Giáo trình Sử dụng thuốc bảo vệ thực vật - Nguyễn Trần Oánh (Phần 2)

Nội dung text: Giáo trình Sử dụng thuốc bảo vệ thực vật - Nguyễn Trần Oánh (Phần 2)

1. CH ƯƠ NG V BO ð M AN TỒN VÀ ðT HI U QU CAO TRONG S D NG THU C B O V TH C V T Giúp h c viên hi u bi t k thu t s d ng thu c BVTV đ đ t hi u qu và an tồn. 1.AN TỒN VÀ HI U QU LÀ HAI M C TIÊU KHƠNG TH TÁCH R I TRONG VI C S D NG THU C B O V TH C V T C A NG ƯI NƠNG DÂN. Hi n nay, bi n pháp hố h c v n gi vai trị ch đ o trong phịng ch ng d ch h i, b o v cây tr ng và nơng s n. Dùng thu c đúng s khơng nh ng khơng gây h i cho mơi sinh mơi tr ưng mà cịn đem l i hi u qu cao, n đ nh n ăng su t cây tr ng và nâng cao ch t l ưng s n ph m. N u dùng sai thu c BVTV s gây tác h i cĩ ng ưi, mơi sinh và mơi tr ưng s ng. Vì v y, m c tiêu ca vi c dùng thu c BVTV trên đng ru ng g m hai m t khơng th tách r i là : -Tăng c ưng hi u l c c a thu c BVTV đ đ y lùi tác h i c a d ch h i. -Hn ch đ n m c th p nh t tác d ng x u c a thu c BVTV đn con ng ưi, cây tr ng, mơi sinh và mơi tr ưng. Cn hi u bi t th u đáo và t n d ng tri t đ hi u qu m i quan h qua l i gi a Thu c BVTV - D ch h i - Ngo i c nh, cĩ ngh ĩa s d ng t t tính Ch n l c sinh lý , sinh thái; Hi u t p tính c a d ch h i; C i ti n ph ươ ng pháp dùng thu c đ thu c BVTV phát huy hi u qu tr d ch hi t i đa, h n ch th p nh t h u qu x u c a thu c gây ra nh t cho mơi sinh, mơi tr ưng. Hai bi n pháp chính đ đ t đưc m c tiêu trên là: -Th c hi n phịng tr t ng h p (IPM) đ i v i m i lồi d ch h i trên các lo i cây tr ng và ch dùng bi n pháp hố h c nh ư bi n pháp cu i cùng, khi các bi n pháp phịng tr khác đã đưc áp d ng, nh ưng khơng mang l i hi u qu mong mu n. -S d ng thu c BVTV m t cách h p lý v i n i dung c ơ b n g m: -La ch n b thu c thích h p: đánh giá tồn di n các m t y u m nh c a t ng lo i thu c đ phát huy hi u qu cao nh t t ng lo i thu c, đem l i hi u qu kinh t , nh ưng l i an tồn cho ng ưi s d ng, mơi sinh, mơi tr ưng , khơng đ d ư l ưng trên mơi tr ưng. -Gi m qui mơ dùng thu c ( cĩ tác d ng gi m tác h i c a thu c đ n mơi tr ưng, đem l i hi u qu kinh t ) thơng qua vi c áp d ng ng ưng kinh t đ ng ( đánh giá t ng h p tác đ ng gây hi c a các lồi d ch h i xu t hi n cùng m t th i gian, trên t ng lo i cây tr ng và trên t ng giai đon phát d c c a cây) trên c ơ s xem xét tồn b các y u t mơi tr ưng sinh thái (cây tr ng, Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 79
2. dch h i, ngo i c nh và ký sinh thiên đch). L p b ng phân tích đ i s ng trên c ơ s hi u rõ đc đim sinh h c, sinh thái h c c a d ch h i và thiên đch. -S d ng thu c đúng k thu t, ch n ph ươ ng pháp s d ng thích h p cho t ng tr ưng h p ( x lý gi ng, bĩn vào đt, phun thu c) nh m t ăng c ưng tính ch n l c c a thu c, ít gây h i cho cây, cho ký sinh thiên đch. -Ci ti n và đa d ng hố cơng c dùng thu c: ð tr b nh và nh n c n máy phun cĩ nh ng gi t nh ( do các đi t ưng này khơng hay ít di chuy n), đ tr sâu ch c n máy phun cĩ gi t thu c trung bình( kh n ăng di chuy n c a sâu m nh h ơn, điu ki n ti p xúc v i thu c nhi u hơn), cịn đ tr c , cĩ th dùng các lo i máy b ơm phun ra các gi t to h ơn ( b i c là đi t ưng tr c ti p c n tiêu di t, khơng di chuy n, nên dù phun thu c gi t to v n trúng c ). Tr sâu b nh trên cây ăn qu lâu n ăm, cĩ tán lá r ng, cao, c n dùng cơng c phun r i th cơng cĩ ch t l ưng cao, hay các máy b ơm đng c ơ v i t l c ơ c u thích h p. Sơ đ 5 th hi n ng n g n nh t 4 điu ki n đ thu c BVTV phát huy đưc hi u qu và an tồn, n i dung s d ng thu c BVTV m t cách h p lý trong nguyên t c “ B n đúng”. 2. N I DUNG K THU T C A NGUYÊN T C " B N ðÚNG" TRONG VI C DÙNG THU C B O V TH C V T : ðúng thu c ðúng n ng đ , li u ðúng lúc ðúng cách lưng Ni dung nguyên t c “B n đúng” Thu c ti p xúc đưc v i d ch h i Thu c xâm nh p đưc vào c ơ th d ch h i Ng ưi, đ i tưng Các lồi khơng phịng dch h i tr , sinh v t cĩ Thu c d ch chuy n ích, đưc vào trung tâm mơi tr ưng sng d ch h i Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 80
3. Thu c phát huy đưc tác d ng ( t n t i th i gian đ dài, v i nng đ đ đ c) An tồn Hi u qu Ghi chú : Tăng c ưng Hn ch Sơ đ 5- An tồn và hi u qu là 2 m c tiêu khơng th tách r i trong s d ng thu c B o v th c v t m t cách h p lý 1.1.Cách đc nhãn thu c: a. ðnh ngh ĩa nhãn thu c: Nhãn thu c là b n vi t, b n in, hình v , nh, d u hi u đưc in chìm, n i tr c ti p hay đưc dán, đính, cài ch c ch n trên bao bì đ cung c p các thơng tin c n thi t ch y u v hàng hố đĩ. Ni dung và hình th c c a các nhãn thu c BVTV đu ph i tuân theo nh ng quy đ nh c th c a c ơ quan ch c n ăng cĩ th m quy n . Mc đích c a vi c đ c k nhãn thu c tr ưc khi dùng : ð ng ưi tiêu dùng hi u bi t k v lo i thu c mình đnh s d ng, bi t cách dùng thu c sao cho hi u qu và an tồn. b. N i dung c a nhãn thu c ( cĩ 1-2 hay 3 ct ) : g m nh ng ph n chính sau: -Ph n gi i thi u chung g m: -Phân lo i và ký hi u đ đ c: ð đ c c a thu c BVTV Vi t nam đưc qui đ nh c th b ng 3 ph n M t, ch ươ ng I th hi n b ng các ch và ký hi u sau: Nhĩm I: Ch “R t đ c” màu đen, phía trên, v ch màu đ, bi u t ưng “ ð u lâu x ươ ng chéo” trong hình thoi vuơng ( đen trên n n tr ng). Nhĩm II: Ch “ ð c cao” màu đen, phía trên, v ch màu vàng, bi u t ưng Ch th p chéo đen trong hình thoi vuơng ( đen trên n n tr ng). Nhĩm III: Ch “Nguy hi m” màu đen, phía trên.V ch xanh n ưc bi n, bi u t ưng là đưng chéo hình thoi vuơng khơng li n nét. Nhĩm IV: Ch “C n th n” màu đen, v ch màu xanh lá cây, khơng cĩ bi u t ưng. Gi a hai nhĩm III và IV nhi u khi khơng cĩ s phân bi t . Trong tr ưng h p này , ng ưi ta l y nh ng ký hi u c a nhĩm III thay cho c 2 nhĩm. ð d ưc l ưng kh n ăng gây đ c c a m i nhĩm thu c ta hình dung nh ư sau: R t đ c: nu t nh m vài gi t, hay ăn m t nhúm nh (5ml hay 5g) ðc cao: nu t 1-2 thìa cà phê( 5-10ml hay 5-10g thu c b t). ðc trung bình: > 2 thìa cà phê hay 2 thìa canh ðc nh : ăn v i l ưng l n ( 30-500g hay ml) Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 81
4. -Tên thu c: Gm 3 ph n : Tên hố h c hay tên thơng d ng c a ho t ch t; hàm l ưng ch t đc bi u th b ng con s (m t hay 2 con s : tính t l % tr ng l ưng/tr ng l ưng và theo 3 con s : tính theo tr ng l ưng ho t ch t/ th tích (w/v) và d ng thu c ( bi u th b ng ch cái đi kèm, sau các ch s ). Tên hố h c ( Chemical name ): Là tên g i theo qui t c c u trúc hố h c c a các phân t ho t ch t đưc s d ng làm thu c BVTV. Cĩ th cĩ nhi u tên hố h c, tu ỳ theo c ơ quan đt tên và ng ưi ta th ưng ghi c ơ quan đt tên g i đĩ. Tên hố h c th ưng dài, khĩ nh , ít đưc ng ưi bán và ng ưi s d ng quan tâm. Tên thơng d ng ( Common name ): Do tên hố h c th ưng dài, khĩ nh , nên nhà sáng ch th ưng đ ngh m t tên ng n g n, d nh đ g i ho t ch t đĩ. Tên này ph i đưc mt t ch c tiêu chu n qu c t hay qu c gia cơng nh n đ s d ng trên tồn th gi i. M i ho t ch t cĩ th cĩ 1 hay vài tên thơng d ng tu ỳ theo t ch c tiêu chu n qu c gia hay qu c t đ t tên. Tên th ươ ng m i ( Trade name ) = Tên th ươ ng ph m (Product name) = Tên riêng( Private name) = Tên nhãn (/Labele name): Tên c a các nhà s n xu t, cơng ty kinh doanh thu c BVTV đt ra nh m phân bi t s n ph m c a các c ơ s v i nhau. ðây là điu b t bu c. M t tên thơng d ng cĩ nhi u tên th ươ ng m i. Do m i cơng ty cĩ cách gia cơng riêng, thành ph n ph gia khác nhau, nên cùng hàm l ưng ho t ch t, cùng d ng, nh ưng ch t l ưng c a thu c cĩ khơng nh ư nhau. G i m t tên th ươ ng m i, ng ưi ta hi u ngay đĩ là s n ph m c a cơng ty nào. Trên nhãn thu c th ưng cĩ Tên thơng d ng và Tên th ươ ng m i đ giúp ng ưi đc nhãn bi t thu c đĩ là gì, do ai s n xu t. -Dng thu c: ( Xem k ph n gia cơng thu c) -Thành ph n và Hàm l ưng: hàm l ưng c a ho t ch t và ph gia. N u ch là các ph gia thơng d ng thì khơng c n ghi c th . Hàm l ưng ho t ch t và ph gia đưc tính theo t l ph n tr ăm tr ng l ưng hay tr ng l ưng ho t ch t (g) trên m t đơn v th tích. -Cơng d ng: Gi i thi u khái quát nh ng cơng d ng c a thu c. -ðnh l ưng hàng hố : đưc ghi b ng tr ng l ưng t nh và th tích th c c a bao gĩi -Ngu n g c: Tên đa ch n ơi s n xu t, gia cơng , nhà phân ph i. -Th i h n: Ngày tháng s n xu t và th i h n s d ng. -Các hình v bi u th đ c tính hố lý d gây nguy hi m c n l ưu ý trong v n chuy n, c t gi , s d ng ( n u cĩ). -Ph n h ưng d n s d ng : Thu c phịng tr đưc lo i d ch b nh h i nào: N ng đ , l ưng dùng cho m t đơn v di n tích, th i đim dùng, cách pha thu c, l ưng n ưc, cách b o qu n thu c. Lưu ý: Trong ph n này ch đưc ghi cách h ưng d n phịng tr nh ng đ i t ưng đã đưc đă ng ký v i nhà n ưc. V i nh ng đ i t ưng khác, tuy thu c cĩ kh n ăng phịng tr , nh ưng n u ch ưa đă ng ký, c ũng khơng đưc ghi vào. Th i gian cách ly (Pre-havest interval -PHI) : Ch s ngày t i thi u k t l n phun cu i cùng đn khi thu s n ph m. đ c bi t cĩ ý ngh ĩa trên rau, qu ăn t ươ i, chè Lưu ý: c ăn d n nh ng điu nên tránh và nh ng đim c n chú ý khi s d ng . -Ph n h ưng d n các bi n pháp an tồn trong và sau khi s d ng thu c. -Ch d n cách phịng tránh nhi m đ c; các hình t ưng c nh báo; ch d n s ơ c p c u khi ng đ c, các cơng c b o h c n cĩ khi ti p xúc v i thu c. -Các hình v yêu c u khi ti p xúc v i thu c: Chia làm 2 nhĩm: Hình Bên trái ( phịng h trong kho) Hình Bên ph i ( phịng h ngồi đng) Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 82
5. 1 Kho thu c ph i cĩ khố 1 Khi đi phun thu c 2 Vào kho l y thu c 2 Ph i đi ng ph i cĩ ng 3 Vào kho l y thu c ph i 3 ðeo kh u trang, cĩ kính, kh u trang kính b o h 4 Vào kho l y thu c 4 Cĩ g ăng tay ph i cĩ g ăng tay 5 Ly thu c ph i 5 Tm r a s ch sau cân đong khi phun thu c 1.2. N i dung c a nguyên t c"B n đúng " a. ðúng thu c: -Khơng m t lo i thu c nào cĩ th tr đưc t t c các lồi d ch h i. M t lo i thu c ch cĩ th tr đưc nhi u hay ít lồi d ch h i, th m chí ch m t lồi d ch h i. Thu c ch thích h p s dng trong nh ng điu ki n th i ti t, đ t đai, canh tác, cây tr ng nh t đ nh. Tr ưc khi mua thu c, nơng dân xác đ nh lo i d ch h i nào đang phá trên ru ng đ ch n mua đúng lo i thu c thích h p. N u khơng t xác đ nh đưc thì ph i nh cán b k thu t giúp đ ch n đưc đúng thu c mình c n, đem l i hi u qu phịng tr cao. -Ch n nh ng thu c phù h p v i trình đ s d ng và điu ki n k thu t đ a ph ươ ng: Mi n B c, do di n tích canh tác ít, nơng dân cĩ thĩi quen th y d ch h i xu t hi n m i phịng tr . H th ưng ch n nh ng thu c cĩ tác d ng di t tr . Ng ưc l i mi n Nam: đ t r ng, nơng dân quen phun sm, phun phịng và phun nhi u l n trong v , th ưng ch n thu c cĩ tác d ng b o v . Nhi u thu c tr c lúa, địi h i ph i gi n ưc trong m t th i gian nh t đ nh. Vì v y ch nên s dng các thu c tr c này nh ng n ơi cĩ điu ki n gi n ưc t t, t ưi tiêu ch đ ng, đ t b ng ph ng. -Cn hi u rõ cách tác đng c a thu c đ cĩ cách s d ng thu c đúng. Conphai và Actara là hai thu c tr r y nâu cĩ tác d ng n i h p, cĩ th phun trùm trên ng n, cũng cĩ th tiêu di t r y nâu g c lúa. Ng ưc l i Bassa ( Fenobucarb) và Applaud ( Buprofezin) đu cĩ tác d ng ti p xúc và v đ c, khơng cĩ kh n ăng n i h p, nên khi dùng phịng tr r y nâu, c n r lúa, hàng càng nh càng t t, và khi phun ph i phun tr c ti p vào g c lúa. Hai thu c này l i cĩ nh ng đ c tính khác nhau: Applaud ch cĩ kh n ăng di t r y cám, hi u l c dài (3-4 tu n), vì v y cĩ th phun s m, khi trên ru ng m i cĩ r y cám; m t v ch c n phun 1 l n. Ng ưc li Bassa ( Fenobucarb) cĩ th tr đưc c r y cám và r y tr ưng thành, hi u l c l i ng n ( 5-7 ngày), nên cĩ th phun khi trên ru ng cĩ r y cám, r y tr ưng thành và nh t đ nh ph i phun ít nh t 2 l n/v m i cĩ hi u qu . Th i gian h u hi u c a thu c quy t đ nh kho ng cách gi a 2 l n phun, s l n phun/v . -Khi ch n thu c c n chú ý đ n yêu c u v sinh th c ph m c a s n ph m và chu trình thu hái. Các lo i thu c dùng cho rau và chè, đc bi t là rau s p thu ho ch, c n cĩ lo i thu c cĩ th i gian cách ly ng n, cĩ th i gian t n l ưu trên cây ng n và ít đc. -Lưu ý đn hi u qu kinh t khi dùng thu c, nh t là đi v i d ch h i c n phun nhi u ln/v . Khơng nên s d ng cùng m t lo i thu c trong su t v ho c t n ăm n ày qua n ăm khác. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 83
6. - N u c a hàng bán nhi u lo i thu c cĩ cùng tác d ng đ i v i lồi d ch h i c n phịng tr thì nên ưu tiên mua lo i thu c cĩ tác d ng ch n l c, ít đ c v i mơi sinh, khơng gây h i cho cây tr ng hi n t i và cây tr ng v sau. Hi u qu cao. -Khơng dùng thu c c m, thu c ngồi danh m c, thu c kém ch t l ưng và khơng dùng thu c h n ch và vi ph m qui đ nh h n ch La ch n b thu c thích h p cho t ng lo i cây tr ng trên c ơ s đánh giá tồn di n ưu nh ưc đim c a t ng lo i thu c đ phát huy hi u qu cao nh t, đem l i hi u qu kinh t , nh ưng li an tồn cho ng ưi s d ng, mơi sinh, mơi tr ưng, khơng đ d ư l ưng trên mơi tr ưng là vi c làm khĩ kh ăn. ðây là vi c làm c a nhà n ưc, nh ưng cán b k thu t c ũng đĩng gĩp khơng nh cho v n đ này. b. Dùng đúng li u l ưng, m c tiêu dùng và l ưng n ưc Phun thu c v i li u l ưng và m c tiêu dùng th p s khơng b o đ m hi u qu phịng tr , gây lãng phí thu c, th m chí t o điu ki n cho d ch h i quen thu c và d ch h i phát tri n m nh hơn. Ng ưc l i phun v i li u l ưng cao s khơng đem l i l i ích kinh t , gây đ c cho ng ưi s dng, cây tr ng, gia súc và thiên đch, đ l i d ư l ưng cao trên nơng s n. Phun thu c v i l ưng n ưc ít, thu c s khơng bao ph tồn cây, d ch h i khơng ti p xúc đưc nhi u v i thu c. Nh ưng n u phun v i l ưng n ưc quá nhi u, s làm cho thu c b m t nhi u, hi u qu phịng tr b gi m, m t nhi u cơng ch n ưc và gây đc cho mơi tr ưng. Hi u qu phịng tr d ch h i c ũng khơng th nâng cao, n u ch t ăng n ng đ thu c dùng và gi m l ưng n ưc phun. Làm nh ư v y ch t ăng đ đ c cho ng ưi s d ng , mơi sinh và mơi tr ưng, nh ưng v n khơng đ t đưc hi u qu phịng tr mong mu n. ð cĩ hi u qu phịng tr cao, ít gây h u qu x u cho mơi tr ưng, c n đ m b o đ ng th i 3 y u t trên. Ba y u t này liên quan ch t ch v i nhau, trên c ơ s đưc tính tốn k . Các d ng thu c khác nhau cĩ kh n ăng phân tán trong n ưc khơng gi ng nhau. Vì th , cn cĩ cách pha thích h p cho t ng d ng thu c, đ t o hi u qu phịng tr cao nh t ( xem ch ươ ng 4- Gia cơng thu c BVTV) *Khi pha thu c: ða s ch ph m thu c BVTV s d ng trong nơng nghi p hi n nay là các ch ph m th lng ho c th r n, khi dùng ph i hồ v i n ưc. Khi pha, c n đ ch ph m phân tán th t đ ng đu vào n ưc. Khi phun, thu c ph i đưc trang tr i th t đ u trên b m t v t phun . Tính tốn chính xác l ưng thu c c n s d ng trên th a ru ng đ nh phun, l ưng thu c c n pha cho m t bình b ơm và c n mang v a đ , khơng d ư đ tránh lãng phí khơng c n thi t. N u khơng rõ, c n h i cán b k thu t ð đ m b o pha đúng n ng đ , c n cĩ cơng c cân đong đo thích h p ( ng đong, cân thu c, que khu y, xơ pha thu c). Rĩt thu c c n th n đ tránh tràn đ, ch cân đong đ l ưng thu c c n. Khơng pha thu c g n n ơi cĩ tr em, n ơi ch ăn th gia súc và g n kho l ươ ng th c, th c ph m, ngu n n ưc sinh ho t. Cĩ qu n áo b o h . *Pha đúng n ng đ thu c: ðnh ngh ĩa n ng đ d ch phun: là t l ph n tr ăm gi a tr ng l ưng ( hay th tích ) s n ph m trong th tích d ch phun. Th c t cách tính ph n tr ăm theo tr ng l ưng và th tích s n ph m trong th tích d ch phun cĩ s sai khác, b i t tr ng c a s n ph m cĩ th l n hay nh h ơn 1. Nh ưng khi s d ng trên đng ru ng s sai khác này cĩ th b qua và ch p nh n ml thu c đưc coi nh ư n ng 1g và 1lit nưc n ng 1kg. Ví d : Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 84
7. Padan 95SP pha n ng đ 3/1000 t c trong 1 lit n ưc thu c cĩ 3 g Padan 95SP Bassa 50EC pha n ng đ 2/1000 t c là trong 1 lit n ưc thu c cĩ 2 ml Bassa 50EC *L ưng n ưc dùng: Lưng n ưc c n thi t, giúp trang tr i đ u l ưng thu c đã đnh / di n tích c n phun. Tính bng lit/ha. L ưng n ưc dùng thay đi tu ỳ theo đ i t ưng phịng tr , giai đon và tình hình sinh tr ưng phát tri n c a cây, m t đ cây. Phun thu c tr b nh r y, nh n c n nhi u n ưc h ơn tr các lo i sâu ; Cây bé, m t đ th ưa l ưng n ưc c n ít h ơn cây l n và m t đ d y. *ðiu ch nh t c đ di chuy n máy đ đ m b o trang tr i đ u và đ n ưc: Khi phun thu c, cĩ nhi u tr ưng h p do di chuy n máy phun quá ch m, nên ch ưa phun ht di n tích c n phun đã h t thu c; ng ưc l i khi di chuy n quá nhanh, phun h t di n tích l i th a thu c. C hai tr ưng h p này đu khơng t t, ho c là l ưng thu c phun nhi u ( đi ch m) d th t thốt n ưc, gây đ c cho mơi tr ưng và ng ưi s d ng; ho c quá ít thu c ( đi nhanh) s khơng trang tr i đ u thu c, d ch h i khơng ti p xúc đ v i thu c, hi u l c c a thu c gi m. Vì v y chúng ta ph i xác đ nh đưc t c đ phun h p lý đ b o đ m cĩ t c đ di chuy n máy b ơm phù hp, phun v a h t l ưng n ưc, v a h t di n tích c n phun. Cách làm: -ðo l ưu l ưng máy b ơm ( lit/phút): ð n ưc vào bình phun, b m gi và x n ưc ra xơ; sau th i gian đã đnh, đo l i l ưng n ưc, tính theo lit, chia cho th i gian x n ưc. -ðo b r ng làm vi c c a máy phun (m): Vịi phun cách tán cây 20cm, b ơm khí đn đúng ch đ làm vi c, ti n hành phun bình th ưng. ðo chi u r ng c a v t phun. -Xác đnh t c đ di chuy n c a máy phun: L ưu l ưng máy phun ( lit/phút) x 10 000m 2 T c đ di chuy n = (m/phút) L ưng n ưc qui đ nh(l/ha) x B r ng làm vi c c a máy phun (m) -ðiu ch nh t c đ di chuy n máy phun đ phun đúng l ưng n ưc : Th i gian đi Chi u dài đon đưng (m) h t đon đưng = đnh tr ưc (m) Tc đ di chuy n c a máy phun (m/phút) *Li u l ưng - M c tiêu dùng: Nhi u khi hai khái ni m này l n l n nhau. S khác nhau c ơ b n c a hai khái ni m này là: Lưng thu c là l ưng thu c t i thi u c n thi t đem l i hi u qu mong mu n. Cịn m c tiêu dùng là l ưng thu c t i thi u c n thi t đ đem l i hi u qu mong mu n trên m t đơn v diên tích hay th tích. Vì v y, mu n di t đưc d ch h i cĩ hi u qu ph i gi nguyên đưc li u l ưng hay m c tiêu dùng. Mc tiêu dùng c a s n ph m đưc tính theo cơng th c: M c tiêu dùng c a s n ph m (lit/ha) = n ng đ (%) x l ưng n ưc dùng (lit) Nh ư v y, n u bi t hai trong ba y u t trên ta d dàng tính đưc y u t cịn l i. Cĩ tr ưng h p thay đ i cơng c phun thu c, l ưng n ưc dùng cĩ th s thay đ i, nh ưng m c tiêu dùng khơng thay đi. ð đ m b o m c tiêu dùng khơng thay đi, ch cĩ cách thay đ i n ng đ . Ví d
   
   
   : ð phịng tr sâu rau, ng ưi ta c n phun Fastac 5EC n ng đ 1/1000 (= 0.001) v i l ưng n ưc 600lit/ha. V y n u dùng máy b ơm đng c ơ, ch c n phun v i l ưng n ưc 300 lit/ha. V y nng đ thu c cho b ơm đng c ơ là bao nhiêu? Cách tính: Dùng cơng th c: V1 x C1 = V2 x C2 Trong đĩ: V1: L ưng n ưc dùng cho b ơm th ưng; V2 : L ưng n ưc dùng cho b ơm đng c ơ C1: N ng đ dùng cho b ơm th ưng; C2: N ng đ dùng cho b ơm đng c ơ Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 85
8. Suy t cơng th c trên ta cĩ: N ng đ dùng cho b ơm đng c ơ C2 là : V1 x C1 C2 = V2 đây ta cĩ V1 =600 lit ; C1= 1/1000 = 0.001 V2 =300 lit Thay vào cơng th c ta cĩ: V1 x C1 600 lit x 0.001 C2 = = = 0.002 = 2/1000 V2 300lit Nu phun bình đng c ơ, cĩ th gi m l ưng n ưc, nh ưng ph i t ăng n ng đ . Gi m bao nhiêu l n n ưc thì t ăng b y nhiêu n ng đ đ cho đúng v i li u l ưng c n. Trong tr ưng h p ta cĩ cách h ưng d n pha n ng đ c a m t s n ph m nào đĩ, nh ưng trong tay ta cĩ các s n ph m khác cĩ cùng ho t ch t, nh ưng cĩ hàm l ưng cao h ơn ho c th p hơn. V y ph i pha th nào đ b o đ m m c tiêu dùng ho t ch t khơng thay đ i. Ví d : ð tr sâu h i chè, ng ưi ta th ưng dùng 20gam Padan 95SP cho 1 sào B c b . Nh ưng n u ta cĩ Padan 50SP, l ưng thu c c n dùng cho 1 sào B c b là bao nhiêu? Cách tính: C ũng dùng cơng th c V1 x C1 = V2 x C2 Trong đĩ : V1 Kh i l ưng (g) hay th tích (ml) c a thu c đang cĩ tài li u. V2 Kh i l ưng (g) hay th tích (ml) c a thu c cĩ hàm l ưng cao/ th p h ơn C1 Hàm l ưng c a thu c đang cĩ tài li u C2 Hàm l ưng c a thu c cĩ hàm l ưng cao/ th p h ơn Nh ư v y l ưng thu c Padan 50SP c n dùng cho 1 sào B c b chè là: V1 x C1 20g Padan 95SP x 95 V2 (l ưng Padan 50SP)= = = 38g Padan 50SP C2 50 c. ðúng lúc : - ðúng th i đim: Dùng thu c vào th i đim d ch h i d b tác đ ng, cây tr ng ch u thu c nh t và điu ki n ngo i c nh thu n l i cho thu c phát huy hi u l c t t nh t . D ch h i m n c m: Nên dùng thu c khi sâu cịn nh , c cịn non, b nh m i xu t hi n. V i các cơn trùng c n phun thu c lúc sâu cịn bên ngồi, đang ki m ăn; b ưm ch ưa đ s mang l i hi u qu cao. ð tr c , ph i n m v ng thu c d tác đ ng vào giai đon nào c a c ( m m c , c non hay c già) m i đem l i hi u qu cao. Cây tr ng ch u thu c t t nh t: Th c v t cĩ nh ng giai đon ch ng ch u thu c tt, đ ng th i cĩ nh ng giai đon r t m n c m v i thu c. Thu c BVTV d làm gi m n ăng su t nu phun vào lúc cây ra hoa th ph n. Tr ưa n ng to, thu c c ũng d gây cháy lá. C n tránh phun thu c BVTV vào giai đon này. ðiu ki n th i ti t thu n l i nh t cho thu c phát huy tác d ng: Khơng phun thu c khi tr i s p m ưa, quá n ng nĩng. Nên phun vào sáng s m hay chi u mát ( t t nh t là phun thu c lúc chi u mát ), tránh phun thu c bu i tr ưa. Phun vào sáng s m, tuy ít h i đ n ng ưi đi phun, d ch h i ch ưa l n tránh, nên d b trúng đc, d n đ n tr ưa, nhi t đ lên cao thu c d gây đ c cho d ch h i; nh ưng sau khi phun, thu c g p nhi t đ cao, n ng g t, thu c s b phân hu m t phn; m t khác, g p nhi t đ cao, s trao đ i ch t c a d ch hi m nh, nên thu c c ũng b th i ra nhi u. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 86
9. Phun vào chi u mát, kho ng ưi, ít ng đ c; giĩ l ng h ơn nên thu c b m t ít h ơn. Sau khi phun thu c, g p nhi t đ xu ng th p, thu c ít b phân hu ; d ch h i ho t đ ng, ra kh i n ơi n n p, nên d ti p xúc v i thu c, t o điu ki n thu c phát huy hi u l c). H n ch m t ph n tác h i c a thu c đ i v i sinh v t cĩ ích: Khơng phun khi thiên đch cịn ít, th i đim sinh v t cĩ ích ho t đ ng m nh. vùng cĩ nuơi ong m t, nên phun thu c vào bu i chi u khi ong đã v t , phun thu c n i h p, khơng phun thu c khi ong đi l y m t, cây ra hoa. Tránh phun thu c nhi u l n, lo i thu c t n lâu gây đc cho ong, chim và đng v t hoang dã. -V m t kinh t : M i cây tr ng ch cĩ t ng giai đon sinh tr ưng nh t đ nh, tác đ ng ca d ch h i d nh h ưng đ n n ăng su t. Vì v y ch nên phun thu c vào th i đim m t đ hay s phá h i c a d ch h i v ưt ng ưng kinh t . Làm nh ư v y s gi m đưc s l n phun thu c (khơng phun thu c tr sâu cu n lá lúa s m nh m b o v thiên đch và t n d ng kh n ăng t b i đp c a cây lúa). Làm t t cơng tác d tính d báo đ gi m qui mơ dùng thu c ( tr theo ). S dng thu c trên c ơ s ng ưng kinh t đ ng (xem xét tồn b các y u t sinh thái : cây tr ng, d ch hi, ngo i c nh và ký sinh thiên đch). c. ðúng cách: *ðúng cách khi phun r i: - Phun đúng n ơi d ch h i c ư trú đ d ch h i ti p xúc v i thu c nhi u nh t. -Ch n ph ươ ng pháp s d ng thích h p nh m t ăng c ưng tính ch n l c c a thu c. -Ch n đúng cơng c phun r i thích h p cho t ng m c đích s d ng. -Trong điu ki n cĩ th , nên dùng luân phiên các thu c khác nhau đ gi m tác h i c a thu c đ n sinh qu n và làm ch m tính kháng thu c c a d ch h i. -Ph i h n h p thu c BVTV đúng cách. *B o h và an tồn lao đng đúng cách: Tiêu chu n ng ưi đi phun thu c: Ng ưi kho m nh, tr ưng thành. Khơng đ tr em, ph n cĩ thai, th y tháng, ng ưi cĩ v t th ươ ng h , l loét đi phun thu c. Ch đ làm vi c: Ti đa 6 gi /ngày Tr ưc khi ti p xúc v i thu c: Trang b b o h nh m làm gi m s ti p xúc và xâm nh p c a thu c vào c ơ th , đ ng th i hn ch nguy c ơ b ng đ c. Khơng làm vi c trong kho, trong c a hàng thu c BVTV, khơng đi phun thu c trên ru ng, n u khơng cĩ b đ b o h thích h p. Cĩ đy đ qu n áo b o h và cơng c b o lao đ ng khi ti p xúc v i thu c: Qu n áo dài, tp d b ng nilon hay v i khơng th m ưt, m ũ, kh u trang, kính. Khi ti p xúc v i thu c, khơng ph i b t k ỳ tr ưng h p nào c ũng ph i mang đ y đ trang b b o h lao đ ng. Trang b b o h cho ng ưi lao đ ng nhi u hay ít, tu ỳ thu c vào đ đ c c a lo i thu c s d ng. Thu c càng đc, càng ph i trang b đ y đ . Trang b b o h cịn tu ỳ thu c vào lo i cây tr ng: Phun cây cao c n cĩ đy đ đ b o h ; cây th p c n ít h ơn. C n t t o cho mình b đ b o h đ y đ . Ăn no tr ưc khi phun thu c. Mang theo n ưc u ng, xà phịng, kh ăn m t và qu n áo s ch đ dùng ngay n u c n. Ki m tra bình b ơm và kh c ph c s c tr ưc khi đem b ơm thu c ra ru ng. Khi phun thu c n ơi h o lánh, c n cĩ ng ưi đi cùng. Trong khi phun thu c: Khơng dùng bình b ơm rị r hay đ thu c dây lên da; Khơng ăn u ng hút thu c trong khi phun thu c Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 87
10. Ng ng phun thu c ngay khi phát hi n bình phun rị r . X van khí trong bình b ơm. ð nưc thu c ra xơ ch u và tìm cách kh c ph c. Khi vịi phun b t c, c n lên b , đ n n ơi s ch c , tháo vịi, r a s ch. N u vịi b t c, c n l y cng cây m m, thơng, khơng dùng m m th i thơng vịi. Khơng phun thu c ng ưc chi u giĩ, nên di vuơng gĩc v i chi u giĩ; khơng phun thu c khi tr i cĩ giĩ quá to. Thay ngay qu n áo m i n u qu n áo đang m c b dính thu c. Gi i lao: Ch n n ơi thống mát, xa n ơi phun thu c ;Ch ăn u ng hút thu c khi đã r a tay mt m ũi s ch Khơng ch ăn th gia súc trong khu đang phun thu c Sau khi phun: Thu d n bao bì, chai thu c và tiêu hu đúng cách : đp b p v s t, đ p v chai, chơn bao bì n ơi h o lánh, cao, khơng úng n ưc, cĩ bi n c nh báo hay rào ch n; h đào ph i cĩ chi u sâu th p h ơn b m t m ươ ng n ưc g n nh t. Khơng đ t bình ch a thu c. Ra s ch trong ngồi bình b ơm bng n ưc xà phịng. Tháo r i t ng b ph n, dùng v i mm r a s ch, thơng vịi phun b ng n ưc xà phịng và n ưc s ch. Úp ráo n ưc, c t vào kho. Khơng đ bình b ơm b a bãi khi làm vi c hay khi b o qu n. Khơng đ n ưc thu c th a và n ưc r a b ơm xu ng ru ng, ngu n n ưc. Thuc dùng khơng h t ph i đ y, c t vào kho riêng, cĩ khố. Kho ph i xa nhà . Tm và gi t s ch qu n áo b o h và cơng c b o h b ng xà phịng. Ch dùng qu n áo b o h khi ti p xúc v i thu c Khơng đ chung qu n áo b o h v i qu n áo th ưng m c. Khơng đ qu n áo (k c qu n áo b o h ) cơng c phịng h trong kho thu c. Th i gian tr l i khu v c x lý : B o đ m th i gian qui đ nh. Tr ưng h p đ c bi t c n vào khu x lý, c n cĩ qu n áo b o h . Th i gian tr l i khu v c x lý dài hay ng n, tu ỳ thu c vào lo i thu c. Bình th ưng, sau khi phun 48h là cĩ th quay l i khu v c x lý thu c. *S ơ c p c u đúng cách: Con đưng thu c BVTV xâm nh p vào c ơ th : Qua da: Trong quá trình pha và phun thu c, tay, chân là b ph n d b nhi m thu c. M t, mi ng và b ph n sinh d c là n ơi y u ch u thu c nh t. Thu c rây r t trên da r i xâm nh p vào bên trong c ơ th . Tr i nĩng n c, m hơi ra nhi u là điu ki n t t đ thu c xâm nh p. Qua mi ng: Thu c cùng đ ăn, th c u ng xâm nh p vào h tiêu hố, vào máu đi đn các trung tâm s ng c a c ơ th . B ng con đưng này thu c d xâm nh p vào c ơ th v i l ưng l n nh t. Qua hơ h p: Hít ph i h ơi đc c a thu c. H ơi đc, b i thu c và các gi t thu c nh đi qua mũi, xâm nh p vào ph i r i vào ngay máu. Con đưng này d gây ng đ c m nh nh t. Tri u ch ng ng đ c thu c BVTV: Tu ỳ lo i thu c, các tri u ch ng ng đ c đ c tr ưng cĩ th th hi n nhanh ch m khác nhau: Tồn thân : R t m t m i, b ơ ph ; Da: t y, viêm, x m, đ m hơi. Mt : Ng a, viêm, ch y n ưc, m , đ ng t b co ho c giãn. Mi ng và h ng; nĩng rát; ra nhi u n ưc giãi, bu n nơn, nơn m a, đau b ng, tiêu ch y. Nh c đ u, chĩng m t, r i lo n, b n ch n, c ơ b p co gi t, đi l o đ o, nĩi nh u, khĩ th , ng ưi x u đi. Nh ng vi c c n làm g p : -Bình t ĩnh, kh n tr ươ ng c p c u n n nhân, nh ưng khơng đ b n thân b ng đ c trong khi tham gia c p c u. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 88
11. - Các b ưc ti n hành : Chuy n n n nhân đ n n ơi yên t ĩnh, thống mát, nh ưng kín giĩ, t ư th thích h p. Ni l ng qu n áo đ n n nhân d th . Thay ngay qu n áo, giày dép n u dính thu c; đ ng mi đ dính thu c vào m t cái xơ đ tránh thu c rây r t ra xung quanh. Gi thân nhi t n n nhân bình th ưng: ð p kh ăn mát n u n n nhân b nĩng và đp ch ăn, nu n n nhân b l nh. Khơng đ n n nhân u ng s a ( n u trên nhãn thu c cĩ ch đ nh), u ng r ưu, hút thu c. Ra th t s ch b ng xà phịng nh ng n ơi b dính thu c. Nu thu c vào m t, thì v ch mí m t, r a m t b ng dịng n ưc s ch liên t c ít nh t trong 10-15 phút. N u khơng cĩ n ưc, dùng v i s ch, m m th m nh nhàng nh ng ch b nhi m thu c, khơng dùng v i thơ ráp c xát lên da. Cho n n nhân nơn n u u ng nh m ph i thu c và ch gây nơn khi n n nhân cịn t nh và trên nhãn thu c cĩ ch đ nh. Cách gây nơn: ð n n nhân ng i d y; hai ngĩn tay bĩp vào má n n nhân, bu c n n nhân ph i há r ng mi ng, tay kia lu n hai ngĩn tr vào gi a vào h ng n n nhân và c sát nh . Khi n n nhân đã nơn đưc hay khơng nơn đưc c ũng cho u ng than ho t tính (pha ba thìa canh than ho t tính vào m t c c n ưc). Sau đĩ đ t n n nhân n m nh ư c ũ. Cĩ th cho n n nhân u ng than ho t tính vài l n trong khi ch đ i ch n n nhân đi đ n c ơ s y t g n nh t. Nu n n nhân b co gi t, ph i dùng m t v t lĩt gi a hai hàm r ăng, đ phịng n n nhân c n vào l ưi. Làm nh nhàng, khơng dùng s c m nh, c ưng b c n n nhân. Nu n n nhân khĩ th , b ng t, tháo b ngay nh ng vt d gây t c h ng và làm hơ h p nhân t o ngay . Nu n n nhân ng ng th , m t và l ưi x m xanh, ph i đ t n n nhân n m ng a, đ u d c xu ng d ưi. Dùng m t kh ăn g c s ch, b c vào đu ngĩn tay r i thị vào mi ng n n nhân lau s ch thu c và r t rãi trong mi ng, sau đĩ ghé mi ng vào m ũi ( tay b t mi ng n n nhân) ho c vào mi ng ( b t mũi n n nhân) n n nhân, làm hơ h p nhân t o cho đ n khi n n nhân th đ u . Cn đưa ngay n n nhân đ n c ơ s y t g n nh t. Ph i c ng ưi bi t đưc tình ti t quá trình ng đ c c a n n nhân đi kèm và ph i mang theo nhãn chai thu c (ho c gĩi thu c) gây đ c cho nn nhân đ bác s ĩ đ ra các phác đ điu tr t t nh t. *Tránh đc cho ng ưi s d ng nơng s n: Gi đúng th i gian cách ly là bi n pháp quan tr ng h n ch l ưng thu c BVTV xâm nh p vào c ơ th ng ưi tiêu dùng nơng s n. * B o qu n, c t gi thu c, d ng c pha ch phun r i thu c gia đình đúng cách: Thu c BVTV mua v ch ưa s d ng ho c dùng ch ưa h t ph i đưc đ trong bao chai nguyên, cĩ nút kín, x p theo nhĩm; thu c d ng l ng đ d ưi thu c d ng r n; đưc c t gi trong các phịng riêng, khơng d t, cĩ khố ch c ch n, xa n ơi , xa chu ng tr i gia súc và xa ngu n nưc sinh ho t. Khơng đ thu c BVTV trong chai đng n ưc, n ưc m m, t ươ ng và các d ng c đ ng th c ăn khác. Ng ưc l i c ũng khơng dùng bình, chai, thùng ch a thu c đ ng th c ăn, u ng Khơng đ thu c, bình b ơm trong nhà, trên chu ng gia súc. Khơng trút thu c th a, ch ưa dùng h t sang b t k ỳ đ đ ng khác và khơng dùng bao bì đng thu c vào m c đích khác. Ph i tiêu hu chúng. Khơng đ thu c chung hay l n v i th c ăn gia súc, l ươ ng th c th c ph m, đ d cháy. *Tiêu hu thu c th a, thu c m t ph m ch t và v bao bì h t thu c đúng cách: Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 89
12. -Tr ưng h p ng ưi tiêu dùng và c a hàng ph i tiêu hu : Khi cĩ bao bì b rách, rị r đ v trong v n chuy n, b c x p . Thu c l ưu kho lâu ngày b h ng hay kém ch t l ưng, sau khi đã ki m tra cĩ th t hu hay chuy n tr n ơi s n xu t. -ða đim tiêu hu ( đt, chơn) ph i do c ơ quan ch c n ăng ch n và th c hi n; ph i xa dân, xa khu ch ăn nuơi, v ưn cây, xa n ơi tr ng tr t, xa ngu n n ưc ăn, m ch n ưc ng m. Ph i cĩ rào c n, bi n báo. CÂU H I ƠN T P: 1/ C ơ s khoa h c c a vi c s d ng h p lý thu c BVTV? 2/ Nh ng hi u bi t c ơ b n khi đ c nhãn thu c BVTV? 3/ C ơ s khoa h c c a nguyên t c “ B n đúng” ? 4/ N i dung c a nguyên t c “ B n đúng” ? CH ƯƠ NG VI MT S QUI ð NH C A NHÀ N ƯC V QU N LÝ THU C BVTV NH M B O ð M TÍNH AN TỒN VÀ HI U QU TRONG L ƯU THƠNG VÀ S D NG THU C B O V TH C V T N ƯC TA. Cung c p cho h c viên c ơ s khoa h c và n i dung ch y u các qui đ nh c a nhà nhà nưc trong cơng tác qu n lý thu c BVTV. 1.YÊU C U PH I QU N LÝ THU C B O V TH C V T -Thu c BVTV là v t t ư khơng th thi u trong s n xu t nơng nghi p. Khi s d ng đúng, thu c BVTV giúp đy lùi d ch h i, gi n ăng su t cây tr ng cao và n đ nh. Nh ưng trong quá trình l ưu thơng và s d ng thu c BVTV, n u s d ng khơng đúng đ n và thi u bi n pháp phịng ng a thích đáng, thu c s gây nh ng tác h i khơng nh cho mơi sinh và mơi tr ưng. H u qu là gây khĩ kh ăn cho vi c phịng tr d ch h i, chi phí phịng tr t n kém h ơn. -Mt trong nh ng nguyên nhân gây ra tác h i này là do thi u s qu n lý ch t ch , dùng thu c khơng h p lý, gây ơ nhi m mơi tr ưng, gây t n th t kinh t to l n cho t ng vùng r ng l n, gây t n th t cho mùa màng trong nhi u n ăm li n. -ð phát huy m t tích c c c a thu c BVTV trong b o v mùa màng và nơng s n, h n ch nh ng h u qu x u do thu c BVTV gây ra, khơng nh ng c n t ăng c ưng nghiêm c u s d ng hp lý thu c BVTV, mà cịn c n cĩ nh ng qui đ nh ch t ch c a nhà n ưc trong vi c th ng nh t qu n lý các khâu: s n xu t , kinh doanh, l ưu thơng và s d ng thu c BVTV trong ph m vi c nưc. 2. M T S QUY ð NH C A PHÁP LU T MÀ NGƯI S N XU T, KINH DOANH VÀ NƠNG DÂN S D NG THU C B O V TH C V T CÙNG PH I NGHIÊM CH NH TH C HI N Thu c BVTV đưc s d ng n ưc ta t n ăm 1956. Cho đ n nay, hàng n ăm chúng ta ph i nh p hàng tr ăm tri u USD thu c BVTV các lo i đ phịng ch ng d ch h i gây h i cho cây tr ng cây r ng, nơng lâm s n Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 90
13. Khi đt n ưc cịn chi n tranh, thu c BVTV đưc nhà n ưc nh p kh u, phân ph i, l ưu thơng và s d ng. Các B cĩ trách nhi m th c hi n các nhi m v trên nh ư B Nơng nghi p, Cơng an, Y t , Giao thơng, Lao đ ng đã ra thơng t ư liên b , qui đ nh ch t ch nh ng điu kho n ph i th c hi n nh m đ m b o an tồn trong m i khâu trên. Sau chi n tranh, n ưc ta chuy n sang n n kinh t th tr ưng, Nhà n ưc khơng cịn gi đ c quy n trong vi c cung ng thu c BVTV. ð đ m b o cho vi c cung ng và s d ng cĩ hi u qu thu c BVTV, n ưc ta đã ban hành Pháp l nh v B o v và Ki m d ch th c v t c a Uy ban Th ưng v Qu c h i cơng b l n đ u tháng 2/1993 và Pháp l nh m i cơng b vào tháng 08/2001 thay th cho Pháp l nh c ũ đ phù h p v i tình hình th c t m i. Kèm theo là h th ng văn b n ph c v cho các Pháp l nh này. D ưi đây, chúng tơi xin trình bày n i dung c a h th ng v ăn b n mi nh t. -Pháp l nh v B o v và Ki m d ch th c v t c a Uy ban Th ưng v Qu c h i là v ăn b n cĩ tính pháp lý cao nh t c a Nhà n ưc ta v cơng tác b o v và ki m d ch th c v t, trong đĩ cĩ mt ch ươ ng riêng (ch ươ ng IV) chuyên v qu n lý thu c BVTV. Trong v ăn b n này, thu c BVTV đưc li t vào lo i hàng hố h n ch kinh doanh và kinh doanh cĩ điu kin; nhà n ưc th ng nh t qu n lý m i khâu t s n xu t, xu t nh p kh u, b o qu n, d trù, v n chuy n buơn bán và s d ng thu c BVTV; cĩ chính sách ưu đãi v i vi c s d ng thu c BVTV cĩ ngu n g c sinh hc, ít đ c. Nhà n ưc c ũng qui đ nh trách nhi m c th c a B Nơng nghi p và PTNT, trách nhi m b o đ m an tồn khi x y ra các s c thu c BVTV, điu ki n s n xu t kinh doanh và s dng thu c BVTV; nh ng qui đ nh v vi c tiêu hu , d tr thu c BVTV và nh ng điu nghiêm cm trong vi c s n xu t, gia cơng, sang chai, đĩng gĩi, nh p kh u, tàng tr , buơn bán và s d ng thu c BVTV. -Ngh đ nh 92 CP c a chính ph ban hành n ăm1993 đưc thay b ng Ngh đ nh 58 ban hành n ăm 2002 v “ Hưng d n thi hành pháp l nh v B o v là Ki m d ch th c v t”, trong đĩ cĩ “ ðiu l Bo v th c v t”( cĩ điu qui đ nh điu ki n ng ưi tr c ti p làm d ch v BVTV, cĩ liên quan đn v n đ kinh doanh thu c BVTV) và “ ðiu l qu n lý thu c BVTV “. -Trong “ ðiu l qu n lý thu c BVTV “ (06/2002) qui đnh l i ph m vi thi hành c a điu l và đư a ra nhi u đ nh ngh ĩa v nh ng khái ni m dùng trong điu l . ðiu l c ũng qui đ nh các t ch c cá nhân cĩ ho t đ ng s n xu t, kinh doanh và s d ng thu c BVTV Vi t nam ph i tuân theo pháp lu t v qu n lý thu c BVTV Vi t nam và nh ng ðiu ưc qu c t mà Vi t nam tham gia. Hàng n ăm B Nơng nghi p và PTNT s ra danh m c thu c BVTV đưc phép s d ng, thu c hn ch s d ng, thu c c m s d ng. Nh ng điu nghiêm c m trong vi c s n xu t, gia cơng, sang chai , đĩng gĩi, nh p kh u, tàng tr , buơn bán, v n chuy n và s d ng thu c c m, thuĩc gi thu c ngồi danh m c, thu c khơng rõ ngu n g c, thu c khơng cĩ nhãn, ho c cĩ nhãn nh ưng vi ph m qui đ nh v nhãn hàng hố, vi ph m nhãn đưc b o h ; c m nh p kh u buơn bán và s dng thu c đã h t h n s d ng. C m qu ng cáo nh ng thu c khơng cĩ trong danh m c thu c đưc phép s d ng , nh ng thu c h n ch và thu c c m s d ng trên lãnh th Vi t nam. ðiu l cịn qui đnh c th điu ki n, tiêu chu n trách nhi m c a nh ng t ch c, cá nhân và trách nhi m c a Nhà n ưc trong các l ĩnh v c: Sn xu t, gia cơng, sang chai đĩng gĩi thu c BVTV; Xu t nh p kh u thu c và nguyên li u làm thu c BVTV; Vn chuy n, b o qu n, buơn bán thu c BVTV trong n ưc; S d ng thu c BVTV ðă ng ký, ki m đ nh, kh o nghi m thu c BVTV Ch đ qu n lý s d ng d tr thu c BVTV. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 91
14. -Ngh đ nh 78 CP ngày 27/11/1996 và đưc điu ch nh, b sung làm rõ h ơn trong Ngh đ nh s 26/2003 /ND-CP “Qui đnh x ph t vi ph m hành chính trong l ĩnh v c BV-KDTV”. Trong Ngh đnh s 26/2003/ND-CP cĩ qui đnh ph m vi điu chnh, đ i t ưng áp d ng, nguyên t c x ph t, nh ng tình ti t gi m nh và t ăng n ng, các hình th c x ph t và bi n pháp kh c ph c h u qu . Riêng mc C trong ch ươ ng II, qui đnh c th hình th c x ph t và m c ph t v qu n lý thu c BVTV. -Kèm theo Pháp l nh, ðiu l và các qui đnh trên c a Nhà n ưc, B Nơng nghi p và CNTP (nay là B Nơng nghi p &PTNT) đã ban hành nh ng quy đ nh c a B v cơng tác qu n lý thu c BVTV nh ư : +Quy t đ nh s 100/NN-BVTV/Q ð ban hành ngày 23/02/1995 r i Quy t đ nh 165/1999/Q ð-BNN-BVTV và nay là Quy t đ nh 145/2003 Q ð-BNN-BVTV v qui đ nh th t c th m đ nh s n xu t, gia cơng, đă ng ký, xu t kh u, nh p kh u, buơn bán, l ưu tr , tiêu hu , nhãn thu c, bao bì đĩng gĩi, h i th o, qu ng cáo thu c BVTV. ðc bi t trong quy t đ nh145/2003 Qð-BNN-BVTV cịn cĩ m c IV qui đ nh v vi c s d ng thu c BVTV, trong đĩ qui đnh rõ trách nhi m c a ng ưi tr c ti p s d ng, trách nhi m c a các c ơ quan qu n lý và đơ n v kinh doanh thu c BVTV. + Quy t đ nh 91/2002/Q ð-BNN qui đnh v vi c c p ch ng ch hành ngh s n xu t , gia cơng , sang chai đĩng gĩi buơn bán thu c BVTV. + Quy t đ nh 150/NN-BVTV/Q ð r i Q ð 193/1998/Q ð,BNN-BVTV, ti p đ n Q ð 34/2001/Q ð-BNN-VP b thay th b ng Quy t đ nh 50/Q ð/2003/Q ð-BNN qui đnh v ki m đ nh cht l ưng, d ư l ưng thu c BVTV và kh o nghi m thu c BVTV . +ð ki m sốt ch t ch h ơn n a ch t l ưng d ư l ưng thu c BVTV, B Nơng nghi p & PTNT ngày 08/08/2003 ra Quy t đ nh 79/2003/Q ð s a đ i kho n 2 &3 điu 11 trong 50/Q ð /2003/Q ð-BNN qui đnh Ki m đnh ch t l ưng d ư l ưng thu c BVTV nh m m c đích đă ng ký Vi t nam. ð qu n lý ch t ch h ơn các lo i thu c h n ch s d ng, C c B o v th c v t đã g i cơng v ăn s 286/HD-BVTV ngày 19/04/2004 h ưng d n s d ng các lo i thu c BVTV b h n ch dùng Vi t nam. Trong nh ng v ăn b n nĩi trên đã ch ng t Nhà n ưc ta r t coi tr ng vi c qu n lý thu c BVTV. ðng th i Nhà n ưc ta c ũng địi h i các nhà s n xu t, kinh doanh l ưu thơng và ng ưi s dng (nơng dân) thu c BVTV ph i quán tri t đ nghiêm ch nh th c hi n. ð b o đ m cho vi c thi hành h th ng pháp lý nĩi trên, ngày 18/12/1993, B Nơng nghi p và CNTP đã ra Quy t đ nh s 703/NN-BVTV/Q ð v qui ch t ch c và ho t đ ng c a Thanh tra chuyên ngành v cơng tác b o v và ki m d ch th c v t. Trong v ăn b n này đã ghi rõ: H th ng thanh tra đưc thành l p hai c p Trung ươ ng (C c B o v th c v t) và các t nh, thành ph tr c thu c Trung ươ ng (Chi c c B o v th c v t); nh n s ch đ o tr c ti p c a C c tr ưng C c B o v th c v t và Chánh thanh tra B ( Trung ươ ng); c a Chi c c tr ưng Chi c c Bo v th c v t và Chánh thanh tra S Nơng nghi p v cơng tác nghi p v thanh tra. Trong Qui đnh này c ũng qui đ nh rõ n i dung quy n h n c a thanh tra các c p, tiêu chu n thanh tra viên. Mt trong nh ng nhi m v quan tr ng c a thanh tra chuyên ngành BVTV là thanh tra thu c BVTV. Quy t đ nh s 412/NN-BVTV/Q ð c a B Nơng nghi p &CNTP qui đ nh rõ s c ph c, phù hi u, cp hi u, th thanh tra và ch đ c p phát, s d ng đ i v i viên ch c thanh tra chuyên ngành BVvà KDTV. ðng v phía qu n lý thu c, cơng tác thanh tra chuyên ngành đã đĩng m t vai trị tích c c trong vi c h n ch thu c gi , thu c kém ch t l ưng, thu c ngồi danh m c l ưu hành trên th Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 92
15. tr ưng. Tuy nhiên, do l c l ưng thanh tra cịn m ng, trình đ chuyên mơn cĩ h n, nên ch ưa hồn tồn đáp ng đưc nhi m v tr ưc tình hình l ưu thơng, qu n lý thu c r t ph c t p hi n nay. 3.KHÁI NI M V CÁC NHĨM THU C C M S D NG, ðƯC PHÉP S D NG, HN CH S D NG VÀ THU C NGỒI DANH M C VI T NAM Nh ư trên đã trình bày, thu c BVTV là nh ng ch t đ c ( nhi u hay ít tu ỳ thu c vào b n ch t thu c, n ng đ , d ng thu c và điu ki n s d ng). Tu ỳ theo m c đ tác đ ng c a thu c đ n ng ưi, đ ng v t máu nĩng, sinh qu n và mơi tr ưng, ng ưi ta chia các lo i thu c vào các nhĩm đưc phép s d ng, h n ch s d ng hay c m s d ng. Vi t nam, c ăn c vào k t lu n c a c ơ quan th m đ nh thu c BVTV và H i đ ng T ư v n thu c BVTV Qu c gia, hàng n ăm Nhà n ưc ban hành “Danh m c thu c BVTV đưc phép s dng, h n ch s d ng, c m s d ng Vi t Nam”. 3.1.Nh ng thu c BVTV b c m s d ng Vi t Nam: Bao g m nh ng lo i thu c cĩ đ đ c c p tính quá cao, ho c cĩ kh n ăng gây ung th ư, gây quái thai, s y thai hay t n l ưu lâu trong mơi tr ưng, gây nguy hi m l n cho mơi sinh, mơi tr ưng s khơng đưc đă ng ký, khơng đưc nh p , khơng đưc buơn bán và khơng đưc s d ng Vi t nam. M c dù các thu c này cĩ th cĩ hi u l c phịng t d ch h i cao, giá r . 3.2.Nh ng thu c BVTV b h n ch s d ng Vi t Nam: Thu c BVTV h n ch s d ng là nh ng thu c cĩ hi u l c phịng tr d ch h i cao, gây đ c cho sinh v t cĩ ích, nh ưng v n c n dùng cho m t s cây tr ng đ c thù hay dùng v i m c đích đ c bi t ( x lý g , kh trùng nơng s n ). M c dù chúng cĩ đ đ c c p tính cao đ i v i đ ng v t máu nĩng, nh ưng ch ưa cĩ thu c thay th nên v n ph i s d ng, nh ưng trong quá trình s d ng ph i tuân theo nh ng h ưng d n nghiêm ng t. Các thu c n m trong nhĩm h n ch s d ng cĩ th n m m t hay nhi u điu h n ch sau: -Hn ch v hàm l ưng ho t ch t trong s n ph m -Hn ch v d ng thuc -Hn ch v lo i cây tr ng s d ng và giai đon s d ng -Hn ch v trình đ ng ưi s d ng -Hn ch nh p kh u. Theo quy đnh s 310TT/BVTV ngày 16/4/1992 c a B NNc&CNTP và cơng v ăn s106/Ho t đ ng-BVTV ngày 13/2/1999 c a C c BVTV thì khi s d ng thu c BVTV h n ch s d ng n ưc ta, c n tuân th theo 4 nguyên t c: -Ch nh ng ng ưi đưc hu n luy n, ho c d ưi s h ưng d n tr c ti p c a CBKT m i đưc dùng các thu c này. Khi dùng ph i tuân th nghiêm s ch d n nhãn. -Cm dùng các thu c tr sâu trong danh m c h n ch cho các cây rau màu, l ươ ng th c, th c ph m, cây ăn qu sau khi ra hoa và cây d ưc li u. -Nhãn thu c ph i ghi đ y đ và rõ ràng v cách s d ng cho phù h p v i qui đ nh. -Khơng tuyên truy n qu ng cáo các lo i thu c h n ch s d ng Danh m c thu c h n ch các n ưc khơng gi ng nhau. Theo g i ý c a FAO, các n ưc đang phát tri n, ch nên c m hay h n ch m t lo i thu c khi: -Cĩ ít nh t 5 n ưc trong vùng đã c m hay h n ch -Căn c vào tình hình th c t s n xu t, n u nh ng thu c này b c m hay h n ch khơng nh h ưng đ n cơng tác b o v s n xu t n ưc đĩ. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 93
16. Trong nh ng n ăm qua, do chúng ta làm t t cơng tác qu n lý thu c, nên đã đư a vào danh mc c m và h n ch , nhi u lo i thu c đ c, nguy h i, k c nhi u lo i thu c cĩ hi u l c tr d ch hi cao, giá r , đưc dùng ph bi n. T l thu c h n ch chi m t 40% tr ưc kia, nay gi m xu ng cịn 1%, nh ưng v n khơng nh h ưng đ n vi c kinh doanh thu c BVTV trong c n ưc, khơng nh h ưng đ n cơng tác b o v cây tr ng và nơng s n. Hi n nay cĩ m t s ý ki n cho r ng: c n lo i b các thu c trong nhĩm h n ch s d ng và xp chúng vào nhĩm thu c c m v i lý do đơn gi n: khơng qu n lý d ưc các l ai thu c này. ðây là m t ý ki n khá phi n di n, khơng th y đưc tính ch t đ c bi t khi s d ng thu c BVTV, đơ n gi n và hành chính hố cơng tác qu lý và thi u c ơ s khoa h c. 3.3. Nh ng thu c BVTV đưc phép s d ng Vi t Nam: Gm các thu c đưc phép đă ng ký, nh p kh u, buơn bán, phân ph i và s d ng Vi t nam. Chúng th ưng là các lo i thu c BVTV cĩ đ đc th p và trung bình đi v i đ ng v t máu nĩng, d b phân hu và khơng t n d ư lâu trong mơi tr ưng. 3.4.Thu c ngồi danh m c: Thu c khơng n m trong danh m c thu c BVTV đưc phép s d ng Vi t nam ( c tên th ươ ng m i l n tên thơng d ng). ðây th ưng là nh ng thu c nh p l u, khơng qu n lý đưc ch t lưng, đ đ c. ðây là v n n n hi n nay n ưc ta mà ch ưa cĩ gì kh c ph c đưc. 4. M T S QUI ð NH C TH PH I TUÂN THEO: 4.1.Nh ng ng ưi s n xu t, kinh doanh và s d ng thu c BVTV khơng mua bán thu c đng trong các bao bì khơng đúng qui cách : Bao bì ( chai thu c, bao gĩi thu c ) ph i kín, khĩ b h ư h ng trong l ưu thơng và v n chuy n, b c d , c t gi , cĩ nhãn rõ ràng, khơng rách b n v i đ y đ thơng tin c n thi t, c th . ðây là nh ng y u t tích c c gĩp ph n h n ch s rị r thu c trong quá trình l ưu thơng và c t gi , ng ăn ch n nh ng l m l n đáng ti c cĩ th gây ra ng đ c trong quá trình s d ng thu c BVTV. 4.2.Trách nhi m ng ưi kinh doanh thu c BVTV -Ph i đă ng ký kinh doanh thu c BVTV. Khơng đă ng ký mà đã kinh doanh là vi ph m pháp lu t. Ph i liên h v i c ơ quan chuyên ngành đa ph ươ ng đ cĩ danh m c các thu c c m, thu c hn ch và thu c s d ng Vi t nam và nghiêm ch nh th c hi n qui đ nh c a nhà n ưc. -Cĩ ch ng ch hành ngh buơn bán thu c BVTV. Cán b qu n lý và cán b k thu t cơng ty/ c a hàng ph i cĩ trình đ t trung c p nơng nghi p tr lên. -Cĩ c a hàng bán thu c và kho ch a thu c và cĩ trang thi t b c n thi t đ b o đ n an tồn cho ng ưi , mơi tr ưng ; phịng ch ng cháy n theo qui đnh c a nhà n ưc. -Ng ưi bán hàng ph i cĩ đ s c kho và c n cĩ trình đ chuyên mơn, khuy n cáo nơng dân mua đúng thu c, dùng đúng k thu t, đ c và hi u đưc nhãn. -Tuy t đ i khơng mua bán nh ng thu c BVTV b c m, thu c gi , kém ch t l ưng, thu c quá h n s d ng, thu c ngồi danh m c, thu c BVTV khơng rõ ngu n g c, nhãn khơng rõ ràng ho c khơng nhãn và nh ng thu c trên bao bì khơng ghi đy đ rõ ràng v cách s d ng. -Khơng l ưu tr , bày bán, khơng mua bán các lo i thu c BVTV đng trong các v ch a Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 94
17. khơng ph i chai gĩi chuyên d ng đ ng thu c BVTV hay trong các ng thu tinh d v , nh ng chai b ch thu c đã b h ư h ng. -Khơng bày bán thu c khơng nhãn, nhãn b m , b n, nhãn mang ti ng n ưc ngồi, nhãn khơng ghi đy đ n i dung theo qui đ nh c a nhà n ưc. Ng ưi bán ph i th ưng xuyên tìm hi u các m t hàng mình cĩ đ gi i thi u cho ng ưi mua đ mua đưc hàng đúng yêu c u, n m vng cách s d ng an tồn cĩ hi u qu . -Khơng đưc t ý sang chai, đĩng gĩi l , t gĩi l n sang gĩi nh . M i lo i thu c khi bày bán t i c a hàng hay trong kho ph i là bao bì nguyên do c ơ s s n xu t gia cơng đĩng gĩi v i đy đ d u, tem nút, b o hi m ch ng hàng gi . -Khi bán nh ng thu c BVTV b h n ch s d ng, c n cung c p cho ng ưi mua nh ng điu h n ch c th v i t ng loi thu c. 4.3.Trách nhi m ng ưi mua thu c BVTV : -Ch mua nh ng thu c đ ng trong chai l bao gĩi cịn nguyên. Khơng mua thu c nh ng c a hàng khơng đă ng ký kinh doanh thu c. -Tính l ưng thu c c n đ mua đúng l ưng đ tránh ph i l ưu tr thu c nhà. Nên liên k t cùng nhau dùng đ mua nh ng bao bì ch a l ưng thu c l n. -Khơng t thay đ i bao bì trong quá trình l ưu tr . -Khi dùng các thu c h n ch s d ng, c n n m v ng ph m vi s d ng thu c đĩ ( lo i cây tr ng và giai đon sinh tr ưng; trên nh ng khu v c và cách dùng). 4. 4.X lý đ v trong khi v n chuy n, b o qu n thu c BVTV: Nu thu c b đ ra đ t, sàn xe: Tuy t đ i khơng dùng n ưc đ r a. Dùng đt b t, vơi b t, mùn c ưa bao quanh khu v c rị r , th m h t thu c, n o s ch l p đ t th m thu c, d n s ch cho vào túi nh a r i chơn. Ng ăn tr em, ng ưi khơng cĩ ph n s vào n ơi thu c b đ . Th ưng xuyên ki m tra chai l đ ng thu c. N u th y chai rị r , túi thu c b v c n cho các chai túi y vào túi nh a đ ti n di chuy n, x lý. CÂU H I ƠN T P: 1/ Nh ng yêu c u c a vi c qu n lý thu c BVTV? 2/ Hi u th nào v các nhĩm thu c BVTV c m s d ng, đưc phép s d ng, h n ch s d ng và thu c ngồi danh m c Vi t nam? 3/ Nh ng n i dung c ơ b n ph i tuân theo c a ng ưi s n xu t, kinh doanh và s d ng thu c BVTV ; bi n pháp x lý đ v trong quá trình v n chuy n b o qu n thu c BVTV ? Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 95
18. PHNB CÁC THU C B O V TH C V T Cung c p cho h c viên khái ni m c ơ b n v phân lo i, h ưng s d ng và đc đim c ơ b n ca các nhĩm thu c ( tác đ ng sinh h c, ph tác đ ng, c ơ ch tác đ ng và gi i thi u tên các ho t ch t chính trong nhĩm), đ khi ra tr ưng h c viên hi u đúng và l a ch n đúng thu c. CH ƯƠ NG VII THU C TR SÂU VÀ CÁC ðNG V T GÂY H I KHÁC 1. THU C TR SÂU ( Insecticides): Thu c tr sâu (theo AAPCO) g m các ch t hay h n h p các ch t cĩ ngu n g c hố h c (vơ c ơ, h u c ơ), th o m c, sinh h c ( các lồi sinh v t và s n ph m do chúng s n sinh ra), cĩ tác dng lo i tr , tiêu di t, xua đui hay di chuy n b t k ỳ lo i cơn trùng nào cĩ m t trong mơi tr ưng. Chúng đưc dùng đ di t tr ho c ng ăn ng a tác h i c a cơn trùng đn cây tr ng, cây rng, nơng lâm s n, gia súc và con ng ưi. Các lo i thu c tr sâu cĩ th cĩ tác đ ng v đ c, ti p xúc, xơng h ơi, n i h p, th m sâu, h p d n, xua đui, gây ngán, tri t s n, điu hồ sinh tr ưng Ngồi ra m t s thu c tr sâu cịn cĩ hi u l c tr nh n h i cây tr ng. Các thu c tr sâu ph tác đ ng h p mang tính ch n l c, ít gây h i đ n cơn trùng cĩ ích và thiên đch; thu c tr sâu ph r ng, cĩ th di t đưc nhi u lồi sâu h i khác nhau. Thu c tr sâu cĩ đ đ c t n d ư, cĩ hi u l c tr sâu kéo dài; ng ưc l i, cĩ thu c tr sâu ch cĩ hi u l c ng n d b phân hu trong mơi tr ưng. Nhi u lo i thu c tr sâu cĩ đ đ c cao v i đ ng v t máu nĩng và mơi tr ưng, nh ưng nhi u lo i thu c l i khá an tồn. C ăn c vào ngu n g c, các thu c tr sâu cĩ th chia thành nhi u nhĩm: clo h u c ơ, lân hu c ơ, cacbamat, pyrethroit t ng h p, thu c th o m c, xơng h ơi, vi sinh Các thu c tr sâu Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 96
19. cũng đưc phân lo i theo c ơ ch tác đ ng c a cơn trùng ( kìm hãm men cholinesterase, ch t điu khi n sinh tr ưng cơn trùng ); theo ph ươ ng pháp x lý ( phun lên cây, x lý đ t ). Hu h t các thu c tr sâu hi n nay, đ u tác đ ng đ n h th n kinh cơn trùng. 1.1. Thu c tr sâu vơ c ơ T cu i th k 19 đ n kho ng 40 n ăm đ u c a th k 20, thu c tr sâu vơ c ơ (h p ch t Asen, Flo, Bari clorua ) gi vai trị quan tr ng trong phịng tr sâu h i. Thu c tr sâu vơ c ơ cịn đưc dùng tr chu t, ho c di t c d i. ð c tính chung c a các thu c trong nhĩm là: -Là thu c tr sâu và tr chu t v đ c, m t s khác cịn là thu c ti p xúc; tác đ ng nhanh đn sinh v t. -Rt đ c v i ng ưi, đ ng v t máu nĩng; t n l ưu lâu và tích lu trong mơi tr ưng; d gây hi cho th c v t và qu n th vi sinh v t trong đ t. Do đ c tính này, ngày nay các thu c tr sâu vơ cơ h u nh ư khơng cịn đưc s d ng trong s n xu t ( ch cịn s d ng v i l ưng r t ít d ưi d ng b đ tr sâu và chu t). Các thu c trong nhĩm cĩ: - Các h p ch t ch a asen d tan (asen tr ng As 203 asen tr ng As 203, các asenit natri và canxi) và khĩ tan (asenat chì, asenat canxi, ch t l c pari). Trong c ơ th sinh v t các asenat chuy n thành asenit r i tác đ ng đ n sinh v t. Mu i asenit c ch ho t đ ng c a men cholinesterase, men oxidase, làm tê li t th n kinh và c ch hơ h p c a cơn trùng. -Các h p ch t ch a flo nh ư các florua (natriflorua, aluminium florua, bariflorua) và silicofluorua. Chúng là nh ng ch t cĩ tác d ng v đ c. Tác đ ng đ n sinh v t ch m h ơn các h p ch t asen. Flo cĩ th gây ch ng lỗng x ươ ng cho đng v t, n u ti p xúc v i l ưng l n. - Các thu c ch a cyanit, thu ngân: r t đ c v i đ ng v t máu nĩng và mơi tr ưng. 1.2. Thu c tr sâu, nh n d u khống Du khống là nh ng s n ph m c a s ch ưng c t d u m , đá d u, nh a than đá, than nâu vv M t s d u khống đưc dùng tr c ti p đ phịng tr sâu h i (petroleum oil, mineral oil, parafin oil) hay các ch t b sung d ch phun (adjuvant oil, spray oil ). Thành ph n chính c a d u khống là các hydrocacbon béo (no và ch ưa no) đưc s n xu t b ng s ch ưng c t d u thơ. Nh ng d u dùng làm thu c BVTV cĩ nhi t đ sơi trên 310 oC. Du ph gia là nh ng d u t hố s a, đưc tinh ch cao, t o nh ũ t ươ ng mau phân l p, loang nhanh và giúp ho t ch t xâm nh p vào cây và d ch h i. Du khống đưc dùng đ tr nh n, tr u trùng và tr ng c a cơn trùng trên nhi u lo i cây tr ng; là thu c tr c ti p xúc cho c lá r ng và lá h p và là ph gia thu c tr c ( ch t ho t đng b m t). M t s lo i d u khống cĩ th gây đ c cho cây. Du khống cĩ th đưc h n h p v i các thuc tr sâu khác. Khơng đưc h n h p v i các thu c ch a l ưu hu ỳnh. Thu c ít đ c v i ng ưi, đ ng v t máu nĩng và mơi tr ưng. Khơng đ l i d ư l ưng trong chu i th c ăn. V i các lồi th c v t, d u cĩ th làm t c m ch, làm ng ng s v n chuy n dinh dưng và nưc; nh h ưng đ n quang h p, hơ h p, thốt h ơi n ưc c a cây. Tính đ c c a d u v i th c v t ph thu c vào đc tính c a d u, điu ki n ngo i c nh, giai đon sinh tr ưng và lồi cây. Mt th i gian dài, dàu khống b các thu c tr sâu hố h c l n át, do hiu qu ch m, cĩ th gây h i đ n cây. Hi n nay, d u khống đưc dùng tr l i do tính an tồn c a chúng v i mơi tr ưng. H ơn n a, cĩ nhi u ch t ho t đ ng b m t m i xu t hi n, đã giúp thu c tr sâu d u khống an tồn h ơn v i th c v t. Du dùng làm thu c tr sâu ph i cĩ nh ng đ c tính sau đây: -ð nh t: là th i gian đ m t kh i l ưng nh t đ nh lo i d u đĩ, trong nhi t đ xác đ nh, ch y h t qua m t l cĩ kích th ưc tiêu chu n. Tên g i đơn v đo đ nh t tu ỳ thu c vào các máy Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 97
20. đo. Các lo i d u cĩ đ nh t cao xâm nh p vào l th c a cơn trùng ch m, nh ưng t n t i trong đĩ lâu và d gây đ c cho cơn trùng. M t khác khi đ nh t cao thì đ bay h ơi th p, d gây đ c cho cây. Nh ng dàu cĩ đ nh t cao đưc dùng đ tr sâu trong mùa đơng, giai đon cây ng ngh . Ng ưc l i, d u cĩ đ nh t th p đưc dùng tr sâu trong mùa hè. - Ch s sunfonic hố : là t l % hydrocacbon no khơng b sunfonic hố . Dùng trong b o v th c v t là các lo i d u cĩ ch s sunfonic hố t 85% tr lên. 1.3. Thu c tr sâu th o m c: T xa x ưa, nơng dân nhi u n ưc trên th gi i đã bi t s d ng m t s lồi th c v t ch a ch t đ c đ tr m t s lo i cơn trùng gây h i trên cây tr ng và gia súc b ng cách phun lên cây hay dùng n ưc chi t đ t m cho gia súc. Trên th gi i cĩ kho ng 2000 lồi cây cĩ ch t đc, trong đĩ cĩ 10-12 lồi cây đưc dùng ph bi n. Ơ Vi t nam, đã phát hi n kho ng 335 lồi cây đc, g n 40 lồi cây đc cĩ kh n ăng tr sâu (trong đĩ cĩ 10 lồi cĩ kh n ăng di t sâu t t) ( Nguy n Duy Trang, 1998). Nh ng h p ch t tr sâu th o m c thơng d ng nh ư rotenon và rotenoit, arteminisinin, azadirachtin, cnidiadin, matrine, pyrethrin và nicotin đu là nh ng lo i ancaloit, este, glucozit v.v cĩ trong m t s b ph n c a m t s lồi cây. Hàm l ưng ch t đ c ph thu c lồi cây, b ph n cây, điu kin s ng và th i gian thu hái chúng. Nĩi chung, các ch t này r t d b phân hu dưi tác đ ng c a oxy hố, ánh sáng ( đ c bi t các tia c c tím), m đ , nhi t đ và pH mơi tr ưng, nên chúng ít gây đc cho mơi sinh mơi tr ưng. Nh ưng c ũng vì đc tính này, nên điu ki n thu hái, b o qu n và k thu t ch bi n nh h ưng nhi u đ n ch t l ưng c a s n ph m. Tr nicotin, cịn các thu c th o m c khác đang đưc nghiên c u s d ng. Thu c tr sâu th o m c di t cơn trùng b ng con đưng ti p xúc, v đ c ho c xơng h ơi. Ph tác đ ng th ưng khơng r ng. M t s lo i cịn cĩ kh n ăng di t c nh n h i cây. Sau khi xâm nh p, thu c nhanh chĩng tác đ ng đ n h th n kinh, gây tê li t và làm ch t cơn trùng. Tr nicotin ( thu c r t đ c v i đ ng v t máu nĩng, cĩ th gây ung th ư, nên đã b c m nhi u n ưc, trong đĩ cĩ Vi t nam), Ryania và Sabadilla, các thu c th o m c nĩi chung ít đ c đ i vi ng ưi và đng v t máu nĩng, các sinh v t cĩ ích và đng v t hoang dã. Do thu c tr sâu th o mc nhanh b phân hu , nên chúng khơng tích lu trong c ơ th sinh v t, trong mơi tr ưng và khơng gây hi n t ưng sâu ch ng thu c. Thu c th o m c r t an tồn đi v i th c v t, th m chí trong m t s tr ưng h p chúng cịn kích thích cây phát tri n. Do vi c thu hái b o qu n khĩ kh ăn, giá thành đt, nên trong m t th i gian dài, các thu c tr sâu th o m c đã b các thu c tr sâu hố h c l n át. Ngày nay, v i yêu c u b o v mơi tr ưng ngày càng đưc nâng cao, c ng v i k thu t gia cơng đưc phát tri n, nên nhi u thu c tr sâu th o mc đưc dùng tr l i, đã đem l i hi u qu kinh t cao, gĩp ph n b o v mơi tr ưng. Nhi u ch t m i đưc phát hi n dùng làm thu c tr sâu nh ư tinh dàu chàm, tinh dàu b ch đàn, tinh d u t i v.v Mt s ho t ch t th o m c đưc dùng làm thu c tr sâu cĩ m t Vi t nam : -Pyrethrin : cĩ trong hoa cây cúc sát trùng Chrysanthemun leucanthemun và các cây Chrysanthemun khác. Tác đng m nh đ n cơn trùng b ng con đưng ti p xúc; tác đ ng y u h ơn đn các lồi nh n, b ng cách b t kênh v n chuy n ion Na + , kéo dài giai đon m , vì th , cơn trùng b qu t ngã và ch t nhanh. Thu c đưc dùng tr cơn trùng và nh n trên rau, chè, nhi u cây tr ng, cây c nh; cơn trùng ký sinh trên gia súc và đng v t trong nhà. Cĩ đ đ c r t th p v i ng ưi, đ ng v t máu nĩng và mơi tr ưng. Ngày nay, b t ch ưc các pyrethrin t nhiên, ng ưi ta đã t ng h p ra vài ch c h p ch t pyrethroid khác, tr thành m t nhĩm thu c tr sâu l n, cĩ nhi u ưu đim h ơn pyrethrin t nhiên. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 98
21. -Rotenon và các rotenoit : là các alkaloid cĩ trong r , thân lá, h t c a m t s lồi cây thu c h Papilionaceae ( đ c bi t cĩ nhi u trong r cây Derris spp., nh t là Derris eleptica ). Gây đc b ng cách c ch s chuy n hố trong hơ h p, gây r i chuy n hố đin t c a NADH và dehydrogenaza, tách và v n chuy n hydro t c ơ ch t đ n ubiquinon; men citorom b, CX1, C và men oxydaza cĩ tác d ng xúc tác v n chuy n đin t đ n oxy, ho t hố oxy phân t và coenzym Q, làm gi m nghiêm tr ng tiêu th oxi, c ch hơ h p trong ty th . Rotenon và các rotenoit tác đng đ n cơn trùng (r p mu i, b tr ĩ, ngài, các b cánh c ng) và nh n b ng con đưng ti p xúc m nh và v đ c. Ngồi ra cịn dùng đ tr ki n l a, mu i đm l y; tr ve bét, dịi ký sinh trên đng v t; tr cơn trùng trong nhà và tr cá d trong ru ng nuơi tơm. Tri u ch ng trúng đ c th hi n nhanh. Thu c ít đc v i đ ng v t cĩ vú ngo i tr thu c xâm nh p vào c ơ th qua hơ h p và nhi m đ c máu. Rotenon và các rotenoit ít đc v i các đng v t khác, nh ưng r t đ c v i cá. ðng b ng sơng C u Long r cây Derris elleptica đưc b ăm nh r i xu ng ru ng đ tr cá d trong ru ng nuơi tơm r t hi u qu và an tồn. -Azadirachtin là m t trong 4 ch t chính cĩ tác d ng di t sâu c a d ch chi t h t (ch y u) và lá cây neem, m t lồi cây cĩ ngu n g c Ân đ , Myanma, sau đưc tr ng Tây Phi. Ơ Vi t nam, cây neem c ũng m c r i rác trong tồn qu c; đ c bi t m c thành r ng hàng tr ăm ha Nam Trung b . D ch chi t cây neem đưc dùng r ng rãi Ân đ , Trung qu c và nhi u qu c gia khác. C u trúc c a Azadirachtin t ươ ng t ecdyson ( m t homon l t xác c a cơn trùng); cĩ th là ch t đ i kháng c a ecdyson, ng ăn c n quá trình l t xác c a cơn trùng qua các tác đng: làm gi m hay c ch hồn tồn kh n ăng sinh s n, ho c làm gi m kh n ăng tr ng n ; rút ng n th i gian s ng c a tr ưng thành, ng ăn con cái đ tr ng, tr c ti p di t tr ng; gây ngán cho u trùng, tr ưng thành; làm sâu non khơng bi n thái, tác đ ng t i s l t xác gi a các tu i sâu, ti n nh ng và gây tê li t u trùng - nh ng, u trùng – tr ưng thành, nh ng - tr ưng thành và tr ưng thành. Ngồi ra Azadirachtin cịn cĩ tác d ng gây ngán và xua đui. Bên c nh tác d ng di t cơn trùng, Azadirachtin cịn di t đưc c tuy n trùng và tr n m. Thu c h u nh ư khơng đc v i cá, đ ng vt thu sinh; ong m t, chim và đng v t hoang dã khác. -Matrine: ho t ch t cĩ hi u l c di t sâu mnh nh t trong d ch chi t cây kh sâm. Matrine cĩ ph tác đ ng r ng, di t đưc nhi u lồi cơn trùng chích hút và mi ng nhai ; ngịai ra cịn di t đưc c nh n h i cây. Matrine gây đc b ng cách làm tê li t h th n kinh trung ươ ng, b t l th cơn trùng làm cho cơn trùng khơng hơ h p đưc và b ch t nhanh chĩng. Ngồi ra, nh tác đ ng gây ngán và xua đui, nên thu c cĩ hi u l c dài. Matrine khơng cĩ tác d ng n i h p và xơng h ơi. Thu c ít gây đ c vi ng ưi, đ ng v t máu nĩng và các lồi sinh v t khác. B phân hu nhanh trong mơi tr ưng. -Arteminisinin: Cĩ kho ng 0.3 - 0.5% trong thân lá khơ c a cây thanh hao hoa vàng (Artemisia annua L.). Arteminisinin đưc dùng ch y u tr b nh s t rét cho ng ưi. G n đây Arteminisinin đưc dùng đ tr sâu t ơ, sâu xanh, sâu khoang h i rau; r y xanh h i chè; r p mu i , b tr ĩ h i cam chanh. Thu c h u nh ư khơng nh h ưng đ n cá và đng v t thu sinh; ong m t, chim và đng v t hoang dã. Khơng gây đc cho cây. -Cnidiadin: Thu c cĩ ph tác đ ng r ng, tr đưc nhi u lồi sâu h i thu c b cánh ph n và nh n đ . Tri u ch ng ng đ c th hi n nhanh. Thu c ít đ c v i ng ưi và đng v t máu nĩng c ũng nh ư các lồi sinh v t khác. -Eucalyptol: Cĩ trong cây b ch đàn. Ph tác đ ng r t r ng; tr đưc nhi u lồi sâu và nh n. Thu c ít gây đc v i ng ưi, đ ng v t máu nĩng và các lồi sinh v t khác. B phân hu nhanh trong mơi tr ưng. -Các thu c th o m c khác dùng đ tr sâu: Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 99
22. Anabazin : cĩ trong cây Anabasis aphylla hàm l ưng 0.11-0.50%; tác đng đ n cơn trùng nh ư nicotin. ðưc dùng tr sâu d ưi d ng mu i sulfat. Helebo tr ng ( protoveratin): cĩ trong cây Veratrum album v i hàm l ưng 0.5 - 1%, đ tr sâu Pháp, Ý, B . Helebo đen ( heleborin): cĩ trong cây Heleborus niger . Ryani ( rianodin): cĩ trong cây Ryana speciosa cĩ hi u l c tr sâu cao, b ng con đưng ti p xúc và v đ c. ðưc dùng nhi u M . Sabadilla : là các ch t cevadine, veratridine và các alcaloid cĩ quan h v i cevadine, cĩ trong h t cây Schoeocaulon officinaleo đưc dùng nhi u đ tr b tr ĩ Ân đ , Trung và Nam M. C ơ ch tác đ ng t ươ ng t pyrethrin, ho t hố đ m n c m đin áp c a kênh truy n d n ion Na + trong h th n kinh và màng t bào c ơ x ươ ng và c ơ gi a. Pellitorin : cĩ trong r cây Pellitory anacylus. Spilanthol : cĩ trong hoa cây Spilanthes oleraceae và Spilanthes aceneila 1. 4. Thu c tr sâu, nh n clo h u c ơ: Vi c phát hi n đ c tính di t sâu c a DDT (Paul Muller, 1939) đã m ra m t k nguyên mi trong vi c phịng ch ng sâu h i. T đĩ đ n nh ng n ăm 1960, nhĩm các thu c tr sâu clo h u cơ đưc s d ng rng rãi trên kh p th gi i. Các thu c trong nhĩm cĩ các đ c đim : - Tác đng đ n sâu h i b ng con đưng ti p xúc và v đ c. M t s cĩ tác d ng th m sâu và xơng h ơi. Tác đng đ n cơn trùng ch m. -Ph tác đ ng r ng, m t s cịn di t đưc c nh n h i cây (Dicofol). -Các thu c clo h u c ơ là nh ng ch t đ c t bào th n kinh. Chúng làm tê li t d n truy n xung đng đin trên s i tr c th n kinh (axon) ngo i biên thơng qua ph n ng liên k t v i màng si tr c và hình thành ph c ch t v i màng s i tr c. Ngồi ra, h p ch t clo h u c ơ cịn c ch ho t đng c a men ATPaza và m t s men khác nh ưng khơng c ch men ChE. -Các h p ch t trong nhĩm cĩ đ đ c trung bình đn r t đ c đ i v i đ ng v t máu nĩng. Rt đ c đ i v i cá. An tồn đi v i cây, th m chí cịn kích thích cây sinh tr ưng. -Nh ưc đim l n nh t c a các h p ch t trong nhĩm này là cĩ tính hố h c b n, nên t n lâu trong mơi tr ưng, gây ơ nhi m mơi tr ưng. M t s thu c trong nhĩm cĩ kh n ăng tích lu trong c ơ th , gây trúng đ c mãn tính cho ng ưi và đng v t máu nĩng, gây hi n t ưng ch ng thu c c a sâu h i, nh h ưng x u đ n cân b ng sinh h c, gây h i cho cơn trùng cĩ ích. V i nh ng đ c đim này, các h p ch t trong nhĩm b thu h p ph m vi s d ng. Thu c tr sâu clo h u c ơ đưc chia thành các nhĩm nh : - Diphenyl aliphatic ( DDT và nh ng h p ch t t ươ ng t DDT) Ph r ng, hi u l c dài; tác đng đ n cơn trùng ch m. Trong c ơ th cơn trùng, chúng phá hu ch c n ăng c a xi nap, c ch ho t tính c a men hơ h p, làm bi n hình, phá hu mơ, m và các b ph n khác nhau c a cơ th (ru t, h ch th n kinh). Các thu c thơng d ng nh ư DDT, DDD, Metoxi-DDT, Pertan, Prolan, Bulan Riêng Dicofon cĩ tác d ng tr nh n. ðây là s n ph m duy nh t trong nhĩm clo h u c ơ cịn đưc dùng Vi t nam, nh ưng n m trong danh m c h n ch s d ng. Ngồi c ơ ch tác đ ng chung c nhĩm l n, các thu c trong nhĩm đ u cĩ tác d ng kéo dài th i gian tái phân c c ( kéo dài h u đin th âm tính) theo 4 c ơ ch : gi m kh n ăng v n chuy n ion K + trong màng t bào; thay đi c ưng đ dịng Na + ; c ch ho t đ ng c a men ATP- ase, men v n chuy n ion Na + trong h th n kinh và kìm hãm kh n ăng gi ion Ca ++ c a calmodium ( mt protein), làm t ăng hàm l ưng ion Ca ++ t do, h u qu d n truy n th n kinh t ăng lên. - Hexacloxyclohexan (666): Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 100
23. Là h n h p c a 8 đ ng phân khơng gian, trong đĩ đng phân gama cĩ tính đ c đ i v i cơn trùng m nh nh t. Lindan là thu c k thu t ch a 99,99% gama 666. Trong c ơ th cơn trùng, 666 phá hu h ch th n kinh, làm t ăng l ưng axetylcholin trong huy t d ch, nh h ưng x u đ n ch c n ăng c a h th n kinh trung ươ ng. - Thu c tr sâu xyclodien Các thu c đ u cĩ c u trúc c u n i endomethylen; t h p chlorin chi m t l l n trong tr ng l ưng phân t . Là các thu c tr sâu cĩ tác d ng ti p xúc và v đ c; m t vài thu c trong nhĩm cĩ tác d ng xơng h ơi. Hi u l c dài; ph tác đ ng r ng, nh ưng khơng tr đưc nh n. Cĩ đ đ c cao đ i v i đ ng v t máu nĩng; m t s cĩ th tích lu trong m , trong c ơ, trong h th n kinh và các c ơ quan. R t an tồn v i cây. Các thu c trong nhĩm tác đ ng đ n h th n kinh trung ươ ng theo 2 c ơ ch : Tri t tiêu GABA( điu khi n s gi i phĩng ion Cl - đ trung hồ các ion d ươ ng Na + K + Ca ++ ) và kìm hãm s v n chuy n c a ion Ca ++ và Mg ++ qua màng t bào. H u qu , làm t ăng hàm l ưng ion Ca ++ tn t i trong h th n kinh, kích thích m nh đ n ho t đ ng c a các n ơron th n kinh bên c nh ho t đng m nh h ơn, d n đ n s quá t i. Các thu c chính trong nhĩm xyclodien g m Aldrin, Dieldrin, Endrin, Chlordan, Heptachlor, Stroban, Endosulfan và Toxaphen . 1.5. Nhĩm thu c tr sâu lân h u c ơ: Thu c tr sâu lân h u c ơ (vi t t t OP- ) là nhĩm thu c tr sâu l n, ra đ i sau nhĩm clo hu c ơ. Chúng là d n xu t c a các ester trung tính hay amid c a axit photphoric (mang g c P- O) hay thiophosphoryl (P-S), thu c 10 ki u c u trúc: R O O R O S P P R O O R R O O R Cu trúc phosphat Cu trúc phosphothionat R O O R O S P P R O S R R O S R Cu trúc phosphothiolat Cu trúc phosphodithionat R O O R O S P P R O NH2 R O NH2 Cu trúc phosphoamidat Cu trúc phosphoamidothioat R O O R O S P P R O Cl R O Cl Cu trúc phosphochloridat Cu trúc phosphochlothioat R O O R O S P P R O O R R O S R Cu trúc phosphonat C u trúc phosphonthioat Chúng gây đc v i h u h t các lo i cơn trùng; kìm hãm men cholinesteraza (ChE) b ng cách phosphoryl hố các v trí ho t đ ng c a men (nhĩm hydroxyl trong serin t i các đim tác Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 101
24. đng c a men, t n cơng vào các nguyên t phospho, b t đin t r i kh i nhĩm OP, làm cho nguyên t phospho ho t đ ng m nh lên, ph n ng di n ra m nh h ơn) theo s ơ đ d ưi: ENZYM - OH + Z-P-(O)(OR)2 ENZYM-O-P(O) (OR)2 + ZH Cholinesterase Thu c lân h u c ơ Kìm hãm men Axetylcholin (ACh) là este c a acid acetic và cholin, đưc t ng h p nh men ChE. Trong c ơ th sinh v t, acetylcholin làm nhi m v d n truy n xung đ ng th n kinh qua khe xinap đ u mút t bào th n kinh. Khi h t kích thích ( xung đ ng đã truy n xong), acetylcholin b ChE l p t c thu phân thành cholin và mu i acetat. Men tác đng v i lân h u c ơ (I) Ch t khơng b n + Thu phân (II) Thu c lân h u c ơ b ng phosphoryl hố ChE Gi i phosphoryl + hố c a ChE phân hu d n truy n Kích thích (III) Sơ đ 6: Quá trình tác đng c a thu c lân h u c ơ đn men Cholinesterase (ChE) Các thu c OP cĩ tác d ng c ch r t m nh men ChE. Khi cĩ m t c a các thu c OP, men ChE l p t c k t h p v i các OP đ t o thành ph c, ( nh ư ph n ng trên), nên khơng th làm nhi m v phân gi i acetylcholin. Ch t này đưc tích lu l i v i l ưng l n, gây kích thích th n kinh quá m c làm cho dây th n kinh t n th ươ ng và đt đon. Quá trình phosphoryl hố là quá trình thu n ngh ch. Nh ưng s liên k t gi a OP v i ChE th ưng khĩ đ o ng ưc. Tr ưng h p, n u lưng thu c OP quá ít, khơng đ kìm hãm quá trình phosphoryl hố, men ChE l i đưc gi i phĩng, ti p t c phân gi i acetylcholin. Nh đĩ, cơn trùng n u đã b trúng đ c l i cĩ th đưc ph c h i. Mc đ kìm hãm ho t tính men ChE ph thu c vào ph n ng c a các g c khác nhau cĩ trong phân t c a các thu c OP. Ki u c u trúc P=S cĩ kh n ăng liên k t men ChE y u h ơn ki u cu trúc P=O, nên nh ng thu c tr sâu OP cĩ ki u c u trúc photphat (nh ư Diclorophos, Phosphamidon, Dibrom vv ) cĩ hi u l c kh i đim cao h ơn ki u c u trúc thiolo (Malathion, Dimethoat). Các men thu phân khác trong h th n kinh butylbutyraesteraza, fenylxetatesteraza và nhi u men khác c ũng b vơ ho t hố b i các h p ch t lân h u c ơ, nh ưng ch m h ơn và g i là pseudocholinesteraze. Các thu c OP tác đ ng đ n h th n kinh, bao vây các cung ph n x , làm cho sinh v t b ng đc, lúc đ u r y r a, sau co qu p, r i ch t. Cơn trùng trúng đc các thu c OP cịn b r i lo n trao đi n ưc ( đ ng n ưc trong xoang phù t ng và xu t huy t qua mi ng, làm gi m t i 1/3 th tr ng). Khác v i các thu c tr sâu clo h u c ơ, các thu c lân h u c ơ : -Cĩ ph tác đ ng r ng h ơn ( ngồi tác d ng tr sâu, nhi u thu c trong nhĩm cịn đng th i là các thu c tr nh n và tuy n trùng). -Tác đng nhanh và m nh đ n cơn trùng b ng con đưng ti p xúc, v đ c; m t s thu c trong nhĩm cịn cĩ tác d ng xơng h ơi hay n i h p và xơng h ơi. Nhi t đ mơi tr ưng t ăng cao, hi u l c c a thu c OP c ũng t ăng lên. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 102
25. -Các thu c trong nhĩm đ c v i đ ng v t máu nĩng ( h u h t thu c nhĩm đ c II, m t s nhĩm đc Ib); r t đ c đ i v i cá và ong m t; d gây h i các lồi ký sinh thiên đch và các sinh v t hoang dã; khá an tồn đi v i th c v t. Vi c dùng các thu c lân h u c ơ khơng h p lý d gây h u qu x u v i mơi sinh. Do cĩ đ đ c cao v i sinh v t khơng ph i đ i t ưng phịng tr , đ c bi t v i đng v t cĩ vú, nên ph m vi s d ng c a thu c này c ũng d n b thu h p. -Các thu c OP cĩ tính hố h c kém b n v ng, nên cĩ th i gian h u hi u ng n, khơng tích lu trong mơi tr ưng. ð ti n s d ng, các thu c tr sâu lân h u c ơ đưc chia thành 2 nhĩm: +Thu c tr sâu, nh n lân h u c ơ ti p xúc : Tác đng đ n sâu h i b ng con đưng ti p xúc và v đ c là chính, m t s cĩ tác d ng xơng h ơi và th m sâu; khơng cĩ hay cĩ tác đ ng ni h p y u; đưc dùng ch yêú đ di t tr các lo i sâu mi ng nhai b ng cách phun tr c ti p lên cây. Các cơn trùng chích hút ch b ch t n u chúng ti p xúc tr c ti p vi thu c. Do thu c ch b m t lá, d b điu ki n ngo i c nh tác đ ng ( m ưa r a trơi, b ánh sáng phân hu ), nên chúng cĩ th i gian h u hi u và th i gian cách ly ng n; đ ng th i d gây h i cho cơn trùng cĩ ích. Các thu c chính trong nhĩm: Ch tr sâu: Chlorpyrifos ethyl, Chlorpyrifos methyl , Dichlorvos, EPN, Fenitrothion, Fenthion, Isoxathion, Malathion, Phoxim, Propetamphos, Prothiofos, Pyraclofos, Tebupirimfos, Temephos, Terbufos, Tetrachlorvinphos; tr c nh n: Diazinon, Naled , Phenthoate, Phosalone , Pirimiphos-methyl , Profenofos , Pyridaphenthion , Quinalphos , Triazophos , Trichlorfon; tr c tuy n trùng: Ethoprophos , Fenamiphos . +Thu c tr sâu lân h u c ơ n i h p: Tác đng đ n sâu h i ch y u b ng n i h p, đưc dùng ch yêú đ di t tr các lo i sâu mi ng chích hút, b ng cách phun lên cây ho c t ưi vào g c. Ngồi tác d ng tr sâu, m t s thu c trong nhĩm cịn cĩ kh n ăng di t nh n đ . Do thu c t n t i ch y u trong cây, nên th i gian h u hi u và th i gian cách ly dài h ơn các thu c tr sâu tip xúc; đ ng th i ít gây h i cho cơn trùng cĩ ích . Các thu c chính trong nhĩm: Ch tr sâu Acephate, Demeton -S- methyl, Dicrotophos, Mevinphos, Phosphamidon, Pyrazophos, Thiometon; tr c nh n : Dimethoate, Omethoate. Các thu c lân h u c ơ b c m dùng Vi t nam đ n 4/2005: Dimecron, Ethyl Parathion, Methamidophos, Methidathion (tr c nh n), Methyl parathion, Monocrotophos. 1. 6. Thu c tr sâu, nh n cacbamat: Là các d n xu t c a axit cacbamic cĩ tính đ c tr sâu, cĩ cơng th c c u t o chung là: Cacbaryl là h p ch t cacbamat đ u tiên (1953) đưc dùng vào m c HO C NH2 đích này. T đĩ t i nay cĩ nhi u h p ch t cacbamat đưc t ng h p dùng tr sâu h i cây tr ng. O Các thu c này tác đng đ n sâu h i b ng con đưng ti p xúc Axit cacbamic và v đ c. M t s cịn cĩ c tác đ ng xơng h ơi, th m sâu và n i h p. Các thu c cacbamat th ưng khơng cĩ tính đc v n n ăng nh ư thu c lân h u c ơ. Nhi u h p ch t trong nhĩm tuy cĩ hi u l c cao v i sâu h i, nh ưng khơng cĩ tác d ng tr nh n, ho c ch cĩ tác d ng tr m t s thu c thu c nhĩm này, mà khơng tr đưc nhĩm sâu khác. M t s thu c trong nhĩm cịn cĩ c tác d ng tr tuy n trùng. Hi u l c c a thu c v i sâu h i khá n đ nh, ít b ph thu c vào điu ki n ngo i c nh. V c ơ ch tác đ ng c a thu c tr sâu cacbamat t ươ ng t nh ư các thu c tr sâu OP. Các thu c cacbamat kìm hãm men cholinesteraza (ChE) b ng cách cacbaryl hố các v trí ho t đng c a tồn men. Quá trình cacbaryl hố c ũng là quá trình thu n ngh ch. Nh ưng s liên k t gi a các thu c cacbamat v i ChE th ưng khơng b n, nên cĩ tr ưng h p sâu h i h i ph c đưc. Các thu c OP ch k t h p v i các g c ho t đ ng c a men, nên các thu c OP cĩ đ thu phân càng m nh, càng d gây đ c cho cơn trùng; ng ưc li các thu c cacbamat ch c ch đưc men ChE khi tồn b phân t c a chúng g n đưc lên b m t c a men. Các ch t cacbamat càng b n, càng c ch men ChE m nh. Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 103
26. C OP và cacbamat, đu kìm hãm v trí men tác đ ng, d n đ n h th n kinh khơng ki m sốt đưc, làm m t kh n ăng ph i h p gi a các c ơ quan, gi i phĩng quá m c hoocmon, sinh v t m t n ưc và ch t. Các thu c cacbamat an tồn v i cây, ít đ c đ i v i cá h ơn các thu c OP; khơng t n l ưu quá lâu trên nơng s n và mơi tr ưng s ng. ð đ c c a thu c đ i v i đ ng v t máu nĩng r t khác nhau, tu ỳ thu c vào lo i thu c. Thu c đưc gia cơng thành nhi u d ng thích h p đ s d ng theo nhi u cách: x lý gi ng, bĩn vào đt và phun lên lá. Khơng h n h p v i các thu c ch a ki m. Các thu c trong nhĩm hi n đưc chia làm 3 nhĩm nh theo cơng th c c u t o: -Monometyl cacbamat : Chi m ph n l n các thu c trong nhĩm. Nhi u thu c trong nhĩm là ti n thu c tr sâu ( nh ư Benfuracarb, Carbosulfan ch tác đ ng đn sâu h i khi đưc chuy n hố thành Carbofuran). Ch t khơng b n Các ester c a thu c cacbamt + + R Thu phân g c R ChE Thu c cacbamt Thu phân b ng cacbaryl hố Sơ đ 7 - Quá trình tác đng c a thu c cacbamat đ n men Cholinesterase (ChE) -Oxim cacbamat : Cơng th c c u t o ph c t p, cĩ nhĩm oxim. Nh ưng tính ch t và c ơ ch tác đ ng khơng khác nhĩm monocacbamat. Các thu c trong 2 nhĩm này cĩ : Nh ng thu c tr sâu ch cĩ tác đ ng ti p xúc và v đ c: Alanycarb, Fenobucarb, Formetanate ( tr c nh n), Isoprocarb, Methiocarb (tr c nhuy n th , nh n và xua đui chim), Propoxur, Thiodicarb ( v đ c là chính, ti p xúc h n ch ), Thiofanox (tr c nh n ), Trimethacarb ( v đ c là chính, ti p xúc h n ch , tr c nhuy n th ), XMC (ti p xúc là chính), Xylylcarb . Nh ng thu c tr sâu cĩ tác đ ng n i h p, ti p xúc và v đ c: Aldicarb, Bendiocarb, Benfuracarb, Butocarboxim (tr c nh n), Carbosulfan, Ethiofencarb, Methomyl (tr c nh n), Metolcarb, Oxamyl (tr c nh n, tuy n trùng), Pirimicarb . Hai thu c Carbofuran và Methomyl nm trong danh m c h n ch s d ng Vi t nam. -Dimetyl cacbamat (cĩ ít ho t ch t): cĩ c ơ ch tác đ ng khác h n. Xem nhĩm thu c tr sâu Nereistoxin. 1.7. Thu c nereistoxin hay dimetyl cacbamat : S SO2 CH2 S CONH2 (H3C)2 N CH • HCl H3C)2 N CH Bensultap CH2 S CONH2 Cartap hychlorid S SO2 S (H3C)2 N CH Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 104
27. Nereistoxin S CH3 CH2S2O3NA CH3 . S N -CH N . S CH3 CH2S2O3NA (H) CH3 . S Bisultap / Monosultap Thiocyclam Sơ đ 8 - S ơ đ chuy n hố c a các thu c tr sâu ti n Nereistoxin Các ho t ch t trong nhĩm là nh ng d n xu t t ng h p c a đ c t Nereistoxin, m t ch t cĩ trong c ơ th lồi giun bi n Lumbrineris brevicirra (= Lumbriconercis heteropoda ), đưc phát hi n n ăm 1934 và m t s ch t khác nh ư carotoxin, ginesne và gerardine cĩ tính di t sâu h i. Các ch t t ng h p t ươ ng t Nereistoxin nh ư Cartap, Bensultap, Bisultap (Dimehypo, Shachong shuang), Monosultap (Monomehypo, Shachong dan) và Thiocyclam đu là ti n thu c tr sâu c a Nereistoxin và phát tri n thành nhĩm thu c tr sâu thơng d ng. Ơ trong c ơ th sinh vât các thu c này đu chuy n thành Nereistoxin. Nereistoxin k t hp v i ch t nh n nicotinic acetylcholyl, kìm hãm v n chuy n cholin. Nereistoxin cĩ ái l c liên kt y u v i ChE, nên khơng c ch ho t đng c a men này, mà c ch ho t tính c a ch t nh n (receptor), màng sau synap c a t bào th n kinh trung ươ ng, d n đ n truy n d n kích thích th n kinh b ng ưng tr . Cơn trùng trúng đc, ng ng ăn, tê li t (khơng b co gi t) và ch t (c ơ th th ưng du i thng). Là thu c tr sâu cĩ tác đ ng ti p xúc và v đ c; n i h p và xơng h ơi y u; di t tr ng, sâu non và tr ưng thành c a nhi u lồi sâu mi ng nhai và mi ng chích hút. Ph tác đ ng r ng, tr đưc nhi u lồi sâu thu c b cánh v y, cánh c ng trên nhi u cây tr ng khác nhau: sâu đ c thân, sâu cu n lá, sâu gai h i lúa, sâu h i khoai tây và h i rau (sâu t ơ, b cánh c ng h i khoai tây, ru i đc lá ); sâu h i đ u t ương , l c, ngơ, bơng v i, mía, chè, cây ăn qu 1.8. Thu c pyrethroit: Trong hoa Cúc Chrysanthemum cinerariaefolium và C. roseum cĩ ch a 6 este c a axit cyclopropan - cacboxylic là pyrethrin I, cinerin I, Jasmolin I (g i chung là Chrysanthemat) và pyrethrin II, cinerin II, Jasmolin II ( g i chung là pyrethrat), r t đ c đ i v i cơn trùng và nh n. Trên c ơ s b t ch ưc c a ho t ch t Pyrethrin cĩ trong cây cúc sát trùng, ng ưi ta đã t ng hp và phát tri n thành nhĩm thu c tr sâu pyrethroid ( hi n cĩ trên 30 ho t ch t) v i ho t tính tr sâu và đ b n quang h c cao h ơn. Các h p ch t pyrethroid đ u là tan m nh trong ch t béo, gn nh ư khơng tan trong n ưc, nên chúng cĩ hi u l c ti p xúc m nh h ơn hi u l c v đ c. H u h t thu c tr sâu pyrethroid cĩ đim sơi khá cao, d ng l ng nh y, áp su t h ơi th p ( tr Allethrin, Prothrin, và Pyrethrin I). Các sn ph m pyrethroid r t an tồn v i mơi tr ưng ( ít tích lu và b phân hu nhanh; b n thân và các s n ph m chuy n hố đ u ít đ c và li u l ưng s d ng l i th p, ch b ng 1/10 li u s d ng c a các thu c tr sâu thơng d ng). Các s n ph m pyrethroid đã tr i qua 4 th h : (1) Allethrin đưc t ng h p đ u tiên (1949), đưc dùng làm h ươ ng mu i và phun sol khí đ tr ru i mu i trong y t . Trong nơng nghi p, chúng đưc dùng đ tr r p, b cánh c ng, b tr ĩ, r p b t, sâu đo, r y và nhi u cơn trùng khác trên rau, b o qu n h t và các m c đích khác.(2) Th h th hai cĩ Dimethrin (1961), Tetramethrin (Phthalthrin, 1965), Resmethrin, Bioresmethrin và Biolethrin (1969), cĩ tính qu t ngã cao, ph r ng; nh ưng b phân hu nhanh d ưi ánh sáng và khơng khí, nên chúng khơng/ít Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 105
28. đưc dùng trong nơng nghi p. Phenothrin (Sumithrin) s n ph m cu i (1973) dùng tr cơn trùng trong nhà. (3) Các s n ph m th h th 3 nh ư Permethrin, Cypermethrin, Deltamethrin và Fenvalerat, b n v i ánh sáng nh t( t ng h p 1971; đưa ra th tr ưng 1980) đưc dùng nhi u trong nơng nghi p. (4) Các s n ph m th h th c t ư đư a ra th tr ưng vào các n ăm 1975-1983, dùng đ tr cơn trùng h i bơng (Flucythrinat, Cyfluthrin, Fluvalinat) , m t s s n ph m khác đưc dùng đ tr ngo i ký sinh h i gia súc (Cyhalothrin, Cypothrin) và nhi u s n ph m khác đang đưc nghiên c u ( Cycloprothrin và Fenpyridin ). Thu c pyrethroid tác đ ng đ n sinh v t b ng con đưng ti p xúc và v đ c, ngồi ra cịn cĩ tác đng xua đui cơn trùng. Sâu nh n b trúng đ c nhanh. Các thu c trong nhĩm cĩ ph tác đng r ng, tr nhi u lồi sâu h i mi ng nhai và chích hút, nh t là các lồi sâu thu c b cánh v y, cánh c ng, cánh n a h i cây ăn qu (cam, quýt ), cây th c ph m (rau, đ u đ ), lúa và ng ũ c c; cây cơng nghi p (bơng, thu c lá, chè), lúa và ng ũ c c, cây c nh, cây r ng. M t s đưc phun vào đt đ tr sâu h i trong đ t; m t s đưc dùng tr sâu h i kho l ương th c. Thu c cịn đưc dùng đ tr cơn trùng gây h i s c kho ng ưi nh ư ru i, mu i, gián, b chét, r p trong y t , cơn trùng trong chu ng tr i h i gia súc gia súc; tr m t s ký sinh ngồi da h i gia súc. Nhi u lo i thu c trong nhĩm cĩ th tr đưc nh n. Thu c cĩ th h n h p v i nhi u thu c tr sâu lân h u c ơ đ phịng tr sâu h i trong nơng nghi p. Khơng h n h p v i các thu c ch a ki m. Th i gian cách ly nĩi chung ng n ( do li u s d ng th p) Tuy nhiên, khi dùng các thu c pyrethroid c n chú ý phịng ng a s hình thành tính kháng thu c c a các lồi sâu nh n. Hi n t ưng kháng chéo pyrethroid c a sâu nh n v i các thu c clo, lân h u c ơ và cacbamat v n th ưng g p. Nhi u thu c trong nhĩm d gây hi n t ưng tái phát c a dch h i (Deltamethrin , Cypermethrin, Alpha- Cypermethrin, d gây tái phát r y nâu lúa, r y xanh chè ). S l n phun càng nhi u, nguy c ơ tái phát càng cao. Pyrethroid khơng tác đng đ n các h men s ng c a c ơ th sinh v t, mà tác đng tr c ti p đn h th n kinh c a cơn trùng và đng v t máu nĩng. Ơ cơn trùng, pyrethroid tác đng đ n h th n kinh trung ương và ngo i vi li u r t th p. Thu c gây r i lo n s d n truy n xung đ ng c a kênh natri d c s i tr c c a t bào th n kinh cơn trùng. Tác đng đ n s truy n xung đ ng c a t bào s i tr c th n kinh, ng ăn c n và kìm hãm s truy n xung đ ng trong t bào th n kinh. Các pyrethroid t ng h p đ u kéo dài h u đin th âm ( đ c bi t v i h th n kinh ngo i vi), ng ăn c n s tái phân c c bình th ưng c a các n ơron th n kinh. Ơ m c đ phân t , các h p ch t pyrethroid kìm hãm s v n chuy n Ca ++ /Mg ++ và Na + / K + c a men ATP-ase, men v n chuy n các cation trên trong t bào th n kinh; c ch s n sinh GABA cĩ tác d ng điu khi n s s n sinh và v n chuy n ion Cl- đ trung hồ các ion Ca ++ ,Mg ++ , Na + & K + n y sinh trong quá trình v n chuy n xung đng th n kinh. Ơ cơn trùng, pyrethroid ch tác đ ng đ n các trung tâm hơ h p; cịn đng v t máu nĩng, pyrethroid tác đ ng đ n các trung tâm hơ h p tu s ng và h th n kinh ki m sốt ch c n ăng c a tim. Tri u ch ng ng đ c c a pyrethroid trong cơn trùng và đng v t máu nĩng r t gi ng nhau: Tr ưc tiên là kích đng, rùng mình, r i lo n ti p sau là b i li t và ch t. Các h p ch t pyrethroid cĩ c u trúc hố h c l p th ph c t p, t o nhi u đ ng phân l p th cĩ hi u l c di t sâu khác xa nhau. Nĩi cách khác, s thay đ i c u trúc trong các h p ch t pyrethroid quy t đ nh đ n hi u l c ca thu c. Dùng đơ n ho c ph i h p các đ ng phân. Căn c vào c u trúc phân t mà ng ưi ta chia pyrethroid thành 2 d ng khác nhau và cĩ tri u ch ng ng đ c khác nhau: Dng pyrethroid I : Khơng cĩ nhĩm a-cyanopyrethroid g m pyrethrin t nhiên, Allethrin, Tetramethrin, Resmethrin, Permethrin, Kadethrin, Phenothrin, v.v gây b n ch n, run tồn thân t ươ ng t trúng đ c DDT. Dng pyrethroid II : cĩ a- Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 106
29. cyanopyrethroid bao g m Cypermethrin, Deltamethrin , Fenvalerat gây qun qu i, run tồn thân, ti t nhi u n ưc b t, c đ ng r i r c và ch t. Bi u hi n hai tri u ch ng này cơn trùng y u hơn đ ng v t máu nĩng. Các thu c pyrethroid trong nhĩm: Ch tr sâu: Allethrin, Bioallethrin và Bioallethrin S- cyclopentenyl- isomer , Bioresmethrin, Cycloprothrin, Cyfluthrin và beta- Cyfluthrin, Cyhalothrin, gamma- Cyhalothrin , và Lamda - Cyhalothrin, Cypermethrin , Alpha- Cypermethrin, Beta- Cypermethrin, Thera- Cypermethrin và zeta- Cypermethrin, Cyphenothrin [(1R)-trans-isomer], Deltamethrin, Empenthrin [(EZ)-(1R)-isomer], Esfenvalerate, Flucythrinate, Flumetrin, Imiprothrin, Methothrin, Permethrin, Phenothrin [(1R) -trans-isomer], Prallethrin, Pyrethrin, Resmethrin, Tefluthrin, Tetramethrin, Tetramethrin [(1R)-isomer], Tralomethrin, Transfluthrin, ZXI 8901 ; tr c nh n : Acrinathrin , Bifenthrin , Fenpropathrin , Fenvalerat , Tau-fluvalinate. 1.9. Nhĩm pyrethroid khơng este: ðây là m t nhĩm m i, nh , r t cĩ tri n v ng, cĩ c ơ ch tác đ ng đ n cơn trùng r t gi ng vi các pyrethroid. Ngồi ra cịn m t s tác đ ng khác. Etofenprox : di t cơn trùng b ng ti p xúc và v đ c; nh ưng khơng di t đưc nh n. C ơ ch tác đng gi ng nh ư các h p ch t pyrethroid (tác đ ng đ n h th n kinh cơn trùng và qu y r i ch c n ăng c a n ơron b ng s t ươ ng tác v i kênh natri). R t an tồn v i đ ng v t máu nĩng, mơi sinh và mơi tr ưng. Silafluofen : Thu c tr sâu ph r ng v i tác đ ng v đ c là ch y u, ti p xúc y u. Cĩ tác đng kìm hãm t ng h p chu i nhánh amino acid (ALS hay AHAS), kìm hãm sinh t ng h p các amino acid valine và isolicine, làm ng ng phân chia t bào và sinh tr ưng c a cây. 1.10. Thu c nhĩm neonicotinoit: ðây là nhĩm thu c tr sâu m i, n i h p, v n chuy n h ưng ng n. Tác đ ng đ n cơn trùng bng con đưng ti p xúc và v đ c. Các thu c trong nhĩm cĩ ph r t r ng, dùng theo nhi u cách khác nhau: phun lên cây, x lý gi ng và x lý đ t li u khá th p. Các thu c trong nhĩm đ u là các ch t đ i kháng c a ch t nh n nicotenic acetylcholin, k t gn v i nh ng th quan nicotenic sau kh p th n kinh trong h th n kinh trung ươ ng, tác đng x u đn xinap trong h th n kinh trung ươ ng, cơn trùng b tê li t và ch t. Các thu c trong nhĩm đ u ít đ c v i đ ng v t máu nĩng ( trong c ơ th đ ng v t, chúng d b h p th , phân tán r i b bài ti t nhanh ra ngồi); ít đc v i cá, chim và đng v t hoang dã khác.Trong mơi tr ưng, thu c b chuy n hố nhanh. Các thu c trong nhĩm này đưc chia thành 3 nhĩm nh : -Các h p ch t chloronicotinyl ( Th h th nh t): G m các ch t Acetamiprid, Imidacloprid, Nitenpyram, Thiacloprid . -Các h p ch t thianicotinyl ( Th h th hai) : G m các ch t Clothianidin, Thiamethoxam. - Các h p ch t nitromethylen (Th h th ba): Gm Dinetofuran và m t s ch t khác. 1.11. M t s nhĩm thu c tr sâu m i đáng chú ý: Nhĩm amidin : ði di n là Amitraz . Tác đng r t nhanh đn ve bét ( ký sinh trên gia súc), b ng cách tác đng đ n ch t nh n octopamin trong h th n kinh, làm t ăng ho t đ ng c a h th n kinh. Hi n ch ưa hi u h t ch c n ăng c a octopamin trong c ơ th cơn trùng. Nh ưng octopamin cĩ trong m i Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 107
30. mơ th n kinh cơn trùng và ho t đ ng nh ư m t ch t d n truy n c a xinap, m t hoocmơn th n kinh. Dch h i b kích đ ng s v n đ ng, gây ngán ăn, c ch tr ng n . Amitraz cĩ hi u l c tr nh n hi th c v t, ve và m t s cơn trùng thu c b cánh ph n, cánh n a v i tác đ ng v i tác đng ti p xúc và xơng h ơi. Hi u l c tr tr ng sâu, nh n và sâu non m i n cao. Thu c ít đ c v i đ ng v t máu nĩng; cĩ đ đ c th p v i ong và các cơn trùng cĩ ích. Nhanh b phân rã trong mơi tr ưng. Nhĩm Arylpyrrole: ði di n là Chlorfenapyr . S n ph m c i biên c a ch t kháng sinh dixapyrolomycin (cĩ ho t tính di t vi khu n, n m và di t sâu nh n) do vi khu n Streptomyces fumanus sinh ra; cĩ tác dng tr sâu và nh n b ng con đưng v đ c m nh và ti p xúc y u; cĩ tính th m sâu t t, nh ưng hu nh ư khơng cĩ tính n i h p. Chlorfenapyr là ch t “ ti n sát trùng ” (propesticides), trong c ơ th , thu c đưc chuy n hố thành ch t trung gian, r i m i di t d ch h i. Chlorfenapyr oxi hố nhĩm N-ethoxymethyl phát sinh b t c p trong ty th . Ch t này tác đng như m t ph n liên h p trong h hơ h p c a d ch h i. Ph tác đ ng r ng, tr đưc nhi u lồi cơn trùng và nh n, bao g m c các lồi cơn trùng và nh n đã kháng cacbamat, lân h u c ơ, pyrethroid và c các h p ch t kìm hãm t ng h p chitin trên cây ăn qu , cây cơng nghi p, rau và các cây tr ng khác. Nhi u lồi sâu m n c m nh ư sâu t ơ; b cánh cng Leptinotarsa decemlineata h i khoai tây; sâu xanh Heliothis spp. h i bơng v i và các cây tr ng khác; nh n Tetranychus spp . h i cây ăn qu . Thu c cĩ đ đc trung bình v i đ ng v t máu nĩng; ít đ c v i cá, ong và các đng v t hoang dã khác. Trong c ơ th đ ng th c v t và mơi tr ưng, thu c nhanh chĩng b phân hu . Nhĩm Carbamoyltriazole: ði di n là Triazamate. Thu c phun lên lá tr r p mu i ( k c các lồi r p đã ch ng l i các thu c tr sâu lân h u c ơ và cacbamat ) trên nhi u lo i cây tr ng b ng tác đ ng ti p xúc và v đc; cĩ hi u l c n i h p và v n chuy n trong cây ng n. R t ít đ c v i các sinh v t cĩ ích. Thu c kìm hãm ho t tính c a men cholinesterase. Thu c cĩ đ đ c trung bình v i đ ng v t máu nĩng. Trong đng th c v t và mơi tr ưng, thu c b thu phân và oxi hố nhanh. Nhĩm Fiprole ( hay phenylpyrazol ): ði di n là Fipronil đang đưc dùng r ng rãi và Ethiprole . Fipronil cĩ ph tác đ ng r ng, tr đưc nhi u lồi sâu h i mi ng chích hút và mi ng nhai, bng con đưng ti p xúc và v đ c; cĩ tính n i h p v a ph i. Các thu c trong nhĩm đ u c ch ho t đ ng c a GABA, ch t điu khi n kênh ion chlor, b ng cách bao vây kênh d n, làm t c kênh d n ( b t phía trong kênh), làm ng ng dịng ion đi qua. Cĩ hi u l c cao v i các lồi sâu h i đã phát tri n tính kháng đ i v i các thu c lân h u c ơ, cacbamat và pyrethroid. Thu c đưc dùng đ phun lên cây, x lý gi ng và x lý đ y v i li u 10-80ga.i./ha. Ngồi tác d ng tr sâu, Fipronil cịn dùng x lý gi ng tr ưc khi gieo đ tr cua, c. Nhĩm focmamidin: ði di n là Diafenthiuron cĩ m t trên th tr ưng n ăm 1990. Thu c tr sâu, nh n, cĩ tác dng ti p xúc và v đ c đ i v i u trùng, tr ưng thành và tr tr ng. Trong c ơ th đ ng v t, thu c chuy n hố thành cacbodiimit, c ch t ng h p ATP, c ch hơ h p c a ty th và kích đng quá mc th th octopamin. Ph tác đ ng r ng, tr đưc nhi u lồi cơn trùng mi ng nhai và chích hút trên nhi u lo i cây tr ng, cây rng. D ch h i b trúng đ c, ng ng ăn, ch t sau vài ngày. Ít đc vi cơn trùng cĩ ích. Nhĩm oxadiazine: Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 108
31. Nhĩm thu c tr sâu đ y tri n v ng. Indoxacarb là thu c đ i di n đưc phát hi n n ăm 1992; cĩ m t trên th tr ưng n ăm 2000. Indoxacarb bao vây kênh natri trong h th n kinh. Thu c cĩ tác đng đ n cơn trùng b ng con đưng ti p xúc và v đ c. Làm cơn trùng ng ng ăn, run r y, tê li t và ch t. Thu c tr sâu ph tác đ ng r ng, tr nhi u cơn trùng b cánh ph n trên bơng, rau, cây ăn qu , l ưng 12.5-125g/ha. Nhĩm pyridazinon: ðin hình là Pyridaben ( cĩ trên th tr ưng 1990). Thu c tr sâu, nh n ti p xúc, qu t ngã và gây ch t nhanh, hi u l c dài. Tác đng đ n m i giai đon phát tri n c a sâu nh n, đ c bi t là u trùng và tr ưng thành. Trong c ơ th d ch hi, Pyridaben kìm hãm s v n chuy n đin t trong ty th h I, nh h ưng đ n quá trình t o n ăng l ưng, gây t vong cho d ch h i. Pyridaben cĩ hi u l c cao v i l p nh n Acari, cơn trùng h Aleyrodidae; r p mu i Aphididae, Cicadellidae và b cánh t ơ Thysanoptera trên rau màu cây cơng nghi p, cây ăn qu và cây c nh. Thu c ít đ c đng v t cĩ vú; đ c v i ong, cá; Thu c khơng tích lu trong c ơ th sinh v t và mơi tr ưng. Nhĩm Trifluoromethylnicotinamid : Nhĩm thu c tr sâu m i, đin hình là Flonicamid đưc phát minh 1994 và cĩ m t trên th tr ưng n ăm 2000. C ơ ch tác đ ng cịn ch ưa đưc phát hi n. Kìm hãm cơn trùng ăn ; cĩ ho t tính n i h p và v n chuy n t t trong cây. Hi u l c dài. Ch ng nhi u cơn trùng chích hút trên cây ăn qu , ng ũ c c, khoai tây, bơng, rau. 1.12. Thu c điu hồ sinh tr ưng cơn trùng ( IGR- Insect growth regulator ): Mu n phát tri n đưc, cơn trùng và nh n c n l t xác đ chuy n giai đon (thay tu i sâu, hố nh ng và vũ hố). ð l t xác c n các lo i hoocmon khác nhau: -Hormon l t xác( ecdysteroids) là nh ng h p ch t t nhiên hay t ng h p cĩ tác d ng nh ư các steroid cĩ trong c ơ th cơn trùng, giúp cơn trùng chuy n giai đon t nh ng hố tr ưng thành. -Hormon tr ( juvenoids): là nh ng h p ch t t nhiên hay t ng h p cĩ tác d ng giúp u trùng thay tu i, hay t u trùng chuy n sang pha nh ng. Con ng ưi đã l i d ng nh ng hormon s n cĩ c a cơn trùng, ho c các h p ch t đưc t ng hp đ điu khi n quá trình sinh tr ưng c a cơn trùng v i m c đích : khơng cho cơn trùng l t xác, hoc ph i chuy n giai đon s m ho c mu n, đúng vào các th i đim b t l i cho chúng. T t c các ch t cĩ tác d ng trên đu cĩ tên chung là các ch t điu khi n sinh tr ưng cơn trùng (IGR). Cho đn nay, hormon l t xác ch ưa đưc nghiên c u nhi u và c ũng ch ưa cĩ các thành t u ng d ng quan tr ng trong th c ti n. Hàng tr ăm hormon tr đã đưc t ng h p và cĩ th tác đ ng đ n cơn trùng b ng nhi u bi n pháp x lý. Tr ng i chính trong vi c dùng các hormon tr t nhiên là : -Thu c khơng t n t i lâu trên cây, hi u l c c a thu c ch u nh h ưng c a điu ki n ngo i cnh ( giĩ, ánh sáng). -Khơng gây ch t tr c ti p cho d ch h i; ng ưi s d ng khĩ th y tác d ng c a chúng m t cách tr c ti p. -Ch gây h i cho cơn trùng nh ng giai đon phát d c nh t đ nh. Vì v y, ch nên dùng chúng vào đúng giai đon thu c cĩ th tác đ ng, nh m ng ăn ch n cơn trùng hố nh ng, t l Tr ưng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t 109