›
›

Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam - Lê Hồng Phong (Phần 1)

pdf 42 trang hapham 2480
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam - Lê Hồng Phong (Phần 1)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_van_hoc_dan_gian_viet_nam_le_hong_phong.pdf

Nội dung text: Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam - Lê Hồng Phong (Phần 1)

  1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH VAÊN HOÏC DAÂN GIAN VIEÄT NAM TS. LEÂ HOÀNG PHONG 2005
  2. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 1 - MUÏC LUÏC MUÏC LUÏC - 1 - LÔØI NOÙI ÑAÀU - 4 - CHÖÔNG MÔÛ ÑAÀU - 5 - 0.1. Söï töông ñoàng giöõa vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát - 5 - 0.1.1. Töông ñoàng veà chöùc naêng - 5 - 0.1.2. Töông ñoàng veà loaïi hình, loaïi theå - 5 - 0.1.3. Töông ñoàng veà chuû ñeà - 6 - 0.1.4. Töông ñoàng veà thi phaùp - 6 - 0.2. Söï khaùc bieät giöõa vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát - 7 - 0.2.1. Vaên hoïc daân gian laø vaên hoïc truyeàn mieäng - 7 - 0.2.2. Vaên hoïc daân gian laø vaên hoïc taäp theå - 7 - 0.2.3. Vaên hoïc daân gian luoân coù dò baûn - 8 - 0.2.4.Vaên hoïc daân gian coù nhieàu motif vaø type - 8 - 0.3. Söï töông taùc giöõa vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát - 9 - 0.3.1. Thi phaùp vaên hoïc daân gian aûnh höôûng ñeán vaên hoïc vieát - 9 - 0.3.2.Phöông thöùc dieãn xöôùng daân gian aûnh höôûng ñeán vaên hoïc vieát - 9 - 0.3.3. Vaên hoïc daân gian soáng ñôøi soáng “vaên baûn”nhö vaên hoïc vieát - 10 - 0.3.4.Vaên hoïc daân gian soáng ñôøi soáng môùi treân baùo chí - 11 - 0.4. Vaên hoïc daân gian vaø vaên hoaù daân gian (folklore) - 11 - 0. 4.1. Tính chaát nguyeân hôïp cuûa vaên hoïc daân gian - 11 - 0.4.2. Vaên hoïc daân gian ñaûm nhaän chöùc naêng vaên hoùa - 13 - 0.4.3. Söû suïng phöông phaùp lieân ngaønh ñeå nghieân cöùu vaên hoïc daân gian - 14 - Chöông 1 THAÀN THOAÏI - 17 - 1.1.Thaàn thoaïi laø gì ? - 17 - 1.2.Thaàn thoaïi naûy sinh nhö theá naøo ? - 18 - 1.3.Thaàn thoaïi Vieät Nam - 19 - Chöông 2 SÖÛ THI - 25 - 2.1. Thuaät ngöõ - 25 - 2.2. Vaøi neùt veà söû thi Taây Nguyeân - 26 - Chöông 3. TRUYEÀN THUYEÁT 31 3.1.Truyeàn thuyeát laø gì? 31 3.2. Phaân kyø, phaân loaïi truyeàn thuyeát 32 3.2.1. Phaân kyø truyeàn thuyeát 32 3.2.2.Phaân loaïi truyeàn thuyeát 33 3.3. Ñoâi ñieàu veà truyeàn thuyeát An Döông Vöông 33 Chöông 4. COÅ TÍCH 34 4.1. Coå tích laø gì ? 34 4.2. Noäi dung coå tích 34 4.2.1. Coå tích coù giaûi thích caùc hieän töông töï nhieân 34 4.2.2. Coå tích chuù troïng caùc vaán ñeà con ngöôøi vaø xaõ hoäi 35 TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  3. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 2 - 4.2.3. Coå tích löu giöõ caùc giaù trò vaên hoùa daân gian 35 4.3. Nhaân vaät coå tích 35 4.4. Yeáu toá thaàn kyø vaø keát thuùc truyeän 36 4.4.1. Yeáu toá thaàn kyø 37 4.4.2. Keát thuùc coù haäu 38 4.4.3. Keát thuùc khoâng coù haäu 38 4.5. Thôøi gian, khoâng gian coå tích 39 4.6. Phaân loaïi coå tích 40 4.6.1. Tình hình phaân loaïi coå tích 40 4.6.2. Nhaän xeùt sô boä veà söï phaân loaïi 41 4.6.3. Tieåu keát veà phaân loaïi coå tích 41 Chöông 5. NGUÏ NGOÂN 42 5.1. Nguï ngoân laø gì? 42 5.2. Noäi dung nguï ngoân 42 5.3. Ngheä thuaät nguï ngoân 42 5.4. Vai troø cuûa nguï ngoân 43 Chöông 6. TRUYEÄN CÖÔØI 45 6.1.Tieáng cöôøi vaø truyeän cöôøi 45 6.2. Daân gian cöôøi ai vaø cöôøi caùi gì? 45 6.2.1. Cöôøi caùc haïng ngöôøi trong xaõ hoäi 45 6.2.2. Cöôøi caùc thoùi tính 46 Chöông 7. TRUYEÄN TRAÏNG 49 7.1. Khaùi nieäm vaø vò trí cuûa truyeän traïng 49 7.2. Noäi dung truyeän traïng 50 7.2.1. Ñoái vôùi vua chuùa Vieät Nam 50 7.2.2. Thaùi ñoä ñoái vôùi ngoaïi bang 50 7.2.3. Söï baùng boå thaàn thaùnh 51 7.2.4. Cheá gieãu nhöõng ñoái töôïng khaùc 52 7.3. Ngheä thuaät truyeän traïng 52 7.3.1. Söï phoùng ñaïi 52 7.3.2. Caùc meïo löøa 53 7.3.3. Caùc bieän phaùp chôi chöõ 53 7.3.4. Yeáu toá tuïc 54 Chöông 8 VEØØ 55 8.1. Veø laø gì? 55 8.2. Veø sinh hoaït 55 8.3. Veø lòch söû 56 Chöông 9. TUÏC NGÖÕ 57 9.1. Tuïc ngöõ laø gì ? 57 9.2. Phaân bieät tuïc ngöõ vôùi caùc theå loaïi khaùc 57 9.2.1. Tuïc ngöõ vaø thaønh ngöõ 57 TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  4. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 3 - 9.2.2. Tuïc ngöõ vaø ca dao 58 9.2.3. Tuïc ngöõ vaø coå tích 58 9.3. Noäi dung tuïc ngöõ 59 9.3.1. Nhaän thöùc veà töï nhieân, thôøi tieát 59 9.3.2. Kinh nghieäm troàng troït, chaên nuoâi, ñaùnh baét 59 9.3.3. Kinh nghieäm öùng xöû, loái soáng cuûa con ngöôøi 60 9.3.4. Phong tuïc vaø ñaëc saûn ñòa phöông 61 9.3.5. Tuïc ngöõ veà lòch söû 61 9.3.6. Tuïc ngöõ laø trieát hoïc daân gian 61 9.3.7. Söï maâu thuaãn giöõa caùc caâu tuïc ngöõ 61 9.4. Ngheä thuaät cuûa tuïc ngöõ 62 9.4.1.Ña soá tuïc ngöõ coù vaàn, coù nhòp 62 9.4.2. Tính ña nghóa cuûa tuïc ngöõ 63 9.4.3. Caùc thuû phaùp taïo nghóa 63 Chöông 10. CAÂU ÑOÁ 65 10.1. Caâu ñoá laø gì? 65 10.2. Ñoá veà nhöõng caùi gì? 65 10.3. Hình thöùc caâu ñoá 66 10.4. Ñoá - ñaùp trong ca haùt daân gian 67 Chöông 11. BAØI CA DAÂN GIAN 68 11.1.Thuaät ngöõ 68 11.2. Caùc loaïi baøi ca daân gian 69 11.3. Moät soá ñaëc ñieåm ngheä thuaät 73 CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP 78 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 79 TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  5. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 4 - LÔØI NOÙI ÑAÀU Sau khi tham khaûo caùc giaùo trình ñaïi hoïc veà vaên hoïc daân gian, keát hôïp vôùi thöïc tieãn nghieân cöùu vaø giaûng daïy cuûa mình, toâi bieân soaïn taäp baøi giaûng naøy ôû möùc toùm taét nhaát. Baûn ñaàu tieân ñöôïc in ôû Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït vaøo naêm 2001, caùc naêm sau taùc giaû ñeàu coù söûa chöõa vaø cung caáp cho sinh vieân naêm thöù nhaát ñeå sao chuïp laøm taøi lieäu hoïc taäp. Vôùi baûn naêm 2005 naøy, coù söï coäng taùc cuûa cöû nhaân Nguyeãn Ngoïc Chieán. Taäp baøi giaûng goàm 12 chöông: chöông môû ñaàu coù tính chaát daãn nhaäp vaø möôøi moät chöông veà nöôøi moät theå loaïi. Trong khi chöa coù giaùo trình rieâng cho töøng ngaønh Ngöõ vaên, Lòch söû, Vieät Nam hoïc, Sö phaïm, sinh vieân caùc ngaønh coù theå söû duïng chung taäp baøi giaûng naøy. Khi leân lôùp, toâi seõ coá gaéng trình baøy gaén vôùi ñaëc tröng töøng ngaønh. Ñeå hoïc taäp vaø nghieân cöùu toát, ngöôøi hoïc caàn ñoïc kyõ caùc taùc phaåm maø baøi giaûng coù ñeà caäp ñeán, ñoïc theâm saùch tham khaûo trong thö muïc, suy nghó veà heä thoáng caâu hoûi, laøm baøi taäp vaø ñeà xuaát yù kieán ñeå giaûng vieân giaûi ñaùp treân lôùp. Nhöõng kieán thöùc chung, nhöõng luaän ñieåm cô baûn cuûa taäp baøi giaûng naøy hoaëc cuûa saùch khaùc, ngöôøi hoïc coù theå söû duïng neáu taùn thaønh nhöng khi traû baøi phaûi vieát theo caùch rieâng vaø lôøi vaên rieâng phuø hôïp vôùi taùc phaåm maø mình ñaõ nghieàn ngaãm. Ngöôøi hoïc cuõng coù theå neâu yù kieán rieâng khaùc thaày, khaùc saùch vaø baûo veä yù kieán aáy baèng lyù leõ vaø daãn chöùng thuyeát phuïc. Lieân quan hoaëc boå trôï cho moân hoïc naøy coøn coù caùc giaùo trình hoaëc chuyeân ñeà khaùc: Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam; Ñaïi cöông vaên hoïc Vieät Nam; Phöông phaùp söu taàm, nghieân cöùu vaên hoïc daân gian; Daân toäc hoïc ñaïi cöông; Söû thi Taây Nguyeân; Truyeän coå Taây Nguyeân Duø söûa chöõa lieân tuïc nhieàu laàn, taäp baøi giaûng naøy chöa theå hoaøn thieän nhö mong muoán cuûa taùc giaû vaø ngöôøi söû duïng. Söï goùp yù cuûa ñoàng nghieäp vaø sinh vieân seõ giuùp taùc giaû tu chænh taäp baøi giaûng vaø caäp nhaät trong nhöõng naêm tieáp theo. Traân troïng caûm ôn! Ñaø Laït, 10.11.2005 T.S. Leâ Hoàng Phong TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  6. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 5 - CHÖÔNG MÔÛ ÑAÀU Thuaät ngöõ “vaên hoïc daân gian” ñöôïc duøng vôùi hai nghóa. Khi chæ ñoái töôïng nghieân cöùu, ngöôøi ta theâm vaøo caùc töø : doøng, neàn, loaïi hình, theå loaïi, taùc phaåm vaên hoïc daân gian; khi chæ ngaønh khoa hoïc, moân hoïc, ngöôøi ta vieát: ngaønh (moân, khoa, khoa hoïc) vaên hoïc daân gian Vaên hoïc daân gian coù nhöõng töông ñoàng vaø khaùc bieät vôùi vaên hoïc vieát (vaên hoïc thaønh vaên, vaên chöông baùc hoïc, vaên chöông chuyeân nghieäp). Baèng phöông phaùp so saùnh vaø caùc phöông phaùp caàn thieát khaùc, coù theå vaø caàn thieát phaân bieät hai doøng vaên hoïc naøy; qua ñoù, thaáy ñöôïc ñaëc tröng cuûa vaên hoïc daân gian trong töông quan hai doøng vaên hoïc vaø trong toång theå vaên hoùa daân gian (folklore). 0.1. Söï töông ñoàng giöõa vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát 0.1.1. Töông ñoàng veà chöùc naêng Cuøng thuoäc loaïi hình ngheä thuaät ngoân töø neân vaên hoïc daân gian cuõng coù caùc thuoäc tính cuûa vaên hoïc (vaên chöông)1 vôùi tö caùch laø hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi, phaûn aùnh toàn taïi xaõ hoäi theo caùch rieâng cuûa vaên hoïc. Ngoaøi caùc chöùc naêng vaên hoïc ñaõ ñöôïc khaúng ñònh: nhaän thöùc, giaùo duïc, thaãm myõ, caùc nhaø khoa hoïc thöøa nhaän chöùc naêng giaûi trí, ñeà xuaát theâm caùc chöùc naêng thoâng tin, giao tieáp, döï baùo vaø khaúng ñònh vaên hoïc (goàm hai doøng vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát) coù nhieàu chöùc naêng - ña chöùc naêng. Vaên hoïc daân gian cuõng laø ngheä thuaät ngoân töø, cuõng duøng loái noùi hình aûnh, tö duy hình töôïng ñeå phaûn aùnh vaø taùi taïo hieän thöïc vaø bieåu hieän, boäc loä taâm tö tình caûm con ngöôøi moät caùch ngheä thuaät. 0.1.2. Töông ñoàng veà loaïi hình, loaïi theå Vaên hoïc daân gian coù loaïi hình töï söï daân gian vôùi caùc theå loaïi (loaïi theå): thaàn thoaïi, truyeàn thuyeát, coå tích, nguï ngoân, truyeän cöôøi, vaên hoïc vieát cuõng coù caùc theå loaïi thuoäc loaïi hình töï söï (truyeän ngaén, truyeän vöøa, tieåu thuyeát); vaên hoïc daân gian coù tröõ tình daân gian (ca dao-daân ca) vaø vaên hoïc vieát coù loaïi hình tröõ tình; vaên hoïc daân gian coù caùc theå loaïi kòch baûn truyeàn thoáng (cheøo, tuoàng) thì vaên hoïc vieát coù caùc theå loaïi kòch baûn saân khaáu hieän ñaïi. Vaên hoïc daân gian coù söï nguyeân hôïp veà theå loaïi (yeáu toá haøi trong nguï ngoân, thaàn thoaïi lòch söû hoùa, coå tích lòch söû hoùa, truyeän thô nguï ngoân, baøi ca traøo phuùng, haùt ñoá ) thì vaên hoïc vieát cuõng coù söï toång hôïp (truyeän thô, kòch thô, thô vaên xuoâi ). Ngay caû veà 1 ÔÛ Vieät Nam, thuaät ngöõ vaên hoïc vöøa duøng ñeå chæ saùng taùc vaên chöông vöøa ñeå chæ moân hoïc, khoa hoïc nghieân cöùu vaên chöông Vì vaäy, theo quaùn tính, thuaät ngöõ vaên hoïc daân gian cuõng ñöôïc hieåu vôùi hai nghóa cô baûn nhö vaäy. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  7. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 6 - theå thô, vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát ñeàu coù chung moät soá theå cô baûn: theå nguõ ngoân, thaát ngoân, ñaëc bieät laø luïc baùt. Xeùt theo lòch söû vaên hoïc vaø lòch söû loaïi hình vaên hoïc, vaên hoïc daân gian coù tröôùc, vaên hoïc vieát keá thöøa vaø naâng cao, saùng taïo theâm nhöõng theå loaïi, tieåu loaïi môùi, nhöng veà loaïi hình vaên hoïc cô baûn (töï söï, tröõ tình, kòch baûn) thì caû hai doøng vaên hoïc coù söï töông ñoàng veà loaïi hình. 0.1.3. Töông ñoàng veà chuû ñeà Vieät Nam hôn hai ngaøn naêm phaûi choáng caùc loaïi keû thuø xaâm löôïc, vaän meänh daân toäc (quoác gia) thöôøng ñöôïc ñaët ra caáp baùch hôn soá phaän con ngöôøi, chuû ñeà giöõ nöôùc nhieàu khi noåi baät hôn chuû ñeà döïng nöôùc. Töø ñoù taïo ra moät doøng chuû löu: doøng vaên hoïc yeâu nöôùc cho caû vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát, taïo ra hình aûnh trung taâm cho vaên hoïc laø hình aûnh ngöôøi anh huøng veä quoác. Ñoù laø chuû ñeà yeâu nöôùc trong Thô thaàn, Hòch töôùng só, Caùo bình Ngoâ, trong thô vaên Lyù Traàn, thô vaên Nguyeãn Traõi, Phan Boäi Chaâu, Hoà Chí Minh Ñoù laø chuû nghóa yeâu nöôùc qua haøng loaït truyeàn thuyeát laáy lòch söû laøm noäi dung phaûn aùnh hoaëc nhöõng thaàn thoaïi lòch söû hoùa veà buoåi ñaàu laäp quoác, caùc truyeän coå tích lòch söû hoùa, nhöõng baøi ca lòch söû, nhöõng baøi veø lòch söû, thaäm chí caû nhöõng tuïc ngöõ veà lòch söû. Chuû nghóa yeâu nöôùc-anh huøng trôû thaønh chuû ñeà xuyeân suoát vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát Vieät Nam. Beân caïnh ñoù, neàn vaên hoïc Vieät Nam bao goàm caû vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát coøn noåi leân moät chuû ñeà khaùc: chuû ñeà nhaân ñaïo. Vaán ñeà con ngöôøi ñaõ toaùt leân töø Truyeän Kieàu vaø thô Nguyeãn Du, thô Hoà Xuaân Höông, thô Môùi, vaên xuoâi 1932-1945 vôùi Nam Cao, Vuõ Troïng Phuïng vaø caû trong haøng loaït baøi ca daân gian vaø coå tích (Taám Caùm, Thaïch Sanh, Soï Döøa, ). Soá phaän ngöôøi moà coâi, ngöôøi taøn taät, ngöôøi baát haïnh, ngöôøi phuï nöõ trong xaõ hoäi ñaõ ñöôïc söï quan taâm cuûa daân gian vaø baùc hoïc, duø ôû moãi taùc phaåm, moãi thôøi ñaïi, moãi doøng vaên hoïc coù caùch quan nieäm vaø kieán taïo, giaûi quyeát khaùc nhau. Ngoaøi hai chuû ñeà chính, caû hai doøng vaên hoïc coøn coù chung nhöõng chuû ñeà khaùc. 0.1.4. Töông ñoàng veà thi phaùp Taùc phaåm vaên hoïc daân gian vaø taùc phaåm vaên hoïc vieát ñeàu phaûi coù hình thöùc ngheä thuaät, coù keát caáu, coát truyeän, caáu töù thô (thô daân gian vaø thô baùc hoïc), coù nhaân vaät töï söï hoaëc nhaân vaät tröõ tình, coù caùc kieåu nhaân vaät chính vaø phuï, nhaân vaät chính dieän vaø phaûn dieän, nhaân vaät trung gian, hieän thöïc khaùch quan vaø hieän thöïc taâm traïng, thôøi gian vaø khoâng gian v.v Laø moät hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi, moät loaïi hình ngheä thuaät ngoân töø thì caû vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát ñeàu coù baûn chaát chung cuûa vaên hoïc (vaên chöông). Vaên hoïc daân gian xuaát hieän tröôùc vaên hoïc vieát nhöng khoa nghieân cöùu veà vaên hoïc daân gian ra ñôøi muoän hôn, vieäc vay möôïn thuaät ngöõ vaø phöông phaùp laø ñöông nhieân. Do ñoù, haàu heát caùc khaùi nieäm vaø thuaät ngöõ ñaõ söû duïng ñeå nghieân cöùu vaên hoïc thaønh vaên thì cô baûn cuõng coù theå aùp duïng vaøo vieäc nghieân cöùu vaên hoïc daân gian, beân caïnh caùc khaùi nieäm vaø TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  8. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 7 - thuaät ngöõ rieâng. Khoâng chæ caùc thuaät ngöõ khoa hoïc ñöôïc aùp duïng cho nghieân cöùu vaên hoïc vieát ñaõ vaø ñang aùp duïng cho nghieân cöùu vaên hoïc daân gian maø caùc phöông phaùp vaø thao taùc nghieân cöùu cuõng ñöôïc aùp duïng chung cho caû hai loaïi ñoái töôïng, hai loaïi hình vaên hoïc (mieâu thuaät, so saùnh, phaân loaïi, phaân tích vaø toång hôïp ). Cho ñeán ñaàu theá kyû XXI, cô baûn khoa nghieân cöùu vaên hoïc daân gian vaãn ñang tröïc thuoäc khoa (vieän) vaên hoïc hoaëc ñaët trong khoa (vieän) nghieân cöùu vaên hoùa, laø moät trong nhöõng moân hoïc ôû caùc khoa vaên hoïc hoaëc ngöõ vaên ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc. 0.2. Söï khaùc bieät giöõa vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát Maëc duø coù nhöõng ñieåm töông ñoàng nhöng giöõa vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát coøn coù nhieàu ñieåm khaùc nhau, thaäm chí ñoái laäp nhau (töông khaéc) ôû möùc ñoä nhaát ñònh. Ñieåm töông ñoàng giöõa hai loaïi hình (hai doøng) vaên hoïc theå hieän baûn chaát vaên hoïc chung thì ñieåm khaùc nhau giöõa chuùng laïi boäc loä ñaëc tröng cuûa töøng doøng vaên hoïc. 0.2.1. Vaên hoïc daân gian laø vaên hoïc truyeàn mieäng Neáu nhö vaên hoïc vieát laø nhöõng taùc phaåm ñöôïc nhaø vaên saùng taùc baèng vaên vieát vaø löu haønh treân vaên baûn thì vaên hoïc daân gian laïi ñöôïc daân gian dieãn xöôùng baèng lôøi (noùi, haùt, keå), löu trong kyù öùc vaø truyeàn ñi baèng mieäng. Söï khaùc nhau naøy veà phöông thöùc saùng taùc vaø löu truyeàn laø raát cô baûn khieán cho hai thöù vaên hoïc phaàn naøo coù tính chaát ñoái laäp nhau. Vaên hoïc daân gian löu giöõ trong trí nhôù con ngöôøi, ñöôïc dieãn xöôùng trong moâi tröôøng cuûa noù, thöôøng laø moâi tröôøng leã hoäi (haùt ñoái ñaùp) vaø coù khi laø moâi tröôøng gia ñình rieâng (haùt ru) Taùc phaåm laø chuoãi ngöõ aâm phaùt ra trong khoâng gian, töø söï dieãn xöôùng cuûa ngöôøi naøy ñeán tai ngöôøi khaùc moät caùch tröïc tieáp, khoâng qua söï moâi giôùi. Vaên hoïc daân gian vì theá laø vaên hoïc sinh hoaït, laø vaên hoïc ñöôïc dieãn, taùc giaû cuõng laø ngöôøi bieåu dieãn taùc phaåm. Moät ngöôøi haùt quan hoï, ñeán cung ñoaïn môøi traàu hay giaõ baïn vöøa chaân thaønh trong tình caûm nhö ngöôøi trong cuoäc khi haùt lôøi yeâu, vöøa phaûi ñoùng vai ngöôøi yeâu, xong cuoäc haùt thì laïi trôû veà vò theá cuûa mình trong gia ñình, trong laøng hoï. Khoâng khí ñua tranh, söï oàn aøo, taùn thöôûng hay khích baùc, thaùch thöùc taïo höùng khôûi cho höùng taùc (öùng taùc) taïi choã hoaøn toaøn khaùc vôùi söï tích luyõ, nghieàn ngaãm vaø saùng taïo cuûa nhaø vaên. Taùc phaåm cuõng khoâng caàn qua kieåm duyeät, bieân taäp, in aán, phaùt haønh, mua baùn Taùc phaåm ñöôïc truyeàn mieäng ñeán coâng chuùng töùc thôøi trong cuoäc haùt, cuoäc keå. 0.2.2. Vaên hoïc daân gian laø vaên hoïc taäp theå Tính taäp theå laø ñaëc tröng veà chuû theå saùng taïo vaø tieáp nhaän vaên hoïc daân gian. Taùc phaåm cuûa nhaø vaên coù teân tuoåi, coù baûn quyeàn trong khi taùc phaåm daân gian laø cuûa nhieàu ngöôøi, do nhieàu ngöôøi laøm ra, ñöôïc löu truyeàn nhieàu theá heä. Caùi taäp theå saùng taïo vaên hoïc daân gian coù theå raát gaàn nhau (trong laøng, trong hoï, cuøng thôøi) nhöng cuõng coù theå raát xa nhau veà khoâng gian vaø thôøi gian. Naøng Dieäp Haïn ñöôïc Ñoaøn Thaønh Thöùc ghi TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  9. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 8 - cheùp töø theá kyû IX, nghóa laø noù ñaõ löu haønh tröôùc ñoù vaø ñöôïc coi nhö moät dò baûn cuûa type (kieåu) truyeän Taám Caùm. Duø sôùm ñöôïc söu taàm vaø in aán ñeå cho noù moät ñôøi soáng vaên baûn hoùa, truyeän Taám Caùm vaãn tieáp tuïc ñöôïc keå trong daân gian cho ñeán cuoái theá kyû XX. Bieát bao taùc giaû voâ danh cuûa nhieàu vuøng vaên hoaù khaùc nhau, cuûa haøng chuïc theá kyû ñaõ cuøng goùp coâng saùng taïo Taám Caùm, cuõng nhö saùng taïo haøng loaït baøi ca vaø coå tích khaùc. Baèng con ñöôøng taäp theå ( saùng taùc – löu giöõ – truyeàn mieäng) qua nhieàu vuøng, nhieàu thôøi ñaïi, chuû theå saùng taïo vaø chuû theå tieáp nhaän cuûa vaên hoïc daân gian ñaõ hoaøn toaøn khaùc xa vôùi vaên hoïc vieát. Ngöôøi ta saùng taùc theo leä laøng pheùp nöôùc, theo thò hieáu vaø dö luaän, ngöôøi ta nhôù hay queân caùc chi tieát naøo ñoù theo thoùi quen, theo truyeàn thoáng cuûa cha oâng. Vôùi moät taäp theå khaùc nhau ñoâng ñaûo veà soá löôïng, caùch nhau veà khoâng gian – thôøi gian nhö vaäy, haäu quaû seõ daãn tôùi laø hieän töôïng tam sao thaát baûn. 0.2.3. Vaên hoïc daân gian luoân coù dò baûn Vieäc saùng taùc taäp theå, löu truyeàn taäp theå qua ngoân ngöõ truyeàn mieäng seõ daãn tôùi caùc dò baûn cuûa moät taùc phaåm, cuûa moïi taùc phaåm daân gian. Moät ngheä nhaân trí nhôù toát, coù gioïng keå (haùt) hay, coù taøi (ñaët chuyeän, beû veø, gieo vaàn) seõ lieân tuïc coù phaàn saùng taïo rieâng laøm cho taùc phaåm tha hoùa theo höôùng tích cöïc hay tieâu cöïc. Taùc phaåm vaên hoïc daân gian vì theá coù theå hay hôn hoaëc keùm hôn tröôùc, ñöôïc boå sung hay mai moät tuøy thuoäc nhieàu ñieàu kieän, trong ñoù coù vai troø caùc thaønh vieân laøm neân taäp theå aáy. Dò baûn khoâng phaûi laø ñaëc tröng quan troïng nhaát maø laø ñaëc tröng coù tính heä quaû töø hai ñaëc tröng taäp theå – truyeàn mieäng. Vôùi tính chaát dò baûn, vaên hoïc daân gian ñaõ raát khu bieät, neáu khoâng noùi laø ñoái laäp vôùi vaên hoïc vieát. Vôùi vaên hoïc daân gian, khoâng coù vaên baûn cuoái cuøng, söï saùng taïo vaên hoïc daân gian keùo daøi voâ taän. Caùc taùc phaåm ñöôïc vaên baûn hoaù ñeå nghieân cöùu, daïy vaø hoïc chæ laø laùt caét trong moät khoaûnh khaéc söu taàm naøo ñoù, maø ngay chính ngheä nhaân aáy, laàn trình dieãn sau laïi coù theå cung caáp cho ngöôøi söu taàm moät bieán theå môùi, khaùc ñi ít nhieàu. 0.2.4.Vaên hoïc daân gian coù nhieàu motif vaø type Do truyeàn mieäng, bôûi taäp theå, qua nhieàu thôøi ñaïi, nhieàu vuøng vaên hoaù, taùc giaû daân gian seõ löôïc boû caùc chi tieát, caùc hình aûnh khoâng caàn thieát, khoâng tieän cho vieäc löu caát vaø dieãn xöôùng taùc phaåm. Chæ coøn caùc coâng thöùc chung maø folklore-hoïc goïi laø motif : motif keát caáu thuaän theo trình töï thôøi gian vaät lyù; motif haønh ñoäng taïo thaønh coát truyeän; motif keát thuùc coù haäu nhö moät quy luaät; motif nhaân vaät quen thuoäc (moà coâi, mang loát, con uùt, con rieâng, dì gheû, phuù oâng ) mang tính khaùi quaùt hoùa cho haïng ngöôøi, cho soá phaän ngöôøi hôn laø caù theå hoaù, söï khaùi quaùt ñeán möùc teân nhaân vaät ñöôïc ñaët theo vò thöù, danh töø chung, ngheà nghieäp cho tieän nhôù, tieän keå. Haøng loaït truyeän vaø dò baûn coù theå taïo thaønh type truyeän (kieåu truyeän) vôùi moät soá chuû ñeà chung hay coù chung motif chuû ñeà. Vieäc caét giaûm toái ña nhöõng gì caûn trôû söï löu giöõ vaø truyeàn mieäng cuûa taäp theå cuõng taïo ra mieàn ñaát roäng raõi cho söï hình dung töôûng töôïng cuûa ngöôøi nghe, ñeå cho hoï TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  10. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 9 - cuõng ñöôïc saùng taïo; ñeán löôït mình, ngöôøi thöôûng thöùc coù quyeàn vaø coù khaû naêng trôû thaønh ñoàng taùc giaû. Vaên hoïc daân gian coøn coù moät ñaëc tröng raát quan troïng laø nguyeân hôïp seõ ñöôïc trình baøy trong muïc 0.4 veà moái quan heä cuûa vaên hoïc daân gian vôùi vaên hoùa daân gian (folklore). 0.3. Söï töông taùc giöõa vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát Vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát khoâng nhöõng coù söï töông ñoàng maø coøn coù söï töông taùc, söï xaâm nhaäp vaø chuyeån hoùa laãn nhau. 0.3.1. Thi phaùp vaên hoïc daân gian aûnh höôûng ñeán vaên hoïc vieát Coù nhöõng taùc phaåm vaên xuoâi ñöôïc nhaø vaên keát caáu theo chieàu thuaän cuûa thôøi gian töông töï coå tích (Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí). Caùc chaát lieäu daân gian ñaõ thaâm nhaäp vaøo Truyeän Kieàu cuûa nhaø thô Nguyeãn Du. Caùi thaây voâ chuû ven soâng, ngöôøi chôø saün ñeå vôùt Kieàu khi naøng töï töû, caûnh ñoaøn vieân taùi hôïp coù haäu cuoái taùc phaåm laø söï vaän duïng thi phaùp daân gian. Loái noùi daân gian, caùi traøo tieáu daân gian ñöôïc Hoà Xuaân Höông söû duïng moät caùch saéc saûo ñeå noùi tôùi nhöõng mieàn caám kî xa laï vôùi quan nieäm Nho giaùo. Chaát daân gian vôùi caùc hình aûnh, caùc bieåu töôïng ñaõ ñi vaøo thô Nguyeãn Bính khaù ñaäm ñaø ñeán möùc ngöôøi ta noùi tôùi moät nhaø thô chaân queâ, moät neùt phong caùch daân gian trong thô Nguyeãn Bính. Theå loaïi luïc baùt daân gian ñöôïc Nguyeãn Du, Nguyeãn Bính naâng cao ñeán möùc ñieâu luyeän. Trong nhieàu tröôøng hôïp, caùc haønh ñoäng vaø quan heä nhaân vaät trong tieåu thuyeát ñaõ ñöôïc chuù troïng, phaàn noäi taâm nhaân vaät coù theå sô saøi, nhöõng hoài öùc coù theå khoâng xuaát hieän. Loái phaân chia nhaân vaät thaønh hai tuyeán ñòch - ta, thieän - aùc, nhöõng ngöôøi tuyeät ñoái toát vaø nhöõng keû hoaøn toaøn xaáu, loái keát thuùc taùc phaåm theo höôùng coù haäu ñaõ töøng quaùn xuyeán trong vaên xuoâi choáng Phaùp, choáng Myõ. Phaûi tôùi Ñaát traéng, Noãi buoàn chieán tranh thì caùi nhìn hieän thöïc vaø quan nieäm veà con ngöôøi trong vaên xuoâi môùi ña daïng hôn. Thi phaùp daân gian ñöôïc caùc nhaø tieåu thuyeát vaän duïng thaønh coâng, saùng taïo ra chuû nghóa hieän thöïc huyeàn aûo Myõ-Latinh. Ñoù coù theå laø söï beá taéc cuûa thi phaùp vaên xuoâi theá kyû XX, söï “laïi gioáng” hoaëc söï phuïc höng thi phaùp huyeàn thoaïi. 0.3.2.Phöông thöùc dieãn xöôùng daân gian aûnh höôûng ñeán vaên hoïc vieát Töø xöa, Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du vaø thô Hoà Xuaân Höông ñöôïc löu giöõ vaø truyeàn tuïng chuû yeáu baèng phöông thöùc truyeàn mieäng nhö thô daân gian. Thô ca daân gian chuû yeáu laø ñeå haùt, haùt cuoäc hay haùt leû, haùt toû tình hay haùt ru chöù khoâng phaûi ñeå ñoïc. Truyeàn thoáng troïng thô ca khoâng chæ phoå bieán trong daân gian maø coøn toàn taïi caû trong vaên hoïc vieát. Nhìn laïi vaên hoïc Vieät Nam trung ñaïi, chæ thaáy caùc nhaø thô vaø thaønh töïu thô ca maø khoâng theå noùi ñeán moät truyeàn thoáng vaên xuoâi trong möôøi theá kyû vaên hoïc TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  11. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 10 - vieát. Daân ca laø ñeå haùt, vôùi truyeàn thoáng ca haùt aáy, ôû Vieät Nam ñaõù thònh haønh tieát muïc ngaâm thô tröôùc coâng chuùng, trong leã hoäi, treân soùng phaùt thanh, truyeàn hình, coù ngheä só ngaâm thô ñaït trình ñoä öu tuù. Ñeâm thanh vaéng, nghe chöông trình Tieáng thô trong khoâng gian laøng queâ thì thaät tuyeät vôøi nhöng nhöôïc ñieåm cuûa loái ngaâm thô laø baøi thô hay thì ngaâm hay ñaõ ñaønh, baøi thô bình thöôøng, thaäm chí baøi raát thöôøng, nhöng vôùi gioïng ngaâm ñieâu luyeän nghe cuõng khaù hay. Caùi hay ñaõ thuoäc veà aâm thanh, nhòp, nhaïc, chöù khoâng coøn hay ôû ngoân töø, hình töôïng, khoâng coøn hay ôû töù thô hoaëc caûm xuùc, taâm traïng nhaø thô göûi ñeán ngöôøi ñôøi. Cuøng vôùi ngaâm thô laø thô ñöôïc phoå nhaïc ñeå haùt. Coù nhaø thô coù caû traêm baøi thô ñöôïc phoå nhaïc, teân nhaø thô thì quen, teân baøi haùt coù theå bieát, nhöng baøi thô, caâu thô ít khi rung ñoäng ñöôïc ngöôøi ñoïc. Taøi naêng nhaïc só vaø ca só ñaõ cho thô ñôøi soáng môùi, vì ñoù ñaõ laø taùc phaåm aâm nhaïc. Trình ñoä coâng chuùng Vieät Nam cuoái theá kyû XX vaãn chuoäng phaàn lôøi ca hôn noát nhaïc, vaãn “voâ tö” tröôùc Soâ-panh vaø Ñaëng Thaùi Sôn , caùc nhaïc só thöôøng phoå nhaïc cho thô, laáy thô laøm lôøi cho baøi haùt. Thô Haøn Maëc Töû, thô Nguyeãn Bính coù nhieàu baøi hay, nhöng haàu nhö caùc baøi thô luïc baùt ñöôïc phoå thaønh baøi haùt thì haùt leân nghe hay nhö nhau vaø ñôn ñieäu nhö nhau. 0.3.3. Vaên hoïc daân gian soáng ñôøi soáng “vaên baûn”nhö vaên hoïc vieát Qua söu taàm vaø bieân soaïn, chuyeån theå hoaëc caûi bieân, vaên hoïc daân gian ñeán vôùi caùc theá heä coâng chuùng moät phaàn nhôø con ñöôøng vaên baûn hoùa, ñöôïc ngöôøi ta thöôûng thöùc nhö moät taùc phaåm “thaønh vaên”. Nhieàu nhaø söu taàm vaø bieân soaïn, trong quaù trình vieát laïi ñaõ coù söï gia coâng tu chænh vaø saùng taïo theâm moät böôùc caùc taùc phaåm voán löu haønh trong daân gian. Chuùng ta phaûi keå coâng nhöõng nhaø vaên hoaù nhö Nguyeãn Döõ. Vôùi söï nhuaän saéc cuûa oâng, moät soá truyeän ñaõ tha hoùa theo höôùng haáp daãn hôn, keát thuùc khoâng coù haäu (bi kòch) khaùc quy luaät coå tích: Ngöôøi thieáu phuï Nam Xöông, Haø OÂ Loâi, Töø Thöùc Coâng lao vaø taøi naêng cuûa nhöõng ngöôøi nhö oâng ñaõ ñaët daáu noái hai doøng vaên hoïc daân gian vaø baùc hoïc, khieán cho nhöõng tuyeån taäp nhö Truyeàn kyø maïn luïc vöøa laø keát quaû saùng taïo taäp theå daân gian vöøa mang daáu aán phong caùch caù nhaân ngöôøi bieân soaïn. Nhöõng taùc phaåm vaên hoïc daân gian aáy voán laøm ra ñeå keå cho ngöôøi nghe, nay ñöôïc bieân soaïn cho ngöôøi ñoïc. Vì vaäy, ranh giôùi giöõa vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát khoâng tuyeät ñoái raïch roøi. Chuùng ta phaûi quan taâm ñeán söï giao thoa, thaâm nhaäp giöõa hai doøng vaên hoïc khi nghieân cöùu baûn chaát vaên hoïc vaø lòch söû phaùt trieån vaên hoïc. Moät soá nhaø vaên chuyeân nghieäp coù xu höôùng vieát vôùi caùi nhìn môùi veà con ngöôøi, baèng buùt phaùp môùi treân cô sôû coát truyeän cuõ vaø nhaân vaät cuõ. Nguyeãn Huy Thieäp saùng taùc Nhöõng ngoïn gioù Huûa Taùt, Con gaùi thuûy thaàn, Phaåm tieát Moät nhaø vaên khaùc vieát laïi Sôn Tinh Thuûy Tinh, baây giôø Thuyû Tinh khoâng ñaïi dieän cho söï hung aùc, khoâng laø bieåu töôïng cuûa luõ luït maø laø hieän thaân cuûa tình yeâu. Thaäm chí Thuûy Tinh yeâu coâng chuùa maõnh lieät hôn Sôn Tinh ñeán möùc bieán moät phaàn thaân theå mình thaønh leã vaät, chæ vì treã moät chuùt maø haän tình keùo daøi maõi Ñoù moät taùc phaåm môùi ñaày saùng taïo, giaûi maõ coát truyeän xöa theo caùch môùi, ñaûo ngöôïc caùch tieáp nhaän coù phaàn thieân leäch cuûa cö daân TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  12. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 11 - choáng luït veà hình aûnh Thuûy Tinh Cuoái theá kyû XX, caùc nhaø vaên saùng taùc truyeän Töø Thöùc, Tröông Chi töø coát truyeän cuõ. Nhaø vaên coù quyeàn saùng taïo treân coát cuõ theo höôùng môùi. Tuy nhieân, tröôøng hôïp caûi bieân moät taùc phaåm tieâu bieåu, phoå bieán nhö Taám Caùm thaønh kòch baûn Chò Taám anh Ñieàn, bieán hoaøng töû thaønh keû thuø giai caáp ñoäc aùc, thay quan heä hoaøng töû vaø thoân nöõ baèng quan heä Taám – Ñieàn laø khoâng thaønh coâng, laø ñaõ “gieo vöøng ra ngoâ”2 0.3.4.Vaên hoïc daân gian soáng ñôøi soáng môùi treân baùo chí Ngaøy nay, moät phaàn vaên hoïc vieát vaø moät boä phaän vaên hoïc daân gian ñöôïc coâng boá treân baùo chí vaø ñeán vôùi coâng chuùng baèng phöông tieän truyeàn thoâng. Trong ñieàu kieän hieän nay, goùc cöôøi caùc baùo vaø baùo cöôøi chuyeân nghieäp (Tuoåi Treû Cöôøi) ñang noái daøi söùc soáng cho neàn vaên hoaù traøo tieáu daân gian. Ñang toàn taïi nhöõng baøi ca traøo tieáu, caùc truyeän cöôøi truyeàn thoáng ñöôïc vieát laïi (Mua kính, Laøm theo boá vôï ); nhaân vaät xöa ñöôïc ñöa veà ñoái thoaïi vôùi ngöôøi nay (Thieáu ñieän ra nhaø haøng maø hoïc); nhieàu truyeän cöôøi môùi söu taàm vaø coù caû nhöõng truyeän cöôøi hoaøn toaøn môùi. Coù truyeän ñeà caäp raát nhieàu vaán ñeà nhöùc nhoái, böùc xuùc, nhöng keát caáu quaù dö thöøa do laïm duïng lôøi taùc giaû neân tính haøm suùc, coâ ñoïng laïi toû ra thua truyeän cöôøi truyeàn thoáng (Saùng kieán ngu ) Vaên hoïc daân gian ñöông ñaïi bao goàm: nhöõng taùc phaåm truyeàn thoáng ñang löu truyeàn trong daân chuùng; nhöõng taùc phaåm ñaõ ñöôïc söu taàm, bieân soaïn vaø coá ñònh hoùa trong caùc tuyeån taäp hoaëc treân baùo chí nhö laø vaên hoïc vieát; nhöõng taùc phaåm môùi naûy sinh tröôùc thöïc tieãn hoâm nay (tuïc ngöõ môùi, ca dao môùi, tieáu laâm hieän ñaïi). Bôûi vaäy, khoâng theå cho raèng vaên hoïc daân gian ñaõ heát thôøi, raèng soá phaän cuûa noù ñaõ chaám döùt. Coù theå loaïi maát ñi, coù taùc phaåm mai moät, nhöng vaên hoïc daân gian maõi coøn vôùi daân gian. Beân caïnh ñoù, nhöõng taùc phaåm vaên hoïc vieát mang aâm höôûng daân gian, aûnh höôûng thi phaùp daân gian cuõng goùp phaàn keùo daøi söùc soáng cuûa vaên hoïc daân gian trong töông taùc laãn nhau giöõa hai doøng vaên hoïc cuûa quoác gia ña daân toäc. 0.4. Vaên hoïc daân gian vaø vaên hoaù daân gian (folklore) 0. 4.1. Tính chaát nguyeân hôïp cuûa vaên hoïc daân gian Nguyeân hôïp laø ñaëc tröng quan troïng cuûa vaên hoïc daân gian, thöôøng ñöôïc trình baøy keá tieáp caùc ñaëc tröng khaùc nhö taäp theå, truyeàn mieäng, dò baûn Ñoù laø söï keát hôïp ngay töø nguoàn goác, ngay trong baûn chaát cuûa loaïi hình vaên hoïc naøy nhieàu thaønh toá thuoäc caùc hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi, caùc loaïi hình ngheä thuaät vaø caùc phöông thöùc dieãn xöôùng khaùc 2 * Nhieàu taùc giaû, Baùc Hoà vôùi vaên ngheä só, hoài kyù, Nxb Taùc phaåm môùi, H.,tr.176.; Leâ Hoàng Phong, Hoà Chí Minh vôùi vaên hoaù daân gian , Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc ,Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït, thaùng 5,2000, tr.57-62 TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  13. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 12 - nhau. Noùi caùch khaùc, vaên hoïc daân gian nguyeân hôïp veà hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi, veà loaïi hình ngheä thuaät, veà phöông thöùc dieãn xöôùng. Vaên hoïc daân gian nguyeân hôïp veà hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi, nghóa laø trong baûn chaát coù söï gaén keát caùc thaønh toá trieát hoïc, tín ngöôõng, vaên hoïc, lòch söû, khoa hoïc daân gian Thaàn thoaïi khoâng chæ theå hieän khaùt voïng cuûa ngöôøi nguyeân thuûy, maø coøn boäc loä quan nieäm duy vaät vaø duy taâm veà nguoàn goác theá giôùi vaø con ngöôøi, coù caû moät heä thoáng thaàn linh ñöôïc khaùi quaùt töø söùc maïnh töï nhieân vaø thaàn thaùnh hoùa caùc thuû lónh, caùc anh huøng boä laïc Töø thaàn thoaïi, coå tích vaø nguï ngoân, baøi ca nghi leã bieåu hieän caùc tín ngöôõng nguyeân thuyû nhö vaïn vaät höõu linh, vaät thieâng, vaät toå, vaïn vaät töông giao trong sinh thaønh, bieán hoùa, phuø pheùp, caùc khoâng gian thieâng (trôøi, nöôùc, aâm phuû, tieân caûnh, nieát baøn ) beân caïnh khoâng gian traàn theá. Tuïc ngöõ, caâu ñoá, nguï ngoân löu giöõ nhöõng quan nieäm trieát hoïc sô khai veà caùc hieän töôïng töï nhieân vaø xaõ hoäi, löu giöõ caû kho taøng tri thöùc thöïc tieãn ñöôïc ñuùc keát qua lao ñoäng, qua öùng xöû moïi maët, nhieàu khi kieán thöùc vaø kinh nghieäm laán aùt caû chaát vaên. Theå loaïi truyeàn thuyeát coù söï keát hôïp vaên söû moät caùch nhuaàn nhuyeãn: vaên chöông laáy lòch söû laøm ñoái töôïng phaûn aùnh, lòch söû ñöôïc baûo löu vaø truyeàn mieäng baèng vaên chöông. Tính chaát töôûng töôïng hö caáu laøm cho nhaø söû hoïc phaûi caån troïng khi söû duïng loaïi söû lieäu daân gian nhöng khoâng theå xem thöôøng noù ngay caû veà phöông dieän söû hoïc. Ñeå vieát lòch söû moïi daân toäc, moïi quoác gia thuôû ban ñaàu, caùc söû gia ñeàu phaûi döïa vaøo nguoàn tö lieäu truyeàn thuyeát daân gian, beân caïnh caùc tö lieäu khaûo coå hoïc vaø thö tòch hoïc. ÔÛ Vieät Nam caùc truyeän Laïc Long Quaân-AÂu Cô, Sôn Tinh, Thuûy Tinh An Döông Vöông, Thaùnh Doùng, Mai An Tieâm ñaõ töøng ñöôïc söû duïng ñeå laøm tö lieäu tham khaûo veà thôøi kyø lòch söû ñaàu tieân. Khi ñaõ coù chöõ Haùn vay möôïn Trung Quoác, lòch söû Vieät Nam nghìn naêm choáng Baéc thuoäc vaãn ñöôïc taùi döïng moät phaàn qua truyeàn thuyeát daân gian veà Baø Tröng, Baø Trieäu, Mai Haéc Ñeá vì chöa coù quoác gia ñoäc laäp, chöa coù söû quan ñeå ghi cheùp caùc söï kieän thuoäc thôøi kyø naøy. Ngay caû khi ñaõ coù ñoäc laäp, beân caïnh söû saùch chính thoáng, daân gian ñaõ tieáp tuïc boå sung cho lòch söû quoác gia moät nguoàn truyeàn thuyeát quyù vaø ñoà soä veà Ñinh Boä Lónh côø lau taäp traän, Traàn Quoác Toaûn boùp naùt quaû cam, vuï aùn Leä Chi vieân Vaø haøng loaït nhaân vaät vaø söï kieän lòch söû ñaõ ñöôïc löu trong truyeàn thuyeát Lam Sôn, truyeàn thuyeát Taây Sôn, truyeàn thuyeát Caàn Vöông Daãu ñöôïc bao phuû taám maøn hoang ñöôøng, töôûng töôïng do baûn chaát hö caáu ngheä thuaät cuûa vaên hoïc, coát loõi cuûa truyeàn thuyeát vaãn laø söï thöïc lòch söû. Trong thôøi ñaïi ñöôïc laøm vua, thua laøm giaëc, lòch söû quoác gia nhieàu laàn ñoàng nhaát vôùi lòch söû doøng hoï, lòch söû caùc vöông trieàu. Khi maø Taây Sôn ñöôïc söû gia chính thoáng nhaø Nguyeãn xem laø man taëc, man khaáu, man binh, khi maø khôûi nghóa Höông Kheâ bò coi laø “loaïn cuï Ñình”, khi maø phong traøo caùch maïng 1930-1931 ôû Ngheä Tónh bò thöïc daân vaø trieàu ñình xem laø “loaïn coäng saûn” thì Truyeàn thuyeát Taây Sôn, Veø thaát thuû kinh ñoâ, Truyeàn thuyeát Caàn Vöông, Thô ca Xoâ vieát Ngheä Tónh phaûi ñaûm ñöông troïng traùch ghi daáu lòch söû theo caùch cuûa vaên hoïc. Tình traïng vaên-söû-trieát baát phaân hay vaên-söû-trieát-tín ngöôõng baát phaân khoâng chæ trong vaên hoïc daân gian maø coøn thaáy caû trong vaên hoïc vieát Trung Quoác, Vieät Nam TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  14. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 13 - Ngay caû Tam quoác chí, Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí thì cuõng laø vaên söû baát phaân. Coù leõ truyeàn thoáng vaên – söû – trieát baát phaân trong vaên hoïc vieát laø do keá thöøa tình traïng aáy töø vaên hoïc daân gian – loaïi hình vaên hoïc mang ñaëc tröng nguyeân hôïp veà hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi. Vì theá Kinh Thi khoâng chæ laø moät trong nguõ kinh cuûa Nho giaùo maø coøn laø tuyeån taäp thi ca daân gian sôùm nhaát cuûa nhaân loaïi; Veä Ñaø khoâng chæ laø giaùo lyù Baølamoân maø coøn laø taùc phaåm trieát hoïc ñaõ, ñang ñöôïc nhaéc nhieàu trong nghieân cöùu lòch söû trieát hoïc phöông Ñoâng; Cöïu Öôùc khoâng chæ laø kinh thaùnh maø coøn laø phöùc hôïp luaät phaùp, phong tuïc, thô tình (Nhaõ ca) vaø lòch söû daân toäc Do Thaùi .Caùc toân giaùo ñeàu coù lieân quan tín ngöôõng nguyeân thuûy, caùc kinh saùch ñeàu coù maàm töø vaên hoaù daân gian. Vaên hoïc daân gian nguyeân hôïp, dung hôïp töø khôûi nguyeân khía caïnh toân giaùo nguyeân thuûy vaø toân giaùo xöa (nay) coù theå vaø caàn ñöôïc xem xeùt töø khía caïnh vaên hoaù: vaên hoaù taâm linh. 0.4.2. Vaên hoïc daân gian ñaûm nhaän chöùc naêng vaên hoùa Do ñaëc tröng nguyeân hôïp neân vaên hoïc daân gian coù nhieàu chöùc naêng, ña chöùc naêng nhö ñaõ ñeà caäp khi xeùt söï töông ñoàng cuûa hai doøng vaên hoïc. Vaên hoïc daân gian giuùp con ngöôøi nhaän thöùc veà töï nhieân, phong tuïc, leã hoäi, veà leä laøng vaø pheùp nöôùc, veà kinh nghieäm saûn xuaát vaø öùng xöû. Vaên hoïc daân gian giaùo duïc con ngöôøi coù loái soáng thieän, soáng ñeïp trong caùc phaïm vi nhaø – hoï – laøng – nöôùc Söï giaùo duïc nhieàu khi coù tính chaát giaùo huaán, tröïc tieáp, baét buoäc theo toân ti, luaät tuïc, höông öôùc chöù khoâng ñôn thuaàn töï nguyeän nhö khi tieáp nhaän vaên hoïc vieát. Khi noùi tôùi caùc thaønh toá khoa hoïc, tri thöùc haøm chöaù trong loøng vaên hoïc daân gian laø cuõng phaûi thöøa nhaän nhieàu taùc phaåm vaên hoïc daân gian giaù trò ngheä thuaät chöa cao, chöùc naêng thaåm myõ nhieàu khi laø thöù yeáu. Quan nieäm naøy veà sau chaéc coù chi phoái caùch nhìn nhaän chöa ñuùng veà vai troø cuûa hình thöùc ngheä thuaät hay thi phaùp, khi ñaët naëng vaán ñeà giai caáp, hieän thöïc, nhaân daân maø coi nheï vaán ñeà hình thöùc ngheä thuaät – caùi bieåu ñaït. Ngay khi lyù luaän vaên hoïc coøn deø daët trong vieäc xem xeùt chöùc naêng giaûi trí cuûa vaên hoïc vieát thì caùc nhaø nghieân cöùu chuyeân ngaønh ñaõ sôùm thöøa nhaän vaø khaúng ñònh chöùc naêng naøy cuûa vaên hoïc daân gian. Coù khi goïi laø chöùc naêng giaûi trí, coù khi goïi laø chöùc naêng sinh hoaït hay sinh hoaït – thöïc haønh. Huyeàn thoaïi vaø caùc giaác mô trong coå tích ñöôïc aùnh xaï trong truyeän khoa hoïc vieãn töôûng, ñöôïc khoa hoïc hieän ñaïi laàn löôït chöùng minh (giaác mô bay, caùc coõi ngoaøi nhaân gian; söï ñi laïi deã daøng döôùi nöôùc, haøi vaïn daëm, xe bay, xe loan ) caøng thaáy ñöôïc chöùc naêng döï baùo cuûa vaên hoïc daân gian laø ñaùng traân troïng. Nhö vaäy, trong caùi goïi laø ña chöùc naêng thì nghóa cuûa khaùi nieäm ña chöùc naêng cuûa vaên hoïc daân gian roäng lôùn hôn nhieàu so vôùi vaên hoïc vieát. Do nguyeân hôïp veà hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi, vaên hoïc daân gian töï nhieäm nhieàu chöùc naêng cuûa khoa hoïc, cuûa lòch söû, cuûa tín ngöôõng, cuûa phong tuïc Ngoaøi chöùc naêng vaên hoïc, vaên hoïc daân gian coøn ñaûm nhaän caùc chöùc naêng phi vaên hoïc – chöùc naêng vaên hoaù, cuï theå hôn, chöùc naêng cuûa vaên hoaù daân gian – folklore. Noù haøm chöùa trong mình caùc giaù trò vaên hoaù ñeå ñôøi sau coù theå hieåu bieát, hình dung, taùi döïng böùc tranh vaên hoaù toäc ngöôøi. Laø moät lónh vöïc vaên hoaù TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  15. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 14 - daân gian – folklore ngoân töø, vaên hoïc daân gian chuyeån taûi ñeán theá heä sau, ñeán daân toäc khaùc nhöõng giaù trò vaên hoaù khaùc nhau. Töø ñoù, vaên hoïc daân gian coù giaù trò vaên hoïc vaø phi vaên hoïc (ngoaøi vaên hoïc). Khi so saùnh tröôùc sau, daân toäc naøy vôùi daân toäc khaùc laø ñuïng ñeán vaán ñeà giao löu vaên hoaù caàn tieáp tuïc nghieân cöùu. 0.4.3. Söû suïng phöông phaùp lieân ngaønh ñeå nghieân cöùu vaên hoïc daân gian Töø baûn chaát nguyeân hôïp, ña chöùc naêng daãn ñeán vieäc nhìn nhaän vaên hoïc daân gian trong toång theå vaên hoaù daân gian roäng lôùn, ñaët ra yeâu caàu veà phöông phaùp nghieân cöùu noù. Phöông phaùp lieân ngaønh ñaõ ra ñôøi, ñöôïc nhieàu ngaønh töï giaùc aùp duïng, ñöa laïi thaønh töïu cho moãi chuyeân ngaønh vaø cho nhieàu ngaønh. Söï lieân ngaønh xuaát phaùt töø choã vaên hoaù daân gian, trong ñoù coù vaên hoïc daân gian, laø ñoái töôïng cho nhieàu khoa hoïc khaùc nhau quan taâm. ÔÛ Vieät Nam, Vieän Daân toäc hoïc, Vieän Vaên hoïc, Vieän Nghieân cöùu vaên hoaù, Vieän Vaên hoaù ngheä thuaät, Vieän Nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi vuøng Ñoâng Nam boä vaø caùc khoa Ngöõ vaên ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc, cao ñaúng ñeàu coù boä phaän nghieân cöùu vaên hoïc daân gian (phoøng, ban, tieåu ban, boä moân, phaân moân ). Do nhu caàu cuøng coi vaên hoïc daân gian nhö moät trong nhöõng ñoái töôïng (cô baûn hoaëc khoâng cô baûn) cuûa mình, nhö moät trong nhöõng lónh vöïc quan taâm chung maø nhieàu cô quan khoa hoïc, nhieàu ngaønh coù nghieân cöùu nhieàu hay ít veà vaên hoïc daân gian. Bôûi nhö ñaõ trình baøy, vaên hoïc daân gian khoâng chæ laø vaên hoïc maø coøn laø vaên hoaù, noù haøm chöùa nhöõng giaù trò ngoaøi vaên chöông nhöng trong vaên hoaù. Coù theå thaáy moät soá thí duï veà quan heä giöõa ngaønh nghieân cöùu vaên hoïc daân gian vaø caùc khoa hoïc lòch söû (Khaûo coå hoïc, Daân toäc hoïc). Truyeàn thuyeát veà An Döông Vöông vaø Loa thaønh ñaõ coù töø nhieàu theá kyû tröôùc, ñaõ gôïi yù nhaát ñònh ñeå caùc nhaø khaûo coå hoïc tìm kieám, khai quaät, phaùt hieän thaønh coå vaø kho muõi teân ñoàng haøng vaïn chieác. Ñeán löôït mình, caùc thaønh töïu khaûo coå laïi chöùng minh raèng coát loõi cuûa caâu chuyeän vaên chöông hö caáu kia laø söï thöïc lòch söû cuûa AÂu Laïc. Theo phaùt ngoân cuûa moät nhaø daân toäc hoïc danh tieáng thì ñaäu xanh xuaát hieän ôû Vieät Nam vaøo theá kyû XII, luùc aáy Huøng Vöông ñaõ raát xa xöa, coøn döa haáu coù ôû Vieät Nam sau Huøng Vöông khoaûng 5 theá kyû.3 Vì theá khi nghieân cöùu caùc truyeän Döa haáu, Baùnh chöng baùnh daøy, Traàu Cau duø coù nhaân vaät Huøng Vöông trong ñoù cuõng khoâng theå suy dieãn veà caùc saûn vaät hay phong tuïc aáy laø hoaøn toaøn thuoäc veà thôøi Huøng Vöông. Chuùng ta khoâng ñuû cô sôû ñeå coi caùc truyeän aáy laø truyeàn thuyeát lòch söû. Nhaân vaät Huøng Vöông trong caùc truyeän aáy chuû yeáu mang tính chaát nhaân vaät phuï cuûa coå tích nhaèm nhaán maïnh raèng vaät noï, tuïc kia coù töø raát sôùm. Loøng töï haøo daân toäc khieán daân gian coù theå ñaåy nhieàu vieäc veà thôøi xa nhaát - thôøi caùc vua Huøng, nhöng ngöôøi nghieân cöùu phaûi caån troïng. Daân toäc hoïc trong tröôøng hôïp naøy vaø nhieàu tröôøng hôïp khaùc ñaõ cung caáp kieán thöùc veà daân toäc cho caùc nhaø nghieân cöùu folklore trong söu taàm thöïc ñòa, trong xöû 3 Ñaëng Nghieâm Vaïn, Trao ñoåi khoa hoïc vôùi caùn boä giaûng daïy khoa Vaên-Söû, ngaøy 8/12/1989, baûn cheùp tay cuûa Leâ Hoàng Phong. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  16. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 15 - lyù vaø bieân soaïn taùc phaåm, trong nghieân cöùu vaø phaân tích, giaûng daïy vaên hoïc daân gian nhaèm traùnh suy dieãn, traùnh hieän ñaïi hoùa khi giaûi maõ vaên hoïc daân gian. Ñoïc truyeän, ñoïc baùo, xem saùch chuùng ta thaáy noùi coù vua nöôùc, vua löûa; leân Taây Nguyeân seõ bieát ñoù chæ laø moät pôtao-moät thuû lónh tinh thaàn, ngöôøi ñöôïc choïn giöõ göôm thieâng, ngöôøi coù tö caùch trung gian giöõa coäng ñoàng vaø thaàn linh ñeå laøm pheùp caàu möa, goïi gioù. Caùc pôtao, môtao khaùc ñöôïc dòch laø tuø tröôûng, nhöng Pôtao Ea, Pôtao Pui laïi ñöôïc dòch laø vua nöôùc, vua löûa! Ngöôøi ñöôïc goïi laø vua thöïc ra cuõng chæ laø thaønh vieân trong coäng ñoàng, cuõng phaûi laøm ñeå soáng, cuoäc soáng caùc oâng “vua” aáy nhieàu khi cuõng khoù khaên4. Kieán thöùc daân toäc hoïc thu töø thöïc ñòa, töø trong moâi tröôøng seõ giuùp nhaø folklore-hoïc traùnh suy dieãn. Vaø vì theá, quan ñieåm veà caùi goïi laø vöông quoác Xitinh hay vöông quoác Maï cuõng chöa coù baèng chöùng thuyeát phuïc. Ngoaøi söï lieân ngaønh folklore – daân toäc hoïc, söï lieân ngaønh vaên hoïc– vaên hoaù hoïc cuõng raát caàn thieát vì vaên hoïc daân gian, nhö ñaõ noùi, chæ laø moät loaïi hình vaên hoaù daân gian laïi haøm chöùa caùc giaù trò vaên hoaù khaùc nhau, ñaûm nhieäm nhieàu chöùc naêng vaên hoaù. Töø ñoù, ngoaøi vieäc nghieân cöùu phong tuïc, tín ngöôõng, leã hoäi tröïc tieáp, chuùng ta coøn coù theå nghieân cöùu chuùng qua tö lieäu vaên hoïc daân gian, nhaát laø khi nhieàu söï vieäc ñaõ luøi vaøo quaù vaõng, coù hieän töôïng ñang toàn taïi nhöng khoù ñöôïc chöùng kieán. Chaúng haïn, tín ngöôõng veà malai, buøa ngaõi ñaõ chi phoái thöïc traïng gieát malai trong quaù khöù vaø moät phaàn trong hieän taïi ôû moät soá bon laøng Taây Nguyeân. Caû tín ngöôõng vaø thöïc traïng xöû malai cuøng chi phoái vaên hoïc, naûy sinh moät loaïi truyeän veà nhaân vaät malai vôùi tö caùch nhaân vaät chính. Moái quan heä giöõa ba thaønh toá: tín ngöôõng – taäp tuïc – vaên hoïc raát khaêng khít. Vôùi truyeän malai, vaên chöông vaø cuoäc ñôøi gaén chaët nhau vôùi khoaûng caùch raát khoâng ñaùng keå. Söï tha thöù phoå bieán cho truyeän coå Taây Nguyeân, chæ nhaân vaät malai laø bò tröøng phaït moät caùch tuyeät ñoái nhö ngöôøi bò nghi malai trong ñôøi thöïc vaäy. Vaên hoïc daân gian löu giöõ nhieàu yeáu toá thuoäc caùc lónh vöïc vaên hoaù, ngöôøi nghieân cöùu phaûi coù caùi phoâng vaên hoùa ñeå giaûi maõ vaên hoïc daân gian, ñeå tìm giaù trò vaên hoùa trong vaên hoïc, töùc vaên hoùa trong vaên hoùa. Toùm laïi, vaên hoïc daân gian vöøa coù söï töông ñoàng (1) vöøa coù söï khaùc bieät (2) söï töông taùc (3) vôùi vaên hoïc vieát. Vaên hoïc daân gian khoâng chæ laø vaên hoïc maø coøn laø vaên hoaù, chöùa caùc giaù trò vaên hoïc vaø vaên hoaù, ñaûm nhaän caùc chöùc naêng vaên hoaù (4). Töø ñoù veà phöông phaùp hoïc taäp, nghieân cöùu, ngoaøi caùc phöông phaùp nghieân cöùu vaên hoïc chung, caàn söû duïng phöông phaùp nghieân cöùu chuyeân bieät nhaán maïnh caùc ñaëc tröng vaên hoïc daân gian vaø vaän duïng phöông phaùp lieân ngaønh, nhaát laø lieân ngaønh vôùi daân toäc hoïc vaø vaên hoaù hoïc. 4 Nhaø nghieân cöùu Rôchaêm Oanh, thaùng 11/2000 ñaõ cho bieát : Goïi laø “vua” vaäy thoâi, coù khi coøn ngheøo hôn caû nhaø mình! Doøng hoï Rôchaêm laø doøng lôùn, con gaùi doøng naøy ñöôïc pheùp “baét vua” laøm choàng TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  17. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 16 - TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  18. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 17 - CHÖÔNG 1 THAÀN THOAÏI 1.1.Thaàn thoaïi laø gì ? Thaàn thoaïi laø theå loaïi vaên hoïc xuaát hieän sôùm nhaát trong lòch söû vaên hoïc caùc daân toäc, ñöôïc nghieân cöùu theo nhöõng quan ñieåm khaùc nhau, hình thaønh neân nhöõng tröôøng phaùi khoa hoïc. Thaàn thoaïi cô baûn laø nhöõng truyeän keå veà caùc thaàn, qua ñoù, ngöôøi xöa giaûi thích nguoàn goác vuõ truï, caùc hieän töôïng töï nhieân, nguoàn goác töï nhieân cuûa con ngöôøi. Caùc thaàn trong thaàn thoaïi chuû yeáu laø thaàn töï nhieân (nhieân thaàn), moät boä phaän laø caùc anh huøng thôøi coå ñöôïc thaàn thaùnh hoaù, trôû thaønh caùc vò thaàn (nhaân thaàn). Nhaân vaät chính cuûa thaàn thoaïi thöôøng laø thaàn. Thaàn coù theå mang daùng daáp ngöôøi hay caàm thuù, hoaêc nöûa ngöôøi nöûa thuù. Thaàn ñöôïc töôûng töôïng, ñöôïc moâ taû baèng nhöõng hieåu bieát coù haïn cuûa ngöôøi nguyeân thuûy, baèng nhöõng quan saùt veà baûn thaân con ngöôøi vaø theá giôùi xung quanh. Thaàn khaùc ngöôøi ôû hình daùng, taàm voùc, haønh ñoäng, söùc maïnh. Thaàn coù khaû naêng bieán hoùa: thaàn Dôùt coù theå bieán thaønh baàu trôøi, maët ñaát, khoâng khí, con ngöôøi, bieån caû, aâm phuû, boø moäng, thieân nga 5 Thaàn laø saûn phaåm cuûa trình ñoä tö duy huyeàn thoaïi. Thaàn thoaïi chæ ra ñôøi vaø phaùt trieån trong thôøi nguyeân thuûy nhöng noù khoâng hoaøn toaøn maát ñi maø vaãn ñöôïc baûo löu ít nhieàu trong caùc heä thoáng söû thi (ví duï: Ñeû ñaát ñeû nöôùc) vaø trong thi phaùp huyeàn thoaïi sau thôøi nguyeân thuûy. Trong quaù trình vaän ñoäng, taát nhieân thaàn thoaïi bò pha taïp, bò (ñöôïc) boài ñaép caùc lôùp vaên hoaù muoän cuûa ñôøi sau, khi thôøi ñaïi thaàn thoaïi ñaõ luøi xa thì moïi nhaø nghieân cöùu gaëp khoù khaên neáu muoán tieáp caän vôùi thaàn thoaïi goác. Thaàn thoaïi laø vaên hoaù nguyeân thuûy, laø ngheä thuaät nguyeân thuûy, bieåu hieän roõ nhaát ñaëc tröng nguyeân hôïp cuûa vaên hoïc daân gian, neân ngöôøi ta noùi ñeán tính nguyeân hôïp ñieån hình cuûa thaàn thoaïi. Noù vöaø laø “vaên-söû-trieát baát phaân” vöaø haøm chöaù hoaëc lieân quan tôùi tín ngöôõng, nghi leã, phong tuïc, ÔÛ phöông Taây, thaàn thoaïi, nhaát laø thaàn thoaïi Hy Laïp, ñöôïc khaúng ñònh laø tieàn ñeà cho söï phaùt trieån ngheä thuaät. Hieän nay, beân caïnh thuaät ngöõ thaàn thoaïi, coù theâm thuaät ngöõ huyeàn thoaïi. Huyeàn thoaïi laø hình thöùc tö duy nguyeân thuûy, laø theå loaïi vaên hoïc daân gian, laø yeáu toá thi phaùp cuûa caùc theå loaïi vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc thaønh vaên sau thôøi nguyeân thuûy, laø loái noùi nhaèm vaøo caùc nhaân vaät vaø hieän töôïng kyø vó, lôùn lao. Trong vaên hoïc vieát theá kyû XX, ngöôøi ta noùi tôùi moät chuû nghóa hieän thöïc kyø aûo hay chuû nghóa hieän thöïc huyeàn thoaïi Myõ-latinh. Ñoù nhö moät söï veà nguoàn, söï phuïc sinh thi phaùp huyeàn thoaïi ôû chaát löôïng 5 Nguyeãn Vaên Khoûa, Thaàn thoaïi Hy Laïp, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, H., 1990. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  19. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 18 - môùi, môû ra khaû naêng lôùn cho vaên hoïc vieát trong vieäc taùi hieän, moâ taû, phaûn aùnh vaø taùi taïo hieän thöïc. Caùc giaùo trình ñaïi hoïc vaø giaùo khoa phoå thoâng ñang söû duïng thuaät ngöõ thaàn thoaïi trong khi caùc coâng trình nghieân cöùu thöôøng söû duïng thuaät ngöõ huyeàn thoaïi. Söû duïng huyeàn thoaïi, chuùng ta chaáp nhaän trong theå loaïi naøy coù nhöõng taùc phaåm khoâng coù nhaân vaät thaàn, hoaëc coù nhöng khoâng goïi laø thaàn. Nhö vaäy, huyeàn thoaïi roäng hôn thaàn thoaïi. ÔÛ Vieät Nam, caùc anh huøng daân toäc ñöôïc nhaân daân kính troïng, thôø phuïng nhö nhöõng vò thaàn, ñöôïc nhaø nöôùc phong kieán coâng nhaän vaøsaéc phong. Ñoù laø nhaân vaät lòch söû ñöôïc phong thaàn. Truyeän keå veà hoï laø truyeàn thuyeát lòch söû, khoâng phaûi laø thaàn thoaïi. 1.2.Thaàn thoaïi naûy sinh nhö theá naøo ? Thaàn thoaïi ra ñôøi sôùm nhaát so vôùi caùc theå loaïi khaùc nhöng noù khoâng xuaát hieän ngay khi coù con ngöôøi, hay khi con ngöôøi bieát lao ñoäng, bieát tö duy, bieát giao tieáp baèng ngoân ngöõ. Thaàn thoaïi laø saûn phaåm cuûa giai ñoaïn coâng xaõ nguyeân thuûy, töông öùng vôùi phöông thöùc saûn xuaát nguyeân thuûy, nhöng khoâng haún phöông thöùc nguyeân thuûy hoaøn toaøn quyeát ñònh theå loaïi thaàn thoaïi. Nhìn chung, caùc nhaø nghieân cöùu döï ñoaùn coù caùc khaû naêng sau: 1.2.1. Quaù ñoä sang xaõ hoäi vaên minh, con ngöôøi coù nhu caàu khaùm phaù, giaûi thích theá giôùi xung quanh vaø tìm hieåu moái quan heä cuûa con ngöôøi vôùi theá giôùi, nhaèm thích nghi vôùi ñieàu kieän soáng. Hoï ñaët ra nhöõng caâu hoûi veà caùc hieän töôïng töï nhieân: veà nguoàn goác cuûa nuùi, soâng, trôøi, bieån, traêng, sao ; veà möa, gioù, saám, chôùp, baõo, luït, ñoäng röøng, suït ñaát ; veà coû caây, caàm thuù, chim muoâng Thieân nhieân nuoâi döôõng con ngöôøi, nhöng thieân nhieân cuõng voâ cuøng bí aån ñoái vôùi con ngöôøi, khieán cho con ngöôøi sôï haõi, suøng baùi, toân thôø caùc hieän töôïng aáy. Thaàn thoaïi ñaõ ra ñôøi nhö laø söï phaûn aùnh nieàm tin nguyeân thuûy, laø caâu chuyeän töôûng töôïng veà caùc nhieân thaàn maø con ngöôøi tin laø coù thaät : thaàn maët trôøi, maët traêng, thaàn möa, thaàn gioù, thaàn nuùi, thaàn bieån 1.2.2. Ngoaøi vieäc giaûi thích caùc hieän töôïng khaùch quan cuûa theá giôùi töï nhieân, con ngöôøi coøn coù nhu caàu töï nhaän thöùc chính mình, hoï tìm caùch lyù giaûi veà nguoàn goác con ngöôøi ôû khía caïnh sinh hoïc vaø caû khía caïnh xaõ hoäi. Maûng thaàn thoaïi naøy daàn daàn coù xu höôùng ñi töø nguoàn goác con ngöôøi noùi chung ñeán nguoàn goác caùc toäc ngöôøi cuï theå, trong ñoù coù toäc ngöôøi chuû theå cuûa heä thoáng thaàn thoaïi ñoù. Vì theá chuùng ta gaëp caùc vò toå phuï hay toã maãu, oâng baø toå, thaàn toå chöù khoâng phaûi laø caùc nhieân thaàn nhö nhoùm treân. Thaäm chí, coù nhöõng truyeän khoâng thaáy nhaân vaät thaàn vaø danh xöng thaàn, coù ngöôøi khoâng cho ñoù laø thaàn thoaïi. Neáu duøng thuaät ngöõ huyeàn thoaïi laïi thích hôïp vì seõ khoâng bò aùm aûnh bôûi ñònh nghóa ñuùng nhöng heïp: thaàn thoaïi laø truyeän keå veà thaàn. 1.2.3. Trong ñôøi soáng nguyeân thuûy, vieäc dieãn taäp caùc thao taùc tröôùc vaø sau khi saên baén, tröôùc vaø sau caùc traän chieán hoaëc trong caùc nghi leã nhaèm oân luyeän, caàu nguyeän, taï ôn, töôûng nhôù caùc anh huøng, thuû lónh, nhöõng ngöôøi coù coâng lao ñoái vôùi coäng ñoàng. Caùc anh huøng, thuû lónh ñöôïc ngôïi ca, ñöôïc taùi sinh trong ñôøi soáng taâm linh cuûa TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  20. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 19 - moãi thaønh vieân, trong nghi leã vaø trong thaàn thoaïi. Haàu nhö thaàn thoaïi thöôøng gaén lieàn vôùi nghi leã vaø caû hai cuøng theå hieän tín ngöôõng nguyeân thuûy. Daàn daàn, hoï ñöôïc naâng leân ñaúng caáp thaàn, ñöôïc thaàn thaùnh hoùa. Veà sau, nhieàu anh huøng daân toäc trong lòch söû Vieät Nam cuõng ñöôïc nhaân daân toân laøm thaàn, ñöôïc nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam phong thaàn, ñöôïc töôûng nhôù vaø ghi cheùp thaønh thaàn tích, thaàn phaû. Caùc vò “haäu thaàn” naøy laø anh huøng lòch söû ñöôïc vaên chöông xaây döïng thaønh anh huøng truyeàn thuyeát chöù khoâng phaûi anh huøng thaàn thoaïi. Ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân laøm cho ranh giôùi thaàn thoaïi vaø truyeàn thuyeát nhieàu luùc khoâng taùch baïch. Ñoù laø giaû thieát veà söï naûy sinh, veà nguoàn goác ban ñaàu cuûa thaàn thoaïi noùi chung. Tính nguyeân hôïp veà loaïi hình ngheä thuaät bao haøm trong thaàn thoaïi caùc yeáu toá ngoân töø, nhaïc, muaù, ñieäu boä, nghi thöùc Vieäc dieãn xöôùng thaàn thoaïi ñöôïc dieãn ra trong moâi tröôøng nghi leã cuûa coäng ñoàng nhö moät phaàn cuûa nghi leã. Vì vaäy, thaàn thoaïi goác bao haøm caùc yeáu toá phi ngheä thuaät, chaéc chaén coøn ñôn giaûn veà phöông dieän ngoân töø vaø coát truyeän, khoù loøng haáp daãn ngöôøi hieän ñaïi khi maø hoï nhìn thaàn thoaïi baèng caùi nhìn cuûa ngheä thuaät hieän ñaïi, khi maø hoï ñöôïc thöôûng thöùc nhieàu moùn aên tinh thaàn phong phuù. Tuy nhieân, ñoái vôùi nhaø nghieân cöùu, thaàn thoaïi phaûi ñöôïc xem xeùt khaùch quan, khoa hoïc. 1.3.Thaàn thoaïi Vieät Nam 1.3.1. Coù hay khoâng thaàn thoaïi Vieät Nam ? Treân theá giôùi, nhieàu daân toäc coù chöõ vieát sôùm, hoï löu giöõ thaàn thoaïi moät phaàn qua vaên töï, moät phaàn nhôø söï heä thoáng hoaù cuûa söû thi, nhôø taøi naêng cuûa nhöõng nhaø vaên hoaù lôùn . ÔÛ Vieät Nam, chöõ vieát ra ñôøi quùa muoän, chöõ Haùn du nhaäp khoâng phaûi laø sôùm, neân khoâng coù ñieàu kieän ñeå ghi cheùp vaø baûo toàn thaàn thoaïi. Chieán tranh trieàn mieân; cheá ñoä phong kieán keùo daøi; Nho giaùo vaø quan nieäm laøm vaên-cheùp söû cuûa nhaø nho cuõng goùp phaàn laøm mai moät thaàn thoaïi, laøm cho thaàn thoaïi bò lòch söû hoaù, deã laãn vôùi anh huøng truyeàn thuyeát, vôùi thaønh hoaøng caùc laøng xaõ. Treân cô sôû tö lieäu chöa ñöôïc phong phuù vaø “khoâng heä thoáng” nhö thaàn thoaïi Hy Laïp, La Maõ , coù yù kieán phuû nhaän thaàn thoaïi vôùi tö caùch laø moät theå loaïi bình ñaúng trong caùc theå loaïi vaên hoïc daân gian 6. Moïi daân toäc ñeàu coù thaàn thoaïi cuûa mình. Tuy thaàn thoaïi Vieät coøn laïi khoâng nhieàu nhöng khoâng vì vaäy maø phuû nhaän tö caùch theå loaïi cuûa noù. Trong khi chöa theå phuïc nguyeân heä thoáng thaàn thoaïi Vieät, maø thöïc ra cuõng khoù thöïc hieän yù töôûng ñoù, ta chæ döøng laïi tìm hieåu ñaëc ñieåm thaàn thoaïi Vieät treân cô sôû taøi lieäu hieän coù. Xem xeùt kho taøng truyeän coå caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam seõ thaáy raèng gia taøi thaàn thoaïi Vieät 6 . Vaên hoïc daân gian –saùng taùc truyeàn mieäng daân gian , ÑHSP t/p HCM, 1986, trang 28 : “ Veà nguyeân taéc, chuùng ta khoâng theå xeáp thaàn thoaïi ngang baäc vôùi caùc theå loaïi khaùc trong saùng taùc truyeàn mieäng daân gian”. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  21. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 20 - Nam khoâng ít vaø khoâng chæ boù heïp nôi thaàn thoaïi Vieät. Vaø suy cho cuøng, caùi goïi laø tính heä thoáng cuûa moät soá thaàn thoaïi daân toäc naøo ñoù treân theá giôùi, thöïc ra laø söï heä thoáng hoaù cuûa söû thi, ñöôïc caùc nhaø vaên hoaù ñôøi sau taäp hôïp vaø gia coá. Neáu thaàn thoaïi Vieät chæ coøn laïi nhöõng maûnh vôõ nhö moät soá nhaø nghieân cöùu nhaän ñònh thì trong phöùc hôïp truyeän coå noùi chung cuûa caùc daân toäc thieåu soá Vieät Nam coøn coù theå tìm thaáy nhieàu thaàn thoaïi. Vaû laïi, thaàn thoaïi Hy – La cuõng khoâng coøn laø thaàn thoaïi goác7. Söï so saùnh chæ ñeå thaáy nhöõng töông ñoàng vaø khaùc bieät naøo ñoù giöõa thaàn thoaïi Vieät Nam vaø caùc nöôùc, khoâng nhaèm ñaùnh giaù cao thaàn thoaïi nöôùc ngoaøi vaø coi thöôøng thaàn thoaïi Vieät noùi rieâng, thaàn thoaïi Vieät Nam noùi chung hay ngöôïc laïi. 1.3.2. Moät soá noäi dung cuûa thaàn thoaïi a.Thaàn thoaïi veà nguoàn goác vuõ truï Haàu nhö daân toäc naøo cuõng ñaët ra nhöõng caâu hoûi vaø tìm caùch traû lôøi: Ai sinh ra trôøi ñaát? Ai sinh ra möa, gioù, saám, chôùp.v.v ? Vaø bieát bao nhieâu hieän töôïng khaùc cuõng gaây neân nhöõng thaéc maéùc nhö vaäy. Nhöõng caâu hoûi ñôn giaûn nhöng mang tính trieát hoïc, coù nhöõng vaán ñeà ngay caû khoa hoïc hieän ñaïi cuõng chöa traû lôøi thoûa ñaùng. Ngöôøi Vieät coù truyeän Thaàn truï trôøi. Daân gian hình dung theá giôùi nguyeân sô laø moät khoái hoãn ñoän, môø mòt, chöa phaân ñònh trôøi-ñaát, aâm-döông. Moät ngöôøi khoång loà boãng nhieân ñöùng daäy, ñaïp ñaát, ñoäi trôøi, duøng söùc ñaøo ñaát, vaùc ñaù, ñaép coät, choáng trôøi Tieáp theo vieäc phaân ñònh ñaát trôøi laø nuùi, soâng, bieån ñöôïc hình thaønh do haønh ñoäng ñaøo ñaép hay phaù coät, neùm ñaát cuûa nhaân vaät khoång loà maø veà sau ngöôøi ta goïi laø thaàn. Truyeän Thaàn truï trôøi töông ñoái ñôn giaûn, ñöôïc taùi laäp baèng caùch laép gheùp töø ba nguoàn khaùc nhau: ñoaïn ñaàu laáy töø nhöõng baûn keå ôû ñoàng baèng Baéc Boä; ñoaïn giöaõ döaï theo Thoaùi thöïc kyù vaên cuûa Tröông Quoác Duïng; ñoaïn keát laø ñoàng dao Ngheä Tónh. Hieän taïi, chuùng ta taïm chaáp nhaän baûn keå do Nguyeãn Ñoång Chi soaïn vaøo naêm 1956. Taùc phaåm cho thaáy quan nieäm coå sô cuûa ngöôøi Vieät veà söï hình thaønh vuõ truï vaø motif choáng trôøi cuõng khaù phoå bieán trong nhoùm thaàn thoaïi veà vuõ truï cuûa Vieät Nam. Coù theå ñoái chieáu vôùi hình aûnh caây Si trong Ñeû daát ñeû nöôùc cuûa ngöôøi Möôøng, nhaân vaät OÂng Saùng cuûa ngöôøi Loâ Loâ, Yaøng Aeâdieâ cuûa daân toäc EÂ Ñeâ, Puù Löông Quaân cuûa cö daân Taøy, AÛi Laäc Caäc cuûa ngöôøi Thaùi Motif caây thaàn, coät choáng trôøi, ngöôøi khoång loà choáng trôøi coøn mang tính chaát nguyeân sô, hoàn nhieân. Veà sau, nhaân vaät ngöôøi –thaàn, caây – thaàn, coät-thaàn coù khi ñoàng hoaù vôùi thaàn Maët Trôøi hoaëc trôû thaønh Ngoïc Hoaøng –vò thaàn toái cao cai quaûn Trôøi-Ñaát-Nöôùc-AÂm phuû, beân caïnh ñoù coøn coù Thieân Loâi, Nam Taøo, Thuûy Teà (Long Vöông), Dieâm Vöông Daàn daàn, OÂng Trôøi ñi vaøo nhieàu theå loaïi vaên hoïc daân gian, mang daùng daáp quaân chuû, chaúng khaùc gì trieàu ñình cuûa Thaàn Dôùt trong thaàn thoaïi Hy Laïp. b. Thaàn thoaïi veà hieän töôïng töï nhieân 7 Vaán ñeà naøy coù ñöôïc ñeà caäp sô löôïc trong moät baøi baùo treân taïp chí Vaên hoïc , soá 1/1995. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  22. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 21 - Neáu thaàn thoaïi nhieàu daân toäc khaùc keå veà luõ luït thöôøng gaén lieàn vôùi caùc nhieân thaàn nhö thaàn maây, möa, saám, seùt thì thaàn thoaïi Vieät laïi thöôøng theo chieàu höôùng trò thuûy, choáng luït , ñaùnh “giaëc” nöôùc. Truyeän Sôn Tinh hay TAÛN VIEÂN SÔN THAÀN raát phong phuù, troïng taâm laø chuyeän laøm reå, thi taøi, cuoäc chieán dai daúng cuûa hai vò thaàn Nuùi vaø Nöôùc, Sôn Tinh vaø Thuyû Tinh. Ñieàu kieän töï nhieân khaéc nghieät, söï khieáp sôï vaø loøng duõng caûm, söï chinh phuïc söùc maïnh luõ luït, quaù trình troàng luùa nöôùc beàn bæ caàn cuø ñaõ laøm naûy sinh hình töôïng thaàn Nuùi-Nöôùc. Goùp vaøo ñoù laø tín ngöôõng baùi vaät giaùo: thôø nuùi cao, vöïc saâu, thaùc döõ Töø tuïc thôø nuùi, thôø quaû nuùi naøo ñoù ñeán choã thôø moät soá choã thieâng, vaät thieâng trong nuùi vaø cuoái cuøng laø thôø theá löïc linh thieâng cai quaûn nuùi aáy, veà sau ñöôïc goïi laø thaàn nuùi. Taùc phaåm giaûi thích hieän töôïng luõ luït vaø coâng cuoäc trò thuûy thoâng qua cuoäc thi taøi tranh giaønh ngöôøi ñeïp, cuoäc giao tranh baùo oaùn traû thuø cuûa hai thaàn. Nhöõng quan saùt thieân nhieân vaø phong tuïc, khaùt voïng cheá ngöï töï nhieân cuõng ñaõ ñöôïc phaûn aùnh trong truyeän. Trong chuoãi truyeän veà Sôn Tinh, coù nhöõng truyeän mang maøu saéc truyeàn thuyeát hay laø thaàn thoaïi lòch söû hoaù: Sôn Tinh laø reå vua Huøng, Sôn Tinh giuùp Huøng Vöông ñaùnh thaéng Thuïc Phaùn hai laàn, Sôn Tinh laøm vua thay Huøng Vöông moät thôøi gian, Sôn Tinh khuyeân Huøng Vöông nhöôøng ngoâi cho Thuïc Phaùn Cuõng trong heä thoáng truyeän keå veà Sôn Tinh, coù truyeän theo xu höôùng coå tích hoaù: Sôn Tinh teân laø Tuaán hoaëc laø Kyø Maïng, con baø Nguoäc (ngheøo, xaáu xí, khoâng choàng), ñöôïc con trai Laïc Long Quaân cho saùch öôùc vaø ñöôïc nöõ thaàn cho gaäy “caûi töû hoaøn sinh” Ñoù laø moät ví duï cho thaáy ranh giôùi caùc theå loaïi vaên hoïc daân gian khoâng ñöôïc raïch roøi nhö vaên hoïc vieát. 8 c. Thaàn thoaïi veà nguoàn goác toäc ngöôøi Nghieân cöùu thaàn thoaïi veà nguoàn goác toäc ngöôøi, hoïc giaû Vaên Nhaát Ña söu taàm ñöôïc 49 dò baûn ôû Ñoâng Nam AÙ; giaùo sö Ñaëng Nghieâm Vaïn ñaõ söu taäp vaø coâng boá toùm taét 307 truyeän vaø dò baûn cuûa kieåu (type) truyeän naøy; giaùo sö Nguyeãn Taán Ñaéc, khi nghieân cöùu type truyeän quaû baàu Laøo vaø huyeàn thoaïi luït ôû khu vöïc, ñaõ khaùi quaùt thaønh 4 daïng chuû yeáu sau: baàu Ængöôøi Luït traâu Æbaàu Ængöôøi Luït trai + 1 gaùi Æbaàu Ængöôøi Luït 1 trai + 1 gaùi Ængöôøi \ baàu / 8 - Truyeàn thuyeát Huøng Vöông, sdd. - Buøi Vaên Nguyeân, Vieät Nam sdd. - Ngoâ Vaên Phuù, Thaàn nuùi Ba Vì, Nxb Kim Ñoàng, H.,1987. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  23. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 22 - Vaø oâng ñaõ ñònh danh daïng a vaø b laø moâ-típ (motif) baàu -meïï(baàu nôû ra ngöôøi ), daïng c laø baàu - con (ngöôøi ñeû ra baàu), daïng d laø baàu - thuyeàn (baàu laø phöông tieän traùnh luït). Caùc truyeän coù motif baàu ñeàu lieân quan ñeán motif luït -naïn luït lôùn maø moïi ngöôøi quen goïi laø ñaïi hoàng thuûy, ñeàu noùi tôùi söï huyû dieät loaøi ngöôøi ban ñaàu, söï soáng soùt moät caëp nam nöõ, thöôøng laø anh em hoaêc chò em ruoät, hoï buoäc phaûi laáy nhau (hoân nhaân ñoàng huyeát) ñeå sinh nôû toäc ngöôøi, sinh ra loaøi ngöôøi hieän nay. Ngöôøi ta coù theå nghó veà quaû baàu nhö moät bieåu töôïng cuøng nguoàn goác, veà vaên hoaù baàu bí, veà moät thöù toâ-tem (vaät toå) laø thöïc vaät, veà hoân nhaân nguyeân thuûy vôùi söï taïp hoân hay hoân nhaân caän huyeát, ñoàng huyeát, veà khaùt voïng phoàn sinh phoàn thöïc Ngöôøi Vieät khoâng coù (khoâng coøn) truyeän quaû baàu nhö caùc daïng treân song boïc traêm tröùng nôû traêm con vaãn gôïi nhaéc motif baàu (nhieàu haït - nhieàu con, sinh soâi naûy nôû nhö moät bieåu töôïng phoàn thöïc ); caùc töø baàu - mang baàu – baøo - baøo thai – bao boïc - boïc tröùng - ñoàng baøo raát gaàn guõi vôùi nhau. Theo Vieät ñieän u linh, Laïc Long Quaân-AÂu Cô ñöôïc coi laø thaàn toå cuûa Baùch Vieät. Veà sau, caùc toäc Vieät trong Baùch Vieät ñaõ Haùn hoaù, ngöôøi Laïc Vieät hay ngöôøi Vieät phöông Nam laø vaãn löu truyeàn truyeän Traêm tröùng vaø coù xu höôùng giöõ rieâng cho mình, roài chuyeån hoùa thaønh truyeän veà nguoàn goác caùc daân toäc Vieät Nam. Con soá traêm tröùng - Baùch Vieät chæ laø con soá coù tính huyeàn thoaïi, töôïng tröng, coøn caùc danh hieäu Laïc Long Quaân, AÂu Cô laø caùc töø Haùn-Vieät môùi coù sau naøy. Do töï haøo veà tính chaát coå xöa, veà truyeàn thoáng laâu ñôøi, ngöôøi Vieät ñaõ noái keát, ñaåy luøi thôøi kyø Huøng Vöông veà vôùi thôøi ñaïi thaàn thoaïi neân Huøng Vöông thöù nhaát laïi laø con tröôûng cuûa Laïc Long Quaân – AÂu Cô. Coù moät soá thaàn thoaïi ñöôïc xeáp laãn vaøo truyeàn thuyeát thôøi Huøng Vöông, trong khi, do söï dính líu huyeát thoáng töôûng töôïng, do nieàm tin veà söï hieån linh cuûa Laïc Long Quaân, Sôn Tinh, nhieàu truyeàn thuyeát thôøi Huøng Vöông laïi ñöôïc xeáp vaøo thaàn thoaïi.9 Khaùc vôùi nhieàu toäc ngöôøi ôû Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ, truyeän Laïc Long Quaân- AÂu Cô cuûa ngöôøi Vieät (Kinh) khoâng gaén nguoàn goác toäc ngöôøi vôùi huyeàn thoaïi luït hay motif ñaïi hoàng thuûy. Vaán ñeà luõ luït vaø coâng cuoäc trò thuûy ñöôïc nhaán maïnh trong heä thoáng truyeän veà Sôn Tinh. d. Thaàn thoaïi lòch söû hoaù (thaàn thoaïi anh huøng ) Treân ñaây, ít nhieàu ñaõ nhaéc ñeán hieän töôïng lòch söû hoaù. Ñoù laø vieäc gaùn cho nhaân vaät thaàn thoaïi moät soá neùt lieân quan ñeán lòch söû, noái keát thaàn linh vôùi caùc anh huøng döïng nöôùc, coi thaàn linh luoân hieän höõu trong lòch söû nöôùc nhaø. Hieän töôïng thaàn thoaïi lòch söû hoaù, truyeàn thuyeát hoaù laø coù thaät. Khoâng chæ trong thaàn thoaïi Vieät maø ngay caû vôùi thaàn thoaïi Hy Laïp thì caùc thaàn linh cuõng xuùi giuïc gaây chieán, tham gia giao tranh, quyeát ñònh keùo daøi hay keát thuùc caùc cuoäc chieán Trong thaàn thoaïi Vieät, taùc phaåm tieâu bieåu cho vaán ñeà naøy laø truyeän Thaùnh Doùng hay Phuø Ñoång Thieân Vöông. 9 - Hoäi Vaên hoïc Ngheä thuaät Vónh Phuù, Truyeàn thuyeát Huøng Vöông, 1987. - Buøi Vaên Nguyeân, Vieät Nam , thaàn thoaïi vaø truyeàn thuyeát , Nxb KHXH-Nxb Muó Caø Mau,1993. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  24. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 23 - Coát truyeän coå nhaát noùi veà moät vò thaàn töï nhieân mang daùng khoång loà-nguyeân thuûy nhö OÂng Ñuøng, OÂng Ñoång. Thoân Doùng Moát coù thôø moät vò thaønh hoaøng laøng, vò naøy ñöôïc Lyù Thaùi Toå phong laø Xung Thieân Thaàn Vöông (VIEÄT ÑIEÄN U LINH). Nuùi Soùc cuõng thôø moät vò thaønh hoaøng khaùc, ñöôïc Leâ Hoaøn phong taëng Soùc Thieân Thaàn Vöông (VIEÄT ÑIEÄN U LINH TUÏC BIEÂN). Hai vò thaàn laøng, moät vò ñöôïc thôø taïi ñòa ñieåm ñöôïc coi laø nôi sinh cuûa Doùng, moät vò ñöôïc thôø ôû ñòa ñieåm ñöôïc coi laø choã Doùng hoaù hay veà Trôøi. Caû hai vò ñeàu linh thieâng trong taâm thöùc nhaân daân, ñeàu hieån linh ñaùnh giaëc, ñöôïc moùc noái vaø ñoàng nhaát vôùi Thaùnh Doùng – ngöôøi anh huøng thò toäc hay boä laïc ñöôïc toân thaønh thaàn, thaønh anh huøng thaàn thoaïi hay nhaân vaät khoång loà ñöôïc lòch söû hoùa thaønh anh huøng cöùu nöôùc. Trong vaên baûn NGOÏC PHAÛ ÑEÀN HUØNG, baûn coå nhaát thôøi Leâ Ñaïi Haønh (980), chöa coù truyeän Thaùnh Doùng nhöng coù noùi ñeán vieäc phoøng bò giaëc AÂn. Naêm 1472 (Hoàng Ñöùc, naêm thöù 3), Nguyeãn Coá cheùp vaøo Ngoïc phaû; 1479, ñöôïc Ngoâ Só Lieân ñöa vaøo Ngoaïi kyû cuûa ÑAÏI VIEÄT SÖÛ KYÙ TOAØN THÖ. Ñeán naêm 1492, Vuõ Quyønh vaø Kieàu Phuù, trong LÓNH NAM CHÍCH QUAÙI môùi taùch thaønh truyeän Ñoång Thieân Vöông, coù lieân heä tôùi Xung Thieân Thaàn Vöông vaø Soùc Thieân Thaàn Vöông. Naêm 1975, Nguyeãn Ñoång Chi chænh lyù, ñöa vaøo taäp IV cuûa KHO TAØNG TRUYEÄN COÅ TÍCH VIEÄT NAM. Naêm 1987, taùc phaåm ñöôïc ñöa vaøo TRUYEÀN THUYEÁT HUØNG VÖÔNG (Vónh Phuù) nhö moät truyeàn thuyeát. Moät ñaát nöôùc luoân luoân phaûi choáng ngoaïi xaâm, coù tín ngöôõng thieâng lieâng veà söï phuø trôï cuûa thaàn linh, thaàn linh ñöôïc nhaø nöôùc phong taëng ñaúng caáp, ñöôïc nhaø Nho ghi cheùp vaø söûa chöõa theo quan nieäm laøm vaên, cheùp söû cuûa hoï laøm cho truyeän veà thaàn Doùng mang chuùt tính chaát lòch söû hay ñöôïc (bò) lòch söû hoaù. Maëc duø tính chaát lòch söû cuûa nhaân vaät vaø söï kieän raát môø nhaït khoâng ñuû söùc thuyeát phuïc cho vieäc xaùc ñònh taùc phaåm laø truyeàn thuyeát nhöng cuõng goùp phaàn laøm cho ranh giôùi theå loaïi trôû neân khoâng roõ raøng. Truyeän coù nhöõng motif thuù vò : Doùng khoâng cha(hoaëc coù cha giaø), meï mang thai thaàn kyø, Doùng ba naêm khoâng cöôøi noùi coù hôi höôùng coå tích. Doùng cuõng nhö Nguyeãn Tuaán-Sôn Tinh, laø “con lai” cuûa thaàn vaø ngöôøi (veát chaân OÂng Ñoång hay cuûa Laïc Long Quaân nôi vöôøn caø laøm ngöôøi meï coù thai). Motif vuõ khí thieâng trong taùc phaåm nhö laø giaác mô cheá taùc vaø söû duïng kim loaïi trong ñôì soáng vaø trong chieán traän. Ngöïa saét, noùn saét, roi gaõy, nhoå tre ñaùnh giaëc, ngöïa phun löûa, daáu veát ñeå laïi ñeàu laø nhöõng chi tieát neân thô, hoang ñöôøng, hôïp loâgic thaàn thoaïi vaø coå tích hôn laø truyeàn thuyeát. Söï ñoùng goùp cuûa nhaân daân cho Thaùnh Doùng cuõng töông töï nhö söï hoø reo coå vuõ cuûa nhaân daân daønh cho Sôn Tinh coù leõ laø söï theâm thaét cuûa ñôøi sau, laøm cho caùc anh huøng thaàn thoaïi cuõng mang tính quaàn chuùng? Moâ típ veà trôøi thöôøng gaëp trong coå tích nhö moät trong nhöõng maãu goác coù töø thaàn thoaïi, khoâng phaûi laø neùt ñoäc ñaùo cuûa truyeän Thaùnh Doùng vaø cuõng khoâng caàn baøn caõi nhieàu veà motif phoå bieán naøy. Truyeän Thaùnh Doùng laø moät söï nguyeân hôïp veà theå loaïi, söï pha taïp, khoâng giöõ ñöôïc baûn chaát thaàn thoaïi maø bao haøm caû yeáu toá söû thi, coå tích vaø chuùt ít yeáu toá lòch söû hoaù. Do tính khoâng xaùc ñònh cuûa nhaân danh, ñòa danh, thôøi gian vaø khoâng gian, khoù coù TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  25. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 24 - theå cho raèng noù laø truyeàn thuyeát. Xeùt veà chuû ñeà ñaùnh giaëc, noù laø taùc phaåm tieâu bieåu môû ñaàu cho doøng vaên xuoâi töï söï coù noäi dung yeâu nöôùc – anh huøng. Xeùt veà theå loaïi, coù theå coi noù laø thaàn thoaïi maït kyø vôùi taát caû söï phöùc hôïp vaø phöùc taïp, nhöng laø taùc phaåm haáp daãn veà noäi dung vaø ngheä thuaät. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  26. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 25 - CHÖÔNG 2 SÖÛ THI 2.1. Thuaät ngöõ Söû thi laø moät theå loaïi ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu quan taâm nhöng doïc theo tieán trình lòch söû daân toäc vaø lòch söû vaên hoïc khoâng phaûi daân toäc naøo cuõng baûo löu ñöôïc söû thi. Theå loaïi töï söï tröôøng thieân naøy ñaõ ñöôïc moät soá nhaø vaên hoaù lôùn nhö Valmiki, Homeùre coù coâng söu taäp, bieân soaïn, chænh lyù thaønh caùc heä thoáng söû thi ñoà soä nhö: Ramayana, Mahabharata, Iliat, Oñixeâ Nhöng cuõng chính vì taøi naêng lôùn, hoï ñaõ laøm cho taùc phaåm coù tính chaát baùc hoïc, laøm leäch chuaån vaên hoïc daân gian, laøm cho chuùng trôû thaønh daáu noái hai doøng vaên hoïc: bình daân vaø baùc hoïc. ÔÛ Vieät Nam, qua nhaø tröôøng vaø baùo chí, moïi ngöôøi cuõng bieát raèng coù moät söû thi lôùn cuûa ngöôøi Möôøng hay Vieät-Möôøng: mo Ñeû ñaát ñeû nöôùc. Ñaây laø söû thi coå lieân quan ñeán tín ngöôõng vaø tuïc cuùng, coù vai troø cuûa thaày mo, cuõng laø ngheä nhaân keå mo-söû thi. Ñeû ñaát ñeû nöôùc laø söû thi vôùi tính chaát nguyeân hôïp veà theå loaïi, veà phöông thöùc dieãn xöôùng. Ñuùng laø noù ñaõ heä thoáng hoùa thaàn thoaïi nhö nhaän ñònh cuûa nhieàu nhaø folklore hoïc laâu nay. Ngoaøi ra, ôû Vieät Nam, ngöôøi ta ñaõ bieát ñeán moät maûnh ñaát ñang löu giöõ nhieàu söû thi. Theo yù kieán Ñaëng Nghieâm Vaïn 10 thì chæ ba vuøng treân theá giôùi laø coøn löu giöõ söû thi döôùi daïng truyeàn mieäng voán coù cuûa noù maø chöa bò bieán daïng bôûi baøn tay cuûa caùc nhaø vaên hoaù. Ñoù laø vuøng Amazon, vuøng thoå daân UÙc vaø vuøng Taây Nguyeân cuûa Vieät Nam. Haøng loaït söû thi maø tröôùc ñaây chuùng ta goïi laø baøi ca, tröôøng ca ñaõ ñöôïc thaâu löôïm vaø coâng boá: Ñaêm San, Xing Nhaõ, Ñaêm Di, Ñaêm Noi Gaàn ñaây, Phan Thò Hoàng ñaõ cho in caùc söû thi Ba Na: Gioâng ngheøo taùm vôï, Tre Vaét ghen gheùt Gioâng vaø khaúng ñònh tính chaát cuïm nhoùm cuûa chuùng. Giaùo sö Phan Ñaêng Nhaät cho bieát: vôùi 35 söû thi M’Noâng, neáu trung bình moãi boä daøi 281 trang thì toaøn boä heä thoáng söû thi phoå heä naøy khi xb seõ coù ñoä daøi khoång loà: 9.835 trang, gaáp 10 laàn söû thi Kalevala cuûa Phaàn Lan (830 trang). Ñoä daøi söû thi laø moät trong nhöõng vaán ñeà quan troïng khieán tröôùc ñaây chuùng ta duøng thuaät ngöõ tröôøng ca ñeå goïi chuùng. Tuy nhieân, thuaät ngöõ naøy deã bò laãn vôùi tröôøng ca hieän ñaïi do nhaø thô chuyeân nghieäp saùng taùc, neân giôùi khoa hoïc ngaøy nay thieân veà thuaät ngöõ söû thi. 10.Ñaëng Nghieâm Vaïn, Vaán ñeà folklore vaø vieäc söu taàm; thuyeát trình cho giaûng vieân khoa Vaên Söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït, 08/12/1989, baûn ghi cuûa Leâ Hoàng Phong. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  27. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 26 - 2.2. Vaøi neùt veà söû thi Taây Nguyeân Söû thi Taây Nguyeân11 tuy chung loaïi hình nhöng khaùc vôùi söû thi Vieät-Möôøng. Noäi dung cô baûn cuûa tieåu loaïi hình naøy khoâng phaûi laø kho löu tröõ thaàn thoaïi, khoâng heä thoáng hoùa thaàn thoaïi nhö Ñeû ñaát ñeû nöôùc. Söû thi Taây Nguyeân vaãn moâ taû thieân nhieân huøng vó, thieân nhieân laø ñoái töôïng chinh phuïc hoaëc laø caùi phoâng cho haønh ñoäng vaø chieán coâng cuûa ngöôøi anh huøng maø qua ñoù tín ngöôõng veà töï nhieân vaãn ít nhieàu in daáu. Yeáu toá thaàn kyø vaãn coù maët qua caùc nhaân vaät thaàn, ma, qua vuõ khí thieâng, pheùp thuaät, quan heä ngöôøi – thaàn , tín ngöôõng ña thaàn nguyeân thuûy vaãn coù maët trong söû thi. Tuy vaäy, söû thi Taây Nguyeân khoâng phaûi laø taäp hôïp thaàn thoaïi hay nhaøo naën, cheá bieán thaàn thoaïi maø laø söû thi anh huøng. Nhaân vaät chính cuûa söû thi Taây Nguyeân laø caùc anh huøng, phaàn nhieàu laø caùc thuû lónh thò toäc hay boä laïc, hoaëc laø thuû lónh lieân minh, döôùi aûnh höôûng cuûa moät thuû lónh lôùn uy danh coù theå coù caùc thuû lónh khaùc. Ngöôøi daân Taây Nguyeân goïi caùc thuû lónh caùc caáp cuûa mình laø pôtao hay môtao, keå caû caùc thuû lónh thaàn quyeàn nhö Pôtao Ea hay Pôtao Pui maø chuùng ta laïm dòch laø vua12. Chöa coù giai caáp, chöa coù nhaø nöôùc thì laøm sao coù vua, hoaøng haäu hay coâng chuùa? Coù leõ dòch laø tuø tröôûng nhö moät soá dòch giaû laø coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Coù caùc tuø tröôûng chính dieän nhö Ñaêm San, Trong Ñaên, Ñaêm Di, Ñaêm Gioâng vaø caû caùc tuø tröôûng phaûn dieän nhö môtao Môxaây, môtao Gröù Söû thi anh huøng khaéc hoïa khaù toaøn dieän tính caùch nhaân vaät anh huøng. Tröôùc heát, ngöôøi anh huøng phaûi ñeïp vaø khoûe, hay noùi caùch khaùc, söùc khoûe cuûa ngöôøi anh huøng nam giôùi cuõng chính laø veû ñeïp cuûa hoï, veû ñeïp thaân theå, theå löïc: Ñaêm Ñroaên laø “moät tuø tröôûng treû, coù caùi löng to nhö moät taûng ñaù, gioù thoåi chaøng khoâng ngaõ, baõo xoâ chaøng khoâng ñoå.Chaøng coù ñoâi baép chaân nhaün vaø deûo nhö maây song, maây poâng, coù caëp maét döôùi ñoâi loâng maøy hình löôõi maùc daøi saéc. Ñoâi maét ñoù saùng röïc nhö ñaõ uoáng caïn heát moät chum röôïu, laøm lu môø ñi aùnh saùng maët trôøi saép daïo qua nöông Gioïng noùi cuûa chaøng caát leân nghe nhö saám giaät ñaèng ñoâng, chôùp giaät ñaèng taây”. Xing Nhaõ laø “moät chaøng trai raát ñeïp, da maøu naâu ñoàng, toùc ñen nhö raén than, caëp maét oùng aùnh nhö maét ong xaây, böôùc ñi huøng maïnh chao ñeàu nhö soùng böôùc, khieán ngöôøi Bih hay ngöôøi Mnoâng cuõng khoâng ñeïp baèng”. Ba anh em Ñaêm Di “thaân hình môn môûn nhö baày deâ non. Ñoâi maét hoï chaïy nghieâng nhö maét veït keng vaø nhanh nheïn nhö maét ong sai”. Ñaêm San “ Maët mieäng ñoû nhö döa gang. Moâi moûng nhö laù toûi, coå trôn tru nhö quaû caø chín Raâu caèm anh meàm deûo nhö daây guoâl paøng, raâu meùp meàm deûo nhö guoâl poâng Taùc giaû moâ taû veû ñeïp ngöôøi anh huøng thöôøng gaén vôùi trang phuïc, binh khí cuûa hoï ñeå theå hieän söï oai veä, huøng duõng, sang troïng cuûa nhaân vaät: 11 Phan Thò Hoàng, Söû thi Taây Nguyeân, chuyeân ñeà, Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït. 12 Thaùng 11/2000, gaëp nhaø nghieân cöùu Rôchaêm Oanh (daân toäc Giarai, hoäi vieânVNDGVN) taïi Kieân Giang, oâng cho bieát: “vua” laø goïi vaäy thoâi, coøn ngheøo hôn caû nhaø mình.! Doøng hoï Rôchaêm laø doøng ñöôïc pheùp “baét vua”laøm choàng. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  28. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 27 - Ñaêm san “ñoùng khoá maøu saëc sôõ, ñaàu ñoäi khaên ñeïp nhö caùc tuø tröôûng. Khieân troøn nhö ñaàu cuù. Göôm saùng nhö maët trôøi. Thaân mình ôû traàn nhö quaû döa, chôø saün nhö con soùc. Maét saùng, gaáp ñoâi ba maét ngöôøi thöôøng”. Ba anh em Ñaêm Di “cuøng maëc khoá theâu, ñeo luïc laïc roän raøng. Hoï daét dao nhoû vöøa chaïm moâng, ñeo göôm daøi queät ñaát caùi ñaàu gioáng chim nhoâng, caùi mieäng nhö chim phí”. Ñaêm Ñroaên “ñaõ ñöùng treân ñoài cao, mình quaán moät caùi khoá maøu ñen vieàn chæ ñoû, maëc moät caùi aùo saét. Treân ñaàu ñoäi khaên ñoû. Nöôùc da ñoàng. Moät tay muùa khieân. Moät tay chaøng muùa ñao”. Söùc maïnh cuûa ngöôøi anh huøng, trang phuïc vaø binh khí cuûa caùc tuø tröôûng giaøu sang vaø veû ñeïp thaân theå cuûa hoï laø tieàm aån taøi naêng, laø söï chuaån bò ñeå boäc loä taøi naêng cuûa ngöôøi anh huøng. Taøi naêng cuûa caùc anh huøng chuû yeáu boäc loä trong giao tranh, trong chieán traän. Caùc cuoäc chieán tranh giöõa caùc coäng ñoàng nguyeân thuûy chaéc chaén ñaõ xaûy ra vì chuoãi nguyeân nhaân ngaãu nhieân, taát nhieân ñeå chieám ñaát, ñoøi ñaát, cöôùp vôï, giaønh laïi vôï, cöôùp taøi saûn, ñoøi laïi vaät quùy toå tieân, baûo veä coäng ñoàng “chuùng ta” tröôùc coäng ñoàng “chuùng noù”. Chieán tranh ñöôïc ghi daáu khaù ñaäm trong haàu heát söû thi Taây Nguyeân, nhö moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cuûa theå loaïi söû thi noùi chung: - Ñaêm Ñroaên muùa göôm “ sao treân trôøi cuõng chôùp maét, maây traéng cuõng cuoán nhanh, vaø nöôùc suoái cuõng tröôøn leân ñaàu caùc caây hoa cuûa röøng hoa muoãm maø run raåy vaø nhaûy maõi leân”. - Xing Mnga: “ muùa xuoáng phía ñoâng, nöôùc bieån phía ñoâng caïn taän ñaùy. Khi chaøng muùa xuoáng phía taây, röøng chuyeån nuùi ñoå aàm aàm. Moãi daáu chaân chaøng daãm xuoáng thaønh ao thaønh hoà. Chaøng muùa treân khoâng, trôøi ñoå möa vaø gioù baõo xaû xuyoáng. Chaøng cöù muùa, muùa ñeán nuùi lôû ñaù nhaøo, nhaø ngöôøi Bih khoâng coøn moät caây xaø ngang, nhaø ngöôøi Mnoâng khoâng coøn moät caây coät choáng. Ngöôøi trong nhaø trong laøng ñeàu run caàm caäp, khoâng coøn ai ñoát löûa, phôi chaên”. - Trong Ñaên “ nhaûy veà phía ñoâng, ñaïp guïc ñænh nuùi Duù, nhaûy leân ñaèng taây, giaãm naùt ngoïn nuùi TLing. Khi chaøng quay veà höôùng baéc, höôùng nam thì nghe ñaát lôû, ñaù laên aàm aàm” Söû thi thöôøng duøng caùc bieän phaùp phoùng ñaïi trong moâ taû saéc ñeïp, söùc khoûe, taøi khieân ñao cuûa ngöôøi anh huøng ñi keøm bieän phaùp so saùnh, thöôøng so saùnh vôùi töï nhieân, bieän phaùp laëp laïi, ñoái choïi nhaèm khaéc hoïa chieàu kích ngöôøi anh huøng. Nhöõng traän ñaùnh, nhöõng baøi muùa döôùi nöôùc, treân ñaát, treân khoâng mang taàm vuõ truï. Ngöôøi anh huøng xuaát thaân trong coäng ñoàng ngöôøi nhöng taøi naêng, söùc khoûe laïi coù phaåm chaát thaàn thaùnh, khoång loà kieåu thaàn thoaïi. Ñoái laäp vôùi caùc anh huøng ñöôïc xem laø cuûa chuùng ta laø caùc tuø tröôûng phía chuùng noù, nhöõng keû cöôùp vôï, baét ngöôøi cuûa “chuùng ta” laøm noâ leä: Tieáng khieân cuûa môtao Gröù : “chæ nghe loùc coùc nhö haït eian trong voû khoâ”; Tieáng khieân cuûa môtao Mxaây “chæ keâu tok kroh nhö haït eian trong quaû khoâ”; TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  29. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 28 - Gia rô Buù “môùi giô leân, khieân ñao ñaõ bò vôõ tan töøng maûng” 13 Truyeän coå tích chæ chuù troïng haønh ñoäng cuûa nhaân vaät noùi chung, cuûa nhaân vaät duõng só noùi rieâng maø khoâng moâ taû vuõ khí hay traän ñaùnh, cuõng khoâng cho bieát haønh ñoäng dieãn ra cuï theå theá naøo. Trong söû thi, haønh ñoäng ñöôïc moâ taû, ñöôïc laëp nhieàu laàn nhaèm boäc loä söï duõng caûm cuûa nhaân vaät. Nhieàu laàn, Ñaêm Saên, Ñaêm Pak Quaây, HNhí ñeàu noùi veà vieäc Ñaêm San “bò thöông hay ngaát ñi cuõng khoâng luøi tröôùc keû ñòch” Nhöng ñoù cuõng laø nhaèm taïo ñaø ñeå khoâng ai caûn noåi Ñaêm San ñi baét nöõ thaàn maët trôøi Caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu ñaõ löu taâm ñeán vieäc Ñaêm San anh huøng trong chieán traän, trong saûn xuaát ñeå baûo veä vaø laøm giaøu cho coäng ñoàng, vaø cuõng khoâng queân haønh ñoäng chaët caây thieâng smuk – caây linh hoàn cuûa hai vôï chaøng. Nhieàu ngöôøi coi ñoù laø haønh ñoäng choáng thaàn linh, choáng taäp tuïc nhaèm ca ngôïi yù thöùc tieán boä cuûa nhaân vaät naøy. Tuy nhieân, caû söû thi Ñaêm San vaø luaät tuïc, trong ñoù coù tuïc noái daây, ñeàu laø nhöõng saûn phaåm vaên hoaù daân gian. Nhöõng ngöôøi am hieåu vaø tuaân thuû luaät tuïc maãu heä cuõng chính laø ngöôøi tham gia saùng taïo vaø löu truyeàn khan, hmon, hri - nhöõng aùng söû thi Taây Nguyeân. Thöïc teá, cho ñeán ñaàu theá kyû XXI, nhieàu toäc ngöôøi Taây Nguyeân vaãn coøn trong khoâng gian maãu heä, vaãn coøn noái daây nhöng khoâng baét buoäc nhö xöa. Hôn nöõa, noái daây ñaâu chæ daønh cho moät phía ñaøn oâng ñeå roài chuùng ta ca ngôïi Ñaêm San laø duõng caûm choáng laïi noù nhö laø choáng maãu quyeàn - quyeàn löïc phuï nöõ? Noái daây laø traùch nhieäm cuûa caû hai giôùi. Khi baøn vaán ñeà choáng noái daây, chuùng ta nhaán maïnh vai troø nam giôùi, moät vai troø giôùi tính nhieàu hôn laø vaên hoaù. Nhieàu toäc ngöôøi Taây Nguyeân cô baûn vaãn ñang laø maãu heä nhöng phuï quyeàn, maãu heä trong hoân nhaân – gia ñình – doøng hoï theo phía nöõ, phía meï nhöng caùc vai chuû laøng, chuû beán nöôùc, thuû lónh quaân söï truyeàn thoáng vaãn thuoäc veà ñaøn oâng. Caùi goïi laø maãu quyeàn heát söùc mô hoà trong lòch söû moïi daân toäc khoâng coù nhaø khoa hoïc naøo chöùng minh noåi nhöng maãu heä thì chaéc chaén coøn toàn taïi vaø coù theå chöùng kieán ñöôïc. Khi nghieân cöùu veà söû thi, chuùng ta deã khaùi quaùt veà böôùc chuyeån mình sang phuï quyeàn, phuï heä nhö theå laø Ñaêm San vaø coäng ñoàng anh ta ñaõ böôùc chaân vaøo ngöôõng cöûa vaên minh. Thaät ra, coäng ñoàng Ñaêm San vaãn theo maãu heä cho ñeán hoâm nay nhöng khoâng ai daùm noùi hoï laïc haäu hôn coäng ñoàng Xô Ñaêng hay Ba Na. Cuõng vaäy, Chaêm Pa vaø Ñaïi Vieät ñaõ töøng coù vaên hoaù phaùt trieån töông ñöông, duø moät beân laø phuï heä, moät beân laø maãu heä, caû hai ñeàu phuï quyeàn: ñaøn oâng ñöùng ñaàu quoác gia. Ngaøy nay, ngöôøi Chaêm vaãn tieáp tuïc truyeàn thoáng maãu heä nhöng veà nhieàu phöông dieän, ñaây laø moät trong nhöõng daân toäc thieåu soá vaên minh ôû Vieät Nam, hôn nhieàu daân toäc phuï heä khaùc. Ngay taïi Laâm Ñoàng thì toäc ngöôøi K’Ho vaãn duy trì maãu heä nhöng veà nhieàu lónh vöïc (kinh teá vöôøn, kinh teá haøng hoùa, soá löôïng trí thöùc, kieán truùc hieän ñaïi ) khoâng theå noùi hoï keùm hôn ngöôøi anh em Maï-phuï heä. Nhöõng ñònh ñeà veà caùi goïi laø maãu heä tieán leân phuï heä, maãu heä gaén vôùi maãu quyeàn deã thaønh loái moøn khi nghieân cöùu Ñaêm San töø haønh ñoäng ñeán phaåm chaát cuûa ngöôøi anh huøng naøy. Khoâng chòu noái daây roài cuõng phaûi noái vì chaúng ai daùm böôùc qua 13 Caùc trích daãn in nghieâng ôû ñoaïn treân laø daãn theo: Ngoâ Ñöùc Thònh (chuû bieân), Vaên hoaù daân gian Eâñeâ, Nxb VHDT,H, 1993. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  30. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 29 - luaät tuïc; chaët caây thaàn roài thöông xoùt vôï, laïi leân trôøi ñoøi laøm cho vôï soáng laïi; ñi baét Maët Trôøi laøm vôï(?) roài cheát trong röøng ñaát nhaõo cuûa giaø Sun chöa chaéc ñaõ phaûi laø khaúng ñònh cheá ñoä phuï heä. Laáy nhieàu vôï nhö laø ñaëc quyeàn vaø phaàn thöôûng cho caùc thuû lónh trong söû thi vaø duõng só trong coå tích chöù khoâng haún laø böôùc chuyeån khaúng ñònh phuï heä, ña theâ trong xaõ hoäi Trong söû thi vaø caû trong coå tích, nhaân vaät anh huøng hay duõng só thöôøng ñi laïi caùc khoâng gian thaàn kyø nhö ñi chôi, chaët caây thaàn, ñaùnh aùc thaàn laø caùc motif haønh ñoäng quen thuoäc, coù tính phoå quaùt, chaúng rieâng gì vôùi Ñaêm San. Chaët caây thaàn, ñaùnh Maët Trôøi hay baét Maët Trôøi laøm vôï laø giaác moäng chinh phuïc, chinh phaït, khaùt voïng laäp chieán coâng, laø moâi tröôøng thöû thaùch caùc anh huøng raát thöôøng thaáy trong caùc theå loaïi töï söï thôøi coå. Baèng thaùi ñoä bình tónh vaø khaùch quan hôn, chuùng ta seõ nhìn nhaän caùc vaán ñeà khaùc trong söû thi moät caùch khoa hoïc: söï giaøu coù, ñaùm ñoâng noâ leä trong söû thi, caùi goïi laø tính giai caáp trong söû thi vaø coå tích laø hieän thöïc xaõ hoäi hay hö caáu ngheä thuaät, laø vaên hoaù baûn ñòa hay vaên hoaù giao löu? Nhöõng vaán ñeà naøy caàn ñöôïc tieáp tuïc nghieân cöùu chuyeân saâu. Cho ñeán naêm 2000, trong khaùi nieäm vuøng-theå loaïi “söû thi Taây Nguyeân” chöa heà coù moät taùc phaåm naøo cuûa cö daân baûn ñòa Laâm Ñoàng ñöôïc coâng boá. Soáng trong moät moâi tröôøng ñòa lyù chung, cuøng coù truyeàn thoáng lòch söû chung, cuøng moät phöông thöùc saûn xuaát vaø trình ñoä tö duy nguyeân thuûy, tín ngöôõng vaø toå chöùc xaõ hoäi töông ñöông, caùc daân toäc ôû nam Taây Nguyeân phaûi chaêng khoâng coù hay khoâng coøn söû thi?. Ñöôïc bieát, nhaø vaên Y Ñieâng ñaõ söu taàm ñöôïc moät baûn söû thi M’Noâng ngay taïi ñòa baøn Laâm Ñoàng nhöng raát tieác laø khoâng coù song ngöõ14. Daân toäc M’Noâng voán cö truù chuû yeáu ôû Ñaêk Laêk, ñang baûo löu nhieàu söû thi vaø Ñoã Hoàng Kyø ñaõ nghieân cöùu vaø coâng boá döôùi thuaät ngöõ “ oât- nroâng”, Phan Ñaêng Nhaät cuõng ñaõ lieân heä chuùng theo moâ hình söû thi phoå heä 15. Ngöôøi Raglai coù cö truù ôû Laâm Ñoàng, nhöng chuû yeáu cö truù ôû Ninh Thuaän, Khaùnh Hoaø vaø nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Theá Sang ñaõ söu taàm, coâng boá moät soá söû thi Raglai - akha jucar. Vaäy caùc daân toäc coøn laïi ôû nam Taây Nguyeân nhö Maï, K’Ho, Churu duø khoâng coøn daïng söû thi nhö Ñaêm San nhöng coù theå coøn nhöõng daïng söû thi khaùc hay khoâng?. Xeùt söï keát hôïp phöông thöùc dieãn xöôùng (noùi-keå-haùt), söï xen keõ vaên vaàn vaø vaên xuoâi, söï moùc noái caùc nhaân vaät vaø coát truyeän, taàm voùc chieán coâng cuûa caùc duõng só, nhöõng öôùc leä vaø phoùng ñaïi trong moâ taû ñaõ coù giaû thieát laø coù theå coù söû thi cuûa caùc daân toäc baûn ñòa Laâm Ñoàng16 nhöng chöa ñuû khaû naêng ñeå chöùng minh ñieàu ñoù. Trong khi nghieân cöùu aâm nhaïc daân gian Laâm Ñoàng coù nhaø nghieân cöùu nhaéc ñeán caùc baûn tình ca nhö K’Yai vaø Ka Koàng nhöng chöa thaáy moät baûn naøo ñöôïc coâng 14 Theo TSõ Phaïm Quoác Ca, khoa Ngöõ vaên, Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït. 15 Phan Ñaêng Nhaät, OÂt-nroâng, moät boä söû thi phoå heä Mnoâng ñoà soä vöøa môùi ñöôïc phaùt hieän, t/c Vaên hoaù Daân gian ( baûn photo, khoâng nhôù soá). 16 Leâ Phong, Caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Laâm Ñoàng khoâng coù tröôøng ca, Thoâng baùo khoa hoïc , Ñaïi hoïc Ñaø Laït, 1995.[ Caùc thuaät ngöõ: ít ngöôøi, tröôøng ca trong baøi naøy taùc giaû duøng chöa chính xaùc, neân duøng: thieåu soá, söû thi] TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  31. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam - 30 - boá17. Theo moät yù kieán khaùc, nhöõng nhaân vaät trong caùc taùc phaåm nhö Koàng Yai 18 khoâng xuaát hieän trong chieán traän, maø xuaát hieän vôùi tö caùch ngöôøi tình, neáu goïi laø chieán coâng thì ñoù laø chieán coâng trong chinh phuïc phuï nöõ Coù theå nhöõng tình ca nhö vaäy raát gaàn nhöõng tình ca hay truyeän thô cuûa ngöôøi Chaêm? Coâng chuùng vaãn chôø ñôïi, coøn caùc nhaø vaên hoaù vaø khoa hoïc thì vaãn phaûi tieáp tuïc tieán veà vuøng saâu vuøng xa ñeå goùp phaàn traû lôøi caâu hoûi: coù hay khoâng theå loaïi söû thi ôû caùc daân toäc baûn ñòa Laâm Ñoàng?.19 17 Phaïm Quoác Ca, Leâ Hoàng Phong, Voõ Khaéc Duõng, chöông Vaên hoïc-Ngheä thuaät, Ñòa chí Laâm Ñoàng,Nxb VHDT, 2001. 18 K’Cheoh, cöû nhaân Ngöõ vaên, naêm 2001 ñaõ söu taàm vaø xöû lyù moät dò baûn K’Yai Ka Koàng. 19 Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam vaø caùc Sôû VHTT ôû Taây Nguyeân thöïc hieän ñeà taøi caáp Nhaø nöôùc veà söû thi Taây Nguyeân töø 2001. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  32. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 31 CHÖÔNG 3. TRUYEÀN THUYEÁT 3.1.Truyeàn thuyeát laø gì? Ñaõ töøng coù moät soá nhaø khoa hoïc khoâng chaáp nhaän thuaät ngöõ truyeàn thuyeát vaø theå loaïi truyeàn thuyeát trong vaên hoïc daân gian Vieät Nam.20 21 Tính chaát truyeàn mieäng laø moät ñaëc tröng cuûa vaên hoïc daân gian, khoâng rieâng gì truyeàn thuyeát maø caùc theå loaïi khaùc cuõng ñöôïc truyeàn mieäng. Moïi taùc phaåm vaên hoïc duø laø vaên hoïc daân gian hay vaên hoïc vieát ñeàu laø saûn phaåm hö caáu, töôûng töôïng. Neáu coi truyeàn thuyeát laø nhöøng ñieàu ñöôïc truyeàn mieäng thì cuõng gioáng nhö hieåu coå tích laø tích xöa, chuyeän xöa coøn daáu tích. Hieåu theo caùch naøy thì truyeàn thuyeát vaø coå tích khoâng phaân bieät vôùi nhau vaø truøng vôùi thuaät ngöõ truyeän coå hay truyeän daân gian noùi chung. Truyeàn thuyeát laø theå loaïi truyeän daân gian gaén boù nhaát vôùi lòch söû. Khoa hoïc vaên hoïc daân gian cuõng nhö khoa hoïc lòch söû coù theå duøng thuaät ngöõ truyeàn thuyeát vaø quan taâm ñeán theå loaïi naøy theo goùc ñoä cuûa mình. Nhöng neáu “vì truyeàn mieäng khoâng chính xaùc” roài phuû nhaän theå loaïi truyeàn thuyeát thì hình nhö chuùng ta xuaát phaùt töø söû hoïc chöù khoâng phaûi töø vaên hoïc. Chính xaùc hay khoâng chính xaùc khoâng phaûi laø tieâu chí xaùc ñònh giaù trò taùc phaåm vaø theå loaïi, ngay caû theå loaïi gaén boù chaët cheõ vôùi lòch söû. Tuy nhieân, duø moät soá nhaø nghieân cöùu chöa coâng nhaän tö caùch theå loaïi cuûa nhöõng taùc phaåm keå veà nhaân vaät vaø söï kieän lòch söû nhöng caùc nhaø khoa hoïc naøy cuõng khoâng heà phuû nhaän nhöõng taùc phaåm aáy. Nhöõng truyeàn thuyeát xöa nhaát mang ñaäm yeáu toá thaàn kyø ñöôïc ñaåy veà thaàn thoaïi, coøn nhöõng truyeàn thuyeát muoän ñöôïc xeáp chung vaøo coå tích vaø goïi laø coå tích lòch söû ! Truyeàn thuyeát vaø coå tích coù nhieàu töông ñoàng, nhieàu khaùc bieät cuõng nhö coù söï xaâm nhaäp laãn nhau22, nhöng xeáp nhöõng truyeän keå veà lòch söû vaøo caùi goïi laø “coå tích lòch söû” thì khaùi nieäm coå 20 - “ Truyeàn thuyeát laø khaùi nieäm duøng ñeå chæ nhöõng söï vieäc cuõ, nhöõng söï vieäc lòch söû coøn ñöôïc quaàn chuùng truyeàn laïi, khoâng ñaûm baûo veà maët chính xaùc. Noù coù theå do truyeàn mieäng maø sai laïc, ñoàng thôøi cuõng coù theå do töôûng töôïng cuûa daân chuùng phuï hoaï, theâu deät maø caøng sai laïc hôn. Vì theá, danh töø truyeàn thuyeát coù khaû naêng bao truøm nhieàu loaïi truyeän”; - “Phaàn nhieàu caùc truyeàn thuyeát ñeàu chöa ñöôïc xaây döïng thaønh truyeän” ( Kho taøng truyeän coå tích Vieät Nam, t.1,Nxb KHXH,H.,1972). 21 “ Truyeàn thuyeát voán coù nghóa laø nhöõõng ñieàu ñöôïc truyeàn laïi töø ñôøi tröôùc qua cöaû mieäng caùc theá heä. Danh töø truyeàn thuyeát bao haøm caùi yù cho raèng vì truyeàn mieäng cho neân khoâng chính xaùc”;“Nhöõng khi maø caùc truyeàn thuyeát ñöôïc saép xeáp, lieân heä theo moät maïch naøo ñoù thì coù theå hình thaønh moät caâu chuyeän coù ñaàu co ùñuoâi: ñoù thöôøng laø truyeän coå tích lòch söû (Vaên hoïc daân gian, t.2, Nxb ÑH&THCN,H.,tr.51-52). 22 - Ñinh Hoàng Nga, Truyeàn thuyeát vaø coå tích, luaän vaên toát nghieäp, Ñaïi hoïc Ñaø Laït, 1991. - Nguyeãn Xuaân Nguyeân, Nhìn laïi vieäc phaân loaïi truyeän daân gian Vieät, luaän vaên toát nghieäp, Ñaïi hoïc Ñaø Laït, 1994. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  33. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 32 tích quaù roäng, laøm cho ranh giôùi thaàn thoaïi, truyeàn thuyeát vaø coå tích caøng khoâng raïch roøi, duø chæ laø töông ñoái. Truyeàn thuyeát laø moät theå loaïi truyeän daân gian keå veà lòch söûù. Döïïa vaøo söï thaät lòch söû, truyeàn thuyeát ñaõ keå veà caùc söï kieän, caùc bieán coá lòch söû baèng söï töôûng töôïng vaø hö caáu ngheä thuaät. Vì vaäy, ngöôøi ta coi truyeàn thuyeát khoâng chæ laø vaên hoïc daân gian, maø coøn laø söû daân gian (daõ söû). Truyeàn thuyeát vaø thaàn thoaïi ñeàu laø truyeän keå daân gian, ñeàu söû duïng yeáu toá huyeàn thoaïi, ñeàu hö caáu ngheä thuaät vaø mang caùc ñaëc tröng cuûa vaên hoïc daân gian, nhöng tình tieát, nhaân vaät, coát truyeän cuûa truyeàn thuyeát thöôøng phöùc taïp hôn. Noäi dung thaàn thoaïi chuû yeáu laø giaûi thích töï nhieân, trong khi noäi dung cuûa truyeàn thuyeát laø noäi dung lòch söû ñòa phöông, giai caáp, daân toäc, quoác gia. Nhaân vaät, söï kieän trong truyeàn thuyeát veà cô baûn phaûi döïa vaøo söï thaät lòch söû. Yeáu toá huyeàn thoaïi(yeáu toá thaàn kyø) coù tham gia hoã trôï ít nhieàu cho nhaân vaät chính dieän vaø giuùp phaùt trieån coát truyeän nhöng giaûm daàn theo tieán trình lòch söû cuõng nhö tieán trình phaùt trieån theå loaïi. Truyeàn thuyeát vaø coå tích ñeàu keå veà con ngöôøi, quan heä ngöôøi –ngöôøi, nhaân vaät chính laø ngöôøi chöù khoâng phaûi laø thaàn nhö trong thaàn thoaïi, caû hai theå loaïi ñeàu söû duïng yeáu toá thaàn kyø. Nhöng nhaân vaät –ngöôøi trong truyeàn thuyeát laø nhaân vaät lòch söû maø taøi naêng, chieán coâng, thaát baïi vaø soá phaän cuûa hoï coù aûnh höôûng ñeán giai caáp, ñòa phöông, daân toäc, ñaát nöôùc coøn nhaân vaät – ngöôøi trong coå tích laø con ngöôøi bình thöôøng, nhoû beù, voâ danh. Noäi dung lòch söû hay noäi dung ñôøi thöôøng cuõng laø moät trong nhöõng tieâu chí. Tính cuï theå, xaùc ñònh töông ñoái cuûa nhaân danh, ñòa danh, thôøi gian –khoâng gian cuûa truyeàn thuyeát khaùc vôùi tính chaát phieám chæ, khoâng xaùc ñònh, tính khaùi quaùt cuûa chuùng trong coå tích. Söï thaät lòch söû chi phoái caùch keát thuùc truyeàn thuyeát, trong khi keát thuùc coå tích chòu taùc ñoäng maïnh cuûa yeáu toá thaàn kyø. 3.2. Phaân kyø, phaân loaïi truyeàn thuyeát 3.2.1. Phaân kyø truyeàn thuyeát Caùc nhaø nghieân cöùu coù theå phaân chia truyeàn thuyeát thaønh caùc thôøi kyø: truyeàn thuyeát thôøi kyø Vaên Lang -AÂu Laïc; thôøi kyø Baéc thuoäc; thôøi kyø phong kieán töï chuû; thôøi kyø Phaùp thuoäc; truyeàn thuyeát thôøi kyø hieän ñaïi hay thôøi kyø caùch maïng. Do truyeàn thuyeát laø theå loaïi baùm saùt lòch söû neân cuõng laø theå loaïi duy nhaát trong vaên hoïc daân gian coù theå phaân kyø, söï phaân kyø truyeàn thuyeát thöôøng phaûi döaï vaøo tieâu chí lòch söû. Cuõng coù nhaø nghieân cöùu gheùp truyeàn thuyeát thôøi AÂu Laïc vaøo vôùi thôøi Baéc thuoäc. Tuy nhieân, duø phaân kyø nhö theá naøo thì pheùp phaân chia naøy cuõng raát töông ñoái, chuû yeáu laø caên cöù noäi dung lòch söû maø truyeàn thuyeát keå laïi. Thôøi ñieåm ra ñôøi, hoaøn thieän moät truyeàn thuyeát khoâng truøng khít vôùi thôøi ñieåm maø söï kieän lòch söû ñoù xaûy ra. Hôn nöaõ, vaên hoïc laø hö caáu, saùng taïo, vaên hoïc daân gian khoâng bao giôø keát thuùc quaù trình saùng taïo. Duø ban ñaàu döïa vaøo coát loûi lòch söû nhöng cuoái cuøng thì truyeàn thuyeát laø phöùc hôïp vaên-söû. Truyeàn thuyeát laø vaên chöông keå veà lòch söû, laø lòch söû ñöôïc keå baèng vaên chöông, laø söû daân gian vôùi tính chaân thöïc lòch söû keát hôïp vôùi tính hö caáu ngheä thuaät. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  34. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 33 3.2.2.Phaân loaïi truyeàn thuyeát Caùc nhaø khoa hoïc cuõng ñaõ phaân loaïi truyeàn thuyeát thaønh ba nhoùm hay ba tieåu loaïi truyeàn thuyeát : Truyeàn thuyeát anh huøng choáng ngoaïi xaâm. Truyeàn thuyeát anh huøng noâng daân. Truyeàn thuyeát anh huøng vaên hoaù (töông ñöông vôùi:truyeän danh nhaân, giai thoaïi). Söï phaân loaïi naøy cuõng chæ coù tính chaát töông ñoái ñeå tieän cho vieäc nghieân cöùu töøng maûng truyeàn thuyeát. trong heä thoáng Truyeàn thuyeát Taây Sôn ñoà soä coù caû ba daïng treân. 3.3. Ñoâi ñieàu veà truyeàn thuyeát An Döông Vöông Truyeän An Döông Vöông ñöôïc coi laø taùc phaåm tieâu bieåu do söùc haáp daãn caû veà noäi dung vaø ngheä thuaät vaø do caû söï phöùc taïp veà nhieàu phöông dieän. Ñoù laø truyeän keå veà ngöôøi anh huøng döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, moät nhaân vaät lòch söû coù teân tuoåi, taøi naêng, chieán coâng, coù sai laàm vaø thaát baiï. Haønh ñoäng cuûa nhöõõng nhaân vaät truyeàn thuyeát thöôøng coù aûnh höôûng lôùn ñeán vaän meänh giai caáp, ñòa phöông, daân toäc, quoác gia. Truyeän coù söï xuaát hieän ñaäm ñaëc cuûa yeáu toá thaàn kyø bao goàm thaàn linh vaø ma quaùi nhaèm uûng hoä hay caûn trôû nhaân vaät chính dieän nhöng yeáu toá aáy khoâng laøm thay ñoåi ñöôïc keát thuùc bi kòch cho caù nhaân, giai caáp hay toaøn daân toäc. Nhuõng khai quaät khaûo coå hoïc vaø thö tòch söû hoïc xaùc nhaän tính chaân thöïc lòch söû cuûa truyeàn thuyeát, vaø ngöôïc laïi, truyeàn thuyeát ñaõ gôïi yù cho vieäc tìm kieám, khai quaät thaønh coå vaø kho muõi teân ñoàng. Baøi hoïc döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, moái quan heä Mî Chaâu-Troïng Thuyû-An Döông Vöông-Ruaø Vaøng-noû thaàn ñaõ töøng gaây tranh luaän veà chuû ñeà, theå loaïi taùc phaåm. Töø taùc phaåm tieâu bieåu nhö truyeän “An Döông Vöông” coù theå naém ñöôïc nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn nhaát cuûa theå loaïi truyeàn thuyeát, coù theå duøng taùc phaåm naøy ñeå so saùnh vôùi taùc phaåm thuoäc theå loaïi khaùc vaø qua ñoù thaáy ñöôïc söï töông ñoàng vaø khaùc bieät cuûa caùc theå loaïi. Vaø töø vieäc nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà truyeàn thuyeát qua tröôøng hôïp “An Döông Vöông” coù theå khaúng ñònh taàm quan troïng cuûa phöông phaùp nghieân cöùu lieân ngaønh giöõa khoa hoïc vaên hoïc daân gian vôùi caùc khoa hoïc lòch söû, vôùi vaên hoùa hoïc.23 Caùc truyeän keå veà Baø Tröng, Baø Trieäu thuoäc loaïi naøy. Truyeàn thuyeát Lyù Traàn, truyeàn thuyeát Lam Sôn, truyeàn thuyeát Taây Sôn laø nhöõng heä thoáng truyeàn thuyeát khaù phong phuù, ñaõ vaø ñang ñöôïc söu taàm vaø nghieân cöùu. 23 Vieäc phaân tích truyeän An Döông Vöông cuõng nhö caùc taùc phaåm khaùc nhö Thaïch Sanh, Taám Caùm, Töø Thöùc khoâng theå trình baøy kyõ trong baøi giaûng toùm taét naøy. Ngöôøi hoïc seõ tröïc tieáp nghe giaûng vieân phaân tích treân lôùp, chuû yeáu theo phöông phaùp tieáp caän lieân ngaønh vaø phaân tích theo vaán ñeà ñaët ra töø ñoái töôïng nghieân cöùu. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  35. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 34 CHÖÔNG 4. COÅ TÍCH 4.1. Coå tích laø gì ? Tröôùc ñaây, coå tích ñöôïc hieåu laø tích xöa hay chuyeän xöa coøn laïi daáu tích. Theo caùch hieåu naøy, coå tích ñoàng nghóa vôùi truyeän coå, bao haøm nhieàu loaïi truyeän khaùc nhau. Ngaøy nay, theo giôùi chuyeân moân, nghóa cuûa coå tích ñaõ ñöôïc thu heïp laïi, nhaèm chæ moät trong nhöõng theå loaïi cuûa truyeän daân gian. Truyeän coå tích laø nhöõng truyeän coå ra ñôøi töø thôøi kyø nguyeân thuûy, phaùt trieån qua caùc thôøi ñaïi, noäi dung chuû yeáu phaûn aùnh sinh hoaït cuûa con ngöôøi. Nhaân vaät chính laø ngöôøi chöù khoâng phaûi laø thaàn nhö trong thaàn thoaïi, nhöng laø ngöôøi thöôøng, khoâng phaûi laø NGÖÔØI - nhaân vaät lòch söû nhö trong truyeàn thuyeát. Thôøi gian –khoâng gian quaù khöù , khoâng xaùc ñònh. Yeáu toá thaàn kyø ñöôïc söû duïng khaù nhieàu; cuõng coù moät boä phaän coå tích khoâng coù yeáu toá thaàn kyø hoaëc coù nhöng môø nhaït. Coå tích thöôøng keát thuùc coù haäu theo quan ñieåm thöôûng phaït ñoái vôùi hai tuyeán Thieän- Aùc; moät soá truyeän keát thuùc bi kòch. Vôùi soá löôïng phong phuù, noäi dung vaø ngheä thuaät haáp daãn, coå tích ñaët ra nhieàu vaán ñeà nghieân cöùu cho giôùi folklore-hoïc, hình thaønh neân chuyeân ngaønh coå tích hoïc vaø nhieàu chuyeân ñeà ñaïi hoïc . 4.2. Noäi dung coå tích 4.2.1. Coå tích coù giaûi thích caùc hieän töông töï nhieân Coù haøng loaït “söï tích” veà nuùi, ñeøo, soâng, suoái, ao, hoà : Söï tích nuùi Nguõ Haønh, Söï tích hoà Ba Beå, Söï tích vònh Haï Long, Söï tích soâng Nhaø Beø . ; coù nhieàu “söï tích” veà caùc caây coû,vaät nuoâi, vaät hoang daõ, vaät duïng trong nhaø : Söï tích chim quoác, Söï tích chim ña ña, Söï tích con daõ traøng, Söï tích caây huyeát duï, . Tuy nhieân, phaàn lôùn caùc truyeän mang teân laø söï tích nuùi soâng hay ñoäng thöïc vaät nhöng noäi dung chuû yeáu vaãn laø noùi ñeán nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi nhaân sinh. Tìm hieåu caùc truyeän Söï tích con daõ traøng, Söï tích nuùi Voïng phu , ta thaáy roõ ñieàu ñoù. Trong nhöõng taùc phaåm naøy, daân gian haàu nhö khoâng heà moâ taû caûnh vaät töï nhieân, chæ löu yù caùc chi tieát coù lieân quan ñeán con ngöôøi. Raát nhieàu truyeän chæ ñeà caäp ñeán töï nhieân trong teân truyeän, trong vieäc xuaát hieän caùc ñoäng-thöïc vaät thaàn kyø, caùc khoâng gian töï nhieân vaø moâ típ hoaù thaân cuûa nhaân vaät ôû cuoái truyeän. ÔÛ ngöôøi Vieät, truyeän loaøi vaät coøn laïi raát ít, truyeän coù nhaân vaät laø ñoäng vaät ôû caùc daân toäc thieåu soá nhieàu hôn nhöng raát khoù tìm truyeän thuaàn tuùy moâ taû taäp tính loaøi vaät. Coù truyeän ñaõ phaûng phaát xu höôùng nguï ngoân ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau, lieân quan, aùm chæ tính caùch ngöôøi vaø quan heä cuûa loaøi ngöôøi. Vì vaäy, caàn xem laïi tö caùch cuûa tieåu loaïi coå tích loaøi vaät (coå tích ñoäng vaät) trong theå loaïi coå tích. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
  36. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 35 4.2.2. Coå tích chuù troïng caùc vaán ñeà con ngöôøi vaø xaõ hoäi Ñoù laø nhöõng vaán ñeà ñôøi thöôøng, cuûa moïi ngöôøi, moïi nhaø maø troïng taâm laø caùc soá phaän baát haïnh: ngöôøi moà coâi, ngöôøi dò daïng khuyeát taät (nhaân vaät mang loát), ngöôøi con uùt, ngöôøi em, ngöôøi con rieâng, ngöôøi duõng só Ñoái laäp vôùi hoï laø nhöõng keû xaáu: ngöôøi anh, ngöôøi chò, ngöôøi dì gheû, ngöôøi chuû ñaát Hai loaïi ngöôøi naøy ñöôïc ñaët trong töông quan THIEÄN –AÙC vaø khaùc nhau veà caûnh ngoä, phaåm chaát, taøi naêng vaø keát cuïc soá phaän. Qua cuoäc ñaáu tranh giöõa caùc nhaân vaät, vaán ñeà ñaïo ñöùc noåi leân haøng ñaàu. Phaân tích kyõ caùc taùc phaåm quen thuoäc sau ta khoù loøng noùi nhieàu ñeán vaán ñeà ñaáu tranh giai caáp: Taám Caùm, Soï Döøa, Thaïch Sanh, Caây kheá, Caây tre traêm ñoát . Thaäm chí, ngay trong loøng xaõ hoäi caùc toäc ngöôøi chöa heà phaân hoaù giai caáp, chöa coù giai caáp vaãn xuaát hieän raát nhieàu truyeän coå tích, trong ñoù coù truyeän moà coâi. Khoâng theå khaúng ñònh raèng coå tích phaûn aùnh ñaáu tranh giai caáp, raèng truyeän coå tích noùi chung, truyeän moà coâi noùi rieâng laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi coù ñaáu tranh giai caáp. 4.2.3. Coå tích löu giöõ caùc giaù trò vaên hoùa daân gian Trong coå tích coù söï giaûi thích pha laãn nieàm töï haøo chính ñaùng veà nhöõng phong tuïc coå xöa : Söï tích baùnh chöng baùnh daøy, Söï tích traàu cau, Söï tích Taùo quaân, Söï tích caây neâu ngaøy teát, Söï tích khaên tang . Tuy nhieân, caùc vaán ñeà xaõ hoäi nhaân sinh vaãn laø noäi dung chính, phong tuïc chæ nhö laø noäi dung hoã trôï, laøm ñaäm ñaø tính daân toäc cuûa coå tích, tính truyeàn thoáng trong vaên hoïc daân gian. Ngoaøi ra, caùc tín ngöôõng thôø toå tieân, thôø caây, thôø vaät toå, vaät thieâng, cuøng caùc yeáu toá Nho-Phaät-Ñaïo coù maët trong coå tích vöøa laø nieàm tin, vöøa laø thuû phaùp ngheä thuaät. Caùc yeáu toá vaên hoaù maãu heä vaø vaên hoùa phuï heä-phuï quyeàn, vaên hoùa nguyeân thuûy, baûn ñòa vaø vaên hoùa giao löu, vaên hoaù hoäi heø cuõng ñöôïc phaûn aùnh trong coå tích. Vì vaäy, khoâng chæ thaàn thoaïi môùi coù tính chaát nguyeân hôïp maø caû coå tích cuõng nguyeân hôïp veà caùc thaønh toá vaên hoaù ngay trong noäi dung taùc phaåm vaø toaùt leân khi chuùng ta caûm thuï vaø giaûi maõ noù. Khoâng phuû nhaän noäi dung vaên hoaù (tín ngöôõng, phong tuïc, leã hoäi ) cuûa coå tích, ta cuõng ñoàng thôøi khaúng ñònh noäi dung naøy luoân luoân gaén chaët vôùi caùc noäi dung xaõ hoäi khaùc 4.3. Nhaân vaät coå tích Trong caùc theå loaïi thuoäc loaïi hình töï söï noùi chung, truyeän keå daân gian noùi rieâng, nhaân vaät laø troïng taâm cuûa taùc phaåm. Thoâng qua hoaøn caûnh, tính caùch, soáâ phaän nhaân vaät, chuû ñeà taùc phaåm ñöôïc boäc loä. Nhaân vaät laø vaán ñeà trung taâm ñeå töø nhaân vaät tìm hieåu caùc vaán ñeà khaùc. Nhaân vaät chính cuûa coå tích khoâng phaûi laø thaàn linh nhö thaàn thoaïi duø vaãn coù nhaân vaät thaàn kyø. Trong coå tích, nhaân vaät chính laø con ngöôøi, nhöng cuõng khoâng phaûi laø con ngöôøi lòch söû nhö trong truyeàn thuyeát. Nhaân vaät coå tích laø con ngöôøi, nhöng laø ngöôøi thöôøng, thaäm chí laø nhöõng nhaân vaät baát haïnh nhö ngöôøi moà coâi, ngöôøi xaáu xí, ngöôøi con uùt, ngöôøi con rieâng Ñoái laäp vôùi hoï laø caùc nhaân vaät phuù oâng, nhaø giaøu, dì gheû, ngöôøi anh (chò) ñoäc aùc Hai loaïi ngöôøi naøy taäp hôïp trong hai phe chính dieän vaø phaûn dieän, ñaïi dieän cho caùi Thieän vaø caùi AÙc. Hai loaïi nhaân vaät naøy ñoái laäp nhau veà caûnh ngoä, tính caùch, soá phaän. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên