Giáo trình Thuốc trong nuôi trồng thuỷ sản (Phần 2)

29 trang hapham 60

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Thuốc trong nuôi trồng thuỷ sản (Phần 2)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

giao_trinh_thuoc_trong_nuoi_trong_thuy_san_phan_2.pdf

Nội dung text: Giáo trình Thuốc trong nuôi trồng thuỷ sản (Phần 2)

PHẦN II. BỆNH CÁ CHƯƠNG IV: BỆNH DO VI KHUẨN VÀ NẤM I. Bệnh do vi khuẩn Vi khuẩn là một trong những tác nhân gây bệnh quan trọng, là trở lực chủ yếu kìm hãm sự phát triển và mở rộng xản xuất trong nuôi trồng thuỷ sản. Hầu hết các vi khuẩn gây bệnh là một phần của hệ vi sinh vật bình thường trong môi trường (nước biển, ao, hồ, sông rạch ). Nói chung các vi khuẩn được xem là tác nhân gây bệnh thứ cấp hoặc tác nhân gây bệnh cơ hội. Tuy nhiên, cũng có một số ít loài vi khuẩn là tác nhân khởi phát, bệnh xảy ra thường là do biến động các yếu tố môi trường hoặc do stress nhưng cũng có thể gây chết cao. Tỷ lệ chết do nhiễm khuẩn có thể lên đến 100%, bệnh có thể xảy ra dưới dạng mãn tính, bán cấp tính, cấp tính. Hầu hết các vi khuẩn gây bệnh trong thuỷ sản đều có những triệu chứng gần giống nhau, đặc biệt là trên cá. 1.1 Bệnh đốm đỏ Hình 4.1 Cá mè vinh bị bệnh đốm đỏ Hình 4.2 Bệnh đốm đỏ trên cá tra a. Tình hình xuất hiện bệnh Bệnh đốm đỏ trên cá xuất hiện khắp nơi trên thế giới kể cả các nước vùng nhiệt đới và ôn đới. Ở Việt Nam, cá nhiễm bệnh này rất phổ biến. Miền bắc, bệnh thường phát sinh và phát triển vào cuối xuân đến đầu thu. Cá chép 2-3 tuổi thường mắc bệnh này. Ở miền Nam cá chép từ 3 tháng tuổi trở đi đã có thể cảm nhiễm bệnh đốm đỏ. Nếu nhiều loại cá khác nhau được nuôi cùng một ao, hồ, thì sau khi cá chép mắc bệnh cá trắm đen, trôi, chày, mè cũng có thể mắc bệnh này. Cá chép khi nuôi ở ao trú đông do điều kiện sống khó khăn như mật độ dầy thiếu thức ăn, thiếu sinh tố làm cho cơ thể cá bị yếu, sức đề kháng giảm sút, khi đánh bắt chuyển ra ao nuôi gặp điều kiện sống không thuận lợi dễ phát sinh ra bệnh làm chết cá rất nhiều. Ở miền Nam bệnh này xuất hiện trên cá tra, baba, cá bống tượng, cá mè vinh, cá he, cá tai tượng, cá trê lai. Bệnh có thể xuất hiện ở tất cả gian đọan phát triển của cá. .
b. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh Bệnh đốm đỏ còn gọi là bệnh xuất huyết, bệnh nhiễn trùng máu, bệnh sởi Là bệnh do vi khuẩn Aeromonas hydrophila (theo Bergey 1957) gây ra. Ngoài ra, một số trường hợp phân lập được vi khuẩn A. sobria, A. caviae hoặc Pseudomonas sp. trên cá bị bệnh đốm đỏ. Về hình thái Aeromonas hydrophila là trực trùng hình que ngắn, chiều dài 2-3 µm, hai đầu hơi tròn, đầu có 1 tiêm mao, không có nha bào, không có giác mạc, di động, gram âm (G-). Nuôi cấy chúng phát triển tốt nhất ở nhiệt độ 28-30oC. Sinh trưởng trong môi trường có độ pH thích hợp 7,1-7,2. Trong môi trường dinh dưỡng sau 24 giờ phát triển làm đục môi trường, trên mặt có một lớp váng mỏng, nhớt, vài ngày sau màng này chìm xuống. Trên môi trường thạch, khuẩn lạc tròn, rìa đều hơi lồi, ướt, nhẵn bóng, màu vàng rất nhạt. c. Phân bố, loài cá và giai đoạn nhiễm bệnh Bệnh đốm đỏ xuất hiện trên tất cả các loaì cá nuôi và cá tự nhiên. Bệnh xuất hiện khắp nơi trên thế giới: Ở các xứ lạnh như Liên Xô, Đức, Tiệp Khắc, Ba Lan, Hungari, Trung Quốc và các vùng nhiệt đới nhất là khu vực Đông Nam Châu Á như Thai Lan, Indonesia, Việt Nam Ngoài ra bệnh này còn xuất hiện trên cá ba sa, cá sấu, ếch, đốm nâu ở trên tôm càng xanh. d. Dấu hiệu bệnh lý Bệnh đốm đỏ có 4 loại hình biểu hiện qua mức độ và trạng thái bệnh của cá. - Bệnh ác tính Trong thời gian đầu có một số cá chết đột ngột, không có triệu chứng bệnh đặc trưng. Từ khi bệnh ác tính xuất hiện đến khi cả đàn cá bị bệnh khoảng 10-30 ngày, thời gian ủ bệnh này dài hay ngắn phụ thuộc vào nhiệt độ nước và chất lượng nước. - Bệnh cấp tính Bệnh cấp tính phát triển nhanh, khoảng 40-50 % đàn cá mắc bệnh. Chỉ trong vài ngày số lượng cá chết rất lớn, triệu chứng bệnh đốm đỏ có biểu hiện nhưng không đầy đủ. - Bệnh thứ cấp tính Giống như bệnh cấp tính, nhưng thời gian chết kéo dài 2-3 tuần và triệu chứng bệnh thể hiện đặc trưng: hai bên thân nhất là vùng bụng bị xuất huyết, ứ máu đỏ bầm, vảy dựng lên, gốc vây ứ nước vàng, lấy tay ấn dịch vàng sẽ chảy ra. Bụng cá phình to, chứa dịch thể màu vàng, đỏ bầm. Một số vây cá bị rách xơ xác nhất là vây lưng, vây hậu môn và vây đuôi. Ở một số cá bệnh, mắt lồi, hậu môn lồi ra. Vây cá dần dần bị rụng, tuột ra, bên trong thịt bị ứ máu và mủ, lấy tay ấn vào thấy mềm nhũn. Khoảng 30 - 40 % đàn cá bị bệnh thứ cấp tính. Đàn cá bơi lội uể oải, lờ đờ, chậm chạp nên dễ
đánh bắt. Ở cá khỏi bệnh nhiều chỗ loét lành thành sẹo và sinh trưởng chậm hơn 2 - 3 lần so với cá bình thường. - Bệnh mãn tính Bệnh kéo dài suốt trong quá trình nuôi, tỷ lệ cá chết khoảng 10 % đàn cá. Đến mùa thu khi thu hoạch cá còn gặp trên thân cá nhiều chỗ loét chưa lành hoặc còn nhiều vết sẹo. e. Mùa vụ xuất hiện bệnh và mức độ gây thiệt hại Bệnh xuất hiện quanh năm nhưng thường tập trung vào mùa Xuân và mùa Thu ở miền Bắc, ở miền Nam bệnh thường xuất hiện nhiều vào đầu mùa mưa (giao mùa). Tỉ lệ tử vong do bệnh này ở động vật thủy sản thường từ 30-70%. f. Chẩn đoán bệnh Dựa vào dấu hiệu bệnh lý, mùa vụ xuất hiện bệnh, kết quả phân lập vi khuẩn. Ngày nay, một số phòng thí nghiệm áp dụng phương pháp PCR (Polymerase Chain Reaction) và ELISA (Enzyme Linked Immunosorbent Assay) để phát hiện bệnh nhanh và ở giai đọan sớm của bệnh. g. Cách phòng Trong quá trình nuôi phải thỏa mãn những điều kiện sống tối thiểu của cá như không nuôi với mật độ quá dầy, cho cá ăn đầy đủ, hợp vệ sinh. Khi sắp đến mùa bệnh đốm đỏ và trong mùa bệnh hàng tháng cần cho cá ăn thức ăn có trộn thuốc để phòng bệnh theo định kỳ, mỗi lần cho ăn 3 ngày liền. Thuốc thường dùng là kháng sinh hoặc blue methylen. Làm vệ sinh để ao, hồ nuôi cá luôn sạch sẽ. h. Cách trị Trường hợp ao cá thịt bị nhiễm bệnh này cần phải tiến hành xử lý như sau: - Thay phân nửa nước ao 2 ngày 1 lần, bón thêm vôi với liều lượng 4-6 kg/100 m3 nước. - Trộn thuốc vào thức ăn (nếu cá vẫn còn sử dụng thức ăn) với liều lượng: Doxycycline 0.2-0,3g hoặc oxytetracycline liều lượng 2-4g cho 1kg thức ăn. Vitamin C 1-2g cho 100 kg cá bệnh. - Cho ăn liên tục 5 -7 ngày. Tốt nhất nên trộn thuốc vào thức ăn viên, sau đó có áo dầu hoặc có chất kết dính. Trường hợp cá hương cá giống bị bệnh xuất huyết, trị bằng thuốc kháng sinh chỉ có kết quả khi cá mới chớm bệnh. Khi cá đã bị bệnh nặng, việc điều trị thường sẽ không mang lại kết quả. Do đó, nguyên tắc là theo dõi cẩn thận các hoạt động của cá và nếu có biểu hiện nhiễm bệnh thì cần điều trị chúng ngay.
Biện pháp phòng bệnh này là tránh gây sốc cá cũng như tránh đánh bắt làm xây xát cá. Cá giống mua về cần kiểm tra kỹ để loại bỏ những con cá nhiễm bệnh sẵn hoặc bị xây xát nhiều, tốt nhất nên tắm nước muối 0,5 % trong 5 -10 phút trước khi thả nuôi. Đối với bè nuôi cá, định kỳ chà rửa, dọn sạch cỏ rác xung quanh bè nuôi. 1.2 Bệnh trắng da Hình 4.3 Bệnh trắng da trên cá lóc a. Tình hình dịch bệnh Bệnh này xảy ra ở cá tra miền Nam Việt Nam, cá nheo ở Mỹ, Ý, và một số nước Châu Âu. Bệnh không những gây tác hại cho cá hương, cá giống và cá thịt. Nhiều ao ương thả hàng trăm ngàn cá con bị chết sạch hoặc số còn sống rất ít. b. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh Theo tài liệu Trung Quốc vi trùng gây bệnh trắng đuôi là Pseudomonas dermoabba, dạng hình que, kích thước trung bình 0,8 x 0,4 µm. Phần lớn 2 tế bào nối liền nhau, phía đầu có 1-2 tiêm mao, có khả năng di động, không có nha bào, không có giác mạc, bắt màu đều, là vi khuẩn Gram âm. Khuẩn lạc hình tròn, đường kính khoảng 0,5 -1mm hơi lồi, ướt, mặt nhẵn bóng, rìa đều, màu trắng xám, sau 24 giờ tạo sắc tố vàng lục. Sinh trưởng chậm trong môi trường canh thịt, đục đều, hơi có kết tủa dạng sợi, nếu lắc sẽ tan. Sinh trưởng ít trong môi trường thạch mềm cấy đứng, phát triển dọc theo đường thắng đến tận đáy. Hiện nay, nhiều tác giả phân lập bệnh này là do vi khuẩn Flavobacterium columnare (trước đây có tên là Flexibacter columnaris) gây ra bệnh này. Cá nhiễm bệnh này có biểu hiện bơi lội lờ đờ và bỏ ăn. Bệnh nặng, trên cơ thể cá xuất hiện những vệt trắng và những vết thương, có nấm phát triển. c. Phân bố, loài cá và giai đoạn nhiễm bệnh
Bệnh trắng đuôi là một bệnh chủ yếu của cá mè trắng, mè hoa, đôi khi cũng phát hiện ở cá trắm đen, trắm cỏ của Trung Quốc và ở cá miền Bắc nước ta, đặc biệt ở miền Nam bệnh thường xuất hiện trên các loài cá nuôi như: cá trơn và cá đồng. Bệnh này rất nguy hại cho cá hương, cá giống từ 20 - 30 ngày. Mức hao hụt rất cao và quá trình bệnh rất ngắn, thời gian bắt đầu bệnh đến chết chỉ trong vòng 2 - 3 ngày. d. Dấu hiệu bệnh lý Cá ăn yếu, dần dần bỏ ăn. Ở cuối vây lưng cá xuất hiện màu trắng và lan dần từ vây lưng đến cuống vây đuôi, lan lên thân đến trước vây lưng. Cá lờ đờ, chậm chạp, đuôi cứng dần đến thân. Vây đuôi có khi bị rách và gẫy dần. Khả năng hoạt động của cá mất dần, cá nằm ngang mặt nước ve vẩy, yếu ớt. Sau đó đuôi treo trên mặt nước đầu cắm xuống đáy, bơi lờ đờ bằng cách giẫy có khi bất động như treo lủng lẳng trong nước, từ từ chìm xuống đáy ao rồi chết. Khi quan sát cá tra con và cá tra thịt mới phát bệnh trắng đuôi thì thấy các tia máu ở các vây da căng phồng ứ máu. Dần dần biểu bì ở da và ở vây bị phá hủy xơ xác, da cá bị mất nhớt, sờ thấy nhám. Cá con bị bệnh để trong nước dễ nhìn thấy 2/3 thân về phía đuôi bị bạc màu. e. Mùa vụ xuất hiện bệnh và mức độ gây thiệt hại Bệnh trắng đuôi thường xảy ra trong các ao, bể ương cá con, nhất là ở giai đoạn cá hương của cá mè, trôi vào mùa hạ và thu: cá hương khi chuyển sang ao do đánh bắt không cẩn thận, bị xây xát, bị thương, vi trùng gây bệnh cá có điều kiện xâm nhập vào cơ thể cá, sinh trưởng phát triển thành bệnh. Theo tài liệu ở Thượng Hải và Sơn Đông (Trung Quốc) tỷ lệ hao hụt của bệnh này trung bình 3%, mức lớn nhất trên 45%. Theo tìm hiểu và quan sát của chúng tôi ở An Giang tỷ lệ hao hụt bệnh trắng đuôi ở cá tra là 40 - 90%, mức hao hụt lớn nhất ở bệnh này là cá tra hương, giống có tỉ lệ hao hụt lên đến 100%. Đối với cá tra nuôi ở An Giang bệnh này cũng thường xảy ra vào mùa mưa.(tháng 6-9). Bệnh có thể xảy ra sau khi đánh bắt cá bán, nhưng phần lớn xảy ra một cách tự nhiên, nhất là đối với cá tra nuôi ở bè. f. Chẩn đoán bệnh Dựa vào các dấu hiệu lý, phân lập và định danh vi khuẩn. g. Cách phòng Không đánh bắt cá vào những ngày nắng nóng, nhiệt độ quá cao. Nên đánh cá vào lúc sáng sớm và những ngày mát trời. Tránh đánh bắt cá bằng lưới không đúng qui cách dễ gây xây xát, bệnh có điều kiện phát triển lây lan. Cần chú ý kỹ thuật đánh bắt Không nên ương nuôi hoặc chứa cá ở mật độ quá cao. Ao ương nuôi phải vệ sinh sạch sẽ, tránh để đáy ao quá nhiều mùn bã hữu cơ. h. Cách trị
Dùng Oxytetracycline ngâm cá, với liều lượng 20-25g thuốc trên một m3 nước bể. Trước khi trị, thức ăn dư thừa và cá chết cần vệ sinh sạch. Cứ mỗi 24 giờ lượng nước cũ được hút ra phân nửa và sau đó thay lượng thuốc mới vào. Trị liên tục 5 -7 ngày, lượng thức ăn giảm chỉ dùng 1% trọng lượng thân trong thời gian điều trị. Có thể dùng Chloramine T với liều lượng 5ppm trong thời gian dài. Nếu ao cá bị bệnh nghiêm trọng, chữa bằng cách dùng Ca(ClO)2 phun khắp ao với nồng độ 1ppm, ngày thứ hai trở đi cá còn chết lác đác đến ngày thứ 3 thì ngừng hẳn (Cần phải thận trọng khi dùng phương pháp này). 1.3 Bệnh mủ gan trên cá tra Pangasianodon hypophthalmus. a. Tình hình dịch bệnh Ở ĐBSCL, bệnh mủ gan xuất hiện đầu tiên vào mùa lũ năm 1998 ở các tỉnh nuôi cá tra thâm canh phát triển mạnh như: An Giang, Đồng Tháp và Cần Thơ. Sau đó, bệnh lan dần đến các vùng có nuôi cá tra lân cận. Đặc biệt, những năm gần đây bệnh này cũng xuất hiện ở một số tỉnh mới phát triển nuôi cá tra như Trà Vinh, Bến Tre, Sóc Trăng b. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh - Bệnh mủ gan còn có một số tên gọi khác là: bệnh trắng gan; gan, thận mủ; bệnh ung thư gan. - Tác nhân gây bệnh là vi khuẩn Edwardsiella ictaluri. Đặc điểm sinh lý, sinh hoá: Vi khuẩn E. ictalluri là vi khuẩn gram âm, không di động, lên men, không oxy hóa. Cho phản ứng catalase dương tính, âm tính trong phản ứng oxidase.Vi khuẩn E. ictalluri có dạng que và có kích thước biến đổi. So với E. tarda phát triển tốt ở nhiệt độ 37oC trong khi đó E. ictaluri phát triển tốt ở 28oC và phát triển yếu ở 37oC. Các đặc điểm sinh hoá của vi khuẩn E. ictaluri cho hầu hết các phản ứng âm tính chỉ có 2 phản ứng dương tính là Lysine và Glusose. Khi so sánh các chỉ tiêu sinh hóa của vi khuẩn E. ictaluri với E. tarda cho thấy vi khuẩn E. ictaluri cho phản ứng Indole và H2S âm tính trong khi đó E. tarda cho phản ứng dương tính. c. Phân bố, loài cá và giai đoạn nhiễm bệnh Vi khuẩn E. ictaluri xuất hiện đầu tiên trên cá nheo (Ictalurus furcatus) ở Mỹ (Hawke 1976), cá trê trắng (Clarias batrachus) ở Thái lan (Kasornchandra 1987). Ở Việt Nam bệnh mủ gan chủ yếu xuất hiện trên cá tra Pangasianodon hypophthalmus, thỉnh thoảng xuất hiện trên cá ba sa. Xuất hiện trên tất cả các giai đoạn phát triển của cá tra. Tỉ lệ hao hụt lớn nhất ở cá giống, nhưng gây thiệt hại về kinh tế lớn nhất ở giai đọan cá lứa cở 300-500g. d. Dấu hiệu bệnh lý
Họat động của cá: Cá gầy, mắt hơi lồi. Cá bệnh nặng bỏ ăn, bơi lờ đờ trên mặt nước và tỉ lệ chết cao. Dấu hiệu bệnh bên ngoài không rõ ràng. Bên trong: Xuất hiện nhiều đốm trắng đục kích cở 1-3mm trên gan, thận và tỳ tạng Chú ý: Giai đọan đầu, những đốm trắng chỉ xuất hiện trên thận hoặc tỳ tạng của cá Hình 4.4 & 4.5 Biểu hiện bên ngoài cá tra bệnh gan, thận mủ. Cá bệnh bơi lờ đờ ở góc bè hoặc dọc bờ ao. Hình 4.6 & 4.7. Nhiều đốm trắng đục kích cở 1-3mm trên gan, thận và tỳ tạng e. Mùa vụ xuất hiện bệnh và mức độ gây thiệt hại Bệnh mủ gan thường xuất hiện vào mùa lũ và cao điểm vào tháng 7, 8. Tuy nhiên trong 2 năm gần đây, bệnh này xuất hiện trên cá tra hầu như quanh năm. Trong 1 vụ nuôi, bệnh mủ gan có thể xuất hiện 3-4 lần. Tỉ lệ hao hụt lên đến 10-50%, tùy thuộc vào chế độ chăm sóc và quản lý. f. Chẩn đoán bệnh Khi bệnh này xuất hiện, có dấu hiệu lâm sàng thể hiện rất rõ ở nội tạng (Hình 10 & 11). Tuy nhiên, việc điều trị bệnh chỉ có hiệu quả khi phát hiện sớm bệnh. Do đó, trong quá trình nuôi cần thường xuyên quan sát những biểu hiện của cá đề phát hiện
bệnh và xử kip thời. Giai đoạn đầu, vài con tách đàn bơi lờ đờ ở đầu bè hoặc dạt về góc bè, dọc bờ ao, đôi lúc cá giảm ăn. Bắt khoảng 5-10 con kiểm tra các đốm trắng ở gan, thận và tỳ tạng. Có thể phân lập vi khuẩn gây bệnh mủ gan E. ictaluri từ gan, thận và tỳ tạng trên môi trường môi trường tổng quát TSA (Tryptic Soy Agar), BHI (Brain Heart Infusion Agar). Kết quả phân lập và xác định đặc điểm sinh lý sinh hóa bằng bộ kít API 20E. Ứng dụng công nghệ sinh học, vi khuẩn này được còn được phát hiện dựa trên phương pháp PCR (Polymerase Chain Reaction), để phát hiện bệnh nhanh và ở giai đọan sớm của bệnh. g. Cách phòng - Chọn con giống khỏe mạnh, không nhiễm bệnh - Tiệt trùng các dụng cụ như lưới, vợt, sọt, ống dây bằng Chlorine 10-15 g/m3 trong 30 phút, rửa nước sạch và phơi khô - Cá chết được vớt ra khỏi ao, bè càng sớm càng tốt. Không vứt cá chết bừa bãi ra sông, rạch, trên mặt đất, cần được chôn vào hố cách ly có rải vôi sống (CaO) để tiệt trùng. - Vào mùa dịch bệnh (mùa lũ) không nên cho cá tra, ba sa ăn cá tạp tươi sống. Thức ăn cần được nấu chín hoặc sử dụng thức ăn viên. - Những ao cá đã bị bệnh mủ gan, cần cải tạo kỹ bằng vôi CaO (15- 20kg/100m2). - Trong ao nuôi, luân phiên mỗi tuần nên sử dụng CaCO3 (2-4kg/100m3 nước) và Zeolite. Duy trì oxy trong nước > 2.5mg/l. - Dùng vaccine là biện pháp phòng bệnh an toàn và có hiệu quả đối với bệnh này. Cách trị - Cá bệnh gan, thận mủ chỉ dùng 1 trong 3 loại kháng sinh sau: Florfenicol. Liều lượng 0,1-0,2g/kg thức ăn cho cá ăn liên tục 7 ngày. Có thể bổ sung thêm vitamin C để tăng cường sức đề kháng cho cá. Thuốc được trộn vào thức ăn viên có áo dầu hoặc chất kết dính. Chú ý: Không sử dụng thuốc kháng sinh mà vi khuẩn này đã lờn như: Oxytetracyclin, Oxolinic acid và Sulphonamides để trị bệnh mủ gan, đặc biệt là colistin. Không nên dùng thuốc kháng sinh để phòng bệnh. Không tùy tiện kết hợp nhiều loại kháng sinh cùng một lúc (không điều trị bao vây). Trước khi thu họach 4 tuần không được cho cá dùng thuốc kháng sinh.
II. BỆNH NẤM KÝ SINH 2.1 Bệnh nấm thủy mi Hình 4.8. Cá lóc bị nấm ký sinh a. Tình hình dịch bệnh Ở nước ta thường gặp bệnh nấm thủy mi vào các tháng có thời tiết lạnh từ tháng 10-12 trên cá rô phi. Khi cá chép đẻ trứng, nếu gặp thời tiết lạnh nhiệt độ nước dưới 20o C nấm thủy mi dễ phát triển, làm ung trứng cá. Ở miền Nam cá tra và một số cá khác nuôi bè, khi bị bệnh đốm đỏ mãn tính hoặc bị rận cá ký sinh gây tổn thương sẽ tạo điều kiện cho, nấm thủy mi xâm nhập phát triển làm bệnh của cá thêm nghiêm trọng. b. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh Bệnh nấm thủy mi thường phát sinh sau khi cá bị một loại bệnh nào xâm nhập trước như ngoại ký sinh trùng, bệnh đốm đỏ, bị thương do đánh bắt hay khi điều kiện ngoại cảnh bất lợi như mật độ cao, thức ăn thiếu, thời tiết quá lạnh làm cho cơ thể cá bị suy nhược, sức đề kháng yếu. Khi ấy sợi nấm mới có khả năng xâm thực, bám vào cơ thể cá để phát triển gây thành bệnh. Nguyên nhân gây ra bệnh này là 2 giống nấm thường có trong nước, nhất là nước bẩn và trong bùn ao là Saprolegnia và Achlya, thuộc họ Saprolegniaceae. Sợi nấm dài và trong, có phân nhánh hoặc không phân nhánh, không có vách ngăn. Phần dưới cắm sâu vào tổ chức cơ thể cá, phần trên lơ lửng trong nước trông như bông, vì thế người nuôi cá miền Nam gọi là bệnh "bệnh bọ gòn". Phương pháp sinh sản nấm thủy mi - Sinh sản vô tính + Phân sinh bào tử Conidium: (chỉ có ở Saprolegnia). Trên sợi nấm hình thành nhiều vách ngăn nhỏ, tạo thành nhiều đoạn nhỏ ở trên đầu hình mắt xích. Đó là những đơn tế bào hình cầu, hình trứng tạo thành
bào tử phân sinh có vỏ dày gọi là Gemma, dễ tách khỏi mình nấm mẹ. Qua một thời gian ngừng phát triển (gọi là Restingspore) thì mọc mầm, phát triển thành sợi nấm mới. + Hình thành động bào tử Zoospores Saprolegnia: nguyên sinh chất tập trung dầy đặc, hình thành vách ngăn với sợi nấm tạo thành túi bào tử, bên trong tạo thành các bào tử. Bào tử phá vỡ màng rồi sống bơi lội trong nước một thời gian. Sau đó bám vào giá thể, mất tiêm mao nằm yên một chỗ có dạng hình tròn. Sau đó phá vỡ màng tạo thành bào tử di động hình quả thận, chỗ eo có 2 tiêm mao và bơi lội tự do trong nước. Khi gặp cá thì bám vào, rụng tiêm mao tạo thành bào nang, mọc mầm phát triển thành nấm thủy mi. Achlya: hình thành các bào tử, khi bào tử mới thoát ra ngoài thì nằm yên, nhờ tiếp xúc với nước tạo thành túi mỏng, bọc bào tử hình cầu, tạo thành một tập đoàn hình cầu ngay trên miệng túi bào tử. Một thời gian sau bào tử phá vỡ màng ra ngoài nước. Bào tử có hình hạt đậu, chỗ eo có 2 tiêm mao, bơi lội trong nước. Khi gặp cá thì bám vào hình thành bao noãn, rụng tiêm mao, lúc ấy gọi là Cystospores (túi bào tử mọc mầm phát triển thành nấm). - Sinh sản hữu tính Phần đầu sợi nấm phình to tạo thành cơ quan sinh dục cái có hình tròn (gọi là Oogonium), bên trong nguyên sinh chất tạo thành noãn bào tử (gọi là Oospores). Những bào tử này thoát khỏi túi có thể tự phát triển thành nấm. Nhưng đa số trãi qua giai đoạn thụ tinh phát triển thành hợp tử. Bên cạnh cơ quan sinh dục cái hình thành cơ quan sinh dục đực là những ống nhỏ, tiếp cận với túi chứa trứng, cho ống dẫn tinh vào túi trứng. Noãn bào tử kết hợp với tinh tử tạo thành hợp tử vỏ dày, nhân phân cắt, hình thành nấm.
Hình 4.9 Vòng đời của nấm Saprolegnia c. Phân bố, loài cá và giai đoạn nhiễm bệnh Bệnh nấm thủy mi có thể ký sinh và gây tác hại lớn cho các loài cá nước ngọt từ trứng (trong trại sản xuất giống) đến giai đoạn cá thịt. d. Dấu hiệu bệnh lý Khi mới ký sinh, mắt thường khó nhìn thấy, phần cuối sợi nấm đâm sâu vào khe của tổ chức da và mang của cá. Phần đầu lơ lửng trong nước có màu trắng. Cá có cảm giác ngứa ngáy, gầy, đen sẫm. Bệnh thường xảy ra ở cá mè, rô phi, tra bị thương Khi nấm đã phát triển trong tổ chức của cá, điều kiện phục hồi bệnh này khó khăn. Nấm ngày càng phát triển lớn hơn. Vi khuẩn có điều kiện xâm nhập vào làm bệnh nặng thêm. Kết quả dẫn đến sự chết của các tổ chức của cá và làm chúng rời ra khỏi cơ thể, tuy cá còn sống mà trên thân có chỗ chỉ còn xương. Khi ấp trứng cá gặp thời tiết lạnh, nhiệt độ nước dưới 20o C trong một thời gian ngắn nấm thủy mi phát triển bao phủ toàn bộ trứng. Nấm làm hư trứng vì nấm hút chất dinh dưỡng của trứng và tạo điều kiện thuận lợi cho vi trùng trong nước phát triển trên bề mặt của vỏ trứng, làm cho trứng bị ung và thối rữa nhanh. e. Chẩn đoán bệnh
Chẩn đoán bệnh này bằng cách quan sát bằng mắt thường có thể nhìn thấy các sợi nấm (Nếu để cá xuống nước thì dễ nhìn thấy hơn). Có thể cạo nhớt vị trí nấm ký sinh, cho lên lame đậy lamelle lại và xem trên kính hiển vi (ở vật kính 10, 20) sẽ thấy các sợi nấm, có thể ở các giai đọan khác nhau (Phân sinh, các động bào tử) . f. Cách phòng - Muốn ngăn ngừa nấm thủy mi thì trước hết phải giữ gìn không cho các bệnh khác phát triển, không để cho cá nuôi bị suy nhược vì đó là điều kiện thuận lợi để nấm thủy mi phát triển. - Nguồn nước lấy vào ao nuôi cá phải sạch. - Khi cần đánh bắt cá, thì thao tác phải nhẹ nhàng mau lẹ, lưới phải đúng qui cách. Cần phải hạn chế đánh bắt để tránh xây xát cho cá. - Cho cá chép đẻ vào những ngày ấm trời. Trước khi thả bèo vào làm tổ cho cá chép đẻ, bèo phải được ngâm nước muối 2% khoảng 20-30 phút. - Ở miền Bắc thời tiết lạnh nên ao nuôi cá rô phi thường phải đào sâu để cá tránh rét, hoặc đầu bờ phía đông bắc sâu, trên bờ phía đông bắc cần phải trồng cây chắn gió. Cá nuôi trong ao không nên thả mật độ quá cao. Cần cho cá ăn tích cực trong những ngày mát trời. g. Cách trị Để trị bệnh này có thể dùng các phương pháp: - Dung dịch muối ăn 3% tắm cho cá 15-20 phút. - Dung dịch thuốc tím (KMnO4) nồng độ 10-20 ppm tắm cho cá từ 20 phút đến 1giờ. 2.2 BỆNH NẤM MANG a. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh Nấm Branchiomyces sanguinis Plehn gây bệnh nấm mang cho cá chép, diếc và một số cá khác. Nấm Branchiomyces demirans Wundsch cũng là tác nhân gây bệnh nấm mang cho nhiều loài cá. Nấm Branchiomyces phân nhánh hoặc không phân nhánh, ký sinh trên mang cá trắm, trôi, chép. Có những sợi nấm to, chiều dầy 9 -15 µ, tối đa 30 µ. Bên trong gồm những bào tử có độ lớn 5 - 9 µ và chiều dầy 0,5 µ. Sợi nấm trung bình dài 13-14 µ, tối đa 22 - 28 µ. Sợi nấm ít phân nhánh hơn đi sâu vào tổ chức của xương cung mang. b. Phân bố, loài cá và giai đoạn nhiễm bệnh Những cá nuôi trong ao hồ nước đọng, có nhiều mùn bã hữu cơ bẩn dễ bị mắc bệnh nấm mang.
c. Dấu hiệu bệnh lý Bệnh nấm mang phát triển rất nhanh, chỉ trong vài ngày trong phạm vi lớn có thể lây lan cho toàn bộ cá, nếu nước bẩn, môi trường thuận lợi cho sự phát triển của nấm. Nấm làm loét mang, làm rời các phiến mang cá, khiến cá khó thở, ngật ngạt. Bệnh cấp tính và thứ cấp tính làm chết cá khoảng 50%. Có trường hợp tỷ lệ chết còn cao hơn. Những sợi nấm rơi vào nước, các bào tử đi ra ngoài gặp mang cá bám phát triển sợi nấm, lan tràn nhanh, đâm sâu vào tổ chức mang. d. Mùa vụ xuất hiện bệnh và mức độ gây thiệt hại Bệnh thường xuất hiện vào cuối mùa xuân, đầu mùa hè, mùa thu ở miền Bắc và mùa mưa ở miền Nam. e. Chẩn đoán bệnh Kiển tra tra mang dưới kính hiển vi, có thể thấy rõ các sợi nấm hoặc các bào tử trong các tơ mang. f. Cách phòng Đối với những ao nuôi cá thường xảy ra bệnh nấm mang phải dùng vôi tẩy ao diệt trùng kỹ (khoảng 800-1000 kg/ha) và phơi đáy ao 5 - 7 ngày. g. Cách trị Ao cá đang mắc bệnh thì đừng bón phân hữu cơ, nên bón thêm vôi hằng ngày để nâng pH lên đến 8,5 - 9 kéo dài trong một thời gian. Cho cá ăn thức ăn nhân tạo vừa đủ tránh để dư làm thối môi trường. Dùng CuSO4 bón trực tiếp xuống ao với nồng độ 0,5 - 0,7ppm, sau 1 tuần cá khỏi bệnh. III. BỆNH LỞ LOÉT. CÒN GỌI LÀ HỘI CHỨNG DỊCH BỆNH LỞ LOÉT TRÊN CÁ. (EUS: Epizootic Ulcerative Syndrome) a. Tình hình dịch bệnh "Hội chứng dịch bệnh lở loét ở cá " là tên gọi được các chuyên gia trong hội thảo ở Úc về các dịch bệnh trên cá (FAO, 1986), để mô tả một bệnh cực kì nguy hiểm đã lan nhanh ở nhiều nước của Châu Á Thái Bình Dương. Theo báo cáo đầu tiên, tháng 3 năm 1972 bệnh xuất hiện ở miền Trung Queen sland -Austraylia và bệnh kéo dài cho đến ngày nay .Nước ta nằm trong vùng dịch bệnh này. b. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh - Hội chứng dịch bệnh lở loét, còn gọi là bệnh cá ghẻ hay bệnh ghẻ lở. - Theo kết quả nghiên cứu, dịch bệnh lở loét do nhiều tác nhân kết hợp gây ra như Virut (Rhabdovirus) được xem xét là một nguyên nhân đầu tiên gây bệnh lỡ loét. Vi khuẩn (Aeromonas hydrophila, Pseudomonas sp ), nấm thủy mi (Saprolegnia sp, Achlya sp và Aphanomyces), một số ký sinh trùng đơn bào
(Trichodina, Chidonella, Ichthyopthyrius, Epistylis, Henneguya ), sán lá đơn chủ (Gyrodactylus), giáp xác (Lernaea, Argulus ) ký sinh là tác nhân cơ hội (tác nhân thứ cấp). Ngoài ra, các yếu tố môi trường bất lợi như nhiệt độ thay đổi, môi trường nước quá dơ bẩn, sự ô nhiễm công nghiệp, thuốc trừ sâu có thể gây sốc và làm cho cá nhiễm bệnh. Tuy nhiên, nhiều quan điểm đã thống nhất, 1 loại nấm nội Aphanomyces là tác nhân cuối cùng làm cá chết. Do đó, nấm ký sinh trong nội tạng Aphanomyces được coi là tác nhân chính gây ra bệnh này. Hình 4.10 Nấm nội Aphanomyces gây bệnh lở loét trên cá. c. Phân bố trên loài cá và Phân bố vùng địa lý. + Phân bố bệnh trên các loài cá Theo báo cáo Frerich và CTV, 1988 cho biết có trên 110 loài cá bị nhiễm bệnh lở loét. Cá bị bệnh nhiều nhầt là cá lóc (quả, cá tràu) Ophiocephalus striatus, cá rô đồng-Anabas testudineus; lươn - Fluta alba; chạch sông - Mastacembeluss sp; cá đối - Mugil spp, cá trắm cỏ,cá diếc, cá dầu, sặc rằn. Các loài cá nhiễm bệnh lở loét cao nhất là cá lóc, cá trê, rô đồng (xem bảng 3). Bảng 3. Danh sách các loài cá bị bệnh lở loét STT Loài cá nhiễm bệnh Tên cá Thời gian Nơi xuất hiện bệnh bệnh 1 1973,1981, An Giang, Đồng Tháp. 1982. Nghệ Tĩnh. 1983-1984 Ophiocephalus stiatus Lóc (cá Quảng Nam, Đà Nẵng, ả à)
quả, tràu) 1991-1992 Nghĩa Bình ĐBSCL, Minh Hải 1994 2 Clarias batrachus 1976-1976 ĐBSCL. trê trắng 1983-1983 ĐBSCL. 1991-1992 Minh Hải 3 C. macrocephalus 1975-1976 ĐBSCL. 1982 Quảng Nam, Đà Nẵng, Nghĩa Bình. trê vàng Minh Hải 1991-1992 Minh Hải 1994 4 C. fuscus trê đen 1981 Nghệ Tĩnh 1981 Nghệ Tĩnh 5 Anabas testudineus 1982 Quảng Nam, Đà Nẵng,Nghĩa Bình. ĐBSCL rô đồng 1983-1984 Minh Hải 1991-1992 Minh Hải, Hà Nội, Hà Bắc. 1994 6 Fluta alba 1981 Nghệ Tĩnh. lươn 1983-1984 ĐBSCL. 1991-1992 Minh Hải. 1994 Minh Hải, Hà Bắc, Hà Nội 7 Trichogaster pectoralis sặc rằn 1983-1984 ĐBSCL 1994 Minh Hải 8 Glossogobius 1981 Nghệ Tĩnh. bống cát 1983-1984 ĐBSCL. 1994 Minh Hải, Hà Nội, Hà Bắc 9 Notopterus notopterus thát lát 1983-1984 ĐBSCL
10 Pseudapocryptes cá bống 1983-1984 ĐBSCL lanceolatus kéo 1994 Minh Hải 11 Carassius auratus cá diếc 1982 Quản Nam, Đà Nẵng, Nghĩa Bình. 12 Osphronemus goramy tai tượng 1983-1984 ĐBSCL 13 Plotosus cá ngát 1994 Minh Hải 14 Mastacembelus cá chạch 1981 Nghệ Tĩnh 15 1981 Nghệ Tĩnh. cá đối 1983-1984 ĐBSCL. Mugil spp 1991 Minh Hải 1994 Minh Hải 16 Borysthichthis sinensis cá bớp 1995-1996 Quản Ninh, Nam Hà Tuy nhiên, theo ghi nhận của nhiều nhà khoa học một số loài cá không thấy nhiễm bệnh này như: Cá tra, cá basa, rô phi, điêu hồng + Phân bố bệnh theo vùng địa lý Bệnh lở loét ở khu vực châu Á Thái Bình Dương, có hơn 20 nước đã thông báo có cá bị nhiễm bệnh này trong dó có Việt Nam. Dịch bệnh xuất hiện đầu tiên ở Austraylia vào tháng 2/1972 ở cá chép, ở Việt Nam 1971-1972 đồng bằng sông Cửu Long cá lóc đã bị bệnh lở loét. Từ năm1979-1985 bệnh lở loét đã phát triển rộng khắp cấc nước Đông Nam Á: Việt Nam, Lào Campuchia Thái Lan, Malaisia, Indonexia, Philipin, Myanmar. d. Dấu hiệu bệnh lý 4.11 4.10
4.12 Hình 4.10, 4.11& 4.12: Cá rô đồng, cá bống tượng và cá lóc nhiễm bệnh lở loét Những dấu hiệu đầu tiên là cá ăn ít hoặc bỏ ăn, hoạt động chậm chạp, hơi nhô đầu lên mặt nước. Da xám lại, có vết loét hoặc các đốm đỏ phát triển ở đầu, thân, các vây và đuôi. Những vết loét dần dần lan rộng thành các vết loét rộng, vẩy rụng, xuất huyết và viêm. Những cá bệnh nặng các, vết loét lõm sâu tới xương. Giải phẩu các cơ quan nội tạng hầu như không biến đổi. Sau một thời gian cá bệnh nặng kiệt sức và chết, thời gian phát bệnh kéo dài hoặc ngắn tuỳ theo loài cá, mùa vụ và chất lượng nước. e. Mùa vụ xuất hiện bệnh và mức độ gây thiệt hại + Mùa vụ xuất hiện bệnh: Bệnh thường xuất hiện theo mùa: cuối mùa mưa (tháng 10, 11) và đầu mùa khô (tháng 1, 2). + Sự lây lan và thiệt hại: Hội chứng dịch bệnh lở loét xảy ra ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương nói chung và ở Việt Nam nói riêng, có diễn biến rất phức tạp, lây lan rộng và kéo dài nhiều năm. Nếu tính từ 1972 đến nay đã, có nhiều loài cá tự nhiên và cá nuôi nhiễm bệnh. Dịch bệnh đã gây thiệt hại lớn về sản lượng cá nuôi cũng như cá tự nhiên. Đợt dịch bệnh năm 1982-1983 ở Thái Lan đã làm thiệt hại cho nghề nuôi cá trê, cá lóc khoảng 200 triệu bath (tương đương 8,7 triệu đô la Mỹ) (Tonguthai, 1985). Ở Việt Nam chưa thống kê được sự thiệt hại của các dịch bệnh lở loét ở cá. Nhưng nó ảnh hưởng đến tâm lý của cá ngư dân nuôi và khai thác cá trong vùng xuất hiện bệnh. Sản lượng lượng tự nhiên của nhiều loài cá giảm đi rõ rệt và không phục hồi lại được, có những loài có nguy cơ đến diệt vong như cá trê trắng ở ĐBSCL, cá trê đen ở miền Bắc Dịch bệnh còn ảnh hưởng đến các loài cá nuôi lồng bè. f. Chẩn đoán bệnh Dựa vào các đấu hiệu bệnh lý là chính, đặc biệt chú ý đến cá bị bệnh lở loét giải phẩu cơ quan nội tạng hầu như bình thường (không biến đổi). Còn những bệnh xuất huyết, nhiễm trùng máu của cá do các tác nhân độc lập gây bệnh thì các cơ quan nội tạng bị biến đổi do sự viêm, hoại tử Kiểm tra cẩn thận cá tác nhân gây bệnh ký sinh trùng, nấm, vi khuẩn, virus và quá trình hình thành bệnh.
g. Phòng và trị bệnh. + Phòng: Nguyên nhân gây bệnh lở loét tổng hợp nhiều tác nhân do đó việc phòng trị bệnh gặp rất nhiều khó khăn, bệnh phát triển rộng và ở nhiều loài cá, nên áp dụng biện pháp phòng bệnh tổng hợp là tốt nhất. Theo đề nghị của nhiểu tác giả, có thể áp dụng các biện pháp phòng bệnh EUS như sau: • Đầu mùa dịch bệnh, rải vôi sống (CaO) thường xuyên xuống thuỷ vực và các ao, hồ có cá bệnh lở loét, nồng độ 20 ppm (2kg vôi nung/100m3 nước), hai tuần rắc một lần. Vôi có tác dụng khử trùng rất tốt, đồng thời cung cấp nguồn Ca++ cho thuỷ vực và có thể khử chua cho các vùng đất nhiễm phèn. • Dùng Clorua vôi rắc xuống ao nồng độ 1 ppm ( 100g/100m3 nước) mỗi tuần rắc một lần, sử dụng ở các vùng khó kiếm vôi nung. Clorua vôi có tác dụng khử trùng nhưng không có tác dụng cải tạo ao như vôi nung. • Dùng muối ăn (NaCl) 2-3% tắm cho cá 5-15 phút để tẩy trùng các tác nhân gây bệnh bên ngoài. • Các nguồn thức ăn cung cấp cho cá phải khử trùng và nước ao thải ra ngoài đều phải khử trùng để hạn chế lây bệnh. • Cá giống khi vận chuyển và thả vào ao phải kiểm tra bệnh và phải tẩy trùng cho cá trước khi thả vào ao. Cá bị bệnh kkhông cho vận chuyển đến vùng chưa bị bệnh, ngăn chặn không cho dịch bệnh lở loét phát tán. + Trị: • Có thể dùng một số kháng sinh hoặc các cây thuốc có chất kháng sinh, cho cá ăn để phòng trị tác nhân gây bệnh là vi khuẩn. Có thể dùng một số kháng sinh như Oxtetracylin trộn với thức ăn tinh liều lượng 50-100mg/kgcá/ngày. Cho cá ăn thuốc liên tục từ 5-7 ngày. 3 • Dùng thuốc tím (K2MnO4) 5ppm (5g/m nươc) tắm thời gian 10-30 phút. Diệt ngoại ký sinh. Sau đó, áp dụng biện pháp phòng bệnh như trên. Tài liệu tham khảo 1. Barrow, G. I. and R. K. A. Feltham (1993). Covan and Steel’s manual for the identification of medical bacteria. 3nd Ed. Cambridge University Press. Cambridge. 330 pages 2. Brown. L, 1993. Aquaculture for veterinarians fish husbandry and medicine. 1st Ed. Pergamon veterinariary handbook series. 447 pages.
3. Đỗ Thị Hoà, Bùi Quang Tề, Nguyễn Hữu Dũng, 2004. Giáo trình Bệnh học Thuỷ sản. Nhà xuất bản Nông nghiệp. 423 trang. 4. Frerichs, G. N. and S. D. Millar. 1993. Mannual for the isolation and indentification of fish bacterial pathogens. Institute of Aquaculture, University of Stirling, Scotland. 60pp. 5. Giguère S., Prescott, J.F., Desmond Baggot and Walker R D., and Dowling P.M., (Editors), 2000. Antimicrobial Therapy in Veterinary Medicine, 4 nd edition, lowa State University Press, Ames, Iowa, 796 pages. 6. Inglis, V, Roberts, R. J, Bromage, M. R, 1993. Bacterial diseases of fish. 7. Kamonporn Tonguthai, S. Chinabut, C. Limsuwan, T. somsiri, P. Chanratchakool, S. Kanchanakhan, I.H. MacRae. Handbook of hybrid catfish: husbandry and health. Aquatic Animal Health Research Institute. 37 pages. 8. Lilley, J.H., R.B. Callinan, S. Chinabut, S. Kanchanakhan, I.H. Macrae and M.J. Philips (1998) Epizootic Ulcerative Syndrome (EUS) technical handbook. The Aquatic Animal Health Research Institute, Bangkok. 88 pages. 9. Manual of diagnostic Tests for Aquatic Animals, 2003. 10. Từ Thanh Dung, Margaret Crumlish, Nguyễn Thị Như Ngọc,Nguyễn Quốc Thịnh và Đặng Thụy Mai Thy, 2004. Xác định vi khuẩn gây bệnh trắng gan trên cá tra (Pangasius hypophthalmus). Tạp chí Khoa học Đại học Cần Thơ 2004: 137-142. 11. Woo, P.T.K., and Bruno, D.W. 2003. Volume 3, Viral, Bacterial and Fungal infections,. In: Fish Diseases and Disorders. CABI Publishing New York, 874 pages.
CHƯƠNG V: BỆNH DO NGUYÊN SINH ĐỘNG VẬT (ngành protozoa) Bảng 4. Bảng phân loại ký sinh trùng ký sinh trên cá Ngoại ký sinh Nội ký sinh PROTOZOA (Động vật đơn bào) PROTOZOA (Động vật đơn bào) Flagellata (tiên mao trùng, trùng roi) Flagellata (tiên mao trùng, trùng roi) Ichthyobodo Trypanosoma Oodinium Hexamita Ciliata (Tiêm mao trùng) Ciliata (Tiêm mao trùng) Trichodina (Trùng mặt trời) Balantidium Scyphidians Microsporida Epistylis Pleistophora Apiosoma Thelohania Chilodonella (Trùng miệng lệch) Coccidia Ichthyophthyrius (Trùng quả dưa) Eimeria METAZOA (Động vật đa bào) Myxosporidia Digenea (Sán lá đơn chủ) Myxosoma Gyrodactylus (Sán lá 18 móc) Myxobolus Dactylogyrus (Sán lá 16 móc) Henneguya Crustacea (Giáp xác ký sinh) Thelohanella Lernaea (Trùng mỏ neo) METAZOA (Động vật đa bào) Ergasilus Digenea (Sán lá song chủ) Lamproglena Phyllodistomum Branchiura Transversotrema Argulus (Rận cá) Clinostomum Mollusca (Động vật thân mềm) Diplostomum Glochidia Cestodes (Sán dây)
Ligula Diphyllobothrium Bothriocephalus Nematodes (Giun tròn) Philometra Capillari Acanthocephala (Giun đầu móc) Trong ngành nguyên sinh động vật là nhóm động vật phù du, đơn bào. Đa số giống loài là thức ăn của tôm cá. Theo nghiên cứu ký sinh trùng đơn bào ký sinh (ngành nguyên sinh động vật) và gây bệnh ở động vật thuỷ sản ở Việt Nam, khoảng 117 loài ký sinh. Một số ít giống, loài phân bố trong 5 lớp sau là có khả năng ký sinh và gây bệnh cho cá. + Flagellata (tiên mao trùng) + Sporozoa (bào tử trùng) + Cnidosporidia (thích bào trùng) + Ciliata (tiêm mao trùng) + Suctoria (hấp quản trùng) Những ký sinh trùng là nguyên sinh động vật ký sinh ở cá, gây tác hại chủ yếu cho cá hương và cá giống. Đặc biệt quan trọng là những ký sinh thuộc lớp tiêm mao trùng, chúng gây bệnh nguy hiểm, làm chết hàng loạt cá con trong các ao ương. I. Lớp trùng roi - Flagellata 1.1. Bệnh trùng roi trong máu cá - Trypanosomosis a. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh Trùng gây bệnh thuộc: Bộ Trypanosomidea. Họ Trypanosomidae. Giống Trypanosoma
Trùng có dạng dãy dài, trước có tiên mao, bên cạnh có màng rung động kéo dài đến sinh mao thể động mạch sau. Giữa có hạch nhân. Trùng vận động được nhờ tiên mao và màng rung động. Kích thước trung bình 44 µ và tiên mao dài trung bình 12 µ Hình 5.1. A- Trypanosoma ctenopharyngodoni Chen et Hsieh, 1964; B- Trypanosoma mylopharyngodoni Chen,1956; C,D- Trypanosoma carassi b. Phân bố bệnh Bệnh này thường xuất hiện trên cá nước ngọt như cá chép, cá vàng và nhiều loài cá khác ở châu Âu. Ở Mỹ, bệnh chùy trùng xuất hiện trên cá chép, cá hồi. Ở nước ta bệnh này không phổ biến. c. Dấu hiệu bệnh lý Trypanosoma ký sinh trong máu cá, làm cho cá bị bệnh gầy yếu, hoạt động khó khăn, chậm chạp. Cá bị bệnh có dấu hiệu bơi xoay tròn, mắt trũng sâu, mang nhợt
nhạt. Truyền bệnh chủ yếu là nhờ đỉa cá: đỉa hút máu cá bệnh, ký sinh trùng vào cơ thể đỉa phát triển thành trùng màng ngắn 8 tế bào. Khi hút máu cá khỏe khác đĩa truyền trùng màng ngắn vào cá. Ở đó trùng phát triển thành trùng trưởng thành. d. Mùa vụ xuất hiện bệnh và mức độ gây thiệt hại Tác hại làm cá bị thiếu máu và chậm lớn. Bệnh thường xuất hiện vào mùa đông khi trong môi trường nuôi có sự hiện diện của đỉa cá. e. Chẩn đoán bệnh Chẩn đoán: dựa vào triệu chứng bệnh lý và kiểm tra máu cá dưới kính hiển vi. f. Cách phòng Tác hại bệnh này không lớn lắm. Dùng vôi tẩy diệt đỉa là ký chủ trung gian truyền bệnh này. Loại bỏ những cá bệnh gầy yếu bằng cách đánh bắt hoặc nuôi ghép thêm cá dữ với tỷ lệ vừa phải và qui cách thích hợp. Chú ý: trong nuôi cá giống không thả ghép cá dữ. Còn ao cá thịt thì cá dữ có thể thả 2-3 con là đủ. 1.2 BỆNH TRÙNG ROI - COSTIOSIS a. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh Costiosis là bệnh ký sinh trùng ký sinh ở da và mang cá. Trùng gây bệnh là Costia (hay Ichthyobodo sp), họ Tetramitidae, bộ phụ Monomonadina, bộ Polymastigina. Costia dạng hình hạt đậu, nhìn nghiêng như cái muỗng, kích thước 10 µ. x 6µ. có 2 đôi tiên mao thể là gốc sinh tiên mao, một đôi dài, 1 đôi ngắn. Ở giữa có hạch lớn, có 2 sinh tiên mao thể là gốc sinh tiên mao. Bên trong cơ thể có một số không bào co rút để điều tiết nước và bài tiết. Costia hoạt động được nhờ tiên mao, đồng thời khi tiếp xúc với cá nó cắm 2 tiên mao dài vào tổ chức cơ thể để bám chặt, chuyển động làn sóng và quay xung quanh nó. Sinh sản bằng cách phân chia nhiều lần trong bào mang. Costia sinh sản ở nhiệt độ 10oC đến trên 25oC. Dưới 8oC Costia sẽ hình thành bao bào nang. Con ký sinh sẽ chết ở điều nhiệt độ trên 30oC. Do đó bệnh này hiếm xuất hiện vùng nhiệt đới.
Hình 5.2. Trùng roi ký sinh trên da cá. b. Phân bố, loài cá và giai đoạn nhiễm bệnh Đây là loại ký sinh bắt buộc nó không thể tồn tại khi rời khỏi vật chủ. Có thể ký sinh trên nhiều loài cá nước ngọt, nước mặn nhưng phổ biến nhất là các loài cá nước ngọt. c. Dấu hiệu bệnh lý Trùng gây tác hại chính cho cá hương, cá giống. Nếu số lượng lớn ký sinh ở da và mang gây tổn thương biểu bì, sinh ra ngứa ngáy, kích thích làm cho da và mang tiết ra nhiều niêm dịch bao phủ một lớp đục mờ bên ngoài, làm cản trở hô hấp. Cá bệnh nổi đầu hàng đàn, thích bơi ven bờ, tập trung chỗ có rác và nhất là chỗ nước chảy, chúng lờ đờ, chậm chạp, hoạt động yếu ớt. Quá trình do quá trình nuôi cá không đáp ứng đầy đủ yêu cầu kỹ thuật như: mật độ quá dầy, nước bẩn, pH thấp, thức ăn thiếu và chất lượng kém tạo điều kiện thuận lợi cho bệnh này phát triển và lây lan nhanh chóng. d. Mùa vụ xuất hiện bệnh Bệnh thường xuất hiện vào mùa lạnh, ở giai đọan cá con được nuôi hoặc chứa trong bể. f. Chẩn đoán bệnh Dùng dao mổ, lấy mẫu tươi (nhớt cá) trên da và mang cho lên lame và đậy lamelle lại, xem trên kính hiển vi ở vật kính 40, 100 sẽ nhận thấy con ký sinh hình chữ “S” di động. Có thể cố định con ký sinh bằng cách nhỏ 1 giọt Methanol và sau đó nhuộm bằng dung dịch hematoxylin. g. Cách phòng, trị - Cách phòng bệnh: không nên chứa cá ở mật độ quá dày. Cá bố, mẹ trước khi cho đẻ tắm nước muối 1% trong 20 phút để diệt ngoại ký sinh - Trị bệnh: Cá nhiễm bệnh có thể trị bằng nước muối 1 % hoặc formol 50 ml/m3 tắm trong 20 phút, cá sẽ hết bệnh trong 2 ngày h. Cách trị - Dùng dung dịch muối ăn 2 - 3% tắm cho cá 15 - 20 phút. - Dùng formaline nồng độ 1/2000 tắm cho cá trong 30 phút hoặc 1/5000 tắm cho cá khoảng 45 - 60 phút. - Dùng CuSO4 nồng độ 0,5 - 0,7 ppm hòa tan cho trực tiếp xuống ao cá bệnh. Thường thì sau 1 tuần cá sẽ khỏi bệnh và phục hồi. CuSO4 không những có tác dụng diệt ký
sinh trùng, mà ở nồng độ chữa bệnh, CuSO4 còn có tác dụng kích thích sinh trưởng của cá nuôi Một cách đơn giản, có thể trị bệnh này bằng cách tăng nhiệt lên 30oC . 1.3 Bệnh trùng 8 tiên mao - Octomitosis a. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh • Ký sinh gây bệnh là Octomitus, họ Hexanmitidae, bộ phụ Diplomonadina, thuộc bộ Polymastigina. • Octomitus có hình oval, phần đầu hơi tròn, trơn và mềm, phần dưới kéo dài, có 2 tiên mao dùng để ký sinh, phía trước có 6 tiên mao. Kích thước từ 3 - 6 µ. x 7,5 - 12 µ. trùng vận động nhanh, hướng thay đổi luôn. • Octomitus ký sinh ở ruột, túi mật và bong bong cá. b. Phân bố, loài cá Bệnh thường xuất hiện trên cá giống trên các loài cá nước ngọt. Nhất là nuôi hoặc chứa cá trong bể kiếng. c. Dấu hiệu bệnh lý Cá mắc bệnh Octomitus rất gầy yếu, chúng bơi lội rất mau và trước khi chết nó hoạt động rất mạnh rồi ngừng lại. Đàn cá bệnh có màu sẫm và bụng phình to. Nếu mổ kiểm tra sẽ thấy trong ống tiêu hóa có rất nhiều Octomitus và vi khuẩn. Quá trình sau của bệnh làm cho bóng hơi bị viêm, thành dầy ra và gelatin hóa. d. Mùa vụ xuất hiện bệnh Tác hại của Octomitus là làm chết cá, hoặc số cá mắc bệnh thì sinh trưởng rất chậm. e. Chẩn đoán bệnh Mẫu cá kiểm tra phải là cá sống. Lấy dịch ruột hoặc dịch mật quan sát dưới kính hiển vi. f. Cách phòng Trị bệnh này rất khó khăn. Cần chú trọng khâu phòng bệnh, trước khi ương cá hương và cá giống phải dùng vôi tẩy ao diệt trùng. Nuôi cá mật độ vừa phải, cho cá ăn đầy đủ. Nếu cho ăn bằng thức ăn nhân tạo phải đảm bảo chất lượng tốt, đầy đủ các loại vitamin cần thiết. Cần chú ý đảm bảo tỷ lệ thức ăn tự nhiên thích đáng trong quá trình nuôi cá.
II. Lớp bào tử trùng - Sporozoa 2.1. Bệnh cầu trùng - Coccidiosis a. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh Ký sinh gây bệnh thuộc bộ Coccidia, họ Eimeridae, giống Eimeria. Hình thái, cấu tạo của Eimeria: trong noãn bào có 4 bào tử, mỗi bào tử có 2 bào tử thể xếp ngược chiều nhau. Kích thước noãn bào tử từ 12 -14 µ Chúng có quá trình sinh sản hữu tính và vô tính. Noãn bào theo thức ăn vào ruột. Nhờ tác dụng của dịch tiêu hóa làm tan màng của noãn bào và màng của bào tử. Bào tử thể tự do mới có điều kiện xâm nhập vào tế bào của niêm mạc ruột. Bào tử phân chia nhiều lần trong thời gian ngắn gọi là phân biệt nhỏ (hay sinh sản vô tính). Một số thể phân biệt phát triển thành tế bào sinh dục đực và cái. Tế bào sinh đực hoạt động mạnh gặp tế bào sinh dục cái tiếp hợp tạo thành hợp tử. Hợp tử phát triển thành noãn bào. Noãn bào theo phân cá ra ngoài nước bám vào cỏ rác. Cá ăn nhầm noãn bào vào ruột, trùng tiếp tục chu kỳ phát triển trên. b. Phân bố theo loài cá Eimeria thường ký sinh ở ruột cá trắm cỏ, trắm đen, cá chép, cá hồi. c. Dấu hiệu bệnh lý Cá bệnh ăn ít, gầy yếu. Cá bệnh nặng thành ruột có những đốm trắng, gây hiện tượng viêm loét, làm thủng ruột cá. Cá bệnh nặng bơi xoay tròn “Whirling disease” trên mặt nước. Ở Việt Nam ít gặp trùng này. d. Mùa vụ xuất hiện bệnh và mức độ gây thiệt hại
Bệnh thường xuất hiện vào mùa hè, mùa thu. e. Chẩn đoán bệnh Lấy dịch ruột cá, cho lên lame cùng 1 giọt nước, tán đều và đậy lamelle lại, xem dưới kính hiển vi. f. Cách phòng Bệnh này tác hại không lớn lắm. Phương pháp phòng trị chưa đạt được kết quả khả quan. Cần loại bỏ những cá bệnh ra khỏi đàn cá nuôi. Cá giống bị nhiễm bệnh cần có biện pháp xử lý hoặc tiêu hủy, không được bán cho người nuôi. III. Lớp thích bào tử trùng - Cnidosporidia 3.1 Bệnh bào tử trùng - Myxoboliosis a. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh Bệnh này do bào tử trùng 2 cực nang Myxobolus, họ Myxobolidae, bộ Myxosporidia. Trùng có hình quả lê hoặc hình trứng, phía trên có 2 cực nang, trong cực nang có sợi dây xoắn. Khi vào ruột cá sợi dây xoắn bắn ra ngoài để bám vào thành ruột cá. Bào tử trùng phát triển qua 2 thời kỳ: thời kỳ sinh dưỡng và thời kỳ hình thành bào nang. Trong mỗi bào nang có từ hàng vạn đến hàng triệu bào tử. Bào nang có thể nhìn thấy bằng mắt thường. Bào tử trùng có kích thước nhỏ, có vỏ bằng kitin dày bao bọc, nên có thể sống được trong điều kiện môi trường khắc nghiệt, chúng có khả năng chống tác dụng độc của thuốc, nên rất khó tiêu diệt. Trùng có thể tồn tại lâu năm trong bùn của đáy ao, hồ nên những loài cá ăn đáy như chép, diếc, trôi dễ cảm nhiễm bệnh này.
Hình 5.5 Thích bào tử trùng Myxobolus ký sinh trên cá b. Phân bố theo loài cá Bệnh xuất hiện trên tất cả các loài cá nuôi và cá tự nhiên và phân bố rộng rãi trên khắp thế giới c. Dấu hiệu bệnh lý Trùng ký sinh ở nhiều bộ phận khác nhau của cá như: vây, da, mang, thành ruột, túi mật, cơ, gan Việc điều tra ký sinh trùng đã phát hiện chúng ký sinh ở 8 loài cá: trôi, chép, diếc, mè trắng, mè hoa, cá bống, cá phi và cá tra. Cá mắc bệnh này thường bơi lội không bình thường, có thể dị hình như cong đuôi, da có nhiều chỗ bị đen. Nếu nhiều bào nang ký sinh ở mang thì mang cá không khép chặt lại được. Có thể nhìn thấy các bào nang màu trắng đục bằng hạt tấm, hạt đậu bám ở da, mang, vây của cá. Nếu giải phẩu cá có thể nhìn thấy bào nang ở thành ruột, gan và cơ. Bào nang chứa nước đục sệt như mủ, đem soi kính hiển vi sẽ thấy hàng vạn bào tử trùng. Cá bị bệnh nặng ăn ít ăn, hoạt động yếu dần rồi chết. d. Mùa vụ xuất hiện bệnh Bệnh xuất hiện hầu như quanh năm nhưng cao điểm vào các tháng có nhiệt ấm (tháng 2 4). e. Chẩn đoán bệnh Kiểm tra nhớt cá hoặc nhặt các điểm trắng nhỏ trên mang, hoặc trong nội tạng cho lên lame và đậy lamelle lại và quan sát dưới kính hiển vi. f. Cách phòng Bào tử trùng rất khó tiêu diệt, cần tích cực áp dụng các biện pháp phòng bệnh như sau: - Trước khi ương nuôi cá cần dùng vôi tẩy ao diệt mầm gây bệnh. Đối với những ao nuôi cá phát hiện bệnh này phải bón vôi 800 - 1000kg/ ha và phơi đáy ao 5 -7 ngày để diệt bào nang và bào tử trùng tích tụ trong bùn ao. - Trước khi thả cần kiểm tra ký sinh trùng bệnh cá. Nếu phát hiện cá có mang bào nang của bào tử trùng cần loại bỏ ra và chôn sâu với vôi để tránh lây lan và gieo
rắc mầm bệnh vào ao hồ nuôi cá. Hiện nay, chưa có thuốc nào điều trị bệnh này có hiệu quả. IV. Lớp tiêm mao trùng - Ciliata 4.1 Bệnh tà quản trùng - Chilodonellosis a. Tên bệnh và tác nhân gây bệnh Trùng gây bệnh là chilodonella, thuộc bộ Holotricha, họ Chlamydodontidae, có hai loài: Chilodonella cyprini (morff. Prost) và Chilodonella sticha (Kiernik): Chilodonella cyprini có dạng hình quả tim, phía dưới hơi lõm vào. Chilodonella sticha có dạng hình con trai, phía dưới không lõm vào. Kích thước Chilodonella thay đổi nhiều, phụ thuộc vào loài cá, phụ thuộc vào mùa vụ, biến đổi từ 28 - 65µ. Mặt trên hơi lồi, không có tiêm mao. Mặt bụng phiá trong có vòng tiêm mao dọc. Bên trong cơ thể có đại hạch, tiểu hạch và một số không bào. Trùng có thể sống tự do trong nước 1-2 ngày, và khi gặp cá bám vào ký sinh. Gặp điều kiện không thuận lợi Chilodonella tạo thành bào xác tích tụ ở đáy ao, khi gặp điều kiện thuận lợi chúng sẽ phá bào xác chui ra ngoài tiếp tục sống tự do và ký sinh vào cá . Hình 5.6 Đặc điểm cấu tạo tà quản trùng b. Phân bố, loài cá và giai đoạn nhiễm bệnh Bệnh Chilodonella phát triển mạnh vào tháng 3 - 6 ở miền Bắc, ở miền Nam cá mắc bệnh này quanh năm. Chilodonella ký sinh gây bệnh làm chết cá hương, cá giống của mè, trôi, chép, trắm, rô phi, tra, chủ yếu ở cá nước ngọt. Công tác đều tra cũng đã phát hiện ký sinh trùng này ký sinh trên 13 loài cá kinh tế ở miền Bắc. Ngoài các loài cá trên có ở miền Nam ra còn thấy chúng ký sinh ở cá bụng, cá he