Lòng sông cổ ở Hà Nội: Tái hiện và định hướng quản lý

Nội dung text: Lòng sông cổ ở Hà Nội: Tái hiện và định hướng quản lý

1. Tp chí Khoa h c HQGHN: Các Khoa h c Trái t và Môi tr ng, T p 30, S 4 (2014) 1-10 Lòng sông c Hà N i: Tái hi n và nh h ng qu n lý ng V n Bào*, ng Kinh B c, Ph m Th Ph ơ ng Nga, Nguy n Th Ph ơ ng Tr ường Đạ i h ọc Khoa h ọc T ự nhiên, ĐHQGHN, 334 Nguy ễn Trãi, Hà N ội, Vi ệt Nam Nh n ngày 10 tháng 10 n m 2014 Ch nh s a ngày 26 tháng 11 n m 2014; Ch p nh n ng ngày 20 tháng 12 n m 2014 Tóm t t: Bi n i lòng sông là c tr ng c ơ b n, có tính quy lu t và ph bi n c a h th ng sông, c bi t là các sông ng b ng châu th . D u v t in hình c a bi n i lòng sông là h móng ng a và các d i a hình th p tr ng, c c u t o b i tr m tích t ng lòng sông v i c u t o h t thô d i, ph n trên là các l p h t m n xen các th u kính than bùn. Trên các lòng sông c ó th ng ti m n tai bi n s t lún t và ng p l t. Ti thành ph Hà N i ã xác nh c 3 th h lòng sông c : th h lòng sông c tu i cu i Pleistocen phân b phía b c sông H ng (Mê Linh, ông Anh); th h lòng sông c u Holocen phân b phía tây sông áy (huy n Th ch Th t) và th h lòng sông c Holocen mu n khá ph bi n, in hình là d c sông áy, sông Nhu , sông Tô L ch và h th ng h n c nh h Tây, h Yên S , Ngoài các vùng t liên quan v i bi n ng lòng sông trong Pleistocen, nay là th m sông n i cao Mê Linh và ông Anh, các vùng t còn sót l i sau quá trình bin ng lòng sông vào Holocen mu n nh Hoài c, Trung Hòa, Xuân nh, Hoàng thành Th ng Long là các khu v c có iu ki n a hình cao, c u t o b i tr m tích sét long l h t ng V nh Phúc tu i Pleistocen, c n c khai thác s d ng h p lý, hi u qu . Từ khoá: Bi n i lòng sông, h móng ng a, lòng sông c , tai bi n, Hà N i * 1. Gi i thi u chung sông là h móng ng a và các d i a hình th p tr ng, c cu t o b i tr m tích t ng lòng Lòng sông c và c bi t là các h móng sông v i các t ng h t m n xen các th u kính ng a là các s n ph m c bi t c a quá trình than bùn. Trên các lòng sông c ó th ng ti m bi n i lòng sông, là c tr ng c ơ b n, có tính n tai bi n s t lún t i v i các công trình xây quy lu t và ph bi n c a h th ng sông, c bi t dng, nguy c ơ ng p l t i v i các c m dân c . là các sông ng b ng châu th . Bi n ng Tìm hi u v s bi n ng lòng sông, h lòng sông d n t i xói l b , b i t áy và các nc g n li n v i các quá trình ti n hóa a m o ca sông, hình thành các bãi b i. M t trong trên ng b ng châu th có ý ngh a l n, c v lý nh ng d u v t khá in hình c a bi n i lòng lu n và th c ti n. Vi c nghiên c u v h th ng sông, h trong quá kh là m t v n khó b i ___ *Tác gi liên h . T.: 84-913049761 các th h lòng sông tr c th ng b tác ng Email: dangvanbao@hus.edu.vn 1
2. 2 Đ.V. Bào và nnk. /T ạp chí Khoa h ọc ĐHQGHN: Các Khoa h ọc Trái đấ t và Môi tr ường, T ập 30, S ố 4 (2014) 1-10 mnh b i các hot ng c a sông các giai li, nh khu v c ông Anh phía B c sông on sau. T i thành ph Hà N i, h th ng lòng Hng, các kh i Xuân nh, Hoài c, Trung sông c và h n c còn b tác ng m nh b i Hòa và kh i Hoàng Thành Th ng Long phía các ho t ng c a con ng i do t c ô th nam sông H ng. Các k t qu nghiên c u tái hóa ây r t nhanh. Nh ng d u v t c a h hi n h th ng lòng sông c và liên quan v i th ng sông ngòi, h , m l y c ã b san l p chúng là các h , ao, d i tr ng Hà N i c áng k bi các công trình xây d ng, nhà c a, xác nh trên c ơ s s d ng t li u nh vi n ng xá thám k t h p v i GIS và các d u hi u a ch t, Nm trong châu th sông H ng, s hình a m o, hi n tr ng s d ng t, làm c ơ s cho thành và phát tri n c a vùng t Hà N i ch u s công tác qu n lý tài nguyên, môi tr ng c a th tác ng m nh c a sông H ng. N u nh trong ô Hà N i. các t bi n ti n vào Pleistocen và Holocen gi a, b m t a hình c a thành ph c b i t, san ph ng thì trong các t bi n thoái vào 2. Các lòng sông c thành ph Hà N i cu i Pleistocen mu n và t sau Holocen gi a, 2.1. Xác định các lòng sông c ổ lòng sông phân c t m nh các ng b ng, t o nên các d i a hình tích t sông phân cách các Bi n ng lòng sông trong quá kh l i kh i sót c a ng b ng c t o thành do bi n du n khá rõ nét trong tr m tích c ng nh hình ti n giai on tr c. thái a hình. Các ho t ng c a con ng i, ch ã có mt s công trình nghiên c u c p yu là s d ng t, có s khác bi t khá rõ theo ti h th ng sông Hà N i, nh ng cho n nay nh ng th c th a ch t – a m o và chính ch a có nhi u công trình chuyên sâu nghiên chúng t o nên m t d u hi u hay m t lp thông cu, xác l p l i h th ng lòng c và h ao liên tin áng tin c y trong quy trình x lý GIS quan n quá trình phát tri n c a các th h nh n bi t s bi n ng lòng sông. Vi c xác nh lòng sông. Trong các công b tr c ây, nhóm các th h lòng sông c c th c hi n trên c ơ tác gi ã b c u a ra ý ki n v các th h s phân tích các t li u b n - nh vi n thám, lòng c c a sông áy, sông Nhu [1, 2]. Trong phân tích a m o và phân tích a ch t qua các bài báo này, t p th tác gi phân tích sâu h ơn v tài li u l khoan a ch t, a ch t công trình các th h lòng sông, c bi t là các lòng sông thu th p t nhi u ngu n khác nhau. c phía b c sông H ng. Các k t qu nghiên Cơ s d li u b n và vi n thám cho cu cho th y các lòng sông c th ng không nghiên c u g m: nh Landsat a ph phân tn t i c l p và th ng có s liên h v i nhau gi i 30m ch p t n m 1989 n 2009; B n trong i bi n ng lòng sông. Vi c xác nh a hình t l 1:25 000 và 1:50 000 c xu t các i bi n ng lòng sông, th ng là ai u n bn vào các n m 1971, 2007; B n a hình khúc trong m i dòng sông, có ý ngh a l n i do ng i Pháp xu t b n n m 1873, 1995 và các vi lý lu n v a m o dòng ch y, c ng nh cho bn liên quan khác nh : b n a ch t, b n vi c xác nh các không gian ch a ng tài a m o, b n ng p l t, . H th ng b n nguyên ho c ti m n các nguy c ơ tai bi n khác trên c hi u ch nh v h to UTM, l i nhau. Các i bi n ng lòng sông trong chi u WGS84, múi 48N nh m thu nh n k t qu Holocen mu n thu c thành ph Hà N i còn cho phân tích và x lý chính xác nh t. phép khoanh nh nh ng vùng t c còn sót
3. Đ.V. Bào và nnk. /T ạp chí Khoa h ọc ĐHQGHN: Các Khoa h ọc Trái đấ t và Môi tr ường, T ập 30, S ố 4 (2014) 1-10 3 Trên c ơ s phân tích các tiêu chí và d u Kt lu n c a nhóm tác gi d a trên phân hi u nh n bi t, b ng phân tích t li u vi n thám tích hình thái và c u t o a ch t c a các h và ã xác nh c các vùng t ng p n c nh sông. Tr c tiên có th d dàng nh n th y là lòng sông, h , ao. Vi c phân lo i các h có các m, h và sông Hoàng Giang ông Anh ngu n g c khác nhau (nhân sinh, t nhiên) có d ng cong có th liên h v i hình thái c a c th c hi n trên c ơ s ph ơ ng pháp chuyên các h móng ng a. S khác bi t ây chính là gia, ph ơ ng pháp a m o, a ch t. Các h hình thái c a các b h . Các b h t i ây nhân t o c hình thành do p p ch n và không có ng nét tr ơn tru, m m m i nh các h ch a n c phân b ch y u trên a hình gò h ã c xác nh tu i Holocen. Hình thái b i phía tây Hà N i. H th ng h hình thành khúc khu u, b nhi u m ơ ng xói, khe rãnh c t do quá trình khai thác khoáng s n, do c i t o t lòng h v phía a hình cao hai bên. ó là nuôi tr ng th y s n n m r i rác kh p trên khu du hi u khá quan tr ng. Các m ơ ng xói, khe vc thành ph , th ng có hình thái d ng nhi u xói này có g c xâm th c t chính áy h , góc c nh. Các h có ngu n g c t nhiên c th ng c hình thành vào th i k a hình phân theo giai on thành t o là Pleistocen và ng b ng n i cao áng k so v i g c xâm th c Holocen. Các h t nhiên này chính là c ơ s cơ s , vào giai on bi n thoái cu i Pleistocen cho vi c xác nh các lòng sông c và i bi n mu n. D u hi u a ch t ã ch ng minh cho ng lòng sông s c trình bày rõ h ơn các nh n nh trên b i t t c b , m t ph n áy m ni dung d i ây. và áy các m ơ ng xói u c c u t o b i tr m tích sét loang l h t ng V nh Phúc tu i 2.2. Lòng sông c ổ và nh ững đớ i bi ến độ ng lòng Pleistocen mu n. Các m, h này chính là các ở ộ sông Hà N i lòng sông ã ho t ng trong quá trình t o tr m tích h t ng V nh Phúc, nay m t b ph n l n ã 2.2.1. Các th ế h ệ lòng sông c ổ c nâng cao, t o nên th m b c I. a. Các lòng sông c giai on Pleistocen b. Các lòng sông c th i k Holocen s m – m Vân Trì, sông Hoàng Giang (còn g i gi a là sông Thi p) huy n ông Anh v n là các Holocen s m – gi a g n v i th i k u dòng sông l n, nay ã không còn c liên h bi n ti n Flandrian tác ng t i ng b ng B c vi sông chính n a và tr thành sông c . M t b n bi n ti n c c i. Các tài li u th c t và s tác gi tr c ây ã ghép lòng sông liên kt qu iu tra, nghiên c u tr c ây u quan v i m Vân Trì v i lòng sông ã hình không tr l i c câu h i r ng trong th i k thành H Tây [3]. Các nghiên c u c a chúng tôi bi n thoái cu i Pleistocen và u bi n ti n ã cho th y các quá trình bi n ng lòng sông Holocen, lòng sông H ng n m âu. Có l m t hình thành các h này thu c các giai on l khoan và các tài li u a v t lý ch a hoàn toàn khác nhau. m Vân Trì, sông dy khoanh v c tr m tích t ng lòng Hoàng Giang và m t s m, h khác khu sông này b chôn vùi sâu d i các thành t o vc ông Anh, Mê Linh là các d u v t còn sót bi n ti n h t ng H i H ng ho c b i tích h li c a các lòng sông ho t ng giai on tng Thái Bình. Vi c tìm ki m d u tích c a th Pleistocen. V H Tây, không có ý ki n nào h dòng ch y này c nhóm tác gi l a ch n khác r ng ó là h móng ng a, c hình thành ph n rìa cao c a ng b ng châu th sông sau bi n ti n Holocen gi a [4]. Hng, là khu v c Th ch Th t – S ơn Tây.
4. 4 Đ.V. Bào và nnk. /T ạp chí Khoa h ọc ĐHQGHN: Các Khoa h ọc Trái đấ t và Môi tr ường, T ập 30, S ố 4 (2014) 1-10 Các k t qu phân tích nh vi n thám, c ln ít b t sét, g p sâu 3-3,5m, dày trên 10, ki m tra b ng th c a cho th y phía tây ê chuy n lên trên là các l p b t sét ngu n g c sông áy có s phân b hàng lo t lòng sông c sông – h và trên cùng là bùn sét t ng m và các thành t o bãi b i sông. Bãi b i có cao h [5]. ln h ơn các khu v c khác (t 8-10m), trên ó S t n t i c a các h sót do bi n i lòng có nh ng g cao và d i tr ng kéo dài, ít ng p sông nh h Tây, h Yên S còn có nguyên nc. Các lòng sông c ây có bán kính cong nhân là ho t ng p ê ng n các h này v i ln khác th ng, là th h c nh t mà sông áy dòng sông chính ã c b t u t g n 1000 l i trong ti n trình chuy n d ch v phía ông. nm qua. Do có h th ng ê, b i tích c a sông Các lòng sông c phía tây sông áy c t vào Hng ã không ph l p y các lòng sông c b m t tích t cao 10-15m thu c th m I c u t o này. bi tr m tích h t ng V nh Phúc tu i Pleistocen H Hoàn Ki m cùng v i m t dãy 9 h nh mu n, phía ông - ông b c chúng chuy n ti p c th hi n trên b n Hà N i c a Ph m sang b m t bãi b i cao và b m t tích t bi n ình Bách v n m 1873 và do ng i Pháp h t ng H i H ng tu i Holocen gi a. ó là c ơ thành l p các n m 1885, 1898, 1899 x p thành s quan tr ng cho vi c x p các lòng sông c mt tuy n th ng nh t hình cung l i nh v phía phía tây sông áy vào giai on Holocen s m – sông H ng và n i v i H Trúc B ch, gi ng nh gi a, giai on còn b ng trong ti n hóa a mt l ch sông c [6]. Nh n xét c a ào ình hình dòng ch y sông H ng t i ng b ng Hà Bc trên là phù h p v i cách nhìn nh n v Ni. mt hình thái, có c ơ s , c minh ch ng thêm c. Các lòng sông c th i k Holocen mu n bi b sông phía tây h ( ng Lê Thái T ) – Sau bi n ti n Holocen c c i, bi n thoái và nơi c cho là ph n sót l i do xâm th c c a lòng sông H ng v ơ n xa v phía ông. Ho t lòng sông, c u t o b i tr m tích h t ng V nh ng u n khúc theo quy lu t dòng ch y trên Phúc tu i Pleistocen - cao h ơn h n b phía ng b ng bãi b i ã t o ra nhi u lòng sông c , ông ( ng inh Tiên Hoàng) – m t b ph n c th hi n b ng các h móng ng a ho c d i ca bãi b i Holocen mu n. Khác v i nh n xét tr ng. trên, trên c ơ s phân tích c im tr m tích c l y theo các ng phóng h Hoàn Ki n, Mt trong nh ng s n ph m rõ ràng nh t c a Tr n Nghi cho r ng h này c ng nh hàng lo t bi n ng lòng sông H ng trong Holocen mu n các h khác n i thành Hà N i có ngu n g c là là H Tây và h Yên S . Là m t h sót c các l ch thoát l [7]. C n có nh ng k t qu hình thành do s d ch chuy n c a lòng sông phân tích theo tài li u l khoan on gi a các Hng v phía ông b c, h Tây là in hình c a h - c cho là lòng sông c làm rõ s khác mt d ng a hình c hình thành có tính k bi t trên. th a liên ti p t ho t ng c a dòng ch y, sông - h và m l y. V hình thái, h Tây có d ng i v i sông áy, trong ph m vi gi a hai hình móng ng a in hình. M t c t a ch t tuy n ê, ho t ng b i t h u nh ã xóa nhòa c ph n ánh khá rõ nét ti n hóa a ch t c a các d u v t c a lòng sông áy c . ây ch h Tây t giai on phát tri n lòng sông n gp m t s lòng c n m sát tuy n ê, song c ng giai on m h . Theo các m t c t này, ph n ch g p phía tây sông áy. phía ông, h at di là các thành t o t ng lòng sông g m cát ng b i t m nh ã xóa nhòa các d u v t lòng c, t o nên bãi b i cao h ơn so v i ph n trong ê
5. Đ.V. Bào và nnk. /T ạp chí Khoa h ọc ĐHQGHN: Các Khoa h ọc Trái đấ t và Môi tr ường, T ập 30, S ố 4 (2014) 1-10 5 2-3m. T i phía b c, n ơi sông H ng chia n c on có th so sánh v i i bi n ng c a sông vào sông áy có vô s l ch sông c hình cánh Hng hi n nay (trên 3000m). Các i bi n ng cung h ơi méo, l ch v phía ông nam, ghi l i lòng sông chính g m: ranh gi i nh ng th h bãi gi a vi b c c a - Đới bi ến độ ng lòng sông phía b ắc sông sông H ng. Các th h lòng sông c cho th y Hồng : Vi c xác nh i bi n ng lòng sông xu h ng d ch chuy n d n ca c a và lòng trong Pleistocen là khá khó kh n. B ng các d u sông áy v phía ông. hi u a m o, b c u có th xác nh c So v i sông áy thì sông Nhu và sông Tô th h th nh t c a i bi n ng sông H ng Lch không l i nhi u d u v t lòng c , c nm phía b c sông H ng, thu c ph m vi các bi t là t C Nhu n tuy n Láng - Hòa L c. huy n Mê Linh – ông Anh. S phân b ch Ngoài y u t nhân sinh, s b i t lâu dài c a yu c a các tr m tích h t ng V nh Phúc ây lòng sông này khi h th ng ê n m khá xa ( ê cho th y th h lòng sông này có tu i Pleistocen La Thành) có th ã làm lu m lòng ch y c . mu n. H ng chung c a các dòng ch y giai S phân b t p trung dòng ch y c c a sông on này là á v tuy n, phù h p v i h ng c a Nhu t i c Nhu , Trung V n, s cho phép sông Cà L hi n nay. Trong ph m vi này còn có nh n nh v vai trò c a dòng sông này trong th có m t i bi n ng lòng sông ph ơ ng á lch s phát tri n c a Th ng Long - Hà N i. kinh tuy n, t khu v c xã Xuân N n huy n ông Anh, ch y qua ông Anh t i C Loa. Bi u hi n c a i bi n ng này là hàng lo t 3. i bi n ng lòng sông và nh h ng các d i tr ng và a hình n i cao d ng doi cát qu n lý, s d ng song song v i lòng sông Hoàng Giang. D u hi u a ch t chính là s phân b m t c t aluvi 3.1. Các đới bi ến độ ng lòng sông in hình c a h t ng V nh Phúc g m cát s n cu t o xiên chéo, c g n k t b i v t li u Do có s bi n i liên t c c a các dòng laterit, phân b b sông Cà L trong ph m vi ch y trong m i ai u n khúc và th m chí còn có i bi n ng. s d ch chuy n c a c ai u n khúc, vi c xác lp các i bi n ng c a các dòng ch y s có ý - Đới bi ến độ ng c ủa sông Đáy c ổ: Nm ngh a l n h ơn vi c ch xác nh các lòng sông gi a ê t áy và sông Tích là i bi n ng c c th . ng sau ý ngh a c a vi c nghiên ca sông áy c . Các lòng sông c t i ây th cu i bi n ng lòng sông chính là xác nh hi n khá rõ, ó là các lòng sông có bán kính c các khu v c không b sông c t qua - các cong l n. S b o t n các d u tích lòng sông c vùng t có n n móng n nh, thu n l i cho khá t t này có th do chúng không ch u nh phát tri n ô th . Trên cơ s các tiêu chí xác hng c a sông k t sau th i im p ê sông nh i bi n ng lòng sông sau bi n ti n c c áy. i bi n ng lòng sông áy c c ng i Holocen là: s t p trung cao c a các lòng c b t u t phía giáp sông H ng t i S ơn sông c ; h th ng ê và các g cao ven lòng Tây, kéo dài theo ph ơ ng tây b c - ông nam nm k các thành t o tr m tích h t ng V nh qua phía ông Th ch Th t n khu v c Phùng 3 Xá. Phía nam ng Láng - Hòa L c, i ho t Phúc (a, amQ 1 vp ), h t ng H i H ng (am, 2 ng lòng sông không còn c th hi n rõ mlQ 2 hh ), ã xác l p i bi n ng lòng sông t sông áy v phía sông Tô L ch. i bi n ng na. i bi n ng có chi u r ng kho ng 3 km, ca các sông này có chi u r ng khá l n, nhi u tơ ng x ng v i i bi n ng c a sông áy
6. 6 Đ.V. Bào và nnk. /T ạp chí Khoa h ọc ĐHQGHN: Các Khoa h ọc Trái đấ t và Môi tr ường, T ập 30, S ố 4 (2014) 1-10 hi n i. áng chú ý là phía tây i bi n ng ti M Trì. Trong on này, ranh gi i c a i này là th m b c I c a sông v i t ng tr m tích bi n ng c xác nh ch y u theo hình thái sét loang l khá in hình, nhi u n ơi tr m tích a hình c a các lòng sông c và s t n t i các b k t vón ho c th m chí t o á ong. kh i sót c u to b i tr m tích h t ng V nh - Đới bi ến độ ng sông Đáy hi ện đạ i: i Phúc, H i H ng. Ngoài m t nhánh c a i bi n bi n ng c a sông áy hi n i phân b ch ng kéo dài v phía nam theo sông Nhu hi n yu trong ph m vi tuy n ê sông áy. Trên i, nhánh th hai c gi nh kéo dài v phía bình , i có hình ph u v i ph n m r ng là sông Tô L ch, c gi i h n phía b c b i các khu v c chia n c t sông H ng vào sông áy. lòng sông c d c theo h Thành Công, ng Chi u r ng c a i bi n ng lòng sông ây a và tuy n ê La Thành. Hai nhánh c trên t trên 8km, thu h p d n v phía p Phùng là un l n quanh kh i sót Yên Hòa - Trung Hòa. 3 km. Phía sau p Phùng, ai u n khúc khá n Ph n phía nam các i bi n ng, trong nh v i chi u r ng t trung bình 3 km. Các kho ng t tuy n ng Láng - Hòa L c v phía lòng sông c trong ph m vi i bi n ng này nam phân b khá dày các lòng sông c trên b ch c quan sát và khoanh v chính phía mt a hình th p, là khu v c có s chia c t a bc p Phùng. Phía nam p, h u nh ch quan hình t ơ ng i ph c t p, không có quy lu t. sát th y lòng sông c giáp tuy n ê phía tây Theo các d u hi u hi n có, có th gi thi t r ng sông áy. Dòng sông áy u n khúc m nh các khu v c này thu c vùng c a sông trong trong ph m vi i bi n ng, nhi u on hai Holocen gi a - mu n. Tuy nhiên, ây là m t nh khúc u n sát nhau, th hi n ng l c dòng vn c n có nhi u s u t , nghiên c u ti p ch y y u giai on sau cùng c a l ch s phát tc. tri n. 3.2. M ột s ố ý kiến cho công tác qu ản lý, s ử - Đới bi ến độ ng sông Nhu ệ: So v i sông dụng lãnh th ổ áy, vi c xác nh i bi n ng c a sông Nhu khó kh n h ơn, nhi u on khoanh v ch Nh m góp ph n qu n lý tài nguyên và thiên mang tính gi nh. i bi n ng c a sông tai liên quan v i k t qu nghiên c u bi n ng Nhu có chi u r ng t t 2-3km, c chia lòng sông, các tác gi ã thành l p B n a thành 3 khu v c khác nhau nh sau: i) Khu v c mo ng d ng cho gi m thi u tai bi n thiên th nh t t i khu v c phía tây C Nhu . T i ây nhiên liên quan v i bi n ng lòng sông (hình b b c c a i bi n ng c gi i h n b i 1). M t trong nh ng c ơ s quan tr ng cho vi c lòng sông H ng, b nam là các lòng sông c xây d ng b n a m o ng d ng chính là các phân b t khu v c H M , kéo dài theo h ng i bi n ng lòng sông. ông nam qua Tân L p, Tây T u. Chi u r ng Các i bi n ng lòng sông hi n là a ca i t trên 3km; ii) Khu v c th hai là hình bãi b i hi n i, ít nh t là còn ch u ng p on Liên M c - C Nhu , là i bi n ng m i lt n khi p ê (không v các bãi b i d ng nh t c a sông Nhu , còn l i d u v t rõ ràng lp ph c hình thành do dòng l ph tràn là hàng lo t lòng sông c và g cao ven lòng t i lên các thành t o c khác). Các khu v c không C Nhu . i bi n ng c ng có d ng hình b lòng sông sau Holocen mu n c t qua là b ph u v i c a vào t i Liên M c t kho ng 3km, mt tích t sông, sông bi n tu i Holocen gi a ph n phía ông nam thu h p ch còn kho ng ho c Pleistocen. Chúng có th là các th m sông 2km; iii) Khu v c th ba b t u t c Nhu
7. Đ.V. Bào và nnk. /T ạp chí Khoa h ọc ĐHQGHN: Các Khoa h ọc Trái đấ t và Môi tr ường, T ập 30, S ố 4 (2014) 1-10 7 ho c bãi b i cao ch b ng p và ph m t l p khu v c Xuân nh, trên a bàn phía tây Hà mng tr m tích do l tràn b . So v i các b n Ni còn nhi u b m t n i cao d ng b c th m a m o, a ch t hi n có [8], b n a m o khác, không b bi n ti n Holocen và các dòng ng d ng này ch u tiên v các bãi b i khi sông c Holocen mu n c t qua. Các k t qu này chúng th c s là các lòng sông trong quá kh có ý ngh a quan tr ng cho quy ho ch phát tri n ho c hi n i. Trên b n này cho th y ngoài ô th . Hình 1. Bn a m o ng d ng cho gi m thi u tai bi n thiên nhiên liên quan v i bi n ng lòng sông phía nam Sông H ng, thành ph Hà N i.
8. 8 Đ.V. Bào và nnk. /T ạp chí Khoa h ọc ĐHQGHN: Các Khoa h ọc Trái đấ t và Môi tr ường, T ập 30, S ố 4 (2014) 1-10 a. V ấn đề c ải t ạo môi tr ường sông Nhu ệ, mnh m , hi n nay, nhi u công trình l n và nhà sông Tô L ịch dân c xây d ng ngay c trên các vùng th p Các chi l u sông H ng là sông áy và sông tr ng. Chính nh ng công trình này ã làm thay Nhu có nét chung là có xu h ng suy tàn t i di n m o t nhiên c a các lòng sông. Qua nhiên. Hu h t c a vào c a sông áy và sông phân tích a ch t công trình cho th y h u h t Nhu trong quá kh u phía tây khá xa so nh ng khu v c có m c s t lún l n nh t u vi hi n nay, th i k u luôn t o v i dòng trùng v i nh ng n ơi có t n t i các t ng t y u ch y c a sông H ng m t góc nh n. S d ch tng lòng sông. iu này lý gi i cho nh ng chuy n c a c a sông v phía ông làm gi m nh ng công trình b s t lún hi n nay ang di n kh n ng chuy n n c cho các chi l u này, theo ra t i r t nhi u n ơi nh Qu c Oai, Thành th i gian, các chi l u có th b tách kh i dòng Công sông chính và bi n thành các sông ch t. Bên c nh y u t st lún n n móng công Phân tích s ơ bi n ng lòng sông có th trình, ng p úng ô th c ng là m t v n áng nh n th y s bi n i d n c a các con sông theo quan tâm, chú ý hi n nay. c bi t là trong t hng d ch chuy n v phía ông (h ng v ma l cu i n m 2008, r t nhi u khu v c ã b sông H ng hi n i), phù h p v i nh n nh v ng p úng. Qua kh o sát và i ch ng v i k t s t nh ti n dòng ch y các con sông do kh i qu nghiên c u lòng sông c cho th y h u h t nâng ki n t o t phía tây. Các k t qu nghiên nh ng khu v c có m c ng p úng cao nh t cu cho th y tr c ng l c c a các dòng ch y u n m trong các lòng sông c . ây u là c h u h t u có ph ơ ng tây b c - ông nam, nh ng d i tr ng có kh n ng tích n c vào mùa song song v i tr c ng l c sông H ng hi n l, k t h p v i vi c quy ho ch ô th sai quy nay, hoàn toàn phù h p v i c u trúc a ch t, cách ã khi n n c không th tiêu thoát k p. a m o. c bi t, các nghiên c u m i nh t cho Các k t qu nghiên c u i bi n ng lòng th y c a vào trong quá kh c a sông Nhu có sông c ng cho th y ngoài thành t o th m b c I th r t l n và quan sát th y h ng ng l c phân b khu v c phía tây sông áy nh dòng ch y sông Nhu kéo th ng t i tr c dòng Th ch Th t, S ơn Tây không ch u nh h ng b i ch y c a sông Tô L ch hi n nay. iu ó có th dòng ch y sông trong Holocen mu n, trong a ra gi thi t là sông Tô L ch chính là m t ph m vi nghiên c u còn t n t i 4 vùng t h u ph n c a i bi n ng lòng sông Nhu trong nh không b lòng sông c t qua. ó là các kh i quá kh . iu ó có th cho phép xu t gi i Hoài c, Xuân nh, Trung Hòa và Hoàng pháp h p lý có th khôi ph c dòng ch y cho Thành. Các vùng t này u là các b m t sông Nhu c ng nh tìm ra cách làm s ch môi ph ng ho c vòm tho i, c u t o b i tr m tích sét tr ng n c các con sông này, c bi t là sông loang l c a h t ng V nh Phúc (Hoài c, Tô L ch. Xuân nh, Trung Hòa) ho c t ng sét c a h b. Các lòng sông c ổ và vi ệc gi ảm nh ẹ thi ệt tng H i H ng ph trên sét loang l h t ng hại do l ũ l ụt và s ụt lún m ặt đấ t Vnh Phúc. Các phân tích trên c ng cho h y khu v c Hoàng Thành Th ng Long – n ơi c Phân tích các khu qu n c khu v c nghiên la ch n xây d ng kinh ô c ng là b m t cu có th nh n th y r ng h u h t các làng và không b sông phân c t. ây là khu v c thu n khu ph tr c ây u c xây d ng trên các li nh t cho quy ho ch m r ng, phát tri n ô ê cát ven lòng. Trong quá trình ô th hoá th trên ph n ng b ng tích t t i Hà N i.
9. Đ.V. Bào và nnk. /T ạp chí Khoa h ọc ĐHQGHN: Các Khoa h ọc Trái đấ t và Môi tr ường, T ập 30, S ố 4 (2014) 1-10 9 Kt lu n Li c m ơn 1. Bi n i lòng sông là c tr ng c ơ b n, Công trình này c hoàn thành trong có tính quy lu t và ph bi n c a h th ng sông, khuôn kh tài c p HQG mã s QGT c bi t là các sông ng b ng châu th . D u 12.05. Tác gi xin chân thành cám ơn. vt in hình c a bi n i lòng sông là h móng ng a và các d i a hình th p trng. Trên các lòng sông c ó th ng ti m n tai bi n s t lún Tài li u tham kh o t và ng p l t. 2. T i thành ph Hà N i ã xác nh c 3 [1] ng V n Bào, ào ình B c, Nguy n Hi u, ng Kinh B c, Nghiên c u a m o cho quy th h lòng sông c : th h lòng sông c tu i ho ch m r ng ô th Hà N i v phía tây, Tuy n cu i Pleistocen phân b phía b c sông H ng tp các báo cáo khoa h c, H i th o khoa h c qu c (Mê Linh, ông Anh); th h lòng sông c u t a lý ông Nam Á l n th X, Hà N i, 23- 26/11/2010; NxB i h c S ph m; 2010. Tr. Holocen phân b phía tây Hà N i (huy n 132-139. Th ch Th t) và th h lòng sông c Holocen [2] Nguy n Hi u, ng V n Bào, ng Kinh B c, mu n khá ph bi n, in hình là d c sông áy, ng d ng vi n thám – GIS k t h p các d u hi u a m o trong xác nh các lòng sông c khu v c sông Nhu và h th ng h n c nh h Tây, h phía Tây thành ph Hà N i, K y u H i th o ng Yên S , dng GIS toàn qu c n m 2011, NXB Nông 3. Ngoài i bi n ng lòng sông áy n m nghi p, 2011. Trg158-165. [3] Ban ch o iu tra c ơ b n t ng h p thành ph trong ph m vi h th ng ê sông áy hi n nay, Hà N i, Atlas Hà N i. 198429 trang. vi c xác nh m t i bi n ng c h ơn c a [4] [4] Tr n Nghi, inh Xuân Thành, Nguy n Thanh dòng sông này phía tây cho phép ngh t i m t Lan, Ngu n g c và ti n hóa môi tr ng a ch t dn li u v s d ch chuy n liên t c c a h th ng ca H Tây trong m i quan h v i ho t ng c a sông H ng. T p chí Các khoa h c v Trái t, sông áy theo chi u t tây sang ông, phù h p Vol4, No24, 2002. vi c tr ng c a ho t ng tân ki n t o n ơi [5] V Nh t Th ng (Ch biên) và nnk.,. a ch t và ây. tài nguyên khoáng s n thành ph Hà N i. C c a 4. Nghiên c u xác l p i bi n ng lòng ch t và Khoáng s n Vi t Nam xu t b n, Hà N i, 2003, 293 trg. sông áy, sông Nhu cho phép ch ra các d i [6] ào ình B c, ng V n Bào, c im a m o, a hình tr ng v i các t ng t y u, có nguy c ơ h th ng lòng sông c khu v c th ô và ý ngh a st lún và ng p n c c c b cao. Thêm vào ó, ca chúng i v i s phát tri n c a kinh ô Th ng các b m t d ng kh i sót c u t o b i tr m tích Long - Hà N i; K y u H i th o Khoa h c qu c t “Phát tri n b n v ng th ô Hà N i V n hi n, loang l c a h t ng V nh Phúc, H i H ng Anh hùng, vì Hòa bình”, NxB HQGHN, Hà N i, tr c bi n ti n Holocen không b các lòng sông 2010, Tr. 981-994. ct qua (Hoài c, Xuân nh, Trung Hoà, [7] Tr n Nghi, inh Xuân Thành, Ngu n g c và l ch Hoàng Thành) là nh ng khu v c có n n móng s ti n hóa h Hoàn Ki m. T p chí Kh o c h c, s 4/2000, Hà N i, 2000. n nh, phù h p cho quy ho ch phát tri n m [8] V V n Phái (ch biên) và nnk. Hà N i: a ch t, rng ô th Hà N i. a m o và tài nguyên liên quan. NxB Hà N i, Hà Nôi, 2011.
10. 10 Đ.V. Bào và nnk. /T ạp chí Khoa h ọc ĐHQGHN: Các Khoa h ọc Trái đấ t và Môi tr ường, T ập 30, S ố 4 (2014) 1-10 Former Rivers in Hanoi: Reappearing and Orientation of Management ng V n Bào*, ng Kinh B c, Ph m Th Ph ơ ng Nga, Nguy n Th Ph ơ ng Faculty of Geography, VNU University of Science, 334 Nguy ễn Trãi, Hanoi, Vietnam Abstract: The change of channel is one of typical river processes, especially in delta plain. The signatures of river change, oxbow lakes and sunken rangelands, which arecomposed of sediment in river-bed facies with characteristics of the raw particles in lower layer and alternate smoother particles and peat leltiform in higher layer. There are high risks of depression and illustration on these landforms. Three generations offormer rivers , including: rivers formed in the end of Pleistocene (in Mê Linh and ông Anh districts); in the early Holocene (in Th ch Th t district); and in the late Holocene (consist of former rivers distribute along áy, Nhu and Tô L ch rivers in rather popular, and lake systems of Tây, Yên S ; etc.). Except the areas related to the river changes in Pleistocene, which are high river terrains in Mê Linh and ông Anh districts, the other areasremained after the river changes in the late Holocene(such as Hoài c, Trung Hòa, Xuân nh, and the Imperial Citadel of Th ng Long) have specific geomorphological – lithological conditions in Hanoi. These regions should be exploited sustainably and effectively. Keywords: River change, oxbow lake, former river, hazard, Hanoi.