi p d t, t y nhu m, - Tiêu chu n ch t l ng n c c a dòng n c th i cho phép x vào các v c n c t nhiên nh sông, h , bi n, Nguyên t c qu n lý ch ng ô nhi m n c là "k gây ra ô nhi m, k y ph i x lý" (thanh toán chi phí do ô nhi m). Các iu l u ph i th hi n c nguyên t c này. 3. Các tiêu chu n và ch tiêu ánh giá ch t l ng n c hay m c ô nhi m n c Khi nói v ch t l ng n c dùng vào các m c ích khác nhau, ng i ta th ng dùng thu t ng ch tiêu ch t l ng n c. Các ch tiêu này ã c nghiên c u và ra thành tiêu chu n. Khi nói v n c th i hay ô nhi m n c thì ng i ta dùng thu t ng m c ô nhi m nc. xác nh ch t l ng n c hay m c ô nhi m n c, ng i ta dùng các thông s ch t l ng n c: - Các thông s v t lý: nhi t , màu, mùi v , d n in, phóng x , có th c xác nh b ng nh tính ho c nh l ng. - Các thông s hoá h c: pH ( axit ho c ki m), l ng ch t l ơ l ng, các ch s BOD, COD, oxy hoà tan (DO), d u m , clorua, sunphat, amôn, nitrit, nitrat, photphat, các nguyên t vi l ng, kim lo i n ng, thu c tr sâu, các ch t t y r a và nhi u lo i ch t c khác.
29. 71 - Các thông s sinh h c: Coliform, Fecal streptococus, t ng s vi khu n hi u khí, k khí và các sinh v t gây b nh. ánh giá m c ô nhi m môi tr ng n c, ng i ta th ng dùng các ch tiêu hay thông s ph bi n là: - Ch t l ơ l ng - Nhu c u oxy sinh hoá BOD - Nhu c u ôxy hoá h c COD Ch t r n l ơ lng (SS - Suspended Solids): là các ch t không tan trong n c và c xác nh b ng cách l c m t m u n c qua gi y l c tiêu chu n. C n thu c trên gi y l c sau khi s y nhi t 105 0C cho n khi kh i l ng không i thì em cân xác nh kh i l ng - ó c c g i là l ng ch t l ơ l ng trong m u n c phân tích. Nhu c u oxy sinh hoá (BOD - Biochemical Oxygen Demand): là l ng oxy c n thi t oxy hoá (b i vi sinh v t hi u khí) các ch t b n h u c ơ trong n c trong m t kho ng th i gian xác nh. Nó c tr ng cho l ng ch t h u c ơ d b phân hu b i các vi sinh v t hi u khí. Thông th ng i v i n c th i sinh ho t, phân hu h t các ch t b n h u c ơ òi h i th i gian 20 ngày - BOD 20 hay BOD toàn ph n. Trong th c t chúng ta ch xác nh BOD 5 tơ ng ng v i 5 ngày u mà thôi. Nhu c u oxy hoá h c (COD - Chemical Oxygen Demand): là l ng oxy c n thi t oxy hoá b ng hoá h c các ch t b n h u c ơ có trong n c. i l ng này c tr ng cho t t c các ch t b n h u c ơ có trong n c. Có nhi u k thu t ánh giá m c ô nhi m ngu n n c d a vào giá tr c a các thông s ch n l c. Các k thu t này s d ng các ch s (index) th c hi n m c ô nhi m. Có th nêu m t s ch s ang c công nh n nh sau: - Ch s ô nhi m dinh d ng (NPI): ch s này d a vào k t qu quan tr c hàng tháng + - - các thông s : NH 4 , NO 3 , NO 2 , t ng P, pH, chlorophyll, d n in và c. - Ch s ô nhi m h u c ơ (OPI): ch s này c tính k t qu quan tr c hàng tháng các + thông s : NH 4 , BOD, COD, nhi t và DO. - Ch s ô nhi m công nghi p (IPI): c s d ng ánh giá ô nhi m do các tác nhân ô nhi m vi l ng (tr hóa ch t b o v th c v t): kim lo i n ng, d u m , polyhydrocacbon th ơm, phenol, cyanua, PCB không ch hòa tan trong n c mà có th dính bám vào t và th y sinh. - Ch s ng v t áy (BSI): BSI c s d ng ánh giá ch t l ng n c thông qua vi c quan tr c ng v t áy không x ơ ng s ng l n. M t trong nh ng BSI hi n ang s d ng Châu Âu ánh giá m c ô nhi m ngu n sông su i là h th ng BMWP (Biological Monotoring Working Party). H th ng BMWP d a theo im c a ng v t áy trong m u thu c. S xu t hi n c a u trùng m t s ng v t phù du h (Ephemeridae) c cho im 10 (n c s ch không ô nhi m), còn n u trong ngu n n c có các lo i giun nhi u t ơ s c cho im 1 (n c b ô nhi m n ng). Kho ng cách gi a 1 và 10 là các m c ô nhi m khác nhau. - Ch s a d ng sinh h c (BDI): BDI c s d ng ánh giá a d ng th y sinh v t da vào quan tr c th c a. Trên c ơ s ch t l ng n c c a các l u v c n c t nhiên, áp ng yêu c u phát tri n kinh t - xã h i, tiêu chu n gây h i cho s c kho c a con ng i, c a các sinh v t s ng trong nc mà các qu c gia u a ra tiêu chu n ch t l ng n c c a qu c gia mình.
30. 72 Bảng 5.1. Đánh giá t ổng h ợp ch ất l ượng ngu ồn n ước m ặt + - 3- ST Tr ng thái n c NH , NO , PO 4 , O bão COD, BOD , pH 4 3 2 5 T ngu n mg/l mg/l mg/l hòa % mg/l mg/l 1 Nc r t s ch 7 - 8 5,0 > 8 > 0,3 100 10 4. Kh n ng t l c s ch c a n c Nc trong các v c n c t nhiên u có m t c tính mà ta g i là kh n ng t l c sch t c là kh n ng mà v c n c ó khi b ô nhi m trong m t gi i h n nh t nh sau m t th i gian l i ph c h i c nh tr ng thái tr c lúc ô nhi m. Kh n ng này khác nhau tùy tng lo i v c n c nh sông thì l n h ơn h . Hi n t ng t l c s ch c a n c t nhiên là khi có các ch t ô nhi m th i vào trong nc s di n ra nhi u quá trình lý hóa sinh h c tái l p l i tr ng thái t ơ ng t nh ban u. ó là các quá trình h p th các kim lo i n ng b i các ch t v n h u c ơ, lo i tr , phân h y và tích t các ch t h u c ơ và các ch t khác, l ng ng các ch t v n vô c ơ và h u c ơ xu ng áy, vô c ơ hóa các ch t h u c ơ không b n v ng, t ng hàm l ng O 2 hòa tan do quang h p c a to và cây th y sinh, h y di t các vi khu n ho i sinh và gây b nh. Trong quá trình t l c s ch c a n c, vi sinh v t gi vai trò quan tr ng. Tham gia vào quá trình này ch y u ph i k là các vi sinh v t (vi khu n phân h y h p ch t N, P, S ), các to và cây th y sinh (quang h p), các ng v t n các ch t v n h u c ơ, các sinh v t có kh nng tích t ch t c trong c ơ th , trong s này ch y u là các loài t o, ng v t không x ơ ng sng c nh v i s l ng l n. Sinh v t tham gia vào làm s ch n c thông qua các quá trình: vô c ơ hóa các ch t h u c ơ trong n c, tích t ch t c vào c ơ th , lo i tr ch t c ra kh i vc n c. S vô c ơ hóa các ch t h u c ơ trong n c ô nhi m là do ho t ng c a các vi sinh vt, ch n c ch y và s quang h p c a t o và cây th y sinh ã làm cho hàm l ng O 2 hòa tan trong n c t ng giúp thu n l i cho quá trình này. Trong quá trình vô c ơ hóa các ch t h u cơ, m t ph n c chính các vi sinh v t này dùng cho sinh tr ng. Nhi u u trùng ng v t, ng v t c nh c ng n tr c ti p các cht v n h u c ơ. M t quá trình t l c s ch có ý ngh a quan tr ng là các sinh v t h p th và tích l y các ch t c vào c ơ th mình. T o và các cây th y sinh ví d nh bèo Nh t B n kh n ng này r t l n. Các sinh v t còn lo i tr ch t b n và các ch t c ra kh i t ng n c trong th y v c bng cách sau khi chúng n các ch t b n và ch t c ó r i chúng th i ra ngoài d i d ng phân và sau cùng l ng xu ng áy. Các loài thân m m, nhi u ng v t không x ơ ng s ng áy k c cá, ã tham gia tích c c vào quá trình này. 5. Ô nhi m n c và qu n lý ch t l ng n c n c ta Vi t Nam có tài nguyên n c khá phong phú, công nghi p hoá và ô th hoá n c ta tuy ch a phát tri n nh ng nhi u vùng ô th và khu công nghi p ã b ô nhi m n c. N c thành ph Hà N i, thành ph H Chí Mình, H i Phòng, à N ng, u b ô nhi m. Các khu công nghi p c ng ã gây ô nhi m cho các sông nh ng on t ơ ng ng v i chúng (Vi t Trì, Bc Giang, Ph L i, ). Theo Báo cáo hi n tr ng môi tr ng Vi t Nam 2005, ô nhi m n c
31. 73 tuy ch a có tính ch t nghiêm tr ng quy mô toàn qu c nh ng ã áng lo ng i nhi u a ph ơ ng, c bi t là các ô th và khu công nghi p. Môi tr ường n ước l ục đị a: n c l c a bao g m ngu n n c m t và n c d i t. Nc m t phân b ch y u trong h th ng sông su i, h ao, kênh r ch và các h th ng tiêu thoát n c trong n i thành n i th . N c d i t hay còn g i là n c ng m là t ng n c t nhiên ch y ng m trong lòng t qua nhi u t ng t á, có c u t o a ch t khác nhau. Hi n nay, v n ô nhi m n c m t, n c d i t ang ngày càng tr nên nghiêm tr ng, c bi t t i các l u v c sông và các sông nh kênh r ch trong các n i thành n i th . Nc d i t c ng có hi n t ng b ô nhi m và nhi m m n c c b . - Các ngu n gây ô nhi m n c l c a bao g m: • Khai thác và s d ng quá m c tài nguyên n c m t n c ng m • Nc th i ô th và khu công nghi p • Nc th i t ho t ng nông nghi p và n c th i t các ngu n khác t i nông thôn - Di n bi n ô nhi m n c: Di n bi n ô nhi m n c m t: Theo các k t qu quan tr c, ch t l ng n c th ng lu c a h u h t các con sông chính Vi t Nam còn khá t t, trong khi m c ô nhi m h lu các con sông này ngày càng t ng do nh h ng c a các ô th và các c ơ s công nghi p. c bi t, m c ô nhi m t i các sông t ng cao vào mùa khô khi l u l ng n c v các sông gi m. Hàm l ng các thông s BOD5, N-NH4+, ch t r n l ơ l ng c ng nh m t s thông s khác v t m c tiêu chu n cho phép nhi u l n. Di n bi n ô nhi m n c ng m: Vi c khai thác n c d i t c a m t s h gia ình và m t s công trình khai thác không c qu n lý và quy ho ch c th ã d n n hi n t ng nc ng m b nhi m m n nhi u n ơi. Vi c khai thác n c quá m c và không có quy ho ch ã làm cho m c n c ng m b h th p. Hi n t ng này th y nhi u các khu v c ng b ng B c b và ng b ng Sông C u Long. Tình tr ng rõ r t nh t c a ô nhi m n c ng m là ô nhi m các ch t dinh d ng do ng m xu ng t n c th i, rác th i, ph bi n các thành ph Hà N i, H i Phòng, Nam nh, Tp. H Chí Minh. M t s n ơi c ng b nhi m vi khu n, kim lo i c (ví d As) Ô nhi m môi tr ng n c tác ng tr c ti p n s c kh e, là nguyên nhân gây các bnh nh tiêu ch y (do vi rút, vi khu n, vi sinh v t ơn bào), l tr c trùng, t , th ơ ng hàn, viêm gan A, giun sán. Các b nh này gây suy dinh d ng, làm thi u máu, thi u s t, gây kém phát tri n, t vong, nh t là tr em. Có n 88% tr ng h p b nh tiêu ch y là do thi u n c sch, v sinh môi tr ng kém. Môi tr ường bi ển: nhìn chung, ch t l ng n c các vùng bi n và ven bi n v n còn nm trong tiêu chu n cho phép, tr m t s vùng c a sông và vùng ven bi n n ơi có các khu dân c ô th t p trung, các c ơ s công nghi p, các c ng bi n. Tuy nhiên, nguy c ơ ô nhi m bi n ang ngày càng bi u hi n rõ nét b i các ho t ng c a con ng i. Bi n là n ơi ti p nh n ph n l n các ch t th i t l c a theo các sòng ch y sông su i, các ch t th i t các ho t ng trên bi n nh khai thác d u m , v n t i trên bi n, r a các tàu ch d u, tai n n tàu bi n, Bi n b ô nhi m khá a d ng và có th chia thành m t s d ng nh sau: Gia t ng n ng các ch t gây ô nhi m trong n c bi n nh d u m , các kim lo i nng, các ch t h u c ơ, các hóa ch t c h i, Gia t ng n ng các ch t ô nhi m tích t trong tr m tích trong áy bi n. Suy thoái h sinh thái bi n nh h sinh thái san hô, h sinh thái r ng ng p m n, làm suy gi m tr l ng các loài sinh v t bi n và gi m a d ng sinh h c bi n. Xu t hi n các hi n t ng nh th y tri u , tích t các ch t ô nhi m trong các sinh v t bi n và các s n v t l y t bi n.