Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam - Lê Hồng Phong (Phần 2)

Nội dung text: Giáo trình Văn học dân gian Việt Nam - Lê Hồng Phong (Phần 2)

1. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 42 CHÖÔNG 5. NGUÏ NGOÂN 5.1. Nguï ngoân laø gì? Nguï ngoân laø moät theå loaïi töï söï daân gian nhöng muïc ñích chính khoâng phaûi laø phaûn aùnh töï nhieân hay xaõ hoäi. Nguï ngoân laø loái noùi nguï yù, laø caùch göûi gaém tö töôûng giaùn tieáp, kheùo leùo qua moät coát truyeän ngaén goïn, ít nhaân vaät vaø tình tieát. Ñieàu maø taùc giaû muoán göûi gaém thöôøng laø baøi hoïc trieát ly, ñaïo lyù hay baøi hoïc öùng xöû cho con ngöôøi, ñöôïc ñuùc ruùt ôû cuoái truyeän hay ngöôøi nghe töï ruùt ra cho mình. Nhaø nghieân cöùu Ñinh Gia Khaùnh goïi ñoù laø lôøi quy chaâm. 5.2. Noäi dung nguï ngoân Nguï ngoân laø kho taøng trí tueä, laø trieát hoïc daân gian, laø vaên hoïc maø cuõng laø khoa hoïc. Noù ghi laïi nhöõng kinh nghieäm thöïc tieãn nhöng chöa ñöôïc naâng cao thaønh lyù thuyeát hay luaän ñieåm khoa hoïc, maø chæ möôïn hình thöùc vaên hoïc ñeå ghi nhôù vaø truyeàn daïy trong daân gian. Baøi hoïc töï löïc, töï laäp, ñöøng döïa daãm vaø chaïy theo hö danh coù theå thaáy qua Quaï maëc loâng coâng, Caùo möôïn oai huøm Truyeän Con dôi, loaøi chim vaø loaøi thuù cheâ bai keû cô hoäi, caàn caûnh giaùc tröôùc thoùi cô hoäi vaø nhöõng keû cô hoäi. Phaûi coù chính kieán, ñöøng deõo caøy giöõa ñöôøng, ñöøng aûo töôûng nhö Ngöôøi baùn noài ñaáùt, phaûi bieát nhöôøng nhòn nhau, ñeà phoøng keû thöù ba thuû lôïi( Coø, trai vaø ngö oâng, Hai ñöùa treû vaø quaû böùa ) Nhöõng kinh nghieäm vaø baøi hoïc thöïc tieãn ñöôïc neâu daïy trong nguï ngoân ñeán nay vaãn coøn ít nhieàu giaù trò trong nhaän thöùc vaø öùng xöû xaõ hoäi. Cuõng coù nhöõng truyeän nguï ngoân coù yù nghóa trieát lyù saâu xa trong vieäc nhaän thöùc theá giôùi: Tính töông ñoái cuûa moãi söï vaät hieän töôïng trong töï nhieân, haõy goïi chuùng baèng teân cuûa chính noù (Meøo laïi hoaøn meøo); moät quan nieäm bieän chuùng veà söï vaän ñoäng cuûa söï vaät (Vua Chaøm nuoâi khæ), ñöøng laøm traùi quy luaät(Keùo caây luaù leân), phaûi nhaän thöùc toaøn veïn vaø hieåu baûn chaát söï vaät, khoâng laáy boä phaän ñeå khaùi quaùt toaøn boä, laáy hieän töôïng ñeå khaùi quaùt baûn chaát ( Xaåm xem voi) Nguï ngoân ngöôøi Vieät khoâng nhieàu nhöng truyeän loaøi vaät cuûa caùc daân toäc thieåu soá coøn raát nhieàu vaø ña phaàn coù xu höôùng nguï ngoân. Ña soá nhaø nghieân cöùu vaên hoïc daân gian coù quan ñieåm veà moät theå loaïi nguï ngoân bình ñaúng trong caùc theå loaïi truyeän daân gian. 5.3. Ngheä thuaät nguï ngoân Nhaân vaät nguï ngoân coù theå laø ngöôøi, laø ñoäng vaät, thöïc vaät, vaät voâ tri, thaäm chí boä phaän thaân theå ngöôøi hay vaät cuõng coù theå trôû thaønh nhaân vaät nguï ngoân. Trong nguï ngoân, vaät khoâng nhöõng bieát bay, bieát noùi nhö moät daïng yeáu toá thaàn kyø trong coå tích, maø coøn bieát suy nghó, ñau khoå, tính toaùn. Möôïn moät vaøi ñaëc ñieåm naøo ñoù cuûa loaøi vaät vaø moät vaøi quan heä vaät-vaät, nguï TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
2. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 43 ngoân ñaõ gaùn gheùp, nhaân hoaù söï vaät, laøm cho phaåm chaát vaø quan heä mang tính ngöôøi, nhaèm noùi veà xaõ hoäi ngöôøi. Nhöõng quan saùt theá giôùi töï nhieân, cuoäc soáng chan hoaø vôùi thieân nhieân, tín ngöôõng vaïn vaät höõu linh, nhu caàu theå hieän tö töôûng moät caùch boùng gioù laøm cho ñoäng vaät, thöïc vaät, vaät voâ tri cuõng coù theå trôû thaønh nhaân vaät. Theá giôùi nhaân vaät cuûa nguï ngoân quaû laø phong phuù, trôû thaønh coâng cuï cho tö töôûng. Caùc coâng leä ñöôïc söû duïng, ñöôïc coäng ñoàng chaáp nhaän nhö nhöõng thaønh ngöõ, nhöõng motif ngheä thuaät: döõ nhö coïp, ranh nhö caùo, nhanh nhö thoû, chaäm nhö ruaø Moät loaøi naøo ñoù phaûi ñaïi bieåu cho moät haïng ngöôøi naøo ñoù, moät töông quan vaät-vaät phaûi ñoàng daïng vôùi moät töông quan ngöôøi –ngöôøi nhaát ñònh, neáu khoâng thì khoù hieåu vaø khoâng thaønh nguï ngoân. Ngöôøi ta coi ñoù laø pheùp aån duï, raát quen thuoäc trong nguï ngoân. Nguï ngoân coù kòch tính - moät kòch tính giaû töôûng, hö caáu, chòu söï chi phoái cuûa lyù trí, nhaèm boäc loä moät quan nieäm mang tính nhaän thöùc vaø giaùo huaán. Yeáu toá haøi thöôøng toaùt leân, taïo söùc haáp daãn cho coát truyeän, qua ñoù trieát lyù hay ñaïo ñöùc khoâ khan cuõng deã daøng ñöôïc ngöôøi nghe chaáp nhaän. Ñoù laø öu theá cuûa nguï ngoân. Bieát roõ laø biaï ñaët maø vaãn caûm thaáy ñuùng, coù lyù, caàn thieát. Yeáu toá haøi laøm cho moät soá truyeän nguï ngoân ñöôïc xeáp laãn vaøo truyeän cöôøi (Meoø laïi hoaøn meøo, Treo bieån, Xaåm xem voi ) Nhö moät soá truyeàn thuyeát vaø coå tích, nhieàu nguï ngoân Vieät Nam ñöôïc dieãn thaønh truyeän thô: Treâ Coùc, Hoa ñieåu tranh naêng, Luïc suùc tranh coâng Moät soá baøi ca dao cuõng coù tính nguï ngoân, nhaát laø khi möôïn hình aûnh coø, boáng, traâu ñeå noùi veà thaân phaän, caûnh ngoä, phaåm chaát con ngöôøi. 5.4. Vai troø cuûa nguï ngoân Ñieåm khaùc bieät so vôùi nhieàu theå loaïi khaùc laø nguï ngoân hình nhö coù taùc giaû cuï theå? Ngöôøi ta vaãn nhaéc ñeán moät soá nhaø nguï ngoân noåi tieáng, nhö EÂ Doáp (Hy Laïp coå ñaïi), Pheñôrô (La Maõ coå ñaïi), Trang Töû (Trung Quoác coå ñaïi), La Phoângten (Phaùp, XVII)30 Thöïc ra, caùc nhaø tö töôûng ñaõ sôùm nhaän thöùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa nguï ngoân, ñaõ khai thaùc vaø tu chænh, saùng taïo vaø phaùt trieån voán nguï ngoân töøng toàn taïi trong daân chuùng. Nhöõng tuyeån taäp bao goàm caû söu taàm vaø saùng taùc ñöôïc gaén vôùi teân tuoåi hoï, laøm cho nguï ngoân nhö moät theå loaïi trung gian giöõa vaên hoïc daân gian vaø baùc hoïc. Ngöôøi ta bieát roõ lôïi theá cuûa nguï ngoân trong vieäc dieãn ñaït tö töôûng. La Phoângten ñaõ khaúng ñònh: “Moät thöù luaân lyù traàn truïi laøm ngöôøi ta chaùn naûn, truyeän keå laøm cho ñieàu luaân lyù loït tai cuøng vôùi noù”31. Nguï ngoân laø caùch dieãn ñaït tö töôûng moät caùch sinh ñoäng, laøm cho lyù luaän khoâ khan deã ñi vaøo nhaän thöùc vaø tình caûm con ngöôøi. Lieät töû- nhaø tö töôûng Trung Quoác coå ñaïi ñaõ khuyeân nhöõng keû caàm quyeàn thoâng qua truyeän Baày khæ vaø haït deû. Taùc phaåm Panchatantra cuõng laø moät tuyeån taäp nguï ngoân AÁn Ñoä, ñöôïc caùc nhaø thoâng thaùi söu taàm –bieân soaïn theo yeâu caàu cuûa nhaø vua, nhaèm daïy caùc hoaøng töû caùch cai trò. Tuy nhieân, nguï ngoân khoâng chæ laø vuõ khí cuûa nhaø cai trò maø coøn laø vuõ khí cuûa taàng lôùp bò trò. EÂ Doáp, Pheñôrô laø nhöõng nhaø tö töôûng voán coù nguoàn goác noâ leä. Chính Pheñôrô ñaõ khaúng ñònh: “Ngöôøi noâ leä khoâng coù khí giôùi, khoâng daùm noùi theo caùch mình muoán noùi; nguï ngoân 30 Phieân aâm theo Ñinh Gia Khaùnh (chuû bieân), Vaên hoïc daân gian , Nxb Giaùo duïc, H., 1998. 31 Daãn theo:Ñinh GiaKhaùnh, sñd, 1998, tr.349. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
3. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 44 gioáng nhö moät caùi maøn ñeå che tö töôûng cuûa hoï; hoï traùnh ñöôïc söï tröøng phaït nhôø nhöõng hö caáu myõ leä”32. Nhö vaäy, nguï ngoân khoâng chæ laø vaên hoïc maø coøn laø khoa hoïc daân gian, vaø vì theá, vaên hoïc daân gian khoâng chæ laø vaên hoïc maø coøn laø vaên hoaù. Tính trieát lyù cuûa nguï ngoân laøm thaønh moät giaù trò phi vaên hoïc cuûa vaên hoïc daân gian. Veà moät phöông dieän naøo ñoù, nguï ngoân vaø tuïc ngöõ, caâu ñoá ñuùng laø folklore – trí tueä daân gian, hieåu bieát daân gian. 32 Daãn theo Ñinh Gia Khaùnh,sñd,1998, tr.353. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
4. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 45 CHÖÔNG 6. TRUYEÄN CÖÔØI 6.1.Tieáng cöôøi vaø truyeän cöôøi “Cöôøi laø moät ñaëc tính cuûa ngöôøi”(Rabelais)33 vaøtieáng cöôøi cuûa con ngöôøi raát phong phuù. Vuõ Ngoïc Khaùnh thoáng keâ ñöôïc 208 töø vò lieân quan ñeán caùc kieåu cöôøi khaùc nhau cuûa ngöôøi Vieät Nam34. Theo Ñinh Gia Khaùnh, coù tieáng cöôøi sinh lyù vaø tieáng cöôøi taâm lyù-xaõ hoäi, coù tieáng cöôøi haøi höôùc vaø tieáng cöôøi traøo phuùng, coù traøo phuùng baïn vaø traøo phuùng thuø Tieáng cöôøi ñi vaøo thô Hoà Xuaân Höông, Tuù Xöông, Nguyeãn Khuyeán Trong vaên hoïc daân gian, tieáng cöôøi khoâng phaûi laø rieâng cho truyeän cöôøi maø noù cuõng xuaát hieän trong nhieàu theå loaïi khaùc. Ñoù laø tieáng cöôøi trong nguï ngoân (Meøo laïi hoaøn meøo, Xaåm xem voi ), trong baøi ca traøo phuùng(Loå muõi möôøi taùm gaùnh loâng ; Baø giaø ñi chôï caàu Ñoâng ; Caùi coø laø caùi coø quaêm ), trong veø nhöng tieáng cöôøi taäp trung nhaát trong truyeän cöôøi daân gian. Truyeän cöôøi laø moät theå loaïi truyeän daân gian laáy tieáng cöôøi laøm phöông tieän ñeå phaûn aùnh cuoäc soáng vaø theå hieän quan nieäm ñaïo ñöùc-thaåm myõ. Qua ñoù, truyeän cöôøi coù theå thöïc hieän chöùc naêng giaûi trí laønh maïnh hoaëc cheá dieãu xaây döïng hay ñaû kích “tieâu dieät” ñoái töôïng nhö moät vuõ khí tinh thaàn, goùp phaàn thanh loïc hoàn ngöôøi vaø laøm laønh maïnh caùc quan heä xaõ hoäi. 6.2. Daân gian cöôøi ai vaø cöôøi caùi gì? 6.2.1. Cöôøi caùc haïng ngöôøi trong xaõ hoäi a. Cöôøi quan laïi Truyeän cöôøi ñaõ cheá dieãu moät oâng huyeän vaø moät thaày ñeà sôï vôï quaù möùc maø khoâng chòu thöøa nhaän (Giaøn lyù saép ñoå); moät oâng huyeän khaùc veà höu roài môùi töï loät maët naï khi traùch vôï sao khoâng baûo mình tuoåi söûu ñeå ñöôïc nhieàu baïc hôn laø tuoåi tyù(Quan huyeän thanh lieâm); moät oâng quan xöû kieän daùm phaùn : thaèng Caûi cuõng phaûi, nhöng thaèng Ngoø phaûi baèng hai maøy chæ vì tieàn cuûa Ngoø ñuùt cho quan gaáp ñoâi (Noù phaûi baèng hai maøy!); moät oâng quan voõ baén bia khoâng truùng, ra traän chöa ñaùnh ñaõ chaïy troán laïi ñöôïc thaàn bia cöùu maïng, traû aân (Thaàn bia traû nghóa) Truyeän cöôøi raát phong phuù trong vieäc ñieåm maët chæ teân caùc oâng quan vaø phôi baøy thoùi taät cuûa chuùng, duø ñoâi khi coù thoùi taät chung cho caû quan laãn daân (thoùi sôï vôï ). b. Cöôøi thaày, troø 33 Daãn theo Ñinh Gia Khaùnh(chuû bieân),1998,sñd, tr.362. 34 Vuõ Ngoïc Khaùnh, Haønh trình vaøo xöù sôû cöôøi, NxbGD, 1996, tr.18-22. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
5. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 46 Coù thaày ñoà tham aên (Chöõ ñieàn; Baùnh tao ñaâu?), thaày doát nhöng daáu doát (Caây baát beå Ñoâng; Ngöu laø con boø toùt; Tam ñaïi con gaø) Truyeän cöôøi ñaùnh vaøo ñaïo ñöùc, kieán thöùc vaø phöông phaùp cuûa caùc thaày, maø suy cho cuøng, ñoù cuõng laø nhöõng keû maïo danh thaày. Thaày vaø troø ñöôïc Nho giaùo vaø daân gian quy ñònh nghieâm ngaët veà ranh giôùi, danh phaän, nhöng vieäc hoïc laø voâ cuøng, nhaát töï vi sö, luùc chöa ñoã thì troø coù theå laøm thaày, chôø thi; luùc ñoã roài, khoâng laøm quan thì coù theå laøm thaày Vì vaäy, ranh giôùi thaày troø coù khi laïi khoâng taùch baïch. Coù nhöõng troø doát maø khoe chöõ (Nhaát beân troïng, nhaát beân khinh; Thöïc baát tri kyø vò) doát maø daáu doát cuõng bò cöôøi, nhöng doát maø thöïc thaø nhaän coù khi cuõng bò cöôøi(Thi khoù hôn ñeû) c.Cöôøi thaày tu Moät soá hieän töôïng tu haønh nhöng khoâng giöõ ñöôïc giôùi luaät cuõng bò daân gian cheá dieãu (Ñaäu phuï caén). Trong truyeän “Nam moâ boong!”, khoâng chæ nhaân vaät thaày chuøa maø caû thaày ñoà, thaày lyù ñeàu bò ñöa ra cuøng luùc trong boä daïng khoâng ñeïp: lyù tröôûng töï nhaän laøm choù, thaày ñoà laø con chuoät, nhaø sö laø caùi chuoâng d.Cöôøi thaày thuoác qua moät soá truyeän nhö :Sao ñaõ voäi cheát?; Chöõa ma ra ngöôøi; Xin môøi thaày noäi khoa 6.2.2. Cöôøi caùc thoùi tính a.Cöôøi xung quanh caùi aên Trong coå tích coù ñieàu öôùc, saùch öôùc ñeå thöôûng cho nhaân vaät chính dieän, vaøo truyeän cöôøi, ñieàu öôùc cuõng ñöôïc thöïc hieän nhöng vì tham aên tuïc uoáng, ñieàu öôùc khoâng coù keát quaû (Öôùc aên doài choù). Coù keû aên coã vôùi ai cuõng khoâng bieát vì “khi tao vaøo baøn chöa thaáy ai, khi ñöùng daäy hoï ñaõ veà heát roài”(AÊn coã vôùi ai?); coù keû maõi aên, ngöôøi cuøng baøn hoûi queâ, hoûi cha meï, hoûi con caùi, haén chæ traû lôøi tieáng moät (Traû lôøi vaén taét); coù keû tham aên quaù, moät dóa toâm saùu con, aên heát naêm con, coøn moät con ngöôøi ta gaép giuùp baûo aên luoân Cho khoûi laïc ñaøn Cuøng vôùi thoùi tham aên, nhöõng ngöôøi “anh em” cuûa noù laø thoùi aên chöïc trôû thaønh ñieån tích (Coù ôùt khoâng); thoùi nhaäu chöïc (Nhaäu kieám nhaäu); chôø ngöôøi ta môøi aên nhöng khoâng ñöôïc môøi duø ñaõ troå heát taøi (Ñöôïc böõa caøy, say böõa gioã ); moät thoùi khaùc laø aên vuïng (Tao töôûng laø ; Thaèng cha nhaûy caø töng; Ñoå moà hoâi möïc ). Coù nhaân vaät nöõ noùi caâu naøo cuõng nhaéc ñeán baùnh, ñeán moùn aên, bò ñaùnh ñoøn vaãn khoâng chöøa taät, lôøi khoùc cuõng chæ toaøn baùnh traùi (Möa nhö baùnh canh). Cöôøi côït caùc bieåu hieän xaáu cuûa caùi aên laø moät caùch ñeå cuûng coá vaên hoaù aåm thöïc laønh maïnh, trong saùng. Tuy nhieân, truyeän cöôøi veà caùi aên quaù nhieàu cuõng khieán ngöôøi nghe, ngöôøi ñoïc suy ngaãm veà nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng laïm phaùt truyeän veà aên trong kho taøng truyeän cuôøi Vieät Nam. b.Cöôøi thoùi gaøn, caâu neä, maùy moùc Coù keû môû mieäng laø noùi gôû khi ngöôøi ta laøm nhaø môùi, sinh con, môû tieäc (Noùi gôû); thích noùi moät soá caâu cöûa mieäng nhö moät thoùi quen xaáu (Coù nheõ ñaâu theá); gaøn caû ba ñôøi (Tam ñaïi gaøn); ngöôøi ta chöõa nhaø cho mình khi bò chaùy laïi caûm ôn baèng lôøi xu xeûo (Mai nhaø baùc chaùy); lôøi rao TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
6. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 47 ngôù ngaån (Ñaùm chaùy ñaõ ñöôïc hoaõn ); thaáy ngöôøi cheát khoâng cöùu coøn veà xin pheùp, moät ngöôøi cheát laïi mua hai quan taøi, ñaët oâng chuû xuoáng buøn ñeå noùi lôøi caùm ôn (Leã pheùp) c. Cöôøi caùc thoùi tính khaùc Coù nhieàu truyeän cöôøi thoùi khoe cuûa(Lôïn cöôùi aùo môùi), khoe thô con coùc, thô caùi chuoâng, khoe chuyeän laï- noùi khoùac (ñeå cheâ vaø ñeå giaûi trí) Coù nhöõng truyeän cöôøi söï voâ duyeân, voâ boå, söï ngôù ngaån (Con vòt hai chaân; Con vòt coù tay; chuyeän gaàn, chuyeän xa ). Cuõng coù truyeän gaây cöôøi nhöng chaúng roõ muïc ñích pheâ phaùn (Chaùy; Ba anh nguû meâ ). Thöïc ra, giöõa cöôøi caùc haïng ngöôøi vaø cöôøi caùc thoùi tính cuõng chæ phaân bieät töông ñoái ñeå tieän trình baøy, coù thoùi xaáu thuoäc caû lôùp treân laãn lôùp döôùi (khoe khoang, sôï vôï, tham lam, nònh vaø xu nònh ). 6.3. Cöôøi baèng caùch naøo? Neáu tieáng cöôøi laø phöông tieän, laø hình thöùc ñeå truyeän cöôøi phaûn aùnh cuoäc soáng thì ñeå ñaït caùi ñích laø tieáng cöôøi, daân gian ñaõ söû duïng caùc hình thöùc gaây cöôøi raát ña daïng. Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ thaáy ñöôïc nhöõng bieän phaùp gaây cöôøi nhö: lôøi noùi ñaùng cöôøi, haønh ñoäng ñaùng cöôøi hoaëc hoaøn caûnh gaây cöôøi. Tuy nhieân, thöôøng thì lôøi noùi, haønh ñoäng vaø hoaøn caûnh ñöôïc söû duïng keát hôïp ñeå taïo ra tieáng cöôøi (haønh ñoäng ñi giaät luøi vaø lôøi noùi cuûa keû muoán laøm reå, hoaëc muoán laøm ñeä töû hoïc pheùp löôøi ñaõ taïo ra tieáng cöôøi). Coù khi lôøi noùi ñaùng cöôøi quan troïng hôn haønh ñoäng. Möôïn lôøi Khoång töû ñeå laät maët naï oâng thaày nguû ngaøy, noùi doái, troø ñaõ traû lôøi: Cuï Khoång töû daën laø veà baûo caùi thaèng thaày maøy ñöøng coù noùi doái! Caùc truyeän veà aên, veà thoùi gaøn, beân caïnh cöû chæ laø lôøi noùi ñöôïc söû duïng ñeå phaùt ra tieáng cöôøi cho ngöôøi nghe, nôi chính ngöôøi nghe. Söï phoùng ñaïi laø bieän phaùp phoå bieán ñeå gaây cöôøi. Töø lôøi noùi, cöû chæ, hoaøn caûnh cho ñeán ñaëc ñieåm, thoùi tính cuûa caùc nhaân vaät ñeàu ñöôïc phoùng ñaïi raát nhieàu laàn veà soá löôïng, kích thöôùc, tính chaát ñeå taïo ra tieáng cöôøi. Khoù tin moät anh löôøi ñeán möùc ñi giaät luøi vaøo nhaø boá vôï, moät keû sôï vôï ñeán cheát cöùng, moät teân haø tieän cheát ñeán nôi coøn maëc caû tieàn coâng cöùu maïng soáng cuûa mình, Söï bòa ñaët, söï hö caáu baèng thuû phaùp phoùng ñaïi raát phoå bieán vaø thaønh coâng trong truyeän cöôøi. Coù khi truyeän cöôøi khai thaùc söï söï leäch nhau giöõa hai luoàng tö duy ñuùng. Trong truyeän Chaùy, ngöôøi khaùch hoûi veà ngöôøi cha, ñöùa con traû lôøi veà maåu giaáy bò chaùy, caû hai ñeàu ñuùng trong maïch tö duy cuûa mình, nhöng khoâng aên khôùp nhau, tieáng cöôøi cuõng xuaát hieän. Khai thaùc traïng thaùi trung gian giöõa yù thöùc vaø voâ thöùc, giöõa tænh vaø meâ, daân gian ñaõ taïo ñöôïc tieáng cöôøi thoâng qua haønh ñoäng cuûa ba nhaân vaät (Ba anh nguû meâ), taùc phaåm naøy cöôøi giaûi trí maø khoâng pheâ phaùn ai, vì ai cuõng coù theå rôi vaøo traïng thaùi naøy. Ñoái thoaïi cuõng laø caùch ñeå laøm boäc loä tieáng cöôøi, coù khi phaûi keát hôïp vôùi haønh ñoäng ( Töôûng laø con chaáy, hoùa ra khoâng phaûi Töôûng laø khoâng phaûi hoùa ra con chaáy). Ngoân ngöõ ñoái thoaïi thöôøng ngaén goïn, baát ngôø. Pheùp ñoái baèng tieáng Haùn hoaëc baèng tieáng Vieät, hoaëc keát hôïp Haùn-Vieät cuõng coù theå gaây cöôøi : AÙo ñoû queùt phaân traâu – Loïng xanh che ñít ngöïa; Thaàn Noâng giaùo daân ngheä nguõ coác – Thaùnh saâu göôm quan göøng tam coø TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
7. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 48 Moät trong nhöõng bieän phaùp gaây cöôøi quan troïng laø söû duïng yeáu toá tuïc, thöôøng laø chæ boä phaän kín cuûa cô theå, quan heä sinh lyù, vieäc baøi tieát Thöïc ra ñoù laø phaàn sinh hoïc cuûa con ngöôøi, ai cuõng coù, ai cuõng laøm, nhöng khoâng ai noùi vì söï teá nhò, lòch söï. Truyeän cöôøi söû duïng yeáu toá tuïc gaây neân tieáng cöôøi coù theå giaûi toûa, giaûi trí trong moät soá tröôøng hôïp nhaát ñònh. Coù khi laø moät söï phaûn öùng laïi caùi giaû ñaïo ñöùc (Moät nhaân vaät khoâng laáy ñoà vaøo cho vôï bò vôï ñaùnh; moät nhaân vaät khaùc coù caùch laáy ñoà vaøo tröôùc khi trôøi möa; moät nhaân vaät khaùc khoâng daùm caàm vaøo quaàn aùo meï maø laáy que kheàu vaø bò quaàn aùo uïp vaøo ñaàu ). Ñoâi khi, baèng loái noùi laùi hoaëc giaûi thích voøng vo, caùi tuïc môùi xuaát hieän: Ñaù beøo chôi; Ngoaï Sôn; Khuynh Thieân Lôøi noùi, haønh ñoäng, troø tuïc coù theå thöïc hieän ñöôïc do nhaân vaät chuû theå cöôøi quaù thoâng minh, khai thaùc ñuùng maët yeáu cuûa con ngöôøi laø tham cuûa, hay nhaët nhaïnh, toø moø, bò löøa laïi muoán löøa theâm ngöôøi khaùc (Caùi noùn cuûa tui; Traïng loät da ). Truyeän cöôøi raát phong phuù, tieáng cöôøi raát ña daïng, bieän phaùp gaây cöôøi cuï theå cuûa töøng truyeän cuõng khaùc nhau, khoâng theå thoáng keâ vaø khaùi quaùt ñaày ñuû ñöôïc. Moät trong nhöõng theå loaïi ñang löu haønh roäng vaø phaùt trieån theâm trong xaõ hoäi ngaøy nay laø truyeän cöôøi. Coù truyeän cöôøi truyeàn thoáng ñöôïc söu taàm vaø in aán ñeå ñeán vôùi ngöôøi ñoïc trong ñôøi soáng vaên baûn nhö theå laø vaên hoïc vieát; coù nhaø vaên, nhaø baùo vieát laïi truyeän cuõ (Mua kính, Caùi ñoù thì con xin chòu ) nhö moät dò baûn môùi nhöng keùm coâ ñoïng so vôùi truyeän daân gian; coù truyeän ñöa nhaân vaät xöa veà hieän taïi (Thieáu ñieän ra nhaø haøng maø hoïc ); coù truyeän môùi hoaøn toaøn dung löôïng quaù lôùn (Saùng kieán ngu ). Tieáng cöôøi maõi gaén vôùi con ngöôøi, truyeän cöôøi ñang coøn vôùi coâng chuùng Vieät Nam hoâm nay, goùp phaàn khaúng ñònh vaên hoïc daân gian ñang toàn taïi ôû Vieät Nam trong theá kyû XXI. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
8. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 49 CHÖÔNG 7. TRUYEÄN TRAÏNG 7.1. Khaùi nieäm vaø vò trí cuûa truyeän traïng35 Khaùi nieäm naøy ñöôïc hieåu theo nghóa roäng, goàm ba maûng truyeän keå sau : a. Truyeän keå veà nhöõng oâng traïng coù thaät (traïng nguyeân). Nhöõng oâng traïng naøy coù lí lòch, teân tuoåi roõ raøng ñöôïc ghi cheùp laïi trong söû saùch. Ñoù laø nhöõng ngöôøi ñoã ñaàu trong kyø thi ñình do nhaø nöôùc phong kieán toå chöùc vaø hoï ñaõ ñaït ñöôïc hoïc vò cao nhaát. Daân gian coù theå keå veà caùc oâng traïng naøy vaø nhöõng truyeän keå aáy thuoäc theå loaïi truyeàn thuyeát, nhoùm truyeän veà danh nhaân vaên hoùa, khoâng phaûi laø truyeän traïng. b. Truyeän keå veà caùc oâng traïng khoâng coù thaät, traïng daân gian (traïng daân phong). Qua nhöõng maåu truyeän nhoû, nhaân vaät traïng hieän leân vôùi ñaày ñuû tính caùch, nhö moät sôïi chæ ñoû xuyeân suoát, xaâu chuoãi caùc caâu truyeän laïi taïo thaønh heä thoáng. c. Truyeän keå veà caùc laøng cöôøi (laøng traïng) . ÔÛ Vieät Nam coù raát nhieàu ñòa phöông coù truyeàn thoáng öa thích söï haøi höôùc, nghòch ngôïm, dí doûm. Ñaëc ñieåm mang tính taäp quaùn naøy trôû thaønh moät ñaëc tröng trong phong caùch vaø vaên hoaù cuûa con ngöôøi nôi ñoù. Cuõng coù theå, nhöõng laøng traïng aáy laø caùi noâi saûn sinh ra caùc nhaân vaät traïng. Vôùi tö caùch moät loaïi hình truyeän keå daân gian, chuùng ta chæ quan taâm ñeán nhoùm thöù hai keå veà nhaân vaät traïng cuûa daân gian.Veà maët xaùc ñònh theå loaïi, xeáp truyeän traïng vaøo oâ naøo trong baûng phaân loaïi vaên hoïc daân gian, cho ñeán nay caùc nhaø nghieân cöùu vaãn chöa thoáng nhaát. Nhìn chung coù ba nhoùm yù kieán sau : a. Xeáp truyeän traïng thaønh moät tieåu loaïi cuûa truyeän cöôøi daân gian. Truyeän traïng ñöôïc phaân bieät vôùi caùc truyeän cöôøi khaùc raèng ñaây laø loaïi truyeän cöôøi ñaëc bieät, truyeän cöôøi xoay quanh moät nhaân vaät, loaïi truyeän cöôøi keát chuoãi, xaâu chuoãi Caùc nhaø nghieân cöùu nhö Ñinh Gia Khaùnh, Cao Huy Ñænh, Chu Xuaân Dieân, Leâ Chí Queá, Hoaøng Tieán Töïu, Tröông Chính, Phong Chaâu, Nghieâm Ña Vaên, Kieàu Thu Hoaïch v.v ñeàu caên cöù vaøo tính gaây cöôøi ñeå xeáp truyeän traïng vaøo theå loaïi truyeän cöôøi vaø ñeàu phaân bieät giöõa truyeän traïng vôùi caùc tieåu loaïi khaùc cuûa truyeän cöôøi. b. Xeáp truyeän traïng vaøo kho taøng giai thoaïi daân gian. Töø laäp luaän truyeän traïng coù theå tieáp caän, xaâm nhaäp vaøo caùc theå loaïi khaùc daãn ñeán söï hoaø hôïp thoáng nhaát giöõa chaát trí tueä vaø chaát haøi höôùc, caên cöù vaøo nhöõng ñaëc ñieåm khaùc bieät vôùi truyeän cöôøi moät soá nhaø nghieân cöùu nhö Vuõ Ngoïc Khaùnh vaø Leâ Baù Haùn xeáp truyeän traïng vaøo kho taøng giai thoaïi daân gian. Nhöng taát caû giaùo trình ñaïi hoïc vaø giaùo khoa phoå thoâng chöa thöøa nhaän giai thoaïi laø moät theå loaïi, duø trong ñoù coù hay khoâng coù truyeän traïng. c. Xem truyeän traïng laø moät theå loaïi rieâng. Ñaët truyeän traïng Vieät Nam trong töông quan so saùnh vôùi moät soá truyeän traïng Ñoâng Nam Aù, Tröông Só Huøng coù ñeà xuaát veà theå loaïi truyeän traïng daân gian ôû Vieät Nam toàn taïi nhö moät theå loaïi töông ñoái ñoäc laäp beân caïnh caùc theå loaïi 35 Naêm 2004 veà tröôùc, giaùo trình naøy trình baøy truyeän traïng chung trong chöông Truyeän cöôøi. Nay chuùng toâi (Leâ Hoàng Phong-Nguyeãn Ngoïc Chieán) thöû trình baøy Truyeän traïng thaønh chöông rieâng. Xem theâm: Nguyeãn Ngoïc Chieán, Ñaëc ñieåm ngheä thuaät truyeän traïng Vieät Nam, luaän vaên toát nghieäp, Ñaïi hoïc Ñaø Laït, 2004. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
9. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 50 khaùc cuûa vaên hoïc daân gian. Gaàn ñaây, Nguyeãn Chí Beàn ñaõ nhaän ñònh “Truyeän traïng coù nhöõng ñaëc ñieåm khoâng gioáng vôùi caùc theå loaïi khaùc thuoäc loaïi hình töï söï daân gian. Nhöõng ñaëc ñieåm aáy, töï noù khaúng ñònh söï toàn taïi cuûa noù, vôùi tö caùch laø moät theå loaïi trong kho taøng vaên hoïc daân gian nöôùc ta”. d. Xeáp truyeän traïng vaøo coå tích. Nguyeãn Taán Phaùt nhaän dònh: “Ñöa heä thoáng caùc truyeän traïng trôû veà vò trí cuûa noù trong kho taøng coå tích sinh hoaït cuûa daân toäc laø moät böôùc tieán ñaùng keå trong quaù trình ñi saâu, tìm hieåu baûn chaát cuûa coå tích”. YÙ kieán naøy khoâng ñöôïc taùc giaû tieáp tuïc trieån khai vaø haàu nhö chöa ñöôïc giôùi nghieân cöùu ñoàng tình. Nhöõng truyeän ñöôïc coi laø truyeän “coå tích sinh hoaït” nhö truyeän Laøm theo vôï daën, Chaøng ngoác ñöôïc kieän, Thaày lang hít thöïc chaát raát gaàn guõi vôùi truyeän traïng duø chöa ñöôïc goïi laø truyeän traïng. Neáu xem xeùt laïi vieäc phaân loaïi coå tích vaø tính chaát gaây cöôøi trong caùc truyeän naøy chuùng ta caàn xaùc ñònh laïi tö caùch theå loaïi cho caùc taùc phaåm “coå tích” aáy. 7.2. Noäi dung truyeän traïng 7.2.1. Ñoái vôùi vua chuùa Vieät Nam Truyeän traïng ñaõ bieán giai caáp phong kieán loãi thôøi thaønh ñoái töôïng cöôøi cuûa mình. Tieâu bieåu cho xu höôùng naøy laø heä thoáng truyeän Traïng Quyønh, Neáu nhö caùc oâng vua trong caùc truyeän cöôøi ñôn leû coøn naáp sau boùng daùng Dieâm Vöông thì trong truyeän traïng, nhaân daân ñaõ chæ roõ ñoù laø vua Leâ, chuùa Trònh Hôn theá nöõa nhaân vaät traïng luoân chuû ñoäng taán coâng vaø chieán thaéng ñoái phöông. Töø nhöõng tö töôûng theå hieän söï dao ñoäng, thaùi ñoä baát maõn vôùi ñaïo nghóa thaùnh hieàn ñeán vieäc tieán coâng vaøo moïi thieát cheá cuûa nhaø nöôùc phong kieán töø thaáp ñeán cao thì roõ raøng truyeän traïng khoâng kieâng neå baát cöù thöù uy quyeàn naøo cuûa nhaø nöôùc phong kieán. Neáu trong coå tích, caùc nhaân vaät quùy toäc thöôøng laø nhaân vaät lyù töôûng nhö phaàn thöôûng hay baïn baàu cuûa nhaân vaät baát haïnh thì trong truyeän cöôøi, vua chuùa ñaõ trôû thaønh moät ñoái töôïng cheá dieãu. ÔÛ ñoù, daân gian ñaõ ñeå cho Quyønh ra vaøo cung vua phuû chuùa nhö ñi chôï, daùm aên troäm meøo vua, baét chuùa nhòn ñoùi chôø maàm ñaù, daùm aên ñaøo tröôùc caû vua, xui daân chôï chöûi vua laø “tieân sö thaèng baûo thaùi!”, vaøo phuû chuùa thaáy chuùa nguû ngaøy coøn daùm vieát leân töôøng hai chöõ “ngoïa sôn”, daâng rau caûi cho chuùa vaø ngaàm xoû laø “chuùa aên cöùt ”, ñeán cheát vaãn coøn löøa chuùa cheát theo mình Daân gian ñaõ saùng taïo neân moät nhaân vaät thoâng minh, hay chöõ, taøi öùng ñoái vaø ñeå anh ta “coâng phaù kinh thaønh” baèng tieáng cöôøi phaùt ra töø haønh ñoäng, ngoân ngöõ vaø caùc quan heä cuûa Quyønh vôùi vua, chuùa. Khoâng chæ nhaân vaät Quyønh maø coøn coù Xieån Boät vaø moät soá nhaân vaät haøi khaùc ñaõ duøng meïo ñeå cheá dieãu, haï beä vua chuùa. Bòa ñaët vaø möôïn lôøi cuï Quyønh maéng con chaùu tröôùc khi nhaém maét, Xieån Boät ñaõ chöûi vua: Hoûi caùi maû cha bay maø hoûi laém! Ñoái vôùi vua chuùa, coù leõ truyeän Traïng Quyønh vaãn laø truyeän khi quaân, phaïm thöôïng ôû möùc cao nhaát. Ta coù theå laáy noù laøm daãn chöùng cho tính chieán ñaáu, tính giai caáp cuûa vaên hoïc daân gian (neáu nhaát thieát caàn chöùng minh ñieàu ñoù) hôn laø tìm trong truyeän coå tích Taám Caùm hay coå tích noùi chung. 7.2.2. Thaùi ñoä ñoái vôùi ngoaïi bang Beân caïnh vieäc cheá nhaïo, chaâm choïc, ñaáu khaåu, ñaáu meïo vôùi phong kieán trong nöôùc thì truyeän traïng coøn ñeà cao yù thöùc töï cöôøng daân toäc trong quan heä vôùi phong kieán nöôùc ngoaøi, cuï TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
10. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 51 theå laø phong kieán Trung Hoa(daân gian goïi laø söù Taøu, vua Taøu). Ba heä thoáng truyeän (Traïng Lôïn, Thô Meânh Chaây, Traïng Quyønh) ñeàu daønh nhöõng maåu truyeän keå veà cuoäc ñaáu trí cuûa traïng vôùi söù Taøu nhaèm cöùu ñaát nöôùc khoûi naïn binh ñao, naâng cao uy tín quoác gia. Töø nhöõng cuoäc thi thô, thi caâu ñoái, thi veõ, thi choïi traâu ñeán nhöõng caâu ñoá hoùc buùa nhöng traïng vaãn laàn löôït daønh chieán thaéng moät caùch oanh lieät. Traùi laïi, söù Taøu caøng thi, caøng ñoá thì caøng thua. Qua caùc maåu truyeän, söù Taøu vaø caû trieàu ñình Trung Hoa cuõng daàn ñuoái lyù, phaûi chòu khuaát phuïc, chòu thua tröôùc taøi maãn tieäp cuûa traïng. Sang cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX caùc oâng traïng Xieån Boät, Quaûn Baït, Ba Phi laïi phaûi ñaáu trí vôùi nhöõng ñoái thuû môùi: Phaùp, Nhaät. Xieån Boät laäp meïo khieán boïn Taây ñoan baét röôïu laäu thaønh ra baét ngay phaûi noài nöôùc baån (Trò boïn Taây ñoan “baét röôïu laäu”). Quaûn Baït thì quyeát taâm ñaáu voõ vôùi ñoâ vaät Nhaät ñeå giöõ danh thôm cho toå quoác vaø traû thuø cho cuï Voi Chaây. Caùi cheát cuûa traïng Baït laøm ngöôøi ñôøi khaâm phuïc, kính neå. Caâu traên troái cuûa Baït tröôùc khi maát laø lôøi daën doø cuûa ngöôøi xöa vôùi moïi theá heä mai sau : “Ngöôøi Nam ta caàn giöõ laáy danh thôm!”. Nhaân vaät Ba Phi ñaõ duøng taøi noùi traïng cuûa mình ñeå giaûi baøy khaùt voïng ñuoåi giaëc ra khoûi queâ höông. Trong caùc maåu truyeän Thuït noøng OÂ-buyùt, Cheùm tröïc thaêng, Tôø giaáy khen Ba Phi ñaõ giaùn tieáp toá caùo toäi aùc cuûa giaëc khi nhöõng noøng suùng phaùo, nhöõng haïm ñoäi chen chuùc chaät soâng, nhöõng chieác maùy bay ñuû loaïi ngaøy ñeâm ñaøo xôùi maûnh ñaát queâ höông. Nhôø trí thoâng minh, gioûi öùng bieán laïi laùu caù, caùc oâng traïng Vieät Nam ñaõ lieân tuïc “chôi” cho nhöõng keû ngoaïi quoác nhöõng voá ñau, buoäc chuùng phaûi “ngaäm boà hoøn laøm ngoït”. Coù nhöõng chieán thaéng oanh lieät nhöng cuõng coù nhöõng traû giaù ñaét nhö caùi cheát song duø phaûi hy sinh thì phaàn thaéng vaãn thuoäc veà traïng. Ñieàu quan troïng laø hoï ñaõ giöõ ñöôïc “danh thôm” ñuùng nhö öôùc mô cuûa Quaûn Baït vaäy. 7.2.3. Söï baùng boå thaàn thaùnh Giuùp con ngöôøi traùnh khoûi nhöõng meâ muoäi trong tín ngöôõng hoaëc laø ñeå giaûi thieâng, haï yeát taùc giaû truyeän traïng ñaõ söû duïng motif “baùng boå thaàn thaùnh” taïo ra nhieàu caâu truyeän thuù vò. Beân caïnh ñôøi soáng vaät chaát thì nöûa coøn laïi raát quan troïng chính laø ñôøi soáng tinh thaàn. Truyeän traïng chuû yeáu ñaáu tranh treân phöông dieän tö töôûng neân ñôøi soáng tinh thaàn trôû thaønh “phaàn ñaát” raát quan troïng ñeå ngöôøi xöa gieo haït maàm tranh ñaáu. Truyeän Traïng Quyønh, Xieån Boät, Nguyeãn Kinh, Thuû Thieäm, Xieâng Mieäng laø nhöõng ví duï tieâu bieåu cho vieäc söû duïng motif naøy. Motif “baùng boå thaàn thaùnh” ñaõ mang laïi nhöõng baøi hoïc trieát lyù ñaïo ñöùc bôûi trong cuoäc ñaáu trí ñaày cam go, caùc oâng traïng ñaõ theå hieän ñöôïc baûn lónh, khoâng heà khuaát phuïc tröôùc moïi khoù khaên, gian khoå hy sinh. Hoï daønh phaàn thaéng nhö moät söï taát yeáu vì hoï chính laø nhaân daân, laø khaùt voïng, öôùc mô cuûa thôøi ñaïi. Taùc giaû daân gian thaønh coâng trong vieäc giaûi thieâng song cuõng theå hieän ôû ñoù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh. Traïng Quyønhcuõng coù nhöõng haønh ñoäng baùng boå nhieàu khi quaù quaét. Nhöõng haønh ñoäng ñoù coù theå coi laø voâ vaên hoaù, ñoái ñaàu vôùi thaønh hoaøng laøng cuõng coù nghóa laø ñoái ñaàu vôùi caû laøng. Chuùa Lieãu Haïnh – moät trong töù baát töû cuûa tín ngöôõng Vieät Nam ñaõ bò nhaân vaät Quyønh xuùc phaïm. Coù theå noùi, hình aûnh vaø vai troø cuûa thaàn thaùnh trong truyeän traïng hoaøn toaøn khaùc vôùi hình aûnh vaø vai troø cuûa loaïi nhaân vaät naøy trong truyeàn thuyeát vaø coå tích. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
11. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 52 7.2.4. Cheá gieãu nhöõng ñoái töôïng khaùc Töông ñoàng vôùi truyeän cöôøi (ñôn), ngoaøi caùc ñoái töôïng tieâu bieåu treân, truyeän traïng coøn quan taâm ñeán caùc haïng ngöôøi vaø thoùi tính khaùc. Ñaây ñoù trong truyeän traïng vaãn coù nhöõng nhaân vaät mang nhöõng taät xaáu ñaùng pheâ phaùn. Ñoù laø laõo troïc phuù hay khoe mình gioûi chöõ nhöng thaät ra trong buïng troáng roãng hoaëc maáy ngöôøi haùm coâng danh muoán nhôø Quyønh giuùp laøm neân “OÂâng noï baø kia”, cuõng coù theå laø moät coâ gaùi chua ngoa ñanh ñaù, moät chuû quaùn tham lam ngu doát, söï tham aên cuûa cöôøng haøo, chöùc saéc, thoùi hay aên vuïng cuûa vôï choàng nhaø noï Qua tieáng cöôøi baûn saéc cuûa moät daân toäc phaàn naøo ñaõ ñöôïc theå hieän. Vôùi nhieàu thang baäc cuûa tieáng cöôøi, truyeän traïng daân gian bieåu hieän moät caùch cuï theå vaø roõ neùt nhöõng khuyeát taät, nhöôïc ñieåm, nhöõng thoùi hö taät xaáu cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi. Thöïc teá cuoäc soáng, nhaát laø nhöõng mieàn thoân queâ raát caàn tieáng cöôøi, caùi cöôøi ôû moïi luùc moïi nôi. Ñoái vôùi nhaân daân tieáng cöôøi vöøa laø muïc ñích, vöøa laø phöông tieän. Khaùc vôùi thöù tieáng cöôøi sinh lyù coù tính chaát cô giôùi do bò cuø, bò thaàn kinh , tieáng cöôøi trong truyeän traïng mang yù nghóa xaõ hoäi saâu saéc, boäc loä tinh thaàn pheâ phaùn maïnh meõ. Tieáng cöôøi truyeän traïng laø vuõ khí, laø söùc maïnh cuûa ñaïo ñöùc, chính nghóa. Noù coù taùc duïng giaûi trí, giaùo duïc vaø ñaáu tranh. Noù toáng khöù nhöõng gì laïc haäu, loãi thôøi giuùp cho caùi toát ñeïp, trí tueä toaøn thaéng. Vì theá Maùc ñaõ khaúng ñònh tieáng cöôøi laø “giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa moät hình thaùi lòch söû” ñeå roài “nhaân loaïi rôøi boû ñöôïc quaù khöù moät caùch vui veû”. 7.3. Ngheä thuaät truyeän traïng Trong truyeän traïng, coù nhöõng thuû phaùp gaây cöôøi chuû yeáu sau: söï phoùng ñaïi, caùc meïo löøa, caùc bieän phaùp chôi chöõ vaø yeáu toá tuïc 7.3.1. Söï phoùng ñaïi Söï phoùng ñaïi laø thuû phaùp ñöôïc söû duïng thaønh coâng vaø phoå bieán trong caû truyeän cöôøi vaø truyeän traïng. Neáu coá ñi tìm trong cuoäc ñôøi xem coù nhöõng ngöôøi naøo coù haønh ñoäng, cö xöû vaø aên noùi nhö caùc oâng traïng thì quaû laø phí coâng voâ ích. Seõ khoâng coù moät oâng vua baø chuùa naøo coù theå ñeå traïng chôi xoû, haï beä heát laàn naøy ñeán laàn khaùc. Khoâng coù moät söù giaû naøo daùm goïi quoác vöông cuûa nöôùc mình ñeán laø “lôïn’, laø “choù” Laïi caøng khoâng theå coù nhöõng hoaøn caûnh naøo trong ñoù taát caû moïi ngöôøi cuøng moät luùc coù theå bò traïng löøa, traïng chôi xoû nhieàu laàn nhö vaäy Vieäc phoùng ñaïi aáy duø sao cuõng khoâng phöông haïi ñeán tính hieän thöïc cuûa taùc phaåm. Neáu taùch nhoû caùc chi tieát ra, soi roïi vaøo trong cuoäc soáng thì seõ khoâng thieáu nhöõng keû haùm danh, haùm lôïi, nhöõng keû ngu ngoác maø laïi nghó mình thoâng minh; seõ khoâng thieáu nhöõng ngöôøi thoâng minh laùu lænh duøng muoân ngaøn möu meïo ñeå laät taåy boä maët thaät cuûa nhöõng keû ñaïo ñöùc giaû Taùc giaû daân gian ñaõ toâ ñaäm, thoåi phoàng moät chi tieát, tình theá, söï kieän nhaát ñònh roài ñaåy ñoái töôïng vaøo söï beá taéc, töï boäc loä, gaây tieáng cöôøi töï nhieân, khoan khoaùi, gioøn giaõ. Nhöõng caâu chuyeän ñoái ñaùp, öùng xöû giöõa traïng vaø ngöôøi khaùc thöôøng ñöôïc keå, ñöôïc nhìn qua laêng kính cuûa söï phoùng ñaïi. Caâu chuyeän vì theá vöøa hôïp lyù vöøa raát voâ lyù. Khoâng theå naøo coù söï kieän ngoaïi giao maø ôû ñoù ngöôøi ta thi thoá vôùi nhau baèng caùch thi choïi gaø, choïi traâu, thi veõ giun, thaäm chí nhö Traïng Lôïn ñaùnh ñaäp hoaøng töû song, nhöõng hö caáu, phoùng ñaïi aáy vaãn ñöôïc löu truyeàn. Cöôøng ñieäu, phoùng ñaïi, bòa ñaët nhaèm vaïch maët ñoái töôïng cöôøi, ñeå tieáng cöôøi vui töï nhieân, thoaû maùi. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
12. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 53 Truyeän Truyeän Traïng Quyønh, Truyeän Traïng Lôïn, ñaëc bieät laø Truyeän Ba Phi ñaõ söû duïng phoå bieán vaø thaønh coâng thuû phaùp ngheä thuaät naøy. 7.3.2. Caùc meïo löøa Nhaân vaät traïng thöôøng naém giöõ theá chuû ñoäng trong vieäc taïo ra nhöõng meïo löøa gaøi baãy nhaân vaät bò cheá gieãu. Coù theå ñoù laø haønh ñoäng löøa gaït, noùi doái hay duøng “gaäy oâng ñaäp löng oâng” cuûa Traïng Quyønh (Söù Taøu maéc lôõm, Thi veõ roàng, Traïng choïi traâu ), Ba Giai – Tuù Xuaát, Thuû Thieäm, Nguyeãn Kinh, OÂng OÙ Moät trong nhöõng meïo löøa laø caùch duøng “gaäy oâng ñaäp löng oâng”. Caùch löøa naøy thöôøng coù moâ hình chung nhö sau: Ngöôøi coù söùc maïnh yeâu caàu traïng thöïc hieän moät ñieàu gì ñoù; traïng chöa thöïc hieän ñieàu ñöôïc yeâu caàu vì coøn laøm moät vieäc khaùc; ngöôøi yeâu caàu chaáp nhaän hoaëc tin laø traïng seõ queân ñieàu mình yeâu caàu; theá laø bò maéc baãy. Ñaây cuõng laø söï löøa doái baèng meïo nhöng caùi ñoäc ñaùo laø lôïi duïng ngay yeâu caàu, meänh leänh cuûa ñoái thuû ñeå gaït laïi chính ñoái thuû aáy. Caùc meïo löøa vaãn laø moät bieän phaùp deã ñöa ñoái thuû saäp baãy maø ñaõ troùt rôi vaøo thì khoâng theå thoaùt ra. Nhöõng meïo löøa nhö treân nhieàu luùc mang yù nghóa tích cöïc, laät taåy boä maët thaät cuûa ñoái töôïng pheâ phaùn, mang laïi nhöõng baøi hoïc saâu saéc veà ñaïo ñöùc, öùng xöû nhöng ñoâi khi laïi coù nhöõng troø ñuøa quaùi aùc, taàm thöôøng, coù tính chaát löu manh nhö moät soá troø ñuøa cuûa Ba Giai – Tuù Xuaát. Söï haïn cheá cuûa truyeän Ba Giai – Tuù Xuaát aûnh höôûng bôûi khoâng khí cuûa thôøi ñaïi. Trong xaõ hoäi giao thôøi nhoá nhaêng seõ xuaát hieän nhöõng troø ñuøa dò hôïm nhö theá. Treân tinh thaàn aáy ngöôøi nghe vaø ngöôøi ñoïc coù theå nhaän ra söï phaù phaùch trong tính caùch cuûa ngöôøi xöa khi xaõ hoäi rôi vaøo khuûng hoaûng. Moïi ngöôøi vaãn cöôøi nhöng laø tieáng cöôøi ra nöôùc maét. Thuû phaùp gaây cöôøi naøy ñaõ taïo ra nhieàu motif cho truyeän traïng. Raát nhieàu heä thoáng truyeän traïng coù nhöõng chi tieát laêäp ñi laêäp laïi theo moâ hình caùc meïo löøa nhö ñaõ trình baøy ôû treân. Ñieàu ñoù chöùng toû ngoaøi nhieäm vuï gaây cöôøi, caùc thuû phaùp ngheä thuaät coøn coù vai troø caáu thaønh neân coát truyeän vaø theå hieän roõ thaùi ñoä ñoái vôùi caùc loaïi ñoái töôïng maø truyeän traïng caàn “tieâu dieät” baèng tieáng cöôøi. 7.3.3. Caùc bieän phaùp chôi chöõ Ñeå taïo ra tieáng cöôøi gioøn giaõ, taùc giaû truyeän traïng ñaõ raát linh hoaït, tinh teá trong caùch söû duïng tieáng Vieät maø chôi chöõ laø thuû phaùp ñöôïc duøng raát nhieàu trong truyeän traïng. Noù ñaõ taïo cho caâu chuyeän nhöõng lieân töôûng baát ngôø, kích thích tình caûm vaø trí tueä con ngöôøi. Taùc giaû daân gian chôi chöõ baèng nhieàu phöông caùch khaùc nhau. Khai thaùc chöõ vaø nghóa döôøng nhö laø moät ñaëc tính cuûa con ngöôøi Vieät. Trong nhieàu tröôøng hôïp, hoï ñaõ vaän duïng saùng taïo vaø taän duïng trieät ñeå nhöõng gì ngoân ngöõ coù theå ñem laïi nhaèm phuïc vuï muïc ñích cuûa mình. Coù raát nhieàu caùch khai thaùc chöõ vaø nghóa trong tieáng Vieät ñeå chuyeån töø yù bình thöôøng thaønh ra yù chaâm bieám, haøi höôùc. Tieáng Vieät coù raát nhieàu töø ñoàng aâm khaùc nghóa. Söï maäp môø, deã bò ñaûo loän töø nghóa naøy sang nghóa khaùc trôû thaønh ñòa haït ñeå ngöôøi daân xöa theå hieän söï thoâng minh taøi tình cuûa mình. Caùch chôi chöõ ñoàng aâm coøn ñöôïc söû duïng baèng danh töø chung vaø rieâng. Söû duïng caùch phaùt aâm ñòa phöông khoâng chuaån ñeå chôi chöõ cuõng laø caùch xoû ngoït ñoái vôùi ñoái töôïng bò cheá gieãu. Ngöôøi xöa coøn chôi chöõ baèng caùch söû duïng haøng loaït caùc töø ngöõ nghòch nghóa hoaëc caùc töø coù cuøng tröôøng nghóa. Coù khi trong truyeän traïng, ngöôøi ta laïi chôi chöõ baèng caùch chieát töï. Ñaây laø “moùn aên” khaù hôïp “khaåu vò” cuûa caùc nhaø nho, nhöõng ngöôøi coù chöõ nghóa, thoâng hieåu vaø tinh teá trong TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
13. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 54 caùch söû duïng ngoân ngöõ. Coù luùc laïi söû duïng söï ña nghóa cuûa töø ngöõ ñeå taïo ra nhöõng caâu noùi maäp môø, hai nghóa . Noùi laùi cuõng laø caùch chôi chöõ raát ñöôïc öa duøng trong truyeän traïng. Noùi laùi mang ñaëc tröng raát rieâng, coù taàn soá söû duïng cao, hieäu quaû chaâm bieám, gieãu côït lôùn. Noùi laùi cuõng coù nhieàu caùch, thoâng thöôøng laø chuyeån ñoåi phuï aâm cho caùc tieáng trong moät töø hoaëc chuyeån ñoåi daáu thanh cho caùc tieáng aáy. Noùi laùi laø caùch noùi aùm chæ, coù duïng yù tröôùc, höôùng vaøo moät ñoái töôïng cuï theå. Ñoù laø caùch noùi vöøa kín vöøa hôû vì beà noåi cuûa caâu chöõ roõ raøng laø toát, khoâng coù vaán ñeà gì phaûi baøn luaän nhöng beà saâu laïi loät traàn boä maët thaät cuûa ñoái töôïng baèng caâu chöûi cay ñoäc. Ngöôøi ñoïc, ngöôøi nghe nhieàu khi phaûi vaän duïng söï tinh teá cuûa mình môùi coù theå giaûng cho ra caùi yù nghóa thaâm thuyù daáu kín trong thao taùc noùi laùi. 7.3.4. Yeáu toá tuïc Truyeän cöôøi vaø truyeän traïng raát hay söû duïng yeáu toá tuïc. Hoï thöôøng vaïch ra nhöõng ñieàu, nhöõng vaät, nhöõng vieäc thaàm kín maø ngöôøi ta caàn che giaáu, vaãn cho laø baån thæu, baäy baï Leã giaùo phong kieán raát kò caùc yeáu toá tuïc. Yeáu toá tuïc goùp phaàn boùc traàn lôùp voû boïc baáy laâu vaãn “sôn son theáp vaøng” che chaén cho thoùi ñaïo ñöùc giaû cuûa cheá ñoä phong kieán ñaõ loãi thôøi veà chính trò vaø ñaïo ñöùc. Yeáu toá tuïc coøn laøm cho tieáng cöôøi naâng ñeán ñænh cao, laøm cho tieáng cöôøi gioøn giaõ hôn, söï cheá gieãu cay ñoäc hôn. Yeáu toá tuïc tröôùc heát phaûi ñöôïc hieåu laø moät phöông tieän gaây cöôøi, laøm phong phuù theâm caùc cung baäc cuûa tieáng cöôøi. Truyeän coù yeáu toá tuïc döôøng nhö deã gaây cöôøi hôn. Nhieàu khi truyeän caøng tuïc caøng gaây cöôøi. Phaûi chaêng noùi tuïc laø moät nhu caàu mang tính baûn naêng cuûa con ngöôøi? ÔÛ ñaây, yeáu toá tuïc ñöôïc söû duïng gaén lieàn vôùi ñaëc tröng cuûa truyeän traïng, taâm lyù saùng taïo cuûa taùc giaû daân gian, phong tuïc taäp quaùn hay loái sinh hoaït cuûa moät vaøi nhoùm ngöôøi hoaëc cuûa caû coäng ñoàng. Nhö moät loaïi vuõ khí thoâ sô, ñôn giaûn, deã söû duïng, deã coù nhaát trong moïi hoaøn caûnh, daân gian ñaõ nhanh choùng naém baét ñöôïc söùc maïnh cuûa yeáu toá tuïc nhaèm ruùt ngaén khoaûng caùch gaây cöôøi. Yeáu toá tuïc laø bieän phaùp ngheä thuaät raát gaàn vôùi caùc thuû phaùp gaây cöôøi khaùc cuûa truyeän traïng. Coù khi töø choã chôi chöõ daãn tôùi caùc tuïc, phoùng ñaïi quaù côõ moät chi tieát tuïc hay caùc meïo löøa coù tính chaát tuïc Vì theá ôû moät maåu truyeän coù theå coù caû chôi chöõ, phoùng ñaïi vaø yeáu toá tuïc. Söï taùch baïch nhö treân chæ mang tính chaát töông ñoái bôûi moät truyeän coù ñeán hai, thaäm chí ba thuû phaùp ngheä thuaät xuaát hieän cuøng luùc vaø lieân quan vôùi nhau. Moät soá truyeän do laïm duïng yeáu toá tuïc daãn ñeán vieäc phaûn taùc duïng, gaây nhöõng lieân töôûng thieáu laønh maïnh. Nhaân vaät traïng cuõng thöôøng rôi vaøo haïn cheá naøy bôûi coù luùc hoï coù nhöõng haønh ñoäng tuïc tóu ñeán möùc voâ vaên hoaù, thieáu nhaân vaên. Nhöng ñieàu ñoù, ôû khía caïnh khaùc cuõng theå hieän söï gaén boù cuûa saùng taùc daân gian vôùi ñôøi soáng, nhaát laø ñôøi soáng baûn naêng cuûa con ngöôøi. Tuy nhieân, noù vaãn laø söï haïn cheá cuûa taùc giaû daân gian veà trình ñoä “gia coâng” nhöõng “nguyeân lieäu thoâ” trôû thaønh vuõ khí thöïc söï saéc beùn hôn, coù tính thaåm myõ cao. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
14. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 55 CHÖÔNG 8 VEØØ 8.1. Veø laø gì? Veø laø theå loaïi vaên vaàn daân gian mang tính thôøi söï, keå veà nhöõng vieäc môùi xaûy ra, ñang xaûy ra ôû trong laøng hay trong nöôùc. Veø phaûi coù vaàn (vaàn veø), vaø qua ñoù, caém ñöôïc nhöõng “coïc veø”ø, “tieâu veø” ñeå raên ñe, giaùo duïc. Veø keå vieäc maø coù vaàn. Veø ñöôïc chia ra hai loaïi: veø sinh hoaït (theá söï) vaø veø lòch söû. 8.2. Veø sinh hoaït Veø ñaëc bieät quan taâm nhöõng söï kieän vöøa môùi xaûy ra trong moät ñòa phöông, chuû yeáu laø nhöõng chuyeän khoâng bình thöôøng.Tính chaát ngöôøi thöïc vieäc thöïc raát roõ. Veø quan taâm nhöõng söï kieän mang tính thôøi söï, khoâng quan taâm söï kieän cuõ, söï kieän ñaõ ñi vaøo quaù khöù. Taùc giaû naém baét söï vieäc, chi tieát moät caùch kòp thôøi roài laøm cho noù lan truyeàn nhanh, roäng khaép. Veø khoâng chæ keå chuyeän maø coøn baøy toû thaùi ñoä, taùc giaû coù bình luaän vaø nhaèm taïo dö luaän. Coù theå coi veø laø baùo chí daân gian. Tính thôøi söï laø ñaëc ñieåm cuûa veø noùi chung, veø sinh hoaït noùi rieâng. Nhöõng con ngöôøi, söï vieäc maø veø keå laïi cuõng nhö coâng chuùng cuûa veø sinh hoaït mang ñaäm tính ñòa phöông, thaäm chí laø chuyeän cuûa moät laøng. Khi taùc giaû keå veø veà ngöôøi laøm ñó, chöûa hoang, ngöôøi aên troäm, ngöôøi say, ngöôøi ñaùnh vôï, loaïn luaân, tham nhuõng trong laøng xaõ, huû tuïc ma chay, cöôùi xin thì nhöõng taùc phaåm naøy chuû yeáu löu haønh trong phaïm vi heïp. Coù nhöõng con ngöôøi vaø söï vaät tuyø laø cuûa moät mieàn queâ cuï theå nhöng vì tính chaát tieâu bieåu cho neân coù söùc lan toaû ra nhieàu ñòa phöông. Ñoâi khi, söï vieäc qua ñi, maát tính thôøi söï nhöng moät soá veø vaãn coøn ñöôïc nhôù vaø keå ñeå raên ñôøi, daïy ngöôøi, ví duï: Veø chaên traâu, Veø ñi ôû, Veø thaèng nhaùc .Tuy vaäy, tính ñòa phöông cuûa veø roõ hôn nhieàu theå loaïi khaùc. Ví duï “Veø caàu ngoùi chôï Lieãu” coù ñoaïn: Sao chaúng ai lo? Nhöng ñöôøng saù hö, Sao khoâng nglieäu? Chæ laø daân söûa, Chæ thaáy cheø röôïu, Nhöng caàu gieáng lôû, Muõ maõo leø pheø Chæ laø daân xaây; Raøy nhoùm hoäi heø, Vieäc chi chaúng hay, Mai hoïp laøng xaõ; Chæ lo cuùng teá, Heát tieàn baàu cöû, Tranh giaønh thòt xoâi Ñeán baïc tuaàn söông Mieäng em vuù laáp, Tieàn coâng thu vaøo, Bò chò baùnh ñaày, Luùa coâng goùp laïi, Soáng maëc, cheát maëc! Veø keå ngöôøi vaø vieäc chính xaùc, cuï theå, khoâng xuyeân taïc söï thaät, khoâng quan taâm taát caû moïi vieäc, maø taäp trung vaøo caùc nhaân vaät vaø söï kieän khaùc thöôøng, nhöõng gì maø dö luaän quan TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
15. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 56 taâm. Söï yeâu gheùt, khen cheâ loä roõ qua veø, tính khuynh höôùng, tính tö töôûng cuûa veø raát roõ. Caùc teä naïn ôû laøng queâ, caûnh khoå cöïc, naïn ñoùi, thueá naëng, söu cao, nhöõng göông toát vaø göông xaáu ñeàu coù theå thaáy qua veø. Vì vaäy, veø cuõng mang tính traøo phuùng nhö truyeän cöôøi, ñoâi khi coù tính chaát tuïng ca nhöng traøo phuùng troäi hôn. Thaùi ñoä, laäp tröôøng taùc giaû boäc loä qua söï vieäc ñöôïc keå vaø qua lôøi bình tröïc tieáp. Truyeän cöôøi cuõng cheá dieãu, cuõng traøo phuùng nhöng thoùi xaáu, ngöôøi xaáu trong ñoù mang tính chaát khaùi quaùt cho thoùi tính hay haïng ngöôøi, khoâng cuï theå, chính xaùc nhö trong veø. Veø mong taïo dö luaän ñeå caûnh tænh, giaùo huaán ñaïo ñöùc, baûo veä thuaàn phong myõ tuïc, baûo veä quan heä laønh maïnh, cuûng coá gia ñình, doøng hoï, xoùm laøng. 8.3. Veø lòch söû Neáu veø sinh hoaït mang roõ tính ñòa phöông, thì veø lòch söû mang tính daân toäc, quoác gia vì söï kieän lòch söû thöôøng coù lieân quan ñeán nhieàu ngöôøi. Veø lòch söû coù neùt töông ñoàng vôùi truyeàn thuyeát, nhöng truyeàn thuyeát naëng veà ca tuïng ngöôøi anh huøng, veø lòch söû coù caû khen vaø cheâ nhaân vaät lòch söû. Truyeàn thuyeát quan taâm ñeán nhöõng söï kieän lòch söû quaù khöù, veø chæ chuù yù söï kieän môùi xaûy ra. Khi söï kieän lòch söû trôû thaønh dó vaõng, truyeàn thuyeát vaãn tieáp tuïc ñöôïc saùng taïo, löu haønh, hoaøn thieän, trong khi ñoù, chæ moät soá söï kieän quan troïng coøn ñöôïc nhôù vaø löu truyeàn baèng veø, nhieàu taùc phaåm bò queân laõng mau choùng, ñeå chuù yù vaøo söï kieän môùi. Daân gian löu truyeàn vaø caùc nhaø söu taàm ghi cheùp ñöôïc moät soá baøi nhö: Veø thaát thuû Kinh ñoâ, Veø vôï ba Cai Vaøng, Veø baø Thieáu phoù, Veø chaøng Lía Söï hö caáu cuûa truyeàn thuyeát laø coù thaät, trong ñoù coù caû vieäc huyeàn thoaïi hoaù, coå tích hoaù nhaân vaät vaø söï kieän lòch söû. Veø lòch söû cuõng nhö veø sinh hoaït phaûi toân troïng söï chính xaùc, cuï theå veà söï vieäc, nhaân danh, ñòa danh, thôøi gian moät caùch tæ mæ. Nhìn chung, do tính chaát baùo chí cuûa moät thöù khaåu baùo daân gian, sau khi ñaûm nhieäm ñöôïc caùc tính chaát thôøi söï, chính xaùc, traøo phuùng hoaëc tuïng ca, sau khi taïo ra ñöôïc dö luaän ñeå giaùo duïc coäng ñoàng, veø bò ngöôøi ta queân laõng. Moät phaàn laø do tính chaát noâm na, keùm trau chuoát, chöa kòp goït giuõa thì vieäc cuõ qua ñi, caàn öùng xöû, öùng taùc tröôùc vieäc môùi cho neân tính chaát ngheä thuaät cuûa veø khoâng cao. Veø laøm chöùc naêng baùo chí vaø soáng ñôøi soáng ngaén nguûi nhö moät taùc phaåm baùo chí – baùo noùi. Trong xaõ hoäi hieän ñaïi, coù nhieàu chuûng loaïi baùo chí, nhieàu phöông tieän truyeàn thoâng, caùc ngheä nhaân coù taøi beû veø, ñaët chuyeän thöa vaéng daàn, cô baûn veø khoâng coøn phaùt trieån. Söï suy yeáu hay dieät vong cuûa theå loaïi cho thaáy noù ñaõ hoaøn thaønh söù maïng ñoái vôùi lòch söû vaø ñoái vôùi nhaân daân. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
16. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 57 CHÖÔNG 9. TUÏC NGÖÕ 9.1. Tuïc ngöõ laø gì ? Veà tuïc ngöõ, coù theå tham khaûo caùc nhaän ñònh hoaëc ñònh nghóa cuûa caùc nhaø nghieân cöùu sau: - Leâ Chí Queá: Tuïc ngöõ laø nhöõng caâu noùi haøm xuùc, ngaén goïn do nhaân daân lao ñoäng saùng taïo vaø löu truyeàn qua nhieàu theá heä. Noù phaûn aùnh vaø ñuùc keát moïi maët tri thöùc, ñôøi soáng cuûa nhaân daân thoâng qua nhöõng hình töôïng ngheä thuaät ñoäc ñaùo. - Hoaøng Tieán Töïu: Tuïc ngöõ laø theå loaïi vaên hoïc daân gian nhaèm ñuùc keát kinh nghieäm, tri thöùc, neâu leân nhöõng nhaän xeùt, phaùn ñoaùn, lôøi khuyeân raên cuûa nhaân daân döôùi hình thöùc nhöõng caâu noùi ngaén goïn, giaûn dò, suùc tích, coù nhòp ñieäu, deã nhôù, deã truyeàn. Lôøi ít, yù nhieàu, hình thöùc nhoû nhöng noäi dung raát lôùn, tính khaùi quaùt cao - Chu Xuaân Dieân: Tuïc ngöõ laø nhöõng caâu noùi ngaén, goïn, coù yù nghóa haøm suùc, do nhaân daân lao ñoäng saùng taïo neân vaø löu truyeàn qua nhieàu theá kyû. - Maõ Giang Laân: Tuïc ngöõ laø lôøi aên tieáng noùi cuûa nhaân daân ñaõ ñöôïc ñuùc keát laïi döôùi nhöõng hình thöùc tinh giaûn mang noäi dung suùc tích. Tuïc ngöõ thieân veà bieåu hieän trí tueä cuûa nhaân daân trong vieäc nhaân thöùc theá giôùi, xaõ hoäi vaø con ngöôøi. Nhö vaäy tuïc ngöõ laø moät theå loaïi vaên vaàn daân gian, moãi taùc phaåm thöôøng laø moät caâu nhaèm ñuùc keát kinh nghieäm thöïc tieãn moïi maët cuûa nhaân daân. Veà nguoàn goác vaø söï hình thaønh cuûa tuïc ngöõ coù ba nguoàn chính sau ñaây: * Tuïc ngöõ ñöôïc ñuùc keát, khaùi quaùt töø ñôøi soáng (chuû yeáu). * Tuïc ngöõ ñöôïc ruùt ra hoaëc taùch ra töø caùc saùng taùc daân gian khaùc (coå tích, ca dao,truyeän cöôøi ). * Tuïc ngöõ ñöôïc baét nguoàn töø nhöõng lôøi hay, yù ñeïp trong taùc phaåm vaên hoïc vieát. 9.2. Phaân bieät tuïc ngöõ vôùi caùc theå loaïi khaùc 9.2.1. Tuïc ngöõ vaø thaønh ngöõ - Nguyeãn Vaên Meänh phaân bieät thaønh ngöõ vaø tuïc ngöõ nhö sau: “ Veà noäi dung thaønh ngöõ giôùi thieäu moät hình aûnh, moät hieän töôïng, moät traïng thaùi, moät tính caùch, moät thaùi ñoä, coøn tuïc ngöõ.v.v ñi ñeán moät nhaän ñònh cuï theå, moät keát luaän vöõng chaéc, moät kinh nghieäm saâu saéc, moät lôøi khuyeân raên, moät baøi hoïc veà tö töôûng vaø ñaïo ñöùc” “Noäi dung cuûa thaønh ngöõ mang tính chaát hieän töôïng coøn noäi dung cuûa tuïc ngöõ mang tính quy luaät Moãi tuïc ngöõ laø moät caâu”.36 - Cuø Ñình Tuù khaúng ñònh thaønh ngöõ laø ñôn vò töông ñöông nhö töø coøn tuïc ngöõ laø moät caâu hoaøn chænh. 37 36 Nguyeãn Vaên Meänh, Ranh giôùi giöõa tuïc ngöõ vaø thaønh ngöõ, taïp chí Ngoân ngöõ, soá 3 – 1962, 37 Cuø Ñình Tuù, Goùp yù kieán veà söï phaân bieät thaønh ngöõ vaø tuïc ngöõ ,taïp chí Ngoân ngöõ, soá 1 – 1973. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
17. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 58 -Theo Chu Xuaân Dieân: tuïc ngöõ laø moät hieän töôïng yù thöùc xaõ hoäi coøn thaønh ngöõ laø moät hieän töôïng ngoân ngöõ. -Theo Vuõ Ngoïc Phan thì: “Tuïc ngöõ laø moät töï noù dieãn troïn veïn moät yù, moät nhaän xeùt, moät kinh nghieäm, moät luaân lyù, moät coâng lyù, coù khi laø moät söï pheâ phaùn. Coøn thaønh ngöõ laø moät phaàn caâu coù saün, noù laø moät boä phaän cuûa caâu maø nhieàu ngöôøi ñaõ quen duøng nhöng töï rieâng noù khoâng dieãn ñöôïc moät yù troïn veïn.” 38. *Veà hình thöùc, tuïc ngöõ laø moät caâu coøn thaønh ngöõ laø moät cuïm töø, moät ngöõ (töông ñöông töø), ví duï: Röøng naøo coïp naáy vaø Döõ nhö coïp; Xaáu nhö ma vinh hoa cuõng ñeïp vaø Xaáu nhö ma; Maáy ñôøi roàng ñeán nhaø toâm vaø Roàng ñeán nhaø toâm * Veà noäi dung, tuïc ngöõ laø moät kinh nghieäm, laø moät taùc phaåm coøn thaønh ngöõ laø moät tö lieäu nhoû, laø moät hieän töôïng ngoân ngöõ. * Veà yù nghóa, tuïc ngöõ dieãn ñaït troïn veïn moät meänh ñeà (phaùn ñoaùn) coøn thaønh ngöõ chæ laø moät khaùi nieäm veà söï vaät, hieän töôïng, quaù trình, tính chaát . * Veà chöùc naêng, thaønh ngöõ coù chöùc naêng ñònh danh coøn tuïc ngöõ coù chöùc naêng thoâng baùo. 9.2.2. Tuïc ngöõ vaø ca dao Tuïc ngöõ vaø ca dao coù söï thaâm nhaäp laãn nhau cho neân ranh giôùi giöõa chuùng ñoâi khi nhaït nhoaø. Hieän nay tieâu chí ñöôïc nhieàu ngöôøi duøng nhaát laø: Tuïc ngöõ thieân veà lyù trí, ñuùc keát kinh nghieäm khaùch quan coøn ca dao thieân veà tình caûm, phoâ dieãn taâm tình chuû quan; tuïc ngöõ gaén vôùi lôøi noùi haøng ngaøy coøn ca dao gaén lieàn vôùi dieãn xöôùng. Ví duï: + Coù coâng maøi saét coù ngaøy neân kim.Æ moät kinh nghieäm; + Khuyeân ai chaúng choùng thì chaày Coù coâng maøi saét, coù ngaøy neân kim. Æ vöøa tình caûm vöøa kinh nghieäm; + Traêm naêm ai chôù boû ai Chæ theâu neân gaám, saét maøi neân kim.Æ Tình caûm laø chính (söï chung thuyû). Coù nhieàu caâu tuïc ngöõ coù hình thöùc ca dao ( theå luïc baùt): + Chuoàn chuoàn bay thaáp thì möa Bay cao thì naéng, bay vöøa thì raâm. 9.2.3. Tuïc ngöõ vaø coå tích Tuïc ngöõ thaâm nhaäp vaøo coå tích raát nhieàu vaø ôû moãt vò trí laïi mang nhöõng giaù trò khaùc nhau: - Tuïc ngöõ laø teân truyeän coå tích: +Nhaân tham taøi nhi töû, ñieåu tham thöïc nhi vong. + Cha nuoâi con beå hoà lai laùng, Con nuoâi cha meï keå thaùng keå ngaøy. +Thaïch Suøng coøn thieáu meû kho. - Tuïc ngöõ xen vaøo giöõa truyeän, lieân keát truyeän, taêng chaát thô cho truyeän hoaëc theå hieän tính caùch nhaân vaät: 38 Vuõ Ngoïc Phan, Tuïc ngöõ ca dao daân ca Vieät Nam, Nxb KHXH, H.,1998. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
18. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 59 + Chuoâng khaùnh coøn chaúng aên ai, Nöõa laø maûnh chónh vöùt ngoaøi bôø tre ( Taám Caùm). - Tuïc ngöõ thöôøng tham gia vaøo keát truyeän, ñuùc ruùt moät kinh nghieäm soáng gaàn guõi noäi dung coå tích: + Cheâ ta roài laïi laáy ta, Tuy laø ñöùa ôû nhöng maø coù coâng (Caây tre traêm ñoát). + Cuûa trôøi trôøi laïi laáy ñi, Giöông ñoâi maét eách, laøm chi ñöôïc trôøi (Möôøi thoûi vaøng). + Moàng ba caù ñi aên theà, Moàng boán caù veà caù vöôït Vuõ moân (Caù gaùy hoaù roàng) Ngoaøi ra tuïc ngöõ raát gaàn guõi vôùi caâu ñoá vaø xuaát hieän trong nhieàu theå loaïi vaên hoïc daân gian khaùc (truyeän cöôøi, nguï ngoân, cheøo ). Ñieàu ñoù moät laàn nöõa khaúng ñònh tính nguyeân hôïp cuûa vaên hoïc daân gian veà loaïi hìn, ranh giôùi cuûa caùc theå loaïi coù khi bò thu heïp, giao thoa, chuyeån hoaù laãn nhau. 9.3. Noäi dung tuïc ngöõ Tuïc ngöõ laø tuùi khoân cuûa nhaân daân neân chöa ñöïng trong noù raát nhieàu noäi dung khaùc nhau. Tuïc ngöõ phaûn aùnh moïi maët cuûa cuoäc soáng song tuïc ngöõ veà lao ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp chieám tæ leä nhieàu nhaát vì truyeàn thoáng troàng troït, chaên nuoâi cuûa cö daân luùa nöôùc. 9.3.1. Nhaän thöùc veà töï nhieân, thôøi tieát + Thaâm ñoâng, hoàng taây, döïng may – Ai ôi ôû laïi ba ngaøy haõy ñi. + Maây thaønh vöøa hanh vöøa giaù. + Gioù may quay noàm. + Gioù baác thì hanh, gioù noàm thì aåm. + Troáng thaùng baûy khoâng hoäi thì chay, gioù taây may khoâng gioâng thì baõo. + Daøy sao thì naéng, vaéng sao thì möa. + Traêng quaàng thì haïn, traêng taùn thì möa. + Chôùp ñaèng ñoâng mua daây maø taùt. + Chôùp ñoâng nhay nhaùy, gaø gaùy thì möa. + Chuoàn chuoàn bay thaáp thì möa + Quaï taém thì naéng, saùo taém thì möa + Muøa heø ñang naéng, coû gaø traéng thì möa. 9.3.2. Kinh nghieäm troàng troït, chaên nuoâi, ñaùnh baét a. Kinh nghieäm troàng troït + Luùa chieâm laø luùa baát nghì – Caáy tröôùc troå tröôùc chaúng thì ñôïi ai. + Chieâm se reù luït. + Muøa bôùt ra, chieâm tra vaøo. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
19. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 60 + Maï uùa thì luùa choùng xanh + Maï muøa söôùng cao, maï chieâm ao thaáp. + Nhai kyõ no laâu, caøy saâu toát luùa. + Caøy chaïm voù, böøa moù theo. + Caáy thöa thöøa thoùc, caáy daày coùc ñöôïc aên. + Luùa muøa thì caáy cho saâu, luùa chieâm thì gaåy caønh daâu môùi vöøa. + Ngöôøi ñeïp vì luïa, luùa toát vì phaân. + Moät löôït taùt, moät baùt côm. + Nhaát nöôùc, nhì phaân, tam caàn, töù gioáng. + Khoai ruoäng laï, maï ruoäng quen. + Ñaát thieáu troàng döøa, ñaát thöøa troàng cau. b. Kinh nghieäm chaên nuoâi +Traâu hoa tai, boø gai söøng. +Lang ñuoâi thì baùn, lang traùn thì caøy. +Boø ñeû thaùng naêm, noû baèm thì hui. +Boø aên maï thì daï boø hay. +Chaám traøn, loï ñuoâi, khoâng nuoâi cuõng naäy. +Ñoám ñaàu thæ nuoâi, ñoám ñuoâi thì thòt. +Nhaát baïch, nhò hoaøng, tam khoang, töù ñoám. +Gaø ñen chaân traéng, meï maéng cuõng mua; gaø traéng chaân chì mua chi gioáng aáy. +Nuoâi gaø phaûi choïn gioáng gaø, gaø di beù tí nhöng maø ñeû mau. +Lôïn thaû, gaø nhoát. +Thöa taèm keùo keùn. +Thöa ao toát caù, thöa con lôùn tröùng. +Nuoâi lôïn aên côm naèm nuoâi taèm aên côn ñöùng c. Kinh nghieäm ñaùnh baét +Moät ngaøy vaõi chaøi baèng möôøi hai ngaøy phôi löôùi. +Thöù nhaát toát moài, thöù nhì ngoài dai. +Caø cuoáng loäi ngöôïc. +Toâm chaïng vaïng, caù raïng ñoâng 9.3.3. Kinh nghieäm öùng xöû, loái soáng cuûa con ngöôøi +Con giun xeùo laém cuõng quaèn. +Caù lôùn nuoát caù beù. +Soâng coù khuùc, ngöôøi coù luùc. +Ñoùi cho saïch, raùch cho thôm. +Ñaát laønh chim ñaäu. +Hay ôû, dôû ñi. +Baùn anh em xa, mua laùng gieàng gaàn. +Ngöïa chaïy coù baày, chim bay coù baïn TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
20. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 61 9.3.4. Phong tuïc vaø ñaëc saûn ñòa phöông a.Tuïc ngöõ veà phong tuïc, taäp quaùn +Mieáng traàu laø ñaàu caâu truyeän; Mieáng traàu neân daâu nhaø ngöôøi; Mieáng traàu aên naëng baèng chì. +Pheùp vua thua leä laøng. +Soáng laâu leân laõo laøng. +Ñaát coù leà, queâ coù thoùi; Ñaát coù Thoå coâng, soâng coù Haø baù. +Moät mieáng giöõa laøng baèng moät saøng xoù beáp. +Leänh laøng naøo laøng aáy ñaùnh, Thaùnh laøng naøo laøng aáy thôø Veà ñaëc saûn ñòa phöông +Döa La, caø Laùng, Nem Baùng, töông Baàn, nöôùc maém Vaïn Vaân, caù roâ Ñaàm Seùt. +Nhuùt Thanh Chöông, töông Nam Ñaøn. +Vaûi Quang, huùng Laùng, ngoå Ñaàm, caù roâ Ñaàm Seùt, saâm caàm Hoà Taây. +Nem chaû Hoaø Vang, baùnh toå Hoäi An, khoai lang Traø Kieäu, thôm röôïu Tam Kyø. +Baùnh traùng Myõ Loàng, baùnh phoàng Sôn Ñoác 9.3.5. Tuïc ngöõ veà lòch söû +Côø bay Sôn Ñoäng, ngöïa loàng Chöông Döông.(choáng Nguyeân Moâng theá kyû XIII) +Haêm moát Leâ Lai, haêm hai Leâ Lôïi. +Leâ Lôïi vi quaân, Nguyeãn Traõi vi thaàn. +Leâ toàn Trònh taïi, Leâ baïi Trònh vong.(Theá kyû XVII-XIII) 9.3.6. Tuïc ngöõ laø trieát hoïc daân gian +Thaày boùi noùi döïa. +Gaàn möïc thì ñen, gaàn ñeøn thì raïng. +Chaïy trôøi khoâng khoûi naéng. +Khoâng coù löûa laøm sao coù khoùi. +Quaù muø ra möa. +Caù aên kieán, kieán aên caù. +Rau naøo saâu naáy. +Caùi saåy naåy caùi ung. +ÔÛ baàu thì troøn, ôû oáng thì daøi. +Ñöôïc loøng ta, xoùt xa loøng ngöôøi. 9.3.7. Söï maâu thuaãn giöõa caùc caâu tuïc ngöõ +Caáy thöa thöøa thoùc, caáy daøy coùc aên > < Ñeøn nhaø ai nhaø naáy raïng TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
21. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 62 9.4. Ngheä thuaät cuûa tuïc ngöõ 9.4.1.Ña soá tuïc ngöõ coù vaàn, coù nhòp a.Vaàn trong tuïc ngöõ -Vaàn lieàn bao goàm nhöõng caâu tuïc ngöõ coù caùc khuoân vaàn ñöôïc laùy laïi ôû vò trí giöõa caâu, giöõa chuùng khoâng coù aâm tieát trung gian naøo caû : AÊn vaû, traû sung; Ñeïp vaøng son, ngon maät môõ; Cuûa moät ñoàng coâng moät neùn; Khoù caén nhau, giaøu aên uoáng; EÁch thaùng ba gaø thaùng baûy; Khoân ñaâu ñeán treû, khoeû ñaâu ñeán giaø Hoaëc coù nhöõng caâu vaàn chuoãi: Ñaàu cheùp, meùp troâi, moâi meø; Ñoùi aên sung, cuøng aên ngaùi, daïi aên kheá; Haøm choù, voù ngöïa, cöïa gaø, ngaø voi -Vaàn caùch goàm nhöõng caâu tuïc ngöõ maø giöõa hai khuoân vaàn coù ít nhaát moät aâm tieát ngaên caùch. Coù theå laø vaàn caùch moät aâm tieát: Maùi toùc laø voùc con ngöôøi; Baùnh daøy neáp caùi, con gaùi hoï Ngoâ; Kheùo aên thì no, kheùo co thì aám; Nhai kyõ ngöôøi laâu, caøy saâu toát luùa Coù theå laø vaàn caùch hai aâm tieát: Voâ tieåu nhaân baát thaønh quaân töû; Buoân taøu baùn beõ khoâng baèng aên deø haø tieän; Cuûa reû laø cuûa oâi, cuûa ñaày noài laø cuûa khoâng ngon Hay coù theå laø vaàn caùch ba aâm tieát: Nhaát ngon laø ñaàu caù gaùy, nhaát thôm laø chaùy côm neáp; Vieäc ngöôøi thì saùng, vieäc mình thì quaùng; Thaùng taùm tre non laøm nhaø, thaùng naêm tre giaø laøm laït Hoaëc laø vaàn caùch boán aâm tieát: Lo treû muøa heø khoâng baèng lo boø queø thaùng saùu; Sôï meï cha khoâng baèng sôï thaùng ba ngaøy daøi Vaàn caùch naêm aâm tieát: Moäng moät chôi nhaø, moàng hai chôi ngoõ, moàng ba chôi ñình; AÊn ñöôïc nguû ñöôïc laø tieân, khoâng aên khoâng nguû maát tieàn nhö chôi Vaàn caùch saùu aâm tieát: Caù roâ baøu Noùn kho vôùi nöôùc töông Nam Ñaøn, gaïo thaùng möôøi côm ñaùnh traøn khoâng bieát no Ngoaøi ra coøn coù nhöõng caâu gieo vaàn hoãn hôïp, töùc laø trong moät caâu coù nhieàu caëp vaàn vaø khoaûng caùch giöõa chuùng khoâng baèng nhau: AÊn caù traém, uoáng röôïu taêm, vaät traêm traän; Boû con boû chaùu khoâng ai boû hai möôi saùu chôï Yeân, boû toå boû tieân khoâng ai boû chôï Vieàng moàng taùm b. Nhòp trong tuïc ngöõ -Nhòp 1/1: Chim / thu / nhuï / ñeù; Buùn / giaù / caù / ruoác -Nhòp 2/2 : Uoáng nöôùc / nhôù nguoàn; Giaäu ñoå / bìm leo -Nhòp 3/3: AÊn troâng noài / ngoài troâng höôùng; EÁch thaùng ba / gaø thaùng baûy -Nhòp 4/4: Baét lôïn toùm gioø / baét boø toùm muõi; Mua cua xem caøng / mua caù xem mang -Nhòp 2/3: Heát naïc / vaïc ñeán xöông; Thaày giaø / con haùt treû -Nhòp 2/4: Daãu voäi / chaúng loäi qua soâng; Khoâng thaày / ñoá maøy laøm neân -Nhòp 2/5: Ñöôøng xa / caùi baùnh ña cuõng naëng; Giaáu giaøu / khoâng ai giaáu ñöôïc ngheøo -Nhòp 3/4: Xem trong beáp / bieát neát ñaøn baø; Löûa thöû vaøng / gian nan thöû söùc -Nhòp 3/5: Sôï heïp loøng / khoâng ai sôï heïp nhaø; Thaø aên muoái / coøn hôn aên chuoái cheát -Ngoaøi ra coøn coù nhieàu loaïi nhòp trong cuøng moät caâu tuïc ngöõ: Vui xem haùt / nhaït xem bôi / teû tôi xem hoäi / boái roái xem ñaùm ma / boû cöûa boû nhaø xem giaûng thaäp ñieàu (3/3/4/5/8). Cuõng coù khi moät caâu tuïc ngöõ ñöôïc ngaét nhòp tuyø theo caùch hieåu, ví duï: Nhaát coù raâu / nhì buïng baàu vaø Nhaát / coù raâu / nhì / buïng baàu; Caø cuoáng / cheát ñeán ñít / coøn cay vaø Caø cuoáng/ cheát ñeán ñít coøn cay hay Caø cuoáng cheát ñeán ñít / coøn cay TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
22. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 63 9.4.2. Tính ña nghóa cuûa tuïc ngöõ Tuïc ngöõ thöôøng coù nghóa ñen vaø nghóa boùng. Nghóa ñen (nghóa heïp) thöôøng cuï theå, töông ñoái chính xaùc, toaùt ra töø baûn thaân söï vaät, hieän töôïng do tuïc ngöõ ghi laïi. Nghóa boùng (nghóa roäng) tröøu töôïng hôn do vieäc môû roäng nghóa cuûa söï vaät hoaëc hieän töôïng caù bieät vaøo nhieàu söï vaät hay hieän töôïng khaùc. Nghóa ñen quan troïng trong caùc caâu veà thôøi tieát, veà lao ñoäng saûn xuaát. Nghóa boùng quan troïng vôùi nhöõng caâu tuïc ngöõ veà kinh nghieäm öùng xöû trong xaõ hoäi, caùc caâu coù tính chaát trieát hoïc. Nghóa ñen khoâng maát maø giuùp chuùng ta hieåu nghóa boùng cuûa taùc phaåm. Ví duï: Caù meø ñeø caù cheùp (nghóa ñen laø kinh nghieäm nuoâi caù, caù meø soáng ôû taàng treân, caù cheùp soáng ôû taàng döôùi; nghóa boùng chæ vieäc cuøng ñoàng loaïi maø laïi ñeø neùn nhau); Nhaân voâ thaäp toaøn (nghóa ñen laø lôøi nhaän xeùt, nghóa boùng laø lôøi khuyeân raên) Ngay trong nhöõng caâu veà con ngöôøi vaø xaõ hoäi, nghóa boùng laïi bao goàm nhieàu caáp ñoä nghóa khaùc nhau tuøy theo caùch hieåu, hoaøn caûnh, thôøi ñieåm phaùt ngoân vaø lónh hoäi caâu tuïc ngöõ aáy. Nhöõng baøi vieát gaàn ñaây thöøa nhaän tính ña nghóa cuûa tuïc ngöõ. 9.4.3. Caùc thuû phaùp taïo nghóa a.So saùnh (tyû duï) -So saùnh baèng: Moät laàn xa baèng ba laàn ñeû; Loøng vaû cuõng nhö loøng sung -So saùnh keùm: Chöûi cha khoâng baèng pha tieáng -So saùnh hôn: Xaáu ñeàu hôn toát loõi -Nhaát A nhì B: Nhaát caän thò nhò caän giang b.AÅn duï Caùc aån duï trong tuïc ngöõ ñöôïc xaùc laäp treân cô sôû moái lieân heä töông ñoàng. Caùi caàn so saùnh thì ngaàm aån ñi, ví duï: Naêm ngoùn tay coù ngoùn ngaén ngoùn daøi; Maät ngoït cheát ruoài c.Nhaân caùch hoaù Laáy haønh vi, tính chaát cuûa ngöôøi gaùn cho vaät döïa treân moái quan heä töông ñoàng: Meøo khen meøo daøi ñuoâi; Maâm cao ñaùnh ngaõ baùt ñaày d.Ngoa duï Döïa treân cô sôû phoùng ñaïi, cöôøng ñieäu kích thöôùc quy moâ, tính chaát cuûa ñoái töôïng mieâu taû: Taèm ñoùi moät böõa baèng lôïn ñoùi caû naêm, Cöùt caù hôn laù rau e.Chôi chöõ -Noùi laùi: Ra maùu, rau maù; Coù maët thaèng Taây, vaéng maët thaày taêng -Ña nghóa: Theøm loøng chaúng theøm thòt; Sôï heïp loøng khoâng sôï heïp nhaø -Ñoàng aâm: Noùi hay hôn hay noùi -Ñoàng nghóa, gaàn nghóa: Lôùn ngöôøi to ngaõ; Traùnh huøm gaëp hoå -Noùi ngöôïc: Ñau buïng thì uoáng nöôùc soâng, ñau maét laáy nhöïa xöông roàng maø boâi -Ñaûo töø: Haïi nhaân, nhaân haïi; Sinh söï, söï sinh g.Tænh löôïc Ngaén goïn laø yeâu caàu, ñoàng thôøi laø ñaëc ñieåm noåi baät cuûa tuïc ngöõ. Trong quaù trình saùng taùc vaø löu truyeàn, tuïc ngöõ luoân luoân ñöôïc goït duõa, trau truoát laøm cho noù ngaøy caøng goïn gheõ, khuùc chieát hôn, ví duï: Maët traêng coù quaàng thì trôøi haïn, maët traêng coù taùn thì trôøi möa Æ Traêng quaàng trôøi haïn, traêng taùn trôøi möa Æ Quaàng haïn, taùn möa TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
23. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 64 Tuïc ngöõ laø caùi tuùi khoân cuûa daân gian, noù keát hôïp giöõa vaên hoïc vôùi khoa hoïc, lòch söû, phong tuïc , vôùi vaên hoaù noùi chung, laø baèng chöùng sinh ñoäng cuûa tính nguyeân hôïp, tính ña chöùc naêng cuûa vaên hoïc daân gian. Ñoù laø loái noùi, loái tö duy, loái öùng xöû cuûa nhaân daân. Hieän nay coù nhieàu caâu tuïc ngöõ môùi cuøng vôùi ca dao môùi, truyeän cöôøi hieän ñaïi laøm neân söùc soáng cuûa vaên hoïc daân gian. Nghieân cöùu tuïc ngöõ caàn thaän troïng trong xöû lyù nhöõng tuïc ngöõ môùi, khoâng quy keát gaây hieåu nhaàm. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
24. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 65 CHÖÔNG 10. CAÂU ÑOÁ 10.1. Caâu ñoá laø gì? Caâu ñoá laø theå loaïi vaên vaàn daân gian nhaèm kieåm tra vaø phoå bieán kieán thöùc trong noäi boä nhaân daân, chuû yeáu laø noâng daân, lieân quan nhieàu ñeán noâng thoân, noâng nghieäp, thieân nhieân. Chöùc naêng nhaän thöùc vaø giaûi trí noåi baät nôi caâu ñoá. 10.2. Ñoá veà nhöõng caùi gì? a. Ñoá veà hình theå, hình thöùc söï vaät: + Thaân daøi löôõi cöùng laø ta, Khoâng ñaàu khoâng caúng, ñoá laø caùi chi? + Trong nhaø coù baø hai ñaàu? / Ngoaøi ñöôøng coù oâng hai ñaàu? Ñoá veà nguoàn goác söï vaät: + Xöa kia em ôû treân non/ Ñem veà maø taïc treân troøn döôùi vuoâng? + Thaân em xöa ôû buïi tre/ Muøa ñoäng kheùp laïi, muøa heø môû ra? Ñoá veà chöùc naêng söï vaät: + Tay caàm baùn nguyeät xeânh xang, Laøm toâi thôø chuùa, söûa sang coõi bôø? + Möôøi ngöôøi thôï lo ñôõ moïi beà? + Naêm thaèng vaùc hai caây tre, Luøa ñaøn traâu baïc vaøo khe ñaù maøi? + Naêm coâ vaùc hai caây saøo, Luøa baày coø traéng ñi vaøo trong hang? Ñoá veà traïng thaùi hoaït ñoäng: + AÊn buïng æa löng, naém söøng cöùt toït? e. Ñoá veà hình theå vaø traïng thaùi: + Khoâng aên maø moå cuoáng cuoàng, Ñuïc laáy caùi chuoàng, nhoát laáy caùi ñuoâi? Ñoá veà moät quaù trình: + Thaân em con gaùi maù hoàng, Gaû ñi laáy choàng ñaát nöôùc ngöôøi ta. Bao giôø tuoåi taùc ñaõ giaø, Queâ choàng thì boû queâ cha tìm veà? + Coå em ba ngaán roõ raøng, Queâ cha thì boû, queâ chaøng tìm ñi. Bao giôø tuoåi taùc ñeán thì, Thì em laïi cöù queâ cha em veà? Ñoá veà moät quan heä: TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
25. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 66 + Moät ngöôøi laøm quan caû hoï ñi taøn? Ngöôøi Vieät haàu nhö khoâng ñoá veà caùc vaán ñeà tröøu töôïng, coù moät ít caâu ñoá veà hieän töôïng xaõ hoäi: + Nôï khoâng vay maø traû? + Ruoäng vuoâng boán goùc, Truùc moïc ñoâi haøng, Ve keâu thaûnh thoùt, Gaø queø nhaûy nhoùt moät chaân? 10.3. Hình thöùc caâu ñoá a. Moâ taû (moâ taû moät vaøi daáu hieäu cuûa vaät ñoá hoaëc cuûa vaät thay theá töông ñöông) . Ñoù laø moät neùt khaùc vôùi tuïc ngöõ ñeå giuùp ngöôøi hình dung veà söï vaät maø giaûi ñoá: . Do moâ taû, duø ngaén goïn, caâu ñoá vaãn keùm coâ ñuùc hôn tuïc ngöõ (Meï gai goùc, con troïc ñaàu? Chaân ñen mình traéng, ñöùng naéng giöõa ñoàng?). b.So saùnh, coù theå söû duïng töø so saùnh (Baèng laù tre, xun xoe ñaùnh vaät? Baèng laù tre ngo ngoe döôùi nöôùc? Baèng hoät laïc trong naïc ngoaøi xöông? ). c.Nhaân caùch hoùa, gaây nhieãu cho ngöôøi giaûi ñoá, taû vaät maø nhö taû ngöôøi, duøng caùc danh töø hoaëc ñaïi töø : anh, em, chaøng, thieáp, oâng, baø, thaèng, thaèng beù (xem caùc töø ñaäm-nghieâng trong muïc 2) d. Noùi laùi + Toå kieán, kieån toá, vöøa ñoá vöøa giaûng? + Ñuïc roài caát, caát roài ñuïc? e. Duøng töø ñoàng aâm + Thui thuûi nhö con boø thui/ Chín ñaàu, chín maét, chín ñuoâi, chín mình? + Böõa may naéng mai khoâ, böõa nay möa mai öôùt, mai möa mai öôùt, moát möa mai cuõng öôùt? + Caùi gì khaùc hoï cuøng teân/ Caùi ôû döôùi nöôùc, caùi treân maùi nhaø? g. Khai thaùc caùi töôûng nhö voâ lyù + Ra ñöôøng gaëp noù, baét ñöôïc thì ñeå ñoù, khoâng baét ñöôïc thì mang veà? + Theâm nheï, bôùt naëng? + Ñi naèm, ñöùng naèm, ngoài naèm, naèm thì ngoài? h. Yeáu toá tuïc + AÊn buïng, æa löng, naém söøng, cöùt toït? + Ñuïc nhuùc nhaéc, quaêng laéc ba gian hai chaùi? + Ñoá thoâ giaûng thanh, mieäng thôøi chaøo anh, hai tay böng ñít? TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
26. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 67 i. Vaàn Nhieàu caâu coù vaàn deã nhôù, nhieàu caâu thöïc söï coù chaát thô, nhaát laø khi duøng moät caëp hoaëc hai caëp luïc baùt (xem 10.2/g). 10.4. Ñoá - ñaùp trong ca haùt daân gian ÔÛ ñoù, ngoaøi vieäc traû lôøi ñuùng kieán thöùc, coøn ñoøi hoûi khaû naêng suy nghó nhanh, öùng khaåu nhanh, laïi phaûi baèng hình thöùc caâu thô daân gian, theå thô daân gian maø “phe” kia ñöa ra: + Ñeán ñaây hoûi khaùch töông phuøng Con chim chi moät caùnh daïo cuøng nöôùc non? - Töông phuøng nhaén vôùi töông tri: Laù buoàm moät caùnh bay ñi khaép trôøi. Hoaëc: + Caùi gì maø saéc hôn dao? Caùi gì phôn phôùt loøng ñaøo hôû anh? Caùi gì trong traéng ngoaøi xanh? Caùi gì soi toû maët anh, maët naøng? - Con maét em saéc hôn dao; Tröùng gaø(maù hoàng?) phôn phôùt loøng ñaøo hôõi em; Quaû cau (baùnh chöng?) trong traéng ngoaøi xanh; Göông Taøu soi toû maët anh, maët naøng. Ñoá – ñaùp ñöôïc aùp duïng vaøo ñoái-ñaùp trong ca haùt daân gian, söï xaâm nhaäp theå loaïi cuõng laø moät daáu hieäu nguyeân hôïp veà theå loaïi. Ngaøy nay, caâu ñoá coù ñöôïc ñöa vaøo moät soá trong saùch giaùo khoa, hieän töôïng tham gia ñoá vaø giaûi ñoá nhö moät sinh hoaït giaûi trí vaø trao ñoåi khoa hoïc daân gian ñang giaûm daàn. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
27. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 68 CHÖÔNG 11. BAØI CA DAÂN GIAN 11.1.Thuaät ngöõ Coù raát nhieàu thuaät ngöõ khaùc nhau ñöôïc söû duïng ñeå chæ loaïi hình vaên hoïc naøy: ca, dao, ca dao, daân ca, ca dao-daân ca, thô ca daân gian, baøi ca daân gian Trong Kinh Thi, phaàn Nguïy Phong, baøi Vieân höõu ñaøo, coù vieát: Taâm chi öu hæ, ngaõ ca thaû dao; trong Mao Truyeän , coù caâu: Khuùc hôïp nhaïc vieát ca, ñoà ca vieát dao (khuùc coù nhaïc keøm laø ca, haùt ñôn laø dao); coøn saùch Coå dao ngaïn-Phaøm leä coù quan nieäm: dao coù theå laø lôøi cuûa nhieàu baøi ca ÔÛ Vieät Nam, ngöôøi ta thöôøng hieåu ca dao laø lôøi caùc baøi daân ca ñaõ boû (hay khoâng coøn) yeáu toá nhaïc, laùy, ñeäm; daân ca laø ca nhaïc daân gian coøn keát hôïp lôøi ca, nhaïc ñieäu vaø caùc thaønh phaàn khaùc. Khi noùi ca dao laø muoán noùi tôùi phaàn lôøi, ñöôïc söu taàm vaø coá ñònh hoaù treân vaên baûn nhö baøi thô; nhaéc ñeán daân ca laø ngöôøi ta nghó ñeán thô-nhaïc theo vuøng, mieàn (Quan hoï Baéc Ninh, hoø soâng Maõ, haùt daëm Ngheä-Tónh ) Lieäu coù phaûi “Ca dao laø baøi ca khoâng keøm nhaïc”? Ñoù chæ laø moät caùch hieåu mang tính phoå thoâng, ñaïi chuùng. Thöïc ra, moïi baøi ca-baøi haùt-baøi hoø ñöôïc daân gian laøm ra laø ñeå ca-hoø- haùt-ngaâm-ví-lyù-ru Baøi ca daân gian phaûi laø moät toång theå lôøi, nhaïc, luyeán laùy, leà loái, theå thöùc, ñieäu boä trong khoâng khí dieãn xöôùng ñôn-ñoâi-ñaùm ñoâng. Taùch lôøi ra khoûi caùc thaønh toá khaùc laø moät vieäc laøm baát ñaéc dó vì deã ñi ñeán choã phaân tích moät baøi ca dao nhö phaân tích moät baøi thô, nhieàu khi seõ ñaùnh maát giaù trò baøi ca (ví duï : Coø laû, Ngoài töïa maïn thuyeàn ). Hieän nay, coù khi chuùng ta phaân bieät ca dao vaø daân ca nhöng coù khi ñeå trong moät taäp hôïp: ca dao–daân ca. Coù theå duøng ca dao theo quan nieäm vöøa trình baøy: ca nhaïc daân gian trong moâi tröôøng dieãn xöôùng cuûa no.ù Coù theå goïi taùc phaåm laø baøi, caâu, hay ñôn vò ca dao. Baøi naøo coøn bieát roõ vuøng vaên hoaù sinh thaønh hay söû duïng thì vaãn coù theå goïi laø daân ca mieàn-vuøng, baøi naøo mang tính quoác gia thì xem xeùt theo ñeà taøi, moâ típ, theå thô vaø coù theå theo thoâng leä duøng moät soá töø môû ñaàu laøm teân taùc phaåm. Ca haùt laø hoaït ñoäng ngheä thuaät cuûa caù nhaân hay taäp theå daân gian, thöôøng gaén boù chaët cheõ vôùi caùc hoaït ñoäng khaùc. Baøi ca nhö moät trong nhöõng yeáu toá cuûa lao ñoäng, cuûa nghi leã, hoäi heø coù taùc ñoäng trôû laïi ngay laäp töùc vôùi coâng chuùng trong moâi tröôøng ñoù. Coù theå coù moät soá loaïi (nhoùm) baøi ca daân gian (goïi goïn laø baøi ca ) sau: -Baøi ca lao ñoäng : theå hieän tình caûm cuûa con ngöôøi vôùi töï nhieân, vôùi coâng vieäc, qua ñoù theå hieän tình caûm cuûa con ngöôøi vôùi con ngöôøi. -Baøi ca nghi leã: quan heä con ngöôøi vôùi thaàn thaùnh, qua ñoù laø quan heä ngöôøi – töï nhieân vaø ngöôøi – ngöôøi. -Baøi ca lòch söû : tình caûm, thaùi ñoä tröôùc nhaân vaät vaø söï kieän lòch söû. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
28. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 69 -Baøi ca traøo phuùng – nguï ngoân : cöôøi ñuøa haøi höôùc hoaëc cheá dieãu, pheâ phaùn. Coù moät soá baøi ca nguï ngoân: möôïn ñoäng vaät ñeå göûu gaém tình caûm, thaùi ñoä cuûa con ngöôøi. Coù theå taùch thaønh loaïi rieâng hoaëc nhaäp chung thaønh taäp hôïp :baøi ca-traøo phuùng-nguï ngoân . -Haùt chôi – ñoàng dao: haùt keøm troø chôi, chuû yeáu cho thieáu nhi. -Haùt ru: theå hieän tình caûm vôùi treû em, vaø qua ñoù, coù theå laø nhöõng tình caûm khaùc. -Haùt ñoái ñaùp nam nöõ : theå hieän tình caûm, tình yeâu. Caùch phaân loaïi chæ laø töông ñoái, nhaèm tieän cho vieäc khaûo saùt vaø trình baøy. Moãi ngöôøi coù theå choïn moät trong nhöõng thuaät ngöõ theå loaïi: ca dao, daân ca, baøi ca daân gian nhöng vôùi quy öôùc chung ñoù laø taùc phaåm thô-nhaïc daân gian maø lôøi chæ laø moät thaønh toá. Ñoù laø thöù baøi (caâu) ñeå haùt cho duø hieän nay nhieàu baøi khoâng coøn gaén nhaïc, maát nhaïc, do chuùng ta khoâng coøn bieát haùt, ñaønh phaûi ñoïc nhö thô (vaên vaàn) treân giaáy! 11.2. Caùc loaïi baøi ca daân gian a. Baøi ca lao ñoäng Ñoù laø loaïi baøi ca xuaát hieän sôùm, goàm hoø lao ñoäng, daân ca phöôøng, baøi ca thôøi vuï * Hoø lao ñoäng: Hoø lao ñoäng ra ñôøi trong lao ñoäng, taùc ñoäng tôùi lao ñoäng baèng aâm thanh, nhòp ñieäu, söï phoái hôïp ñoäng taùc, nhaèm giaûm naëng nhoïc, taêng hieäu quaû coâng vieäc. Hoø coù keû xöôùng ngöôøi xoâ, moät ngöôøi xöôùng, nhö laø nhaïc tröôûng, nhieàu ngöôøi xoâ, ñeäm, nhaán, nhaéc laïi nhieàu laàn. Hoø xay luaù, hoø giaõ gaïo, hoø giaõ voâi thöôøng lieân quan ñoäng taùc xay, giaõ; hoø neän, hoø huïi thöôøng gaén vôùi ñoäng taùc neän; hoø keùo goã, hoø keùo thuyeàn, hoø giaät chì, hoø leo doác thöôøng lieân quan ñoäng taùc keùo, giaät, ñaåy Veà sau, hoø lao ñoäng coù xu höôùng khoâng coøn gaén boù tröïc tieáp vôùi coâng vieäc, vôùi ñoäng taùc, maø hoø lao ñoäng ñaõ baét ñaàu boäc loä tình caûm cuûa con ngöôøi vôùi thieân nhieân, tình yeâu queâ höông, tình yeâu nam-nöõ Trong hoø giaõ gaïo Bình-Trò-Thieân, ñoäng taùc coøn gaén vôùi coâng vieäc, nhöng lôøi hoø theo xu höôùng thaùch thöùc, thi trí tueä, thoå loä tình yeâu, neân duø heát gaïo, ngöôøi ta vaãn ñoå traáu vaøo giaõ, ñeå keùo daøi cuoäc hoø Hoaëc ngay trong hoø cheøo thuyeàn soâng Maõ, coù nhieàu khuùc thöùc khaùc nhau mang teân caùc coâng ñoïan cheøo ñoø doïc: hoø rôøi beán, hoø maéc caïn, hoø ñoø xuoâi, hoø ñoø ngöôïc, hoø caäp beán Xin daãn moät lôøi cuûa ñieäu caäp beán: Coâng anh ñöùng laùi chöïc saøo. Thuyeàn ñaø ñeán beán, côù sao höõng hôø ? Ñeå cho raøy gioù mai möa, Ñeå cho tin ñôïi, tin chôø, tin mong. Tuy vaãn coøn nhöõng töø ngöõ lieân quan ngheà nghieäp nhöng noäi dung chuû yeáu cuûa baøi ca treân laø tình caûm gaùi trai, laø traùch moùc, nhaén nhuû Lao ñoäng, ngheà nghieäp laø cô hoäi laøm quen, laø côù ñeå phaùt ngoân teá nhò, laø moâi tröôøng trao duyeân, gaëp gôõ. Khi baøi ca ñieâu luyeän ñaõ hình thaønh, phoå bieán thì ngöôøi ta coù theå dieãn xöôùng noù maø khoâng nhaát thieát phaûi gaén vôùi moâi tröôøng lao ñoäng, nhaát laø nhöõng baøi ca nhö vöøa daãn ôû treân. Xeùt trong vaên hoïc noùi chung, hoø lao ñoäng laø thöù vaên hoïc gaàn nhaát vôùi lao ñoäng, laøm cho vaên hoïc daân gian mang tính sinh hoaït, tính thöïc tieãn, laø moät ví duï veà moâi tröôøng saùng taùc vaø dieãn xöôùng vaên hoïc daân gian. * Daân ca caùc phöôøng TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
29. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 70 Do truyeàn thoáng laøm aên phaûi coù hoäi coù phöôøng, hình thaønh caùc phöôøng: caáy, cuûi, deät vaûi, laøm chieáu, ñi saên taïo ñieàu kieän ra ñôøi daân ca caùc phöôøng, nhaèm töông trôï, ñoäng vieân nhau, taïo khoâng khí laøm aên vui veû: Khoan khoan ñôïi vôùi ô phöôøng, Treân vai maéc gaùnh naëng, döôùi ñoaïn ñöôøng khoù ñi.(Haùt phöôøng cuûi) Trong quaù trình saùng taïo, daàn daàn, haùt phöôøng khoâng nhaát thieát phaûi dieãn ra ngoaøi ruoäng, treân ñöôøng maø coù theå ôû saân, döôùi traêng, trong nhaø taùch daàn khoûi coâng vieäc nhö moät hoaït ñoäng vaên ngheä nghieäp dö. * Baøi ca thôøi vuï Nhöõng baøi ca naøy nhaèm ghi nhôù thôøi vuï, taäp quaùn laøm aên, kinh nghieäm kyõ thuaät nuoâi troàng, choïn gioáng Ñoù thöôøng laø baøi ca noâng lòch, ngö lòch. Trong thöù lòch truyeàn mieäng naøy, ít nhieàu cuõng boäc loä söï vaát vaû hay nieàm vui ngheà nghieäp, öôùc mô sung tuùc, mong möa thuaän gioù hoaø (Thaùng chaïp laø thaùng troàng khoai/ Thaùng gieâng troàng ñaäu, thaùng hai troàng caø ; Thaùng gieâng laø thaùng aên chôi/ Thaùng hai troàng ñaäu, troàng khoai, troàng caø ). b. Baøi ca nghi leã * Nghi leã noâng nghieäp: nhaèm caàu xin, khaån nguyeän cho keát quaû, haïn cheá tai hoïa cho muaø maøng: - Laïy trôøi möa xuoáng - Laïy oâng naéng leân . Trong haùt Daäm coù nhöõng baøi: chaên taèm, ñi caáy, maéc cöûi, may aùo taû caûnh laøm ruoäng hay ngheà taèm tang; trong haùt hoäi Roâ coù nhöõng baøi phaûn aùnh lao ñoäng, caàu mong maïnh khoûe vaø laøm aên may maén. * Nghi leã ñôøi ngöôøi : Ñôøi ngöôøi coù nhöõng caùi moác quan troïng nhö sinh, cöôùi, cheát hình thaønh nhöõng laøn ñieäu phuø hôïp. Chæ rieâng phong tuïc ma chay cuõng coù nhieàu baøi ca khaùc nhau: hoø ñöa linh, haùt baû traïo, haùt luïc cuùng, haùt chaïy ñaøn Nhöõng baøi ca aáy vöaø laø moät phaàn nghi leã, vöaø boäc loä tình caûm bieát ôn, nhôù thöông, ca tuïng. * Nghi leã trong naêm: ví duï daân ca saéc buaø (xeùc buaø) laø baøi ca chuùc teát, coù noäi dung gaén vôùi ngheà nghieäp cuûa ngöôøi ñöôïc chuùc. * Nghi leã teá thaàn: hình thaønh caùc baøi ca nhö moät noäi dung leã, hoäi hay leã-hoäi, vöaø boäc loä tín ngöôõng, ca tuïng anh huøng, phaûn aùnh lòch söû daân toäc, do caùc ñòa phöông tieán haønh theo thôøi gian nhaát ñònh. Nieàm tin vaøo thaàn thaùnh che chôû, phuø trì, baûo hoä, loøng töï haøo vaø bieát ôn anh huøng, toå tieân boäc loä qua maûng baøi ca teá thaàn. Ví duï: Haùt AÛi Lao ôû laøng Doùng-Baéc Ninh, ngaøy 6 ñeán ngaøy 13 thaùng 4 haèng naêm, chuû yeáu laø ca ngôïi ngöôøi anh huøng huyeàn thoaïi Thaùnh Doùng. Haùt Daäm, thoân Quaàn Sôn-Thi Sôn-Kim Baûng-Haø Nam, ngaøy 6 ñeán 10 thaùng 2 aâm lòch, nhaèm ca tuïng coâng ñöùc Lyù Thöôøng Kieät. Haùt Xoan , Phuù Thoï, vaøo ñaàu xuaân, taïi ñình laøng. Haùt Hoäi Doâ (Roâ), Lieäp Tuyeát-Quoác Oai-Haø Taây, 36 naêm môùi toå chöùc moät laàn vaøo ngaøy 10 thaùng gieâng aâm lòch; laø tö lieäu veà hoaït ñoäng tín ngöôõng, phaûn aùnh ñôøi soáng xaõ hoäi vaø tö töôûng, tình caûm cuûa nhaân daân. Haùt cheøo chaûi Thanh Hoaù, coù noäi dung ca tuïng Leâ Phuïng Hieåu. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
30. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 71 c. Baøi ca lòch söû Quan taâm ñeán lòch söû daân toäc hay ñòa phöông laø ñaëc ñieåm cuûa truyeàn thuyeát, cuûa veø lòch söû, cuûa moät soá thaàn thoaïi vaø coå tích bò lòch söû hoùa, nhöng ngay trong moät theå loaïi thieän veà tröõ tình nhö ca dao cuõng coù moät maûng baøi ca veà nhaân vaät hay söï kieän lòch söû. ÔÛ ñoù, daân gian baøy toû tình caûm cuûa mình ñoái vôùi nhaân vaät vaø söï kieän, veà cô baûn laø mang aâm höôûng tuïng ca: + Muoán coi leân nuùi maø coi/ Coi baø Trieäu töôùng côõi voi, ñaùnh coàng + Nhong nhong ngöïa oâng ñaõ veà/Caét coû Boà Ñeà cho ngöïa oâng aên + Anh ñi theo chuùa Taây sôn/ Em veà caøy cuoác maø thöông meï giaø. + Chieàu chieàu eùn lieäng Truoâng Maây/ Caûm thöông chuù Lía bò vaây trong thaønh. Cuõng coù nhöõng baøi boäc loä thaùi ñoä traøo phuùng lòch söû, coù theå ñeå trong baøi ca lòch söû hoaëc baøi ca traøo phuùng tuøy nhu caàu cuûa ngöôøi nghieân cöùu vaø ñeà taøi nghieân cöùu: + Vaïn Nieân laø Vaïn Nieân naøo + Traêm quan coù maét nhö muø d. Baøi ca traøo phuùng-nguï ngoân Traøo phuùng laø baûn chaát cuûa truyeän cöôøi, cuûa veø, laø yeáu toá thi phaùp cuûa nguï ngoân. Baøi ca daân gian cuõng daønh moät soá caâu, baøi coù tính chaát traøo phuùng ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau: + Loã muõi möôøi taùm gaùnh loâng Choàng yeâu choàng baûo raâu roàng trôøi cho + Baø giaø ñi chôï caàu Ñoâng Xem moät queû boùi laáy choàng lôïi chaêng? Thaày boùi gieo queû noùi raèng: Lôïi thì coù lôïi, nhöng raêng chaúng coøn. + Soá coâ chaúng giaøu thì ngheøo, Ngaøy ba möôi teát, thòt treo trong nhaø + Meï em tham thuùng xoâi reàn Baây giôø choàng thaáp vôï cao Nhöõng caâu, baøi coù tính chaát cheá dieãu vui veû hay cay ñoäc coù theå xuaát hieän ñeå nhaém vaøo hieän töôïng coù thaät trong ñôøi soáng, cuõng coù theå xuaát hieän nhö moät tình huoáng trong cuoäc haùt maø hai beân choïc gheïo nhau. Moät soá caâu haùt ñuøa trong cuoäc vui hoaëc trong phaïm vi thaân tình thì ñöôïc nhöng neáu roäng ra, coù theå xuùc phaïm ñeán noãi ñau veà hình thöùc cuûa con ngöôøi: + Choàng coøng maø laáy vôï coøng, Naèm phaûn thì chaät, naèm nong thì vöøa Cuõng coù baøi ca vöøa traøo phuùng, vöøa nguï ngoân nhö moät bieåu hieän cuûa nguyeân hôïp veà theå loaïi (baøi ca – traøo phuùng- nguï ngoân): + Caùi coø laø caùi coø quaêm Maøy hay ñaùnh vôï maøy naèm vôùi ai? e. Haùt chôi ( ñoàng dao) Haùt vui chôi, haùt keøm troø chôi, vöøa chôi vöøa haùt laø moät hoaït ñoäng cuûa treû con (vaø coù theå caû ngöôøi lôùn). Baøi haùt do treû em hoaëc ngöôøi lôùn laøm ra, nhöng treû em söû duïng nhieàu hôn. Ñoù laø loaïi vaên ngheä thieáu nhi, cho thieáu nhi. Baøi haùt vui chôi thöôøng môû ñaàu baèng caùc coâng thöùc: TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
31. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 72 + Chi chi chaønh chaønh/ Caùi ñanh thoåi löûa + Chi chi chaønh chaønh/ Naáu canh queân toûi + Dung daêng dung deû + Nu na nu noáng + Træa hoät træa haït + Roàng roàng raén raén + Roàng raén leân maây Coù theå gheùp caùc baøi ca goïi traâu, goïi ngheù, caùc baøi veø traùi caây, veø sinh vaät vaøo nhoùm naøy. Goïi laø veø vì chuùng coù vaàn veø nhöng khoâng mang baûn chaát traøo phuùng vaø thôøi söï nhö veø (chöông 8). Nghieân cöùu vaên hoïc khoâng theå queân tính chaát hö caáu, töôûng töôïng ngheä thuaät, khoâng theå ñoàng nhaát caùi hieän thöïc vôùi caùi coù thöïc. Vöï voâ lyù trong tö duy hình töôïng laø coù tính chaát phoå bieán vaø söï voâ lyù trong baøi haùt vui chôi (ñoàng dao) laïi caøng raát ñaäm. g. Haùt ru Haùt ru laø loaïi ca nhaïc daân gian duøng ñeå ru treû, ñöa treû vaøo giaác nguû. Baøi ca boäc loä tình caûm cuûa ngöôøi ru (baø, meï, chò ) daønh cho treû (chaùu, con, em). Duø treû chöa ñuû khaû naêng hieåu lôøi ru hay noäi dung baøi ca, nhöng aâm thanh, nhaïc ñieäu eâm aùi, dòu daøng, ñeàu ñaën cuõng laøm cho treû nguû. Ngoaøi ra, baøi ca coøn boäc loä noäi taâm ngöôøi ru, thaäm chí ñoâi khi coøn theå hieän tình caûm cuûa ngöôøi ru vôùi ngöôøi khaùc. Haùt ru laø nhaèm ru treû nhoû nhöng bao nhieâu vui buoàn, mong öôùc cuõng coù theå ñöôïc göûi gaém trong baøi haùt ru. Treû nguû roài, ngöôøi ta vaãn haùt, treû khoâng hieåu ngöôøi ta vaãn ru. Khi ñoù, baøi ca nhö theå laø ru ngöôøi lôùn, laø ngöôøi lôùn töï ru mình. Caùc baøi haùt ru thöoøng coù moâ típ môû ñaàu : Ru hôøi ru hôõi laø ru Ru em em haõy nín ñi Ru em em nguû cho ngoan (ngon) Ru em em theùc cho muoài Em toâi buoàn nguû buoàn ngheâ Caùi nguû maøy nguû cho laâu Truyeàn thoáng haùt ru ngaøy nay khoâng coøn ñöôïc duy trì, ngay caû ôû noâng thoân – caùi noâi moät thôøi cuûa hoaït ñoäng ca haùt daân gian, laø ñieàu ñaùng suy nghó. h. Haùt ñoái ñaùp Hình thöùc ca haùt naøy phoå bieán khaép nöôùc, hình thaønh neân caùc ñaëc saûn ñòa phöông, ngöôøi ta quen goïi laø daân ca vuøng, mieàn: -Quan hoï Baéc Ninh: ÔÛ ñòa phöông naøy, nhieàu ngöôøi bieát haùt, nhieàu theá heä tieáp noái truyeàn thoáng ca haùt, laøn ñieäu phong phuù, ngaøy nay vaãn ñöôïc duy trì. Ngöôøi keát quan hoï, haùt quan hoï vöaø ñoùng vai ngöôøi yeâu, nhaäp vai, vöaø boäc loä loøng mình. Khoâng giaû doái trong noäi dung vaø leà loái hatù nhöng ngöôøi quan hoï cuõng raát trong saùng trong öùng xöû vôùi nhau, khoâng bao giôø tham gia ca haùt maø laøm tan vôõ gia ñình. Ñoù nhö laø trung gian giöõa tình baïn vaø tình yeâu, giöõa cuoäc ñôøi vaø ngheä thuaät. Caùc ngheä nhaân quan hoï khoâng chæ laø bieåu töôïng cho ca haùt daân gian maø coøn neâu taám göông saùng veà ñaïo ñöùc ngheà nghieäp. Ngöôøi quan hoï coi nhau laø anh em, ngöôøi ta khoâng tìm thaáy phaûn ví duï trong giôùi lieàn anh-lieàn chò. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
32. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 73 -Haùt Ñuùm Thuyû Nguyeân - Haûi Phoøng: ngöôøi haùt tung boïc traàu thuoác truùng baïn, choïn baïn, baïn nhaän quaø vaø haùt; haùt xong goùi taëng phaåm neùm laïi cho phaùi beân. Haùt Ñuùm-Thuyû Nguyeân coù nhieàu chaëng haùt: gaëp – chaøo – môøi – möøng – traàu cau – tìm - chôi nhaø – thaùch cöôùi – cöôùi – saém – baùn – chuoäc – mua – ñi hoïc – chinh phu – chinh phuï – ñi lính – thö - thöông nhôù – nguyeàn öôùc – tình tính – loan phöôïng – hoàng nhaïn truùc – mai – böôùm hoa – naêm canh – ñoá giaûng – hoïa – ñi chôi – tieãn ( coù theå xen haùt cheøn, haùt töùc). Sau ñaây laø lôøi boäc baïch cuûa moät ngöôøi con gaùi veà söï quan taâm cuûa mình tôùi hình thöùc haùt cuoäc naøy: Thaày meï toâi eùp Laáy choàng trong laøng. Toâi chæ noùi ngang: Choàng con chi voäi, Ñeå toâi ñi hoäi, Haùt ñuùm chôi bôøi -Haùt troáng quaân: Coù caùi thuøng goã uùp xuoáng hoá, mieáng goã caêng daây noái hai coïc. Ngöôøi ta ñeà caäp ñeán hình thöùc haùt naøy : Thaùng baûy toâi ñi chôi xuaân ÔÛ ñaây laäp hoäi troáng quaân toâi vaøo. Ngoaøi ra, coøn coù theå nhaéc ñeán haùt oáng, haùt Gheïo Phuù Thoï, haùt Giaëm Ngheä Tónh, hoø Bình Trò Thieân, hoø Ñoàng Thaùp, haùt ñoái Goø Coâng Noäi dung ca dao chuû yeáu laø caùc saéc thaùi khaùc nhau cuûa tình yeâu vaø hoân nhaân, cuøng caùc khía caïnh phong phuù cuûa ñôøi soáng tình caûm con ngöôøi. Ngheä thuaät ca haùt daân gian gaén vôùi ñôøi soáng, gaén boù vôùi xuùc caûm yeâu ñöông. Sinh hoaït ca haùt cuõng trôû thaønh moät phong tuïc ñeïp. Tuy nhieân nhöõng baát haïnh, khaùt khao, töï do yeâu ñöông trong noäi dung ca dao khoâng ñoàng nhaát vôùi cuoäc ñôøi. Haùt chaân thaønh khoâng giaû doái, nhöng vaãn bieát ranh giôùi nhaát ñònh giöõa ngheä thuaät vaø cuoäc ñôøi. 11.3. Moät soá ñaëc ñieåm ngheä thuaät a. Hieän thöïc taâm traïng, nhaân vaät tröõ tình Nhöõng caûm xuùc cuûa theá giôùi noäi taâm con ngöôøi ñöôïc taùi hieän qua ngoân ngöõ baøi ca, qua nhòp, nhaïc, luyeán laùy, khuoân maët, khoâng khí cuoäc haùt. Tuy nhieân, caùc cung baäc tình caûm trong ca dao nhö yeâu, gheùt, giaän, ghen, nhôù, thöông, thöôøng coù tính chaát khaùi quaùt cho tình caûm nhieàu ngöôøi, thaäm chí nhieàu theá heä. Beân caïnh caâu, baøi mình môùi höùng taùc, ngöôøi ta coù theå söû duïng caâu baøi cuûa meï, cuûa chò ñeå haùt. Baøi “Hoâm qua taùt nöôùc ñaàu ñình ” laø moät baøi ca dao hay. Coù ngöôøi muoán thay caønh sen baèng caønh sim, coù ngöôøi tìm ra caây sen coù theå treo aùo ñöôïc! Tuy nhieân, caùi coù thöïc laø taâm traïng gaén vôùi gia caûnh, laø öôùc muoán coù baïn traêm naêm, laø lôøi höùa heïn chaéc nhö hoân nhaân, nhö moät cuoäc ñôøi maø nhaân vaät tröõ tình nhaén göûi. Caùi thöïc aáy trong tình caûm cuûa anh ñöôïc boäc loä qua lôøi nhaân vaät, cuõng laø lôøi baøi ca. Nhöng neáu em - ñoái töôïng tröõ tình ñöôïc nhaéc nhieàu qua lôøi nhaân vaät “anh” nhöng khoâng heà noùi lôøi naøo, khoâng nhaët ñöôïc aùo? Neáu em khoâng vaù giuøm? Neáu em khoâng nhaän traû coâng? Thì öôùc mô hoân nhaân vaø gia ñình cuûa anh chæ laø giaû töôûng. Vaø TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
33. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 74 ngay caû vieäc taùt nöôùc, vieäc queân aùo cuûa anh cuõng coù theå chæ laø giaû töôûng, neáu nhaân vaät tröõ tình haùt baøi haùt aáy trong cuoäc haùt, trong hoäi haùt cuûa laøng. Tinh nghòch, maïnh baïo nhöng voøng vo teá nhò laø ñaëc ñieåm cuûa nhaân vaät tröõ tình “anh”. Tuy nhieân, baøi ca dao chæ hay ôû moät nöûa baøi, nöûa cuoái nhieàu lôøi, sa vaøo keå leå caùc leã vaät ñaùm cöôùi. Ñoä daøn traûi, ñoä dö, tính chaát töï söï coù nguy cô laøm giaûm chaát thô cuûa caû ca dao vaø thô. Nhaân vaät tröõ tình coù theå thoáng nhaát vôùi chuû theå tröõ tình - ngöôøi haùt nhöng khoâng nhaát thieát phaûi laø moät. Khi haùt quan hoï, lôøi haùt cho ta rung ñoäng theo caùc cung baäc tình yeâu, ngöôøi haùt cuõng coù theå nhaäp vai, hoùa thaân phaàn naøo vôùi nhaân vaät trong lôøi haùt. Tröôùc moät baïn haùt taøi vaø saéc, khoâng ai daùm caû quyeát laø ngöôøi haùt chæ ñoùng vai. Ngöôøi haùt coù theå cuõng ñaõ ít nhieàu xao xuyeán, thöông thaàm, nhôù troäm, rung ñoäng vì noäi dung tröõ tình cuûa baøi ca, tröôùc veû ñeïp lôøi yeâu, cuûa ngöôøi haùt lôøi yeâu ñoù. Nhöng taøn cuoäc haùt, duø “Ngöôøi ôi ngöôøi ôû ñöøng veà” thì vaãn phaûi giaõ baïn “Ngöôøi ôi ngöôøi ôû em veà” roài “Ñeán heïn laïi leân” Ngöôøi quan hoï laø anh em vôùi nhau, khoâng yeâu nhau, khoâng laáy nhau, khoâng chæ ngöôøi haùt maø taát caû caùc thaønh vieân hai laøng coù keát quan hoï ñeàu tuaân theo quy öôùc. Ngöôøi haùt daân ca Ngheä Tónh cuõng ruû reâ vaø traán an nhau:“Ai coù choàng noùi choàng ñöøng sôï/ Ai coù vôï noùi vôï ñöøng ghen / Tôùi ñaây hoø haùt cho quen/ Roài raïng ngaøy ai veà nhaø naáy, haù deã ngoïn ñeøn hai tim” Say ñaém, chaân thaønh khi haùt lôøi yeâu nhöng roài ngöôøi ta vaãn coù ñoä döøng, ñeå cho quan heä vaãn chæ laø ñoàng moân, ñoàng hoäi, ñoàng höông maø khoâng vöôït giôùi haïn. Trôû laïi vôùi “Hoâm qua taùt nöôùc ñaàu ñình”, ta hoaøn toaøn coù theå hình dung moät khaû naêng anh ñaø coù vôï, nhöng trong cuoäc haùt, anh vaãn coù quyeàn ñoùng vai ngöôøi “taùt nöôùc-queân aùo- aùo raùch-mai möôïn coâ aáy ”. Noùi vaäy ñeå ta khoâng ñoàng nhaát “anh-em” trong baøi ca, trong cuoäc haùt, trong cuoäc ñôøi. b. Caùc thuû phaùp ngheä thuaät Pheùp so saùnh raát hay ñöôïc söû duïng trong ca dao (trong caû tuïc ngöõ vaø caâu ñoá).Ngöôøi ta söû duïng so saùnh ñeå moâ taû con ngöôøi vaø thieân nhieân, so saùnh con ngöôøi vôùi thieân nhieân. Ñeå so saùnh, daân gian coù theå duøng caùc töø so saùnh tröïc tieáp: Coå tay em traéng nhö ngaø Con maét em saéc nhö laø dao cau Mieäng cöôøi nhö theå hoa ngaâu Caùi khaên ñoäi ñaàu nhö theå hoa sen Coù theå xem ñaây laø moät baøi ca dao hay, moät baøi thô daân gian söû duïng thaønh coâng pheùp so saùnh (4 caâu coù 4 so saùnh). Söï so saùnh phoå bieán trong loaït baøi ca, taïo thaønh motif than thaân + Thaân em nhö haït möa sa + Thaân em nhö haït möa raøo + Thaân em nhö cuû aáu gai + Em nhö traùi ôùt chín caây + Em nhö gieáng nöôùc beân ñaøng AÅn duï cuõng laø moät thuû phaùp quan troïng vaø phoå bieán trong ca dao. Thay cho caëp nhaân vaät “anh-em”(ta-mình, chaøng-thieáp), daân gian söû duïng haøng loaït caëp bieåu töôïng khaùc: thuyeàn- beán, maän-ñaøo, loan-phöôïng, truùc-mai Loái duøng aån duï laøm cho tình caûm ñöôïc boäc loä moät caùch teá nhò, coù duyeân: + Baây giôø (Gaëp ñaây) maän môùi hoûi ñaøo: TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
34. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 75 Vöôøn hoàng ñaõ coù ai vaøo hay chöa? Maän hoûi thì ñaøo xin thöa: Vöôøn hoàng coù loái nhöng chöa ai vaøo. Lôùp nghóa beà maët laø töï nhieân, laø caây, laø vöôøn nhöng chaúng ai tin raèng daân gian ñang noùi chuyeän caây coái, vöôøn töôïc maø tin vaøo lôùp nghóa aån beân trong, hoûi vaø ñaùp veà vöôøn tô hoàng, vöôøn tình aùi chöù khoâng phaûi laø phaûn aùnh töï nhieân Hoûi vaø ñaùp ñoàng ñieäu, cuøng möôïn caây ñeå noùi ngöôøi, möôïn vöôøn caây ñeå noùi coõi loøng. Giaù maø ngöôøi hoûi coù chaäm chaân thì söï muoän maøng aáy cuõng khoûi bò beõ baøng. Ngöôøi ta cuõng coù theå xem aån duï chính laø so saùnh ngaàm. Nhaân caùch hoùa laø bieän phaùp gaùn cho söï vaät neùt nhaân tính nhöng cuõng ñeå noùi veà ngöôøi, veà quan heä con ngöôøi. Nhaân caùch hoùa coù trong nguï ngoân, tuïc ngöõ , caâu ñoá vaø ca dao. Nhaân caùch hoùa cuõng gaàn vôùi loái noùi aån duï, nhaân caùch hoùa taïo ra aån duï, nhöõng aån duï coù tính nguï ngoân; + Con coø maø ñi aên ñeâm + Caùi coø laën loäi bôø soâng (Laën loäi thaân coø khi quaõng vaéng thô Tuù Xöông) + Khaên thöông nhôù ai, khaên rôi xuoáng ñaát? Khaên thöông nhôù ai, khaên vaét leân vai? Khaêm thöông nhôù ai, khaên chuøi nöôùc maét? Ñeøn thöông nhôù ai maø ñeøn khoâng taét? Maét thöông nhôù ai maét nguû khoâng yeân? (Thöû so saùnh vôùi baøi Nhôù cuûa Nguyeãn Ñình Thi) Caùc nhaø nghieân cöùu ca dao ñeàu khoâng queân ba pheùp tu töø naøy, duø ranh giôùi khoâng roõ laém nhöng chuùng ta cuõng phaân bieät loái so saùnh tröïc tieáp vaø so saùnh ngaàm, caùc bieåu töôïng ñôn leû vaø caùc caëp bieåu töôïng aån duï. c. Ñoái thoaïi Ñoái thoaïi raát phoå bieán, do baûn chaát baøi ca daân gian, nhaát laø baøi ca ñoái ñaùp, laø taùc phaåm ñöôïc saùng taùc ñeå haùt chöù khoâng phaûi ñeå ñoïc baèng maét nhö thô chuyeân nghieäp. Caùc caëp danh töø, ñaïi töø (anh-em, ta-mình, chaøng-naøng, chaøng-thieáp, ñoù-ñaây, ai-ai) vaø caùc caëp bieåu töôïng thay theá (loan-phöôïng, truùc-mai, thuyeàn –beán, maän-ñaøo ) laø hai chuû theå khaùc giôùi trong haùt ñoái ñaùp. Chaúng haïn moät lôøi hoûi teá nhò vaø lôøi ñaùp nöûa ñoàng yù, nöûa hoûi laïi cuõng ñoàng ñieäu vaø teá nhò khoâng keùm: + Ñeâm traêng thanh anh môùi hoûi naøng: Tre non ñuû laù ñan saøng ñöôïc chaêng? - Ñan saøng thieáp cuõng xin vaâng, Tre vöøa ñuû laù neân chaêng hôó chaøng? Hoaëc: + Ñeâm khuya thieáp môùi hoûi chaøng: Cau xanh aên vôùi traàu vaøng xöùng chaêng? - Traàu vaøng aên vôùi cau xanh, Duyeân em saùnh vôùi tình anh tuyeät vôøi. Nhöõng baøi ca ngaén nhö vaäy coù theå xem laø nhöõng baøi thô hay cuûa daân gian. Neáu laïm duïng loái keå, baøi ca seõ keùm chaát thô (Möôøi caùi tröùng). TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
35. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 76 Ñoá hoûi-traû lôøi laø moät bieåu hieän cuûa xaâm nhaäp caâu ñoá vaøo ca dao, moät söï phöùc taïp vaø khoù khaên trong ngheä thuaät ñoái ñaùp: theå hieän tình caûm vaø trí tueä. Phaûi giaûi ñuùng, giaûi nhanh, traû lôøi baèng soá caâu, chöõ, hình aûnh vaø vaàn ñieäu nhö phía ra caâu ñoá. Ñoâi khi phaûi coù söï “gaø”baøi cuûa “thaày duøi” 39. d. Vai troø cuûa nhaïc vaø caùc yeáu toá khaùc Ngöôøi ta cuõng coù theå ñem moät baøi ca baát kyø, keå caû ca dao tình yeâu ñeå haùt ru treû nhö ñeå ru mình hoaëc nhaén nhuû ai ñoù. Khi aáy, ngöôøi ru ñoùng caû hai vai : + Caøng cao thì gioù caøng lay, Caøng gioøn caøng ñeïp ghe (coù) ngaøy dôû dang. Dôû dang thì baùn giang ñi, Mua maây buoäc laïi, can gì dôû dang? Moät lôøi lôùn lao, xa xoâi nhö vaäy maø vaãn ru ñöôïc treû bôûi treû khoâng theå hieåu vaø khoâng caàn lôøi. Lôøi cho ngöôøi lôùn, nhaïc eâm aùi du döông daønh cho treû. Vai troø cuûa aâm nhaïc raát quan troïng trong haùt ru vaø khoâng chæ cho haùt ru.Ví duï, ngöôøi söu taàm ñöa ñeán cho ta caëp luïc baùt quen thuoäc: + Con coø bay laû bay la Bay töø cöûa Phuù bay ra caùnh ñoàng. Chæ chöøng aáy raát khoù phaân tích taùc phaåm, coù ngöôøi noùi ñeán moät veû ñeïp laøng queâ hay veû ñeïp thieân nhieân chæ vì queân maát raèng caûm xuùc chuû ñaïo cuûa baøi ca naèm ôû phaàn sau – phaàn maø ngöôøi söu taàm coù khi boû qua, ta hieåu laø baøi ca noùi ñeán tình yeâu: Anh chaøng raèng: Coâ naøng ôi Raèng coù bieát Bieát ta chaêng? Nhöng ngay caû khi ñaõ söu taàm ñuû thì ñeå haùt ñöôïc khoâng chæ caàn lôøi, phaûi coù nhaïc theo ñieäu thöùc (ñieäu Coø laû) quy ñònh, phaûi laëp töø vaø theâm töø, luùc aáy baøi ca môùi thöïc söï laø moät taùc phaåm troïn veïn: Con coø, coø bay laû, laû bay la, Bay töø, laø töø cöûa Phuû, bay ra, laø ra, caùnh ñoàng, Tình tính tang, laø tang tính tình AÁy anh chaøng raèng Ôi coâ naøng ôi Raèng coù bieát, bieát ta chaêng? Raèng coù nhôù, nhôù ta chaêng? Baây giôø, duø cöûa Phuù, cöûa Phuû hay haùt sai lôøi thaønh cöûa soå thì giaù trò baøi ca cô baûn vaãn nguyeân. Thaäm chí, ngöôøi con trai tinh nghòch coøn coù theå haùt caâu cuoái: Raèng coù laáy, laáy anh khoâng? Vôùi 12 hay14 tieáng cuûa hai caâu trong baøi “Ngoài töïa maïn thuyeàn” ñoïc baèng maét cuõng chaúng hay laém vaø khoâng theå haùt noåi neáu chæ chuù troïng vaø giöõ nguyeân lôøi. Luyeán laùy, laëp, ñeäm, ñöa hôi baèng caû nhöõng töø voâ nghóa seõ taïo ra chaát nhaïc cho baøi ca. Chöa keå ñeán taâm lyù chuû theå 39 Xem chöông 10: Caâu ñoá. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
36. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 77 vaø ñoái töôïng (baïn haùt), khoâng khí, khoâng gian, thôøi gian maø baøi ca ñöôïc dieãn xöôùng cuõng lieân quan ñeán chaát löôïng taùc phaåm. Lôøi ca, duø quan troïng, cuõng khoâng ñuû xem xeùt giaù trò cuûa theå loaïi ca-nhaïc daân gian. e. Theå thô Coù theå naêm tieáng trong haùt Giaëm Ngheä-Tónh taïo ñieàu kieän ñeå keå vieäc, taû tình, taû caûnh vôùi dung löôïng lôùn, nhöng laïm duïng seõ daøn traûi vaø ñôn ñieäu. Theå 4 tieáng ñöôïc duøng nhieàu trong haùt vui chôi. Theå luïc baùt laø theå thô maø daân gian söû duïng nhieàu nhaát, coù nhieàu baøi hay, nhöng thöôøng chæ 2-4 caâu, nhieàu nhaát cuõng döôùi 10 caâu (5 caëp). Khaû naêng luïc baùt cho keùo daøi voâ taän, nhöng cuõng seõ eùp vaàn hoaëc rôi vaøo keå leå, keùm chaát thô. Luïc baùt deã baét vaàn neân ngöôøi ta noùi : moãi ngöôøi daân Vieät laø moät nhaø thô nhöng laøm luïc baùt cho hay thì raát khoù. Tuy nhieân, theå thô laø noùi treân goùc ñoä vaên hoïc, vaên baûn hoùa. Töø goùc nhìn thöïc teá cuûa dieãn xöôùng folklore trong moâi tröôøng ca haùt thì vieäc theâm thaét trong khi haùt ñaõ laøm cho moïi theå thô cuûa ca dao ñeàu bò bieán theå. Coù khi ñieäu haùt quan troïng hôn phaàn lôøi. Caâu: Con meøo, con choù coù loâng/ Caây tre coù maét, noài ñoàng coù quai thöïc söï khoâng boäc loä tình caûm gì nhöng coù theå haùt caâu aáy theo ñieäu Coø laû hoaëc ñieäu ru thì vaãn gaây moät hieäu quaû nhaát ñònh. Coù theå noùi, veà phöông dieän theå thô, daân gian ñaõ saùng taïo theå thô ñeå roài phaù theå trong quaù trình dieãn xöôùng taùc phaåm. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
37. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 78 CAÂU HOÛI VAØ BAØI TAÄP Phaân bieät vaên hoïc daân gian vôùi vaên hoïc (vieát) vaø vaên hoùa. Ñònh nghóa ngaén goïn caùc theå loaïi vaên hoïc daân gian, cho moãi theå loaïi moät ví duï (khoâng caàn phaân tích) Ñoïc kyõ vaø toùm taét caùc truyeän sau: Truyeän quaû baàu, Laïc Long Quaân, Mai An Tieâm, Chöû Ñoàng Töû, Traàu cau, Lang Lieâu, Sôn Tinh Thuûy Tinh, Söï tích nuùi Voïng phu, Thaïch Sanh, Söï tích con daõ traøng, Nam moâ boong, Thaày boùi xem voi, An Döông Vöông, Töø Thöùc, Caây tre traêm ñoát, Baùnh tao ñaâu?, Meøo laïi hoaøn meøo, Con dôi, Caây kheá, Taám Caùm, Haõy xeáp caùc taùc phaåm treân vaøo theå loaïi thích hôïp. Taïi sao laïi xeáp nhö vaäy? Nghieân cöùu giaù trò vaên hoïc vaø vaên hoùa cuûa boán truyeän in ñaäm ôû caâu 0.3. Tín ngöôõng vaø phong tuïc trong coå tích. Khoâng gian trong truyeän coå tích. So saùnh coå tích vaø truyeàn thuyeát. Nhaân vaät thaày ñoà trong truyeän cöôøi. Chöùng minh: Vaên hoïc daân gian Vieät Nam gaén boù vôùi lòch söû Vieät Nam. Yeáu toá thaàn kyø trong caùc theå loaïi truyeän coå daân gian. Yeáu toá haøi trong vaên hoïc daân gian. Tìm hieåu caùc motif quen thuoäc trong theå loaïi baøi ca daân gian. Phaân tích 3 baøi ca daân gian coù caâu môû ñaàu : Hoâm qua taùt nöôùc ñaàu ñình ; Coå tay em traéng nhö ngaø ; Khaên thöông nhôù ai hoaëc moät baøi ca daân gian (töï choïn). Chöùng minh: vaên hoïc daân gian nguyeân hôïp veà theå loaïi. Giaù trò vaên hoùa cuûa vaên hoïc daân gian. (Caâu hoûi vaø baøi taäp ñeå oân taäp vaø taäp söï nghieân cöùu , khoâng phaûi laø ñeà thi) TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên
38. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam 79 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO Nguyeãn Ñoång Chi, Kho taøng truyeän coå tích Vieät Nam,Nxb Giaùo duïc, H., 2000, 1993. Chu Xuaân Dieân, Truyeän coå tích döôùi maét caùc nhaø khoa hoïc ; ÑHTH t/pHCM;1989. Chu Xuaân Dieân, Vaên hoùa daân gian(folklore)vaø phöông phaùp nghieân cöùu lieân ngaønh; ÑHTH t/pHCM;1995. Chu Xuaân Dieân, Veà phöông phaùp so saùnh trong nghieân cöùu vaên hoaù daân gian; taäp san Khoa hoïc; ÑHTH t/pHCM.;soá 1/1994. Phaïm Ñöùc Döông, Giaûi maõ truyeän coå Laøo theo phöông phaùp tieáp caän vaên hoaù hoïc; t/c Vaên hoïc; soá 1/1998. Phaïm Ñöùc Döông, Töø vaên hoùa ñeán vaên hoùa hoïc, Vieän Vaên hoùa &Nxb VHTT, H., 2002. Nguyeãn Taán Ñaéc, Vaên hoïc Ñoâng Nam AÙ; Vaên hoïc caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ; vieän DNAxb; H.;1983. Nguyeãn Taán Ñaéc, Truyeän keå daân gian ñoïc baèng type vaø motif, NxbKHXH,t/pHCM.,2001. Cao Huy Ñænh, Boäâ ba taùc phaåm nhaän giaûi thöôûng Hoà Chí Minh; VHTT; H.;1998. Ñinh Gia Khaùnh(chuû bieân)-Chu Xuaân Dieân- Voõ Quang Nhôn. Vaên hoïc daân gian Vieät Nam; GIAÙO DUÏC; H.;1998. Ñinh Gia Khaùnh(chuû bieân)-Chu Xuaân Dieân,Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, NxbÑH&THCN,H.,1977. Vuõ Ngoïc Khaùnh, Tieáp caän kho taøng folklore Vieät Nam;VHDT; H.; 1999. Nguyeãn Xuaân Kính,Thi phaùp ca dao,Nxb KHXH,H.,1992. Nguyeãn Vaên Ngoïc,Tuïc ngöõ phong dao Vieät Nam.Nxb t/pHCM, 1991. Buøi Vaên Nguyeân, Vieät Nam :Thaàn thoaïi vaø truyeàn thuyeát ; KHXH vaø Nxb Muõi Caø Mau; 1993. Löõ Huy Nguyeân-Ñaëng Vaên Lung, Hôïp tuyeån truyeän coå tích Vieät Nam.NxbGD,H.,1996. Buøi Maïnh Nhò , Vaên hoïc Vieät Nam-Vaên hoïc daân gian nhöõng coâng trình nghieân cöùu; Giaùo duïc ; t/pHCM.; 2000. Voõ Quang Nhôn, Vaên hoïc daân gian caùc daân toäc ít ngöôøi Vieät Nam; ÑH&THCN; H;1983. Phan Ñaêng Nhaät, Vaên hoïc daân gian caùc daân toäc thieåu soá Vieät Nam ; Vaên hoaù; H.; 1981. Vuõ Ngoïc Phan, Tuïc ngöõ , ca dao,daân ca Vieät Nam,NxbKHXH, laàn 7, 1971. Thaïch Phöông vaø söu taäp, bieân soaïn.Kho taøng truyeän traïng Vieät Nam (5taäp),KHXH,H.,1997. Leâ Chí Queá(chuû bieân), Vaên hoïc daân gian Vieät Nam;ÑH&GDCN;H.;1990. Hoaøng Tieán Töïu, Maáy vaán ñeà phöông phaùp giaûng daïy, nghieân cöùu vaên hoïc daân gian;Nxb Giaùo duïc; H.;1983. Hoaøng Tieán Töïu, Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, t.2, Giaùo duïc, H.,1990. Ñaëng Nghieâm Vaïn(chuû bieân), Truyeän coå caùc daân toäc Tröôøng Sôn-Taây Nguyeân; Vaên hoïc ; H.;1985. Ñaëng Nghieâm Vaïn, Huyeàn thoaïi veà naïn hoàng thuyû vaø nguoàn goác caùc toäc ngöôøi ; Nghieân cöùu vaên ngheä daân gian Vieät Nam; Vaên hoaù Daân toäc; H.;1997. TS. Leâ Hoàng Phong Khoa Ngöõ Vaên