Luận án Văn hóa vùng biển đảo Quảng Ninh (qua nghiên cứu các lễ hội truyền thống)

Nội dung text: Luận án Văn hóa vùng biển đảo Quảng Ninh (qua nghiên cứu các lễ hội truyền thống)

1. B V N HOÁ, TH THAO VÀ DU L CH B GIÁO D C VÀ ÀO T O TR NG I H C V N HOÁ HÀ N I NGUY N TH PH Ơ NG TH O VN HÓA VÙNG BI N O QU NG NINH (QUA NGHIÊN C U CÁC L H I TRUY N TH NG) LU N ÁN TI N S V N HÓA H C HÀ N I - 2015
2. B V N HOÁ, TH THAO VÀ DU L CH B GIÁO D C VÀ ÀO T O TR NG I H C V N HOÁ HÀ N I NGUY N TH PH Ơ NG TH O VN HÓA VÙNG BI N O QU NG NINH (QUA NGHIÊN C U CÁC L H I TRUY N TH NG) Chuyên ngành: V n hóa h c Mã s : 62310640 LU N ÁN TI N S V N HÓA H C Ng i h ng d n khoa h c: 1. PGS.TS. Tr n c Ngôn 2. TS. Nguy n Th Vi t H ơ ng HÀ N I - 2015
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u c a riêng tôi dưi s h ưng d n ca PGS.TS. Tr n c Ngôn và TS. Nguy n Th Vi t H ươ ng. Các k t qu nghiên c u và các k t lu n trong lu n án này là trung th c, không sao chép t b t k m t ngu n nào và d ưi b t k hình th c nào. Vi c tham kh o các ngu n tài li u ã ưc trích d n và ghi xu t x theo úng quy nh. Hà N ội, ngày tháng n ăm 2015 Tác gi lu n án Nguy ễn Th ị Ph ươ ng Th ảo
4. 1 MỤC L ỤC Trang MC L C 1 DANH M C BNG CH VI T T T 2 DANH M C B NG BI U 3 M U 4 Ch ươ ng 1: TỔNG QUAN NGHIÊN C ỨU, C Ơ S Ở LÝ LU ẬN VÀ KHÁI 8 QUÁT V Ề LỄ HỘI TRUY ỀN TH ỐNG VÙNG BI ỂN ĐẢO QU ẢNG NINH 1.1. T ng quan nghiên c u các v n liên quan n tài 8 1.2. C s lý lu n v vùng v n hóa, v n hóa bi n o và l hi truy n 17 th ng 1.3. Khái quát v l hi truy n th ng vùng bi n o Qu ng Ninh 33 Ti ểu k ết 48 Ch ươ ng 2: Y ẾU T Ố NỘI ĐỒNG TRONG V ĂN HÓA VÙNG BI ỂN ĐẢO 49 QU ẢNG NINH TH Ể HI ỆN QUA CÁC L Ễ HỘI TRUY ỀN TH ỐNG 2.1. C ng ng cư dân và c c u t ch c các làng nông nghi p 49 2.2. S th hi n y u t ni ng trong l hi truy n th ng 56 Ti ểu k ết 78 Ch ươ ng 3: Y ẾU T Ố BI ỂN TRONG V ĂN HÓA VÙNG BI ỂN ĐẢO 79 QU ẢNG NINH TH Ể HI ỆN QUA CÁC L Ễ HỘI TRUY ỀN TH ỐNG 3.1. C ng ng ng ư dân và c c u t ch c các làng bi n o 79 3.2. S th hi n y u t bi n trong l hi truy n th ng 83 Ti ểu k ết 115 Ch ươ ng 4: ĐẶC ĐIỂM C ỦA V ĂN HÓA VÙNG BI ỂN ĐẢO QU ẢNG NINH 117 4.1. V n hóa vùng bi n o Qu ng Ninh mang m y u t ni ng và 117 nh t y u t bi n 4.2. Vn hóa vùng bi n o Qu ng Ninh mang m tính l ch s 121 4.3. V n hóa vùng bi n o Qu ng Ninh có s tư ng ng và khác bi t 142 vi các vùng bi n o khác 4.4. V n hóa vùng bi n o Qu ng Ninh có s dung h p v n hóa các 156 vùng mi n Ti ểu k ết 160 KT LU N 161 DANH M C CÁC CÔNG TRÌNH Ã CÔNG B CA TÁC GI LIÊN 166 QUAN N TÀI LU N ÁN DANH M C TÀI LI U THAM KH O 167 PH LC 175
5. 2 DANH M ỤC CÁC CH Ữ VI ẾT T ẮT Ch ữ vi ết t ắt Ch ữ vi ết đầy đủ A: nh â.l: âm l ch GS: giáo s ư h: huy n x: xã tx: th xã TP: thành ph Nxb: Nhà xu t b n PL: ph lc QN: Qu ng Ninh TCN: tr ưc Công nguyên SCN: sau Công nguyên TS: ti n s tr: trang
6. 3 DANH M ỤC CÁC B ẢNG BI ỂU Stt Nội dung b ảng th ống kê Trang 1 Bảng 1.1: Th ng kê s lưng l hi truy n th ng vùng bi n o 37 Qung Ninh 2 Bảng 1.2: Th ng kê không gian t ch c l hi truy n th ng vùng bin 37 o Qung Ninh 3 Bảng 1.3: Th ng kê th i gian t ch c l hi truy n th ng vùng bi n o 39 Qung Ninh 4 Bảng 1.4: Phân lo i l hi truy n th ng c a c ư dân vùng bi n o 42 Qung Ninh
7. 4 MỞ ĐẦU 1. Lý do ch ọn đề tài Nghiên c u v bin o g n ây ã nh n ưc s quan tâm c a nhi u ngành nghiên c u nh ư khoa h c t nhiên, khoa h c xã h i Vi t Nam có b bi n dài h n 3260 km, t vùng ven bi n ã m ra vùng lãnh h i, vùng c quy n kinh t bi n. Trong môi tr ưng bi n o c ng ng c ư dân sáng t o ra nhi u di s n v n hóa có giá tr cn ưc b o t n và phát huy. Vn bo t n, phát huy truy n th ng v n hóa dân t c, trong ó có l hi truy n th ng ca m i vùng mi n, ã và ang t ra nh ư m t nhi m v quan tr ng góp ph n xây d ng n n t ng tinh th n c a xã h i. T tr ưc n nay, các nhà nghiên cu u th ng nh t nh n nh r ng v n hóa gi v trí, vai trò n n t ng cho s phát tri n c a dân t c. Nh ng d u n sâu m c a l ch s , c a i s ng kinh t - xã h i, tâm lý c ng ng, phong t c, t p quán, tín ng ưng u có th tìm th y trong v n hóa, c bi t là trong các l hi truy n th ng. B ưc vào th k XXI, tr ưc xu th toàn cu hóa và h i nh p qu c t , ng ta xác nh v n hóa truy n th ng là m t ngu n l c to nên ng l c xây d ng n n v n hóa Vi t Nam tiên ti n, m à b n s c dân t c, góp ph n thúc y s phát tri n kinh t - xã h i m t cách b n v ng. Tuy nhiên, nhi u n i, v n hóa truy n th ng (trong ó có l hi truy n th ng) không ph i lúc nào cng ưc coi tr ng úng m c. Không ít ni ph c c mt cách tùy ti n, thi u nh hưng, làm bi n d ng các di s n v n hóa quý giá ó, th m chí quay l ưng l i v i các giá tr vn hóa dân t c, xem ó là cái b o th , l i th i. Vì th rt c n m t thái khách quan, khoa h c i v i di s n v n hóa, trong ó có l hi. Ngày càng có nhi u ý ki n cho r ng, th k XXI là "Th k ca i d ư ng". Ngh quy t H i ngh ln th tư Ban Ch p hành Trung ư ng ng khoá X (2-2007) v "Chi n l ưc bi n Vi t Nam n n m 2020" c ng ghi nh n ý ki n trên và nêu lên m c tiêu "v ư n ra bi n l n". Và nh ư th , "con m t c n duyên" ph i ưc thay b ng "t m nhìn i d ư ng". có "t m nhìn i d ư ng" y không th không nghiên c u a hình, khí h u, môi tr ưng sinh thái, phong t c, t p quán ca c ư dân bi n, là tác nhân sinh thành và phát tri n nh ng vùng v n hóa khác nhau.
8. 5 Qu ng Ninh (QN) là m t vùng t c . Các di ch kh o c hc, các th ư t ch c sưu t m ưc ã minh ch ng rõ iu này. QN t p h p y c im c a h sinh thái n ưc ta, có i núi, ng b ng, c bi t là có bi n v i s a d ng sinh h c r t áng chú ý. QN có h n 20 t c ng ưi, m i t c ng ưi l i có nh ng nét v n hóa riêng, tiêu bi u, t t c to nên s phong phú, a d ng c a m t vùng v n hóa c áo. a hình QN ch yu là i núi (chi m 4/5 di n tích). Tuy nhiên, nói n QN, nhi u ng ưi l i ngh ngay n bi n, b i vì n i ây có m t vùng bi n o r ng l n v i 250 km b bi n và h n 2000 o l n nh trên vùng v nh H Long và Bái T Long. Vnh H Long ã hai l n ưc Unesco công nh n là Di s n thiên nhiên th gi i, n m 2007 ưc vào danh sách b u ch n 7 k quan thiên nhiên th gi i. QN không ch gn tên tu i c a mình v i nh ng bãi bi n p, nh ng th ng c nh hùng v , nên th , mà QN còn n i ti ng v i di tích l ch s - vn hóa, các ki n trúc c áo, phong t c, t p quán, tín ng ưng, v n v n hóa dân gian và h th ng l hi truy n th ng phong phú, c s c, tiêu bi u cho m t vùng v n hóa bi n o. QN là m t t nh ven bi n n m trong tam giác kinh t tr ng im phía B c (Hà Ni - Hi Phòng - QN), ng th i là m t trong b n trung tâm du l ch c a Vi t Nam. iu ó cho th y v th ca QN trong chi n l ưc phát tri n kinh t - xã h i c a các tnh phía B c nói riêng và c a c nưc nói chung là r t l n. Chính vì v y, t góc nhìn a - vn hóa, tác gi ch n tài Văn hóa vùng bi ển đảo Qu ảng Ninh (qua nghiên c ứu các l ễ hội truy ền th ống) nghiên c u. Vi c nghiên c u tài này góp ph n làm rõ h n nh ng nét c tr ưng, tính ch t a dng, phong phú c a l hi truy n th ng QN trong l ch s và hi n ti. K t qu nghiên c u c a tài c ng s là mt c n c khoa h c góp ph n nh h ưng quy ho ch phát tri n v n hóa, t o môi tr ưng xã h i n nh, b n v ng, trong ó có vi c khai thác l hi truy n th ng nh ư là m t ngu n l c v n hoá phát tri n kinh t - xã h i c a QN nói riêng, c a c nưc nói chung trong th i k y m nh công nghi p hóa, hi n i hóa t n ưc. 2. M ục đích và nhi ệm v ụ nghiên c ứu 2.1. M c ích nghiên c u Nh n th c sâu v các y u t cu thành và c im c a v n hóa vùng bi n o QN.
9. 6 2.2. Nhi m v nghiên c u - Nghiên c u c s lý lu n và th c ti n liên quan n vùng v n hóa bi n o QN. - Ti n hành kh o sát, in dã vùng bi n o QN, c bi t tham gia vào các l hi truy n th ng. - Mô t các l hi truy n th ng vùng bi n o QN c ba nhóm: n i ng, ven bi n và h i o làm rõ các y u t ni ng và y u t bi n. - Làm rõ nh ng c tr ưng c b n c a l hi truy n th ng vùng bi n o QN thông qua vi c so sánh v i các vùng bi n o khác Bc B và Trung B . 3. Đối t ượng và ph ạm vi nghiên c ứu 3.1. i t ưng nghiên c u i t ưng nghiên c u là các l hi truy n th ng vùng bi n o QN. 3.2. Ph m vi nghiên c u - V không gian: tài ch yu nghiên c u các l hi truy n th ng vùng bi n o trên a bàn t nh QN. Tuy nhiên trong quá trình nghiên c u, tác gi s cp n m t s l hi tiêu bi u liên quan n bi n c a các t nh, thành ph vùng duyên h i Bc B nh ư H i Phòng, Thái Bình và m t s a ph ư ng Trung B tìm ra nh ng nét t ư ng ng và khác bi t v i l hi truy n th ng vùng bi n o QN. - V th i gian: Lu n án kh o sát các l hi truy n th ng vùng bi n o hi n nay QN. Tư li u kh o sát ưc th c hi n trong 7 n m (t nm 2007 n n m 2013). Da vào kt qu nghiên c u, i chi u v i các l hi truy n th ng ven bi n tr ưc n m 1954 thông qua t ư li u c a các nhà nghiên c u i trưc th y các y u t truy n th ng còn ưc b o lưu trong các l hi hi n nay. 4. Ph ươ ng pháp nghiên c ứu - Ph ư ng pháp liên ngành: Ti p c n v n trên các ph ư ng di n a lý, l ch s , kinh t , v n hoá, xã h i c a t nh QN. - Ph ư ng pháp in dã dân tc h c: Tác gi c bi t coi tr ng ph ư ng pháp in dã quan sát, tham d vào các sinh ho t v n hoá c a c ư dân a ph ư ng v i m c ích kh o t mt cách chân th c các hi n t ưng trong các l hi truy n th ng nhm thu th p ngu n t ư li u xác th c, c p nh t nh t. Bên c nh ó, vi c quan sát, ph ng v n, trao i ý ki n thu th p thông tin v nh ng v n liên quan n l hi truy n th ng vùng bi n
10. 7 o c ng ưc th c hi n. - Ph ư ng pháp phân tích - tng h p ưc dùng nh n th c sâu i t ưng nghiên c u. - Ph ư ng pháp so sánh ch ra s tư ng ng và khác bi t gi a v n hóa vùng bi n o QN v i v n hóa vùng bi n o khác. 5. Nh ững đóng góp m ới c ủa lu ận án - Phân lo i l hi truy n th ng ven bi n QN. - Mô t nh ng y u t vn hóa n i ng và v n hóa bi n trong l hi truy n th ng vùng bi n o QN. - Ngoài vi c ti p c n v i các t ư li u ã công b , tài s công b mt s tư li u m i. - Nêu m t s c im tiêu bi u c a v n hóa vùng bi n o QN và i chi u vi các vùng bi n o khác Bc B và Trung B . - Kt qu nghiên c u c a tài có th dùng làm tài li u tham kh o khi nghiên cu v vn hoá vùng ho c a chí v n hóa. 6. K ết c ấu c ủa đề tài Ngoài ph n M u, K t lu n, Tài li u tham kh o và Ph lc, ni dung chính ca lu n án ưc trình bày trong 4 ch ư ng: Ch ư ng 1: T ng quan nghiên c u, c s lý lu n và khái quát v l hi truy n th ng vùng bi n o Qu ng Ninh Ch ư ng 2: Y u t ni ng trong v n hóa vùng bi n o Qu ng Ninh th hi n qua các l hi truy n th ng Ch ư ng 3: Yu t bi n trong v n hóa vùng bi n o Qu ng Ninh th hi n qua các l hi truy n th ng Ch ư ng 4: c im c a v n hóa vùng bi n o Qu ng Ninh
11. 8 Chươ ng 1 TỔNG QUAN NGHIÊN C ỨU, C Ơ S Ở LÝ LU ẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ LỄ HỘI TRUY ỀN TH ỐNG VÙNG BI ỂN ĐẢO QU ẢNG NINH 1.1. T ổng quan nghiên c ứu các v ấn đề liên quan đến đề tài 1.1.1. Các công trình nghiên c u v vn hóa vùng bi n o Bc B Có th kh ng nh r ng nghiên c u l hi truy n th ng vùng bi n o Bc B ch ưa ưc chú tr ng nh ư Trung B và Nam B . Vì v y, tài li u vi t v vn này cng không nhi u. Nm 1985, tác gi Di p Trung Bình có bài Vài nét v i s ng c a ng dân vùng bi n ông B c Vi t Nam [4]. N i dung c a bài g m hai m c: sinh ho t kinh t và i sng v n hóa, xã h i. Bài vi t ã ch ra các m i quan h v gia ình, dòng h và nh hưng tr c ti p c a các m i quan h này n i s ng ng ư dân (ng ưi n) ông Bc Vi t Nam trong ó có cp t i m t s l hi truy n th ng ven bi n. Tác gi kh ng nh: “Trong i s ng ánh cá, ng ư dân n ã s n sinh ra m t n n v n hóa bi n khá c s c và phong phú” [4, tr.20]. Nm 1996, tác gi Nguy n Thanh có bài, L hi trình ngh reo ng làng Quang Lang [60]. Bài vi t ã gi i thi u khá chi ti t ngu n g c, th i gian, các nghi th c ti n hành l hi c a làng Quang Lang nay thu c x. Th y H i, h. Thái Th y, t nh Thái Bình, m t làng ven bi n mà dân làng s ng ch yu nh vào ngh ánh cá và làm mu i. Tác gi ã gi i thi u nh ng nét c áo c a l hi trình ngh reo ng (ch yu là ph c d ng l i). Tuy nhiên, bài nghiên c u c ng ch dng l i mc gi i thi u và ư a ra mt s nh n nh v l hi này. Tr i qua m t th i gian s ưu t m, nghiên c u l hi Thái Bình, n n m 2000 tác gi Nguy n Thanh ã xu t b n cu n L hi truy n th ng Thái Bình [61]. Tác gi kh ng nh: Thái Bình cùng chung c im v i l hi vùng ng b ng trung du B c B . L hi truy n th ng Thái Bình ưc phân b vi m t cao vào nh ng tháng nông nhàn theo chu trình s n xu t c a hai v lúa chiêm, lúa mùa v i tâm th c “tháng tám gi cha tháng ba gi m” nh ưng nh ng h i làng l n duy trì nhi u l th c c xưa l i t p trung nhi u vào tháng t ư và tháng chín. Tác gi cng nghiên c u v c im l hi Thái
12. 9 Bình: Ngoài tính ph bi n “sáng r i t i chèo” c a nhi u h i, m i h i l i có nh ng t c thi riêng g n v i huy n tho i v s tích, hành tr ng c a v th n ưc th và nh ng iu múa dân gian g n v i nghi th c tín ng ưng” [61, tr.16]. Cùng v i t c r ưc n ưc c a h i nhi u làng ven sông, ven bi n, t c ua tr i c a các h i làng Thái Bình làm m thêm sc thái l hi truy n th ng c a m t vùng sông n ưc. Nm 2010, công trình c a Lan Ph ư ng Vn hóa vùng c a sông H ng nh mt d ng th c c a v n hóa bi n Vi t Nam (qua nghiên c u hai xã Nam nh và Thái Bình) [45]. M c dù ch kh o sát tr ưng h p c ư dân hai xã Giao An Nam nh và ông Minh Thái Bình, nh ưng tác gi ã i sâu nghiên c u y v vn hóa bi n: L ch s hình thành; các ngh khai thác tài nguyên; các sinh ho t v n hóa - tín ng ưng; Tác gi kh ng nh: “v n hóa c a sông H ng không ch là m t d ng th c ca v n hóa bi n Vi t Nam mà còn là bi u hi n c a m i quan h gi a v n hóa v i phát tri n, trong ó có m i quan h gi a v n hóa v i môi tr ưng sinh thái” [45, tr.21 - 22]. Rõ ràng, bài vi t không ch có giá tr v mt th c ti n kh o c u v n hóa bi n hai a im c th mà còn có giá tr trong vi c h th ng hóa các khái ni m công c chúng tôi có th áp d ng vào quá trình nghiên c u l hi truy n th ng ven bi n QN. Nm 2011, Lê Thanh Tùng có bài L hi c truy n c a c dân ven bi n H i Phòng - bc u nh n di n [87]. Qua vi c nghiên c u các l hi ven bi n Hi Phòng, tác gi ã th ng kê và phân lo i l hi ven bi n. Nm 2012 Lê Thanh Tùng hoàn thành Lu n án ti n s L hi c truy n c dân ven bi n H i Phòng và s bi n i trong giai on hi n nay [88]. Trong lu n án, tác gi ã ư a ra ưc nh ng nh n nh có giá tr qua quá trình nghiên c u v l hi ven bi n ca H i Phòng nh ư: L hi ch i trâu Sn có liên quan n t c t trâu và th n c C ưc vùng ven sông ven bi n Thanh Hóa, thích ng và phù h p v i vùng t m i, ng ư dân ã hòa nh p tín ng ưng g c v i tín ng ưng vùng t m i, a ph ư ng hóa tín ng ưng, to nên t c th du chân th n v a quen thu c, v a m i l : th n c C c - du chân, v t chân chim s - th n im T c i V ơ ng . ng th i t c t trâu và tín ng ưng th th y th n, mt tr ng c a dân chài ven bi n Qu ng X ư ng, Thanh Hóa ã g p g nhau
13. 10 trong m t không gian thiêng, n i c ư trú m i ri hòa cùng, t o ra h i ch i trâu Sn, H i Phòng c áo nh ưng r t quen thu c [88, tr.89]. Nhưng nhìn chung lu n án v n ch ưa t ng k t ưc nh ng c tr ưng tiêu bi u nh t ca v n hóa bi n H i Phòng và s khác bi t v i các vùng ven bi n khác trong c nưc. 1.1.2. Các công trình nghiên c u v vn hóa vùng bi n o Trung B V mt a lý, Trung B là vùng ti p giáp v i bi n nhi u nh t trên lãnh th Vi t Nam. Chính vì v y, các nghiên c u v vn hóa bi n o nói chung và l hi ven bi n tp trung ch yu vùng này. Mc s n v t c a t nh Bình Thu n trong i Nam nh t th ng chí, tp 3 [47] có ghi chép: “Cá voi: t ư ng truy n ngày mùng 2 tháng 2 n m Nhâm Ng , ng ưi thôn Sn H i, h. Yên Ph ưc th y m t on x ư ng cá voi, m t cái thùng g thông t ngoài bn trôi vào, ng ưi trong thôn cùng nhau khiêng cái x ư ng y b vào thùng, mu n tìm t chôn thì khiêng không th y ng y, r i b ng linh cá voi ph vào ng ưi mà nói r ng: Ta ây thôi, không nên chôn ch khác”. Ng ưi trong thôn cho là th n, bèn chôn y và l p n th . n phía nam m thôn y, có t ưng t, sau t ưng có quan tài s n son, có hi u là Nam h i c tc Ngc lân chi th n. Theo chúng tôi, nh ng ghi chép này ch ng t các v th n bi n có v trí, vai trò vô cùng quan tr ng i v i ng ư dân ven bi n. Ph i ch ng trong tâm th c c a h , th n bi n mà c th ây là cá voi - sng n i bi n c - ã có m t s c m nh l n, là v t linh thiêng ? Giai on này, v n hóa bi n ưc th hi n qua s ghi chép v các ngôi mi u, n th các v th n bi n. Trong i Nam nh t th ng chí, t p 1 có ghi: Mi u Nam H i Long V ư ng: phía t ca bi n Thu n An, xã Thái Dư ng, huy n H ư ng Trà, th th n Nam H i Long V ưng. Tr ưc kia mi u x.D ư ng Xuân, h.H ư ng Th y u niên hi u Gia Long h ng nm t vào 4 tháng tr ng, n m th 12 i d ng ch hi n nay, g i là n th n c a bi n Thu n An; n m Minh M nh th 3 i tên nh ư hi n nay [48, tr.72-73]. Rõ ràng, các v th n bi n luôn có m t s c m nh l n giúp ng ư dân v ưt qua nh ng khó kh n trong cu c s ng h ng ngày, là ch ta v ng ch c cho h v mt tinh th n, giúp h có ni m tin v ng ch c khi v ưt ra bi n ki m k sinh nhai.
14. 11 Ninh Vi t Giao (1978) trong công trình, Sinh ho t ca ng dân mi n bi n Ngh Tnh tr c Cách m ng (qua t c ng , dân ca) [13], thông qua vi c phân tích nh ng câu tc ng , ca dao vùng bi n, tác gi ã cho ng ưi c th y rõ v n hóa bi n mà c th là nh ng sinh ho t v n hóa c a ng ư dân mi n bi n Ngh Tnh. c bi t quý giá h n c trong kho tàng ca dao, t c ng y là nh ng tri th c th c ti n trong cu c s ng ưc úc rút ra t th h này qua th h khác mà Ninh Vi t Giao ã ghi chép ưc. Nm 1982, tác gi Tôn Th t Bình có bài nghiên c u Mt s tín ng ng, t c l ca c dân vùng bi n t Bình Tr Thiên n Bình Thu n [5]. Qua 5 trang vi t, tác gi ã cp t i m t s tc l , nghi l ca c ư dân vùng bi n mi n Trung: T c th th n Hoàng làng, t c th cá ông Voi và các loài h i t c khác, cùng các h i hè, nghi l liên quan n sinh ho t ngh bi n. Ngoài ra, công trình còn cp t i tín ng ưng v t linh mi n bi n nh ư Rùa bi n ưc g i là Bà, hi u là “ bát Thánh phi n ư ng tôn th n”; hay ông S a, ông N ưc, ông Hèo ây là ngu n t ư li u quý, góp ph n quan tr ng i vi nh ng nhà nghiên c u quan tâm t i v n hóa tâm linh c a ng ư dân ven bi n. Nm 1986 Võ Quang Tr ng có bài vi t Hi ua thuy n mt làng bi n [83]. Tác gi ã mô t c th v hi ua thuy n mang tính ch t ng ư nghi p c a làng bi n Nh ưng B n (Hà T nh). C ng nghiên c u v l hi mi n Trung, còn ph i k ti Hu nh T i (1996) vi bài L hi Dinh Cô [82], gi i thi u v mt l hi c áo c a tnh Bà R a - Vng Tàu. Nm 1997 Cao c H i có công trình v Tín ng ng th Thu th n c a ng dân vùng c c ông Trung B [16]. M c dù tác gi mi ch dng l i vi c gi i thi u v tín ng ưng th Thy th n c a ng ư dân vùng ông Trung B , nh ưng ây c ng là m t tài li u tham kh o áng tin c y, giúp chúng tôi nghiên c u v vi c th cúng các v th n trong l hi truy n th ng ven bin QN. Bên c nh ó, n m 2000, tác gi Tr ư ng Minh Hng có bài vi t v Vn hóa bi n làng chài Nh ng B n [21] cng cp t i các l hi, tín ng ưng, phong t c, t p quán có liên quan t i bi n c a m t làng chài c th . Lu n án ti n s chuyên ngành L ch s vn hóa và ngh thu t c a Nguy n ng V v Vn hóa dân gian c a c dân ven bi n Qu ng Ngãi, nm 2003 [99] cp t i các v n ca v n hóa dân gian nh ư tín ng ưng, vn ngh dân gian, ng vn dân gian. c bi t tác gi ã mô t chi ti t l hi ven bi n Qung Ngãi, trong ó có l
15. 12 Khao l th lính Hoàng Sa, l hi ua thuy n. Công trình c a Vi n V n hóa Thông tin, Vn hóa c dân Vi t ven bi n Phú Yên , n m 2006 [93] ã cho th y m t s vn v vn hóa bi n ( i s ng kinh t , vn hóa v t th và phi v t th ; vn h c và di n x ưng dân gian) c a c ư dân Vi t ven bi n Phú Yên. Tuy nhiên, cu n sách m i ch dng l i vi c mô t và h th ng hóa vn hóa theo các m c, ch ưa làm rõ ưc nh ng khái ni m công c và ch ưa th y ưc s th ng nh t c ng nh ư các c tr ưng c a i s ng tinh th n trong ó có l hi truy n th ng c a c ư dân ven bi n Phú Yên. Cng trong n m 2006, Hi V n ngh Dân gian Vi t Nam xu t b n cu n Vn hóa sông n c mi n Trung [26]. Cu n sách tp h p các bài vi t c a h i th o “V n hóa sông n ưc mi n Trung và v n hóa sông nưc Phú Yên”. Các tác gi ã kh ng nh mi n Trung có v n hóa sông n ưc và ưc bi u hi n qua các thành t vn hóa nh ư: truy n thuy t dân gian, t c th cúng cá Ông, ca dao, dân ca, h i ua thuy n Tác gi Nguy n Xuân H ư ng ã xu t b n cu n Tín ng ng c dân ven bi n Qu ng Nam - à N ng (hình thái, c tr ng, giá tr ) vào n m 2009 [29]. Tác gi ã nghiên c u sâu s c và toàn di n v tín ng ưng c a c ư dân ven bi n Qu ng Nam, à Nng. Trong ó, tác gi chú ý t i tín ng ưng th cá Voi, tín ng ưng th Mu và nh ng giá tr , c tr ưng trong tín ng ưng c a c ư dân ven bi n Qu ng Nam, à N ng. Cng vi t v Qu ng Ngãi có tác gi Nguy n Th Truy n (2010) gi i thi u v Hò Qu ng Ngãi [86]; Công trình c a Tr n Hoàng (2010): Sinh ho t v n hoá dân gian c truy n làng bi n C nh Dơ ng [24]. V i dài 231 trang, tác gi gi i thi u nh ng hình th c sinh ho t vn hóa dân gian c truy n làng bi n này và nh n m nh t m quan tr ng c a các l hi ven bi n. T ó ư a ra m t s gi i pháp nh m k th a và phát huy di s n v n hóa dân gian c truy n làng xã. Công trình ã cung c p nh ng tư li u có giá tr trên ph ư ng di n: vn hóa, v n h c dân gian c truy n làng bi n C nh D ư ng. Các công trình c a ng Th Thúy H ng (2010) v L hi n Lê Khôi trong i s ng v n hóa c a c dân ven bi n Th ch Hà, L c Hà, Hà T nh [20] và Lê H ng Khánh (2010) vi M gió, hình nhân và l khao l th lính Hoàng Sa [31], bưc u gi i thi u v vn hóa c a ng ưi dân bi n vùng t mà tác gi ã ti p c n.
16. 13 Tác gi Tr nh Sinh (2010) trong bài Ng i Sa Hu nh và giao l u v n hóa trên bi n [50] ã ư a ra các ch ng tích kh o c hc và m t s nh n nh v vai trò c a ng ưi Sa Hu nh trong quan h giao l ưu v n hóa trên bi n. góc l hi truy n th ng ven bi n v i phát tri n du l ch, có công trình c a tác gi Cao K Hư ng (2011) v Vn hóa du l ch bi n Nha Trang [28]. Có th k ti nhi u công trình khác nghiên c u l hi truy n th ng ven bi n. Tuy nhiên, nhóm tài li u này nhìn chung ch mang tính ch t gi i thi u. Ch có m t s ít công trình i sâu nghiên c u a im c th (làng) nh ư công trình c a Tr ư ng Duy Bích, Lê Ng c Canh, Nguy n Ph ư ng Châm (2000), Vn hóa dân gian làng ven bi n [72]. a s các công trình i theo m t b cc gi ng nhau là khái quát chung v a lý, lch s ; gi i thi u các ph ư ng di n khác nhau c a v n hóa dân gian c truy n các làng ven bi n trong ó có l hi truy n th ng. Nm 2011, có th k n bài vi t ca Nguy n H u Thông: Bi n trong l ch s Vi t Nam d i góc nhìn c a Charles Wheeler (d n li u t vùng Thu n Qu ng) [81]. Tác gi ã phân tích t ư li u, gi i thích vì sao C. Wheeler và nhi u h c gi , nhà nghiên c u trong và ngoài n ưc u cho r ng s vng m t c a bi n trong l ch s Vi t Nam là do “b nh ng nh ki n khi ánh giá trên m t hi n t ưng các v n liên quan n a hình, l ch s , kinh t cng nh ư nh ng ho t ng trong quá trình nh h ưng v n hóa Trung Qu c” [81, tr.35]. Bài vi t c a Nguy n H u Thông cho chúng ta hi u và có cái nhìn úng h n v vn hóa bi n mi n Trung nói riêng, v n hóa bi n Vi t Nam nói chung. 1.1.3. Các công trình nghiên c u v vn hóa vùng bi n o Nam B Nghiên c u v l hi truy n th ng ven bi n Nam B ch yu là các công trình khoa h c cp t i các thành t ca l hi truy n th ng ven bi n, có th k ti m t s công trình tiêu bi u: Nm 1994, công trình áng quan tâm v l hi truy n th ng ven bi n, ó là cu n: Vn hóa dân gian Nam B , nh ng phác th o ca Nguy n Ph ư ng Th o [62]. Cu n sách t p h p nh ng bài ti u lu n c a tác gi v vn hóa dân gian, trong ó có nh ng bài cp t i l hi truy n th ng ven bi n nh ư l hi th cá Voi c a c ư dân ven bi n B n Tre. Nm 1999, trong lu n án ti n s l ch s : L hi dân gian c a ng i Vi t Nam B
17. 14 (khía c nh giao ti p v n hóa dân t c), chuyên ngành dân t c h c, Hu nh Qu c Th ng [59] ã nghiên c u các l hi c th và phân lo i l hi: l hi th cúng th n Thành hoàng và các nhân v t l ch s , l hi ngh nghi p, l hi th Mu - n th n. Tác gi ã nghiên cu, làm n i b t các c im l hi dân gian c a ng ưi Vi t Nam B qua khía c nh giao ti p vn hóa dân t c, qua ó xác l p nh n th c khoa h c v mi quan h vn hóa - lch s gi a dân t c Vi t và các t c ng ưi khác ni ây. Ngoài ra, trong nhóm tài li u v vùng bi n Nam B còn có nhi u công trình khác, có th k n: Nguy n Thanh L i (2000) vi Tc th cá Ông Cn Th ch (C n Gi ) và ven bi n Nam B [37]; Tr n Qu c V ưng (2000) vi Hát c u ng - nét p vn hóa làng bi n [104], hay Nguy n Chí B n (2002) vi L hi Nghinh Ông xã Bình Th ng, m t cách ti p c n [2]. Nm 2003, Nguy n Thanh L i vit ti p bài Th cá Voi thành ph H Chí Minh [38]. Trong bài vi t tác gi ã b sung thêm m t s nét c áo c a t c th cá Voi và có s so sánh v i t c th cá Voi mt s tnh Nam B . Công trình c a inh Vn H nh, Phan An (2004), L hi dân gian c a ng dân Bà R a - Vng Tàu [17] ã nh n m nh n tín ng ưng th cá Ông (cá Voi) c a ng ư dân. Các l hi có liên quan n cá Ông ưc tác gi th ng kê khá chi ti t và y . Nm 2008, H i V n ngh dân gian Vi t Nam k t h p v i Vi n Nghiên c u v n hóa, S Vn hóa - Thông tin Qu ng Ngãi, H i V n h c ngh thu t Kiên Giang xu t bn cu n Vn hóa bi n mi n Trung và v n hóa bi n Tây Nam B [27]. Có th nói ây là m t tài li u u tiên kh ng nh có v n hóa bi n mi n Trung và Tây Nam B mt cách khoa h c và khá y . Tr ưc ây, nhi u nhà nghiên c u còn b n kho n ch ưa dám kh ng nh Vi t Nam có v n hóa bi n ? V i tài li u này cùng các bài khoa h c ca nhi u nhà nghiên c u trong n ưc, ã minh ch ng cho s tn t i v n hóa bi n mi n Trung và Tây Nam B t lâu i. 1.1.4. Các công trình nghiên c u v vn hóa vùng bi n o Qu ng Ninh Riêng v vn hóa bi n QN, ã có khá nhi u công trình nghiên c u v kh o c hc khá nhi u. Trong nhóm này, c n ph i k n m t s công trình nh ư: “Báo cáo khai qu t t II di ch Ng c V ng, Xích Th (QN)” [18], c a Nguy n V n H o vi t n m 1971 ưc in trong T li u Vi n Kh o c hc. Ti p theo là công trình c a Nguy n Trúc
18. 15 Bình (1972): V tc danh n, Sín trong nhóm ng i Hoa vùng ven bi n Qu ng Ninh [3]. N m 1974, Nguy n V n H o, Hoàng Vn S ư, Nguy n c Tùng có vi t bài Di ch Thoi Gi ng (Qu ng Ninh) - Phân tích th ch h c và bào t ph n hóa [19]. Trong các công trình, bài vi t này, nhóm tác gi ư a ra m t s nh n nh v niên i thông qua các kt qu phân tích th ch h c và bào t ph n hoa di ch Thoi Gi ng, QN. Nguy n Lân C ưng (1979), có nghiên c u “Di c t ng ưi hang Bái T Long (QN)” và gi i thi u trong Nh ng phát hi n m i v kh o c hc n m 1978 [9]. V mi quan h ca v n hóa H Long trong h th ng Phùng Nguyên - ông S n, tác gi Hà Vn Phùng có bài: Vn hóa H Long trong h th ng Phùng Nguyên - ông S ơn in trên t p chí Kh o c hc, s 1 nm 1983 [44]. in hình trong vi c s dng ph ư ng pháp kh o c hc, có nhà nghiên c u Nguy n Kh c S , n m 1986, ông có bài vi t Di ch Cái Bèo v i ti n s vùng ven bi n ông B c Vi t Nam [52]. N m 1997 tác gi li công b công trình Vn hóa bi n ti n s Vi t Nam: mô hình và gi thi t [54]. Trong công trình này, tác gi ã ư a ra m t mô hình và gi thi t v s hình thành, giao l ưu, ti p n i, lan t a và h i nh p c a v n hóa bi n ti n s Vi t Nam. ây là nh ng công trình không ch có giá tr v kh o c hc mà còn có giá tr v lý lu n v n hóa vùng bi n o. Nhi u công trình nghiên c u v bi n QN d ưi góc kh o c hc c ng ã phát hi n ra nhi u giá tr vn hóa to l n các vùng ven bi n t th a s khai cho n nay. N m 1994, tác gi Cao Xuân Ph công b bài vi t: Vn hóa bi n ông Nam Á . Trong tác ph m này, nh ng ch ng c lch s ca Vi t Nam liên quan n QN ưc tác gi phân tích khá c th : Nm 1149, cng Vân n ưc m , ti p nh n th ư ng nhân c a Tr o Oa, L Lc, Xiêm La và buôn bán v i các t nh Phúc Ki n, Qu ng ông (Trung Qu c) và c Tam ph t t ; vào th k XIII và XIV, các c ng Ngh An, Thanh Hóa b cát ùn y, thuy n bè không vào ưc thì c ng Vân n l i càng quan tr ng trên lu ng h i th ư ng c a i Vi t [43, tr.101]. ây là m t nghiên c u khá sâu s c v vn hóa bi n trong m i t ư ng quan, so sánh v i v n hóa bi n c a các n ưc thu c khu v c ông Nam Á, và c ng là cn c khoa h c lý gi i v l hi truy n th ng vùng bi n o QN.
19. 16 Nm 1995, Nguy n Kh c S có bài vi t: Bi n v i c dân ti n s vùng ông Bc. Tác gi ã ch rõ vai trò, v trí c a bi n v i c ư dân ti n s vùng ông B c Vi t Nam. Ông nh n nh: Bi n v i v n hóa ti n s vùng ông B c Vi t Nam là m t im sáng trong v n hóa Vi t Nam. Chúng phát tri n liên t c, k th a và giao l ưu vi th gi i bên ngoài b ng ưng bi n. Có th xem vùng bi n ông Bc Vi t Nam là vùng v n hóa bi n m nét nh t trong các n n v n hóa ti n s nưc ta [53, tr.12]. Nm 1996, tác gi in Nam - Tr n Nhu n Minh có bài Nh ng l hi c áo tnh Qu ng Ninh ng trên t p chí V n hóa dân gian [39]. Tác gi gi i thi u khá chi ti t v 3 l hi truy n th ng c a QN: l hi làng Quan L n (huy n Vân n), l hi Tiên Công (thu c 7 xã vùng nam sông B ch ng thu c huy n Yên H ưng), h i hái hoa trong l cưi. Bài vi t i sâu gi i thi u nh ng nét c áo, màu s c riêng bi t c a các l hi k trên. Sách Vn hóa dân gian làng Vân vi t v o Quan L n, h. Vân n, t nh QN ca tác gi Nguy n Quang Vinh ưc xu t b n n m 2002 [96] c ng gi i thi u ôi nét v lch s , v th và c ư dân vùng v n hóa làng Vân - mt làng quê lâu i trên o, cách t li n khá xa. Cu n sách cp n cu c s ng lao ng, các ngành ngh , m t s phong t c, t p quán, tôn giáo tín ng ưng, ình, chùa, nghè, mi u và l hi, th ca hò vè s ưu t m làng Vân. Cu n D a chí Qu ng Ninh xu t b n n m 2003 [42] gm 3 t p. Trong ó t p 3, vi t v Vn hóa xã h i, cp t i các v n gia ình, dòng h , làng xã, di tích, danh th ng, v n h c, ngh thu t, giáo d c, khoa h c, công ngh , môi tr ưng, phong tc t p quán, tín ng ưng, l hi, l tt, tôn giáo, n, m c, , y t , th dc th thao, v n hóa, báo, phát thanh truy n hình. Các n i dung trên u ưc gi i thi u m t cách khái quát, cô ng, giúp ng ưi c d nm b t ưc nh ng ý c b n ch không i sâu miêu t t m. Giáo trình in t L hi truy n th ng tiêu bi u Qu ng Ninh ca Tr ưng Cao ng V n hóa Ngh thu t và Du l ch H Long, n m 2008 [14] là giáo trình ph c v cho sinh viên, bưc u gi i thi u các lo i hình l hi QN, nêu ưc ngu n g c, b n ch t, các thành t c b n c a l hi truy n th ng n i ây.
20. 17 Nm 2009, àm Th Uyên, Nguy n Thanh Th y có bài Tc th cúng trong i sng tâm linh c a ng dân o Quan L n, huy n Vân n, t nh Qu ng Ninh , ng trên Tp chí Nghiên c u ông Nam Á [92]. Tác gi nghiên c u phong t c th cúng khá phong phú c a ng ư dân o Quan L n vào các d p l hi trong n m. Lu n v n th c s V n hóa h c c a Nguy n Th Ph ư ng Th o n m 2008 v “Di tích l ch s - vn hóa và l hi trên o Quan L n (huy n Vân n, t nh Qu ng Ninh)” [63] ã nghiên c u khá t m v h th ng các di tích l ch s - vn hóa trên o Quan L n và l hi ua thuy n (l hi Vân n). Tác gi ã nêu ra ưc m t s c tr ưng c b n c a ng ưi dân vùng bi n n i ây, xu t m t s gi i pháp b o t n và phát huy nh ng giá tr vn hóa. N m 2009 trên T p chí V n hóa Ngh thu t, s 300 tác gi Nguy n Th Ph ư ng Th o có bài vi t v L hi Quan L n, nét v n hóa c áo ca ng dân bi n o Vân n [64]. Bài vi t phân tích nh ng giá tr c b n c a l hi Quan L n, t ó kh ng nh v th ca vùng t này không ch trong l ch s mà trong hi n t i v n là m t vùng t giàu truy n th ng v n hóa, m à b n s c x s. Nh ư v y, có th th y r ng, cho n nay ch ưa có công trình nghiên c u nào v vn hóa vùng bi n o QN tìm ra nh ng c tr ưng c th ca ti u vùng v n hóa này qua nghiên c u các l hi truy n th ng. Do v y, v n nghiên c u c a lu n án là có tính m i. Lu n án có k th a nh ng ngu n t ư li u c a các nhà nghiên c u i tr ưc, ng th i trên c s nghiên c u th c ti n làm sáng t nh ng v n vn hóa c a vùng bi n o QN. 1.2. C ơ s ở lý lu ận v ề vùng v ăn hóa, v ăn hóa bi ển đảo và l ễ hội truy ền th ống Trên c s k th a k t qu nghiên c u c a m t s hc gi nh ư inh Gia Khánh, Tr n Qu c V ưng, Ngô c Th nh, Tô Ng c Thanh, Tr n Ng c Thêm chúng tôi trình bày m t s khái ni m nh m xác nh c s lý lu n cho lu n án. ó là các khái ni m vùng v n hóa, vn hóa bi n o và l hi truy n th ng. 1.2.1. Vùng v n hóa Vn không gian v n hóa ã ưc nhi u nhà nghiên c u trên th gi i quan tâm t cu i th k XIX. Các lý thuy t tiêu bi u c a các nhà nghiên c u th i k này là: L. Morgan và E. Taylor v i thuy t Ti n hóa lu n, A.L. Perxisk v i thuy t Khuy ch tán v n hóa ca tr ưng phái Tây Âu, các h c gi Xô Vi t nh ư M. Lênin và N.N.
21. 18 Trêbôxar p v i thuy t Lo i hình kinh t - vn hóa , C.L. Wisler v i lý thuy t Vùng v n hóa . Các lý thuy t này ph n ánh nh ng b ưc phát tri n c a nh n th c con ng ưi v không gian v n hóa hay nói cách khác v s tư ng ng và khác bi t v n hóa. Vi t Nam nghiên c u v vn hóa vùng c ng ã ưc quan tâm t lâu. Nhi u nhà nghiên c u có óng góp to l n trong l nh v c này nh ư Ngô c Th nh, Tr n Qu c Vưng, inh Gia Khánh, L ư ng V n Hy áng chú ý h n c là cu n Vn hóa vùng và phân vùng v n hóa Vi t Nam ca GS. Ngô c Th nh. Khi nghiên c u không gian v n hóa, không th không cp t i v n vùng vn hóa, t c là tìm hi u không gian n y sinh, t n t i, phát tri n và di t vong c a các nn v n hóa. Thông qua nghiên c u v n hóa vùng, có th th y ưc s a d ng c a vn hóa các t c ng ưi; s giao l ưu, ti p bi n v n hóa; s tư ng ng và khác bi t gi a các hi n t ưng v n hóa T ó góp ph n vào vi c nh n th c, k th a và phát huy truy n th ng v n hóa a ph ư ng. Vùng v n hóa là s hp thành c a nhi u y u t vn hóa xét c trên ph ư ng di n không gian và th i gian. Nhân t không gian thông th ưng là s bi u hi n th ng nh t và a d ng c a v n hóa, còn nhân t th i gian là bi u hi n c a truy n th ng và bi n i v n hóa. Vì v y, khi nghiên c u v n này chúng tôi c gng ti p cn m t s lu n im quan tr ng c a lý thuy t vùng v n hóa nh ư: ranh gi i vùng, vùng trung tâm Theo Hu nh Khái Vinh: Vùng v n hóa là m t không gian v n hóa ưc t o thành b i các n v a lý dân c ư a ph ư ng n m k nhau liên t c; ó có m t t p h p (có khi là h th ng) các c c u và c tr ưng v n hóa ưc hình thành trên c s tư ng ng v quan h ngu n g c và l ch s ; có m t “m c t ch ” nh t nh và ưc phân bi t rõ ràng gi a các vùng v n hóa v i nhau [95, tr.96]. Tr n Ng c Thêm trên c s phân tích, ánh giá th c t ã ư a ra khái ni m: Vùng v n hóa là m t không gian lãnh th liên t c v i hoàn c nh t nhiên tư ng i ng nh t bên trong và khu bi t v i các không gian lãnh th li n k bên ngoài, trong ó t n t i m t c ng ng ng ưi th ng nh t t ư ng i (g m m t hay nhi u t c/nhóm ng ưi), ã cùng c ư trú và ti p xúc giao
22. 19 lưu ng h ưng v i nhau trong m t th i gian dài to nên ưc m t h th ng giá tr chung c thù cho phép khu bi t nó v i các h th ng giá tr ca nh ng vùng có liên quan [67, tr.47]. Theo Ngô c Th nh: Vùng v n hóa là m t vùng lãnh th có nh ng t ư ng ng v mt hoàn cnh t nhiên, dân c ư sinh s ng, ó t lâu ã có nh ng m i quan h ngu n g c và l ch s , có nh ng t ư ng ng v trình phát tri n kinh t - xã h i, gi a h ã di n ra nh ng giao l ưu, nh h ưng v n hóa qua l i, nên trong vùng ã hình thành nh ng c tr ưng chung, th hi n trong sinh ho t vn hóa vt ch t và v n hóa tinh th n c a c ư dân, có th phân bi t v i vùng v n hóa khác [75, tr.84]. Tr n Qu c V ưng và các tác gi ca giáo trình Cơ s vn hóa Vi t Nam cng kh ng nh: “Trong tâm th c dân gian Vi t Nam, s phân bi t v cái chung, nét riêng gi a các vùng, mi n luôn có m t v th quan tr ng. Cái chung, nét riêng này th ưng ưc g n v i m t a danh, m t gi i h n lãnh th nào ó” [101, tr.208]. M i vùng, mi n, a ph ư ng nh t nh u có môi tr ưng t nhiên, môi tr ưng xã h i khác nhau. Do ó, m i cá nhân v n hóa, hi n t ưng v n hóa khi ra i u ch u s tác ng qua li l n nhau và t o nên s c thái v n hóa chung c a vùng, t o nên s khác bi t c a vùng này so v i vùng khác. Nh ư v y, có th nói vùng v n hóa do r t nhi u y u t hp thành, các y u t ó không tách r i nhau mà luôn g n bó kh ng khít, có khi cái n là ti n cho s ra i, phát tri n c a cái kia và ng ưc l i. Tiêu bi u là các nhân t : môi tr ưng t nhiên và các ho t ng s n xu t c a dân c ư, t c ng ưi và ngôn ng , trình phát tri n kinh t - xã h i, giao l ưu v n hóa. Xác nh vùng v n hóa ph i xác nh nó là m t vùng lãnh th có nh ng c im t ư ng i riêng bi t v t ai, khí h u, l ch s , phong t c t p quán, tôn giáo, tín ng ưng, v n h c dân gian, di n x ưng dân gian trong ó di n m o c a v n hóa v t th và v n hóa phi v t th có th em ra khu bi t v i các vùng v n hóa khác. iu ó, không có ngh a là ch không gian lãnh th mi có th giúp ta nh v ưc vùng v n hóa mà các thành t vn hóa m i là y u t quan tr ng, quy t nh. Th c t này ã ưc các nhà khoa h c ch ng minh r ng: có s th ng nh t trong a d ng c a các vùng v n hóa.
23. 20 Cách phân vùng v n hóa c a các nhà nghiên c u Vi t Nam có nh ng im trùng nhau và c ng có nh ng im khác bi t, song cách chia nào c ng có nh ng lý do hp lý. Ngô c Th nh, trong công trình V n hóa vùng và phân vùng v n hóa Vi t Nam chia n ưc ta thành 7 vùng v n hóa. inh Gia Khánh chia n ưc ta thành 9 vùng vn hóa. Tr n Qu c V ưng chia thành 6 vùng v n hóa. C ng theo các tác gi trên thì mi vùng v n hóa l i có th chia ra làm nhi u ti u vùng, gi a các ti u vùng c ng có nh ng nét t ư ng ng và khác bi t. Trong các tiêu chí phân lo i vùng v n hóa, không ph i m i tiêu chí u có giá tr nh ư nhau, m t s tiêu chí trong ó có vai trò quan tr ng h n các tiêu chí khác. Nh ng bi u hi n c a v n hóa vùng vô cùng phong phú và a d ng, th hi n trên tt c các m t ho t ng c a con ng ưi nh ư: Li s ng, n p s ng c a c ư dân, nh ư vi c làm l ng, n p n m c, i l i giao ti p, n p vui ch i gi i trí, phong t c, l nghi, tín ng ưng, l hi; các ho t ng v n hóa - ngh thu t, nh t là v n hóa ngh thu t dân gian, âm nh c, dân ca, ki n trúc, trang trí dân gian, và ch ng m c nào ó còn th y phong cách và tâm lý c a con ng ưi ” [75, tr.92]. Khi nghiên cu v n hóa vùng, nh ng bi u hi n trên không ph i lúc nào c ng rõ ràng, m i vùng s có nh ng hi n t ưng ưc coi là tiêu bi u nh t t o nên c tr ưng v n hóa riêng c a vùng ó. Các c p phân vùng v n hóa có t chung n riêng, t rng n h p, nh ưng nhìn chung ph n ánh ưc s c thái phong phú và a d ng c a tính th ng nh t và khác bi t c a v n hóa vùng. Theo Ngô c Th nh, h th ng các c p b c vùng v n hóa ưc phân chia v i mc rng, h p nh ư sau: mi n (khu v c), ti u khu v c, vùng, ti u vùng Tư ng ng vi m i c p b c phân lo i nh ư v y, l i có t p h p các tiêu chí phân vùng ph m vi chung và riêng khác nhau. Vn hóa vùng v c b n là liên v n hóa, hình thành c b n trên s giao l ưu, ti p bi n v n hóa gi a các t c ng ưi và nhóm dân c ư khác nhau. Vùng v n hóa bao gi cng là m t ph m vi không gian li n nhau liên t c. Trong phân vùng v n hóa, ranh gi i gi a các vùng bao gi cng là iu khó phân nh. Khi phân vùng, nhà khoa h c ph i xác nh ranh gi i ch quan trên th c
24. 21 th khách quan mà th c ra gi a chúng không có ranh gi i rõ ràng. Nhi u tr ưng h p ranh gi i vùng v n hóa th ưng là các vùng chuy n ti p r ng h p khác nhau, ch không gi ng nh ư a gi i trên b n hành chính. Do ó, vùng v n hóa không hoàn toàn là vùng a lý và càng không ph i là vùng hành chính. Tuy nhiên c ng không th ph nh n hoàn toàn vai trò c a ranh gi i hành chính, vì khi xem xét các nhân t tác ng t i vùng v n hóa thì nhân t hành chính m t ph n t o nên s khác bi t v n hóa gi a các vùng, mi n. Vùng v n hóa th ưng g m nhi u ti u vùng. Ti u vùng v n hóa th ưng dao ng trong m t ph m vi a gi i nh t nh, m c dù không bao gi trùng khít. Quy mô ca m t ti u vùng có th là m t xã, m t huy n, m t t nh ho c l n h n. ây t p trung các hi n t ưng v n hóa bn a, ho c ưc du nh p t ni khác n nh ưng ã ưc "ng hóa", th hi n rõ nét c s c riêng c a ti u vùng, t o nên s th ng nh t trong a dng c a v n hóa vùng. Nh ư v y, trên c s lý thuy t v vùng vn hóa ca GS. Ngô c Th nh, tác gi lu n án b ưc u ư a ra khái ni m v n hóa vùng bi n o QN làm c s nghiên c u: Vn hóa vùng bi n o QN là v n hóa c a m t vùng bi n o có l ch s lâu i, có s tơ ng ng v dân c , v trình phát tri n kinh t - xã h i, có s giao l u vn hóa. Tr i qua quá trình lao ng và sáng t o, c dân vùng bi n o QN ã t o nên nh ng c im v n hóa tiêu bi u ( ó là: m y u t ni ng, m tính l ch s , nh t y u t bi n ). Nh ng c im v n hóa này c th hi n qua sinh ho t v n hóa v t ch t và tinh th n ( c bi t qua các l hi truy n th ng), có th phân bi t v i vn hóa bi n o các vùng khác. Nh c t i v n hóa vùng bi n o QN là nh c t i m t vùng v n hóa g n v i các a danh nh ư Vân n, Trà C , Hà Nam ; g n v i các tr n ánh l ch s nh ư Vân n, B ch ng, C a Ông và g n v i các l hi tiêu bi u nh ư: l hi Vân n, l hi n C a Ông, l hi B ch ng, l hi Tiên Công Nghiên c u v n hóa vùng bi n o QN, ngh a là nghiên c u v n hóa vùng, gi i hn là vùng bi n o QN. V n hóa bi n o có th ưc coi là 1 thành t ca v n hóa vùng. Vì vy, vi c nghiên c u và ư a ra khái ni m v vn hóa bi n o vùng bi n o QN là mong mu n góp ph n nh n di n y hn v n hóa c a m t vùng.
25. 22 1.2.2. Vn hóa bi n o Có th nói, n m 1996, m t lo t công trình v vn hóa bi n có giá tr lý lu n ưc công b . Trong s này, ph i k ti công trình do Tr n Qu c V ưng và Cao Xuân Ph ng ch biên có tiêu Bi n v i ng i Vi t c [102]. Cu n sách g m hai ph n: phn 1 “M y nét khái quát l ch s c xưa, cái nhìn v bi n c a ng ưi Vi t Nam” và ph n 2 “Các nn vn hóa bi n Vi t Nam”. Trong công trình này, chúng tôi ánh giá cao ph n l ch s c xưa, cái nhìn v bi n c a ng ưi Vi t Nam. Các tác gi ã ư a ra nh ng d n ch ng r t xác th c theo ti n trình l ch s , t ó giúp chúng ta có nh n th c sâu h n v s xu t hi n ca v n hóa bi n o Vi t Nam. Nm 2006, Nguy n Kh c S có bài: Vn hóa H Long, v n hóa bi n ti n s Vi t Nam . Ngoài ph n làm sáng t nh ng c tr ưng c a v n hóa bi n H Long, bài vi t còn ư a ra khái ni m v vn hóa bi n dưi góc kh o c hc. Theo tác gi : “V n hóa bi n là thu t ng kh o c dùng ch các di tích ho c v n hóa kh o c ca các c ng ng ng ưi s ng trong môi tr ưng bi n, khai thác bi n và có m i giao l ưu r ng rãi v i xung quanh, t o d ng nên n n v n hóa mang ưm màu s c bi n” [55, tr.29]. Nm 2008, Nguy n Kh c S ti p t c h ưng nghiên c u kh o c hc v i bài: Vn hóa bi n ti n s Cam Ranh (Khánh Hòa) . Sau nh ng phác th o, d n ch ng kh o c hc, cu i bài vi t, tác gi ư a ra k t lu n v vn hóa bi n ti n s Cam Ranh: Là m t ti n trình chi m l nh, khai phá và xác l p th ng c a con ng ưi trên vùng bi n và h i o c c nam Trung B . ó là quá trình thích ng c a con ng ưi v i môi tr ưng bi n, nh t là s dao ng c a mc n ưc bi n, s thay i c a s n v t bi n. Quá trình y còn g n li n vi s ti n b v k thu t ch tác công c lao ng b ng á, b ng ng, bng s t; k thu t ch to gm và c bi t là k thu t ch to thuy n mng và khai thác ngu n l i c a bi n [56, tr.21]. Kt lu n này ã th hi n quan ni m c a tác gi v vn hóa bi n o. Tuy nhiên, các khái ni m c a Nguy n Kh c S mi ch dng l i góc kh o c hc v i nh ng t p hp các ch ng tích (ch yu mang tính v t th ), ch ưa ư a ra ưc khái ni m v vn hóa bi n o mang tính ch t t ng h p.
26. 23 Cng cp t i khái ni m v n hóa bi n, n m 2007, Nguy n Duy Thi u có bài Suy ng m v vn hóa bi n Vi t Nam . Tác gi ư a ra khái ni m: “Nói vn hóa bi n là nói v li s ng c a c ng ng c ư dân d c theo ven bi n khai thác (và tham gia khai thác) các ngu n l i th y sinh sông, bi n nói chung sinh t n” [69, tr.28]. ây, khái ni m v vn hóa bi n ã nh n m nh y u t li s ng c a ng ư dân ven bi n trong vi c khai thác ngu n l i th y sinh. Nh ư v y, khái ni m này m i ch cp t i v n hóa bi n ph m vi hp, ó là l i s ng (có th bao g m phong t c, t p quán, tín ng ưng) ch ưa cp t i v n hóa v t th ca ng ư dân ven bi n. Khái ni m này c ng ưc tác gi s dng xuyên su t trong bài vi t: Vài suy ngh v di s n v n hóa bi n Vi t Nam [70, tr.47]. Nm 2010, Ngô c Th nh ư a ra khái ni m v vn hóa bi n trong bài: Truy n th ng v n hóa bi n c n duyên c a ng i Vi t. Tác gi nh ngh a: T góc nhìn nhân h c v n hóa, v n hóa bi n ưc hi u nh ư là h th ng các tri th c c a con ng ưi v môi tr ưng bi n, các giá tr và bi u tr ưng rút ra t nh ng ho t ng s ng trong môi tr ưng y. Cùng v i nó là nh ng c m th hành vi ng x , nh ng nghi l , t p t c, thói quen c a con ng ưi t ư ng thích v i môi tr ưng bi n [78, tr.15]. ây là m t khái ni m khá hoàn thi n bi l tác gi ã khái quát ưc v n hóa bi n v i y ni hàm c a nó mà các nh ngh a khác ch ưa cp ho c cp góc hp h n. Tháng 6, n m 2011 t i H i th o khoa h c toàn qu c Vn hóa bi n o Khánh Hòa di n ra ti Nha Trang, Tr n Ng c Thêm ã có báo cáo dn “V n hóa bi n o và v n hóa bi n o Khánh Hòa” [66]. Trong báo cáo này, tác gi cp t i hai v n chính: th nh t, v n hóa bi n và ph ư ng pháp lu n nghiên c u v n hóa bi n (ph n này tác gi cho r ng c n ph n bi t v n hóa bi n v i v n hóa t li n, v n hóa bi n c n duyên, v n hóa ng b ng và ph i có: nguyên t c h th ng, nguyên t c d a trên lu t cung c u và ti t ki m c a v n hóa); th hai, v n hóa bi n Vi t Nam nhìn t ch th và trong th i gian, không gian (ph n này tác gi tp trung vào vi c phân tích v n hóa bi n theo không gian, mà c th là nhìn theo tr c B c - Nam và ông - Tây). Công trình c a Lê Ng c Th ng, ào Bá D u công b nm 1983: ôi nét v làng bi n nc ta [58] ã khái quát ưc nh ng nét tiêu bi u nh t c a làng bi n Vi t
27. 24 Nam v c im kinh t , phong t c, t p quán, tín ng ưng. Bài vi t là ngu n t ư li u quý cho vi c nghiên c u sâu v vn hóa làng bi n hi n nay. Có th nói cu n Cng ng ng dân Vi t Nam ca Nguy n Duy Thi u, xu t bn n m 2002 [68] là công trình u tiên cp khá y c s lý lu n v c tr ưng, tính ch t c a v n hóa bi n Vi t Nam. Cu n sách ã ư a ra các n i dung khái quát nh t v ng ư dân Vi t Nam nh ư Quá trình hình thành các c ng ng ng ư dân, i sng v t ch t, tinh th n c a ng ư dân Và c bi t, trong công trình tác gi phân cng ng ng ư dân làm nhi u lo i khác nhau. Tuy nhiên, tác gi chú tâm nghiên c u khá sâu v i s ng c a ng ư dân ven bi n mi n Trung và Nam B , ph n B c B có cp nh ưng không nhi u. Nm 2010, Nguy n Th Hi Lê v i nh ng bài vi t v vn hóa bi n, trong ó ni b t là bài: c tr ng v n hóa bi n c a ng i Vi t [34]. M c dù, không nh c t i khái ni m v n hóa bi n nh ưng tác gi ã ư a ra và phân tích khá rõ nét 5 c tr ưng c bn v vn hóa bi n c a ng ưi Vi t là: Y u t bi n xen l n y u t nông nghi p - ng bng và luôn t n t i nh ng c p i l p, song hành; Truy n th ng bi n trong v n hóa ca ng ưi Vi t là truy n th ng bi n c n duyên; Xét theo tr c không gian, ch t bi n t nh t mi n B c, tr nên m h n mi n Trung và l i ít i khi vào Nam B , theo tr c th i gian, ch t bi n ngày càng m c theo ti n trình l ch s ; ã ti p thu truy n th ng bi n c a các dân t c khác trong quá trình ti p xúc và giao l ưu; Bi u t ưng bi n th hi n tâm h n dân t c. Cu i cùng, tác gi kt lu n: “Ng ưi Vi t s hu m t n n vn hóa bi n” [34, tr.91]. Cùng n m 2010 có công trình c a Tr n Th Mai An: Phác th o y u t bi n trong vn hoá Vi t Nam [1] ã phác th o di n m o v n hóa bi n trong v n hóa Vi t Nam. Mc dù trên ph ư ng di n nào ó, có s tư ng ng v i các c tr ưng c a vn hóa bi n trong v n hóa Vi t Nam c a Nguy n Th Hi Lê, nh ưng Tr n Th Mai An ã h th ng hóa các v n nh ư khái ni m v n hóa, v n hóa bi n, ngu n g c c a v n hóa bi n; phân tích các y u t bi n trong tri th c dân gian c a ng ưi Vi t; các hình th c sinh k s khai trên bi n và y u t ô th bi n trong l ch s . Tác gi phân tích “y u t ô th bi n trong lch s ” mt s a im nh ư Vân n, Ph Hi n, H i An các ph cng nh ư Thanh Hà, Bao Vinh Th a Thiên - Hu , N ưc M n (Bình nh) Tác gi còn ư a ra nh n
28. 25 nh “m t vài ph cng nêu trên c ng minh ch ng r ng ng ưi Vi t t rt s m ã bi t h ưng ra bi n m rng giao l ưu buôn bán v i bên ngoài” [1, tr.94]. Nghiên c u sâu v vn hóa vùng ven bi n, có tài c p nhà n ưc c im c dân và v n hóa vùng ven bi n trong quá trình phát tri n t n c hi n nay ca Tr n V n Hi p, n m 2010 [23]. Công trình ã làm rõ ưc nh ng c im c b n và vai trò c a c ư dân c ng nh ư vai trò c a v n hóa vùng ven bi n, h i o Vi t Nam trong quá trình phát tri n t n ưc. Tác gi cng phân tích ưc nh ng nhân t c b n tác ng t i c ư dân và vn hóa vùng ven bi n, h i o Vi t Nam. Trên c s ó, tác gi xu t quan im, nh hưng và các gi i pháp nh m phát huy vai trò c ư dân và v n hóa vùng ven bi n, h i o phù h p v i quá trình i m i và h i nh p qu c t . Ngoài các tài li u trên, trong nhóm tài li u lý lu n ph i k ti các bài c a: Ph m Ng c Trung (2012), Sông, bi n v i v n hóa Vi t Nam [84]; Nguy n V n Kim (2012), Tri th c v bi n và t duy h ng bi n qua mt s tr c tác c a Lê Quý ôn [33]; Ph m Xuân Hoàng (2013), Vn hóa bi n Vi t Nam [25] Tuy nhiên, các công trình này c ng m i ch im qua vai trò c a v n hóa bi n i v i v n hóa Vi t Nam, ch ưa có nh ng n i dung n i b t v mt lý lu n trong nghiên c u v n hóa bi n. Nm 2013, bài vi t v Tính a d ng và vai trò c a v n hóa bi n i v i s phát tri n v n hóa Vi t Nam hi n nay [65] c a Nguy n Th Ph ư ng Th o ư a ra mt s c tr ưng c b n c a v n hóa bi n Vi t Nam nh ư: v n hóa bi n c a ng ưi Vi t v c bn v n là v n hóa nông nghi p - mà ây là v n hóa ti u nông, t c là nông nghi p chi m t tr ng l n trong c c u kinh t nh ưng l i luôn là th nông nghi p nh l, manh mún, t cp t túc; v n hóa bi n c a ng ưi Vi t tr ưc h t là vn hóa ca nh ng ng ưi canh gi biên gi i; tính a d ng c a v n hóa bi n Vi t Nam th hi n qua vi c h u h t các a ph ư ng ven bi n u k t h p th cúng t tiên, th th n Thành hoàng làng, th các hi n t ưng t nhiên v i th các v th n liên quan t i bi n (l Cu Ng ư, l hi Nghinh Ông ). Nm 1984, Ngô c Th nh có bài Tìm hi u thuy n bè truy n th ng Vi t Nam [77]. Bài vi t là công trình nghiên cu chuyên bi t v vn hóa v t ch t vùng bi n (thuy n bè). Trong nhóm tài li u lý lu n v vn hóa bi n, n i b t h n c là công trình Hi n t ng v n hóa bi n và v n minh bi n ca E. Ju.Tereshchenko do oàn Tâm
29. 26 dch (2011) [57]. Bài vi t ã phân tích các nguyên t c ph ư ng pháp lu n nghiên cu v n hóa bi n nh ư m t vùng l ch s - vn hóa. Da trên các công trình nghiên cu c a L.I. Mechnikov, F. Ratzel, Carl Schmitt (Carl Schmitt Dorotic), V.P. Semenov - Tjan - Shanskji, tác gi i sánh các h quan ni m v vn hóa bi n và vn minh bi n, phân bi t v n hóa bi n v i v n minh bi n nh ư sau: Vn hóa bi n là m t khái ni m ã ưc xác nh v ng ch c, nó gi nh có s hi n di n c a m t qu c gia có phúc l i g n li n v i i d ư ng th gi i; n n kinh t và chính tr ca qu c gia ó ph thu c sâu s c vào ho t ng vùng m t n ưc i d ư ng th gi i. Khác v i v n minh bi n, v n hóa bi n g n li n v i các li th c thích nghi c a c ng ng ó vì s sng còn c a mình trong môi tr ưng c nh quan [57, tr.44]. Ngoài ra, tác gi còn phân tích các công trình nghiên c u có giá tr v vn hóa bi n và v n minh bi n các c p khác nhau. T góc vn hóa bi n v i m th c, n m 2012 có bài Yu t bi n trong m th c c a ng i Vi t [35] ca Nguy n Th Hi Lê. Tác gi cho r ng d u n bi n trong c c u b a n c a ng ưi Vi t xu t phát t 2 y u t t nhiên nh ư sau: “Th nh t, bi n ông là m t vùng bi n r t giàu có. S di dào, phong phú c a các loài h i s n n i ây ã là kho d tr th c n không bao gi cn. Th hai, nh có bi n ông mà khí h u n ưc ta mang c tính c a khí h u i dư ng, r t thu n l i cho các loài th c v t phát tri n. Bi n ã góp ph n quan tr ng làm nên h ng s vn hóa Vi t Nam, m t thành ph n không th thi u ưc trong c cu b a n c a ng ưi Vi t (c m - rau - cá)”. Bài vi t có giá tr trong vi c ch ng minh s kt h p n ý trong v n hóa m th c ca c ư dân s ng trong iu ki n t nhiên a d ng, phong phú nh ư n ưc ta. V s gn bó c a y u t sông, bi n trong v n hóa Vi t Nam có nghiên c u Ph m Ng c Trung (2012): Sông, bi n v i v n hóa Vi t Nam [84]. Qua phân tích, tác gi nh n nh: sông, bi n là môi tr ưng s ng, môi tr ưng lao ng s n xu t ng th i c ng là nhân t to nên phong t c, t p quán c áo c a ng ưi Vi t; tác ng n v n hóa quân s, ngh thu t Vi t Nam. Cu i bài vi t tác gi kt lu n: “H th ng sông ngòi và bi n o Vi t Nam, tr i qua hàng ngàn n m, không ch gn bó và tr thành môi tr ưng s ng
30. 27 ca ng ưi Vi t mà còn là nh ng con ưng chuyên ch vn hóa, v n minh t o nên d u n c a v n hóa sông bi n trong v n hóa Vi t Nam”. Tng h p các ý ki n trên, tác gi lu n án mnh d n b ưc u ư a ra khái ni m vn hóa bi n o nh ư sau: vn hóa bi n o là mt hi n t ng v n hóa c b t ngu n d i tác ng c a môi tr ng bi n o lên cu c s ng c a con ng i. T ó, hình thành nên h th ng nh ng tri th c, các t c l , các giá tr , các bi u t ng v n hóa v bi n o. T khái ni m trên, có th ư a ra nh ng c tr ưng c b n c a v n hóa bi n o, ó là: tính nhân sinh, tính l ch s , tính t ư ng tác Gi ng nh ư nh ng hi n t ưng v n hóa khác, các bi u hi n c b n c a v n hóa bi n o (hay các thành t ca v n hóa bi n o) là: v n hóa m th c, v n hóa m c, l tt và l hi, tôn giáo và tín ng ưng, phong t c, tp quán S phong phú c a nh ng thành t vn hóa trên s to nên m i b c tranh v mi vùng v n hóa bi n o a s c màu. Tuy nhiên, gi a vn hóa t li n và vn hóa bi n có s khác bi t khá l n. iu to nên s khác bi t, chính là quan h ca con ng ưi v i không gian. t li n v a là không gian s ng, v a là không gian ki m s ng. Bi n i v i con ng ưi không ph i là không gian s ng, mà ch là không gian ki m s ng. Gi a vn hóa bi n vi vn hóa sông n c cng có s khác nhau. Sông n ưc n m trên t li n, thu c v lc a, còn bi n c thì không. a s nưc các dòng sông u có th ph c v ưc h u h t ho t ng cu c s ng c a con ng ưi nh ưng trên bi n c thì không. 1.2.3. L hi truy n th ng 1.2.3.1. Khái ni m chung v l hi L hi dân gian là thu t ng dùng ch mt lo i hình sinh ho t v n hóa dân gian t ng h p bao g m nhi u thành t tôn giáo tín ng ưng, phong t c t p quán, v n hc ngh thu t dân gian di n ra t i m t a im, m t th i gian nh t nh mang tính chu k [70]. L hi bao gi cng g n bó v i m t c ng ng c ư dân. N u t t âm l ch là sinh ho t c a c cng ng thì ngày h i là ngày t t c a m t c ng ng dân c ư nh t nh nào ó. L hi g n bó v i t ng làng quê. M t khác, c ng mang tính t c ngưi r t rõ. Các t c ng ưi khác nhau s có nh ng l hi khác nhau. Nhà nghiên c u v n hóa dân gian inh Gia Khánh cho r ng:
31. 28 Tr ưc h t h i l là m t hình th c sinh ho t v n hóa c ng ng t t y u n y sinh trong xã h i loài ng ưi trên c s mt nhu c u không th không th a mãn c a con ng ưi s ng thành xã h i. Danh t hi l nên ưc dùng nh ư mt thu t ng vn hóa. Có th s b xác nh ý ngh a c a thu t ng này theo 2 thành t là h i và l . H i là m t t p h p ông ng ưi trong m t sinh ho t cng ng. L là các nghi th c c thù g n v i sinh ho t y [32, tr.172]. phân bi t h i l dân gian và h i l tôn giáo ông c ng ưa ra quan im: h i l dân gian khác v i h i l tôn giáo vì bao gi cng lôi cu n i a s dân chúng tham gia hn. Vì th , i sâu nghiên c u l hi dân gian thì có th tìm hi u tác ng c a h i l vào i s ng dân chúng c ng nh ư nhu c u mà dân chúng mu n ưc th a mãn qua h i l . Ngô c Th nh nh n nh: Vi c ng ng làng xã, l hi còn là môi tr ưng nh p thân và trao truy n v n hoá gi a các th h, không nh ng m b o s thông c m v n hóa ca c ng ng, mà còn gìn gi s nh t quán, th ng nh t v n hóa cng ng gi a các th h già và tr . Nh ng tr th c m nh n v n hóa cng ng ph n nhi u qua môi tr ưng l hi, r i t ó k th a, phát huy và trao truy n l i cho th h k ti p [72, tr.129]. Vi t Nam, l hi g n bó v i làng xã nh ư m t thành t có tính ch t t ng h p trong các thành t không th thi u v ng trong i s ng c ng ng. L hi c truy n là mt “th i im m nh c a sinh ho t c ng ng” (ch dùng c a inh Gia Khánh) mt thành t có tính ch t t ng h p trong các thành t : tín ng ưng, tôn giáo, ngh thu t bi u di n dân gian T nh ng nghiên c u trên, chúng tôi cho r ng khái ni m l hi c truy n ca Ngô c Th nh là phù h p v i h ưng nghiên c u ca lu n án. Vì v y chúng tôi s dng khái ni m l hi c truy n theo nh ng n i dung sau: + Là m t hình th c di n x ưng dân gian t ng h p bao g m nhi u hình th c di n x ưng nh , k t h p h u c v i nhau t o thành t ng th th ng nh t. + Là m t hình th c bi u hi n tâm linh, không còn là th gi i hi n th c mà là th gi i bi u t ưng. Nó tái hi n l ch s t nhiên, l ch s xã h i trong m t th i im m nh, th i im có giá tr c bi t, th i im thiêng, khác v i th i gian th ưng ngày.
32. 29 + L hi c truy n t t i hi u qu xã h i nhi u m t, nó t o nên và bi u tr ưng cho s c m nh c kt c ng ng, nó là ni m c ng c m và c ng m nh c a c ng ng, th a mãn ưc v ng v ư n t i s hòa ng gi a con ng ưi v i thiên nhiên, v i c i ngu n [73, tr.36-40]. Trong khái nim này, GS. Ngô c Th nh dùng t c truy n vi ý ngh a ch th i gian là các l hi ra i, l ưu truy n, có nhi u y u t c t tr ưc Cách m ng tháng Tám (1945). Nh ưng trong lu n án, nh ng l hi vùng bi n o QN ưc nghiên c u trong th i im hi n i, có nhi u bi n i so v i các l hi c truy n tr ưc ây, vì vy, tác gi ch n tính t truy n th ng thay cho tính t c truy n. Tuy nhiên, l hi truy n th ng c a vùng bi n o QN v n có nh ng y u t c, song không nhi u. Nghiên c u l hi truy n th ng c a vùng bi n o QN v i mong mu n v a b o t n, va phát huy nh ng giá tr vn hóa t t p vùng phên gi u c a t qu c. 1.2.3.2. Các thành t ca l hi + L (nghi l ) L (rite) là m t thành t trong l hi. Có l hi, ph n l là chính, ph n h i khá m nh t. Nhưng c ng có nh ng l hi, ph n h i l i là chính, ph n l là ph . Trong l hi, l gn v i nh ng nghi th c, nghi l (trong vi c th cúng, t l ) ưc con ng ưi ti n hành theo nh ng qui t c nh t nh mang tính bi u tr ưng có ý ngh a c m t hay tôn vinh m t nhân v t ho c m t s ki n, c u mong nh ng iu may m n, t t lành. L là m t h th ng các hành vi, ng tác nh m bi u hi n lòng tôn kính c a dân làng i v i các th n linh, l c l ưng siêu nhiên. ng th i, l cng ph n ánh nh ng nguy n v ng ưc m chính áng c a con ng ưi. L trong h i không n l mà có m t h th ng liên k t, có tr t t và cùng h tr nhau. Nghi l là nh ng nghi th c ti n hành theo nh ng nguyên t c, lu t t c nh t nh, mang tính bi u tr ưng ánh d u, k ni m m t s ki n, nhân v t nào ó nh m m c ích c m t , tôn vinh, ưc nguy n v s may m n, t t lành, nh n ưc s giúp t nh ng i t ưng siêu hình ang ưc th cúng. Nghi l cng th hi n trong vt dâng cúng . V t dâng cúng chia làm 2 lo i: v t dâng cúng thông th ưng và v t dâng cúng c bi t. V t dâng cúng c bi t g n k t v i nhân v t ph ng th . Trong các v t dâng cúng, có nh ng v t ưc t o ra t mt quan
33. 30 ni m và ưc trao truy n t th h này sang th h khác, lan truy n t vùng này sang vùng khác nh ư bánh ch ưng, bánh dày Nghi th c th cúng là ph ư ng ti n con ng ưi giao ti p v i th n linh, bao gm: bài v n t , trình t bu i cúng t và các ng tác cúng t . Nghi th c th cúng th ưng di n ra trong ph m vi không gian h p. Trong các y u t trên c a nghi th c th cúng thì bài v n t có nhi u s thay i qua t ng n m còn trình t th cúng và ng tác hành l thì gi ng nhau qua các l hi vì ưc th c hi n theo các quy nh cúng t t xưa. L th ưng di n ra bên trong th n in, c ng có khi ưc m rng ra ngoài th n in v i ám r ưc hay di n x ưng s tích v công lao c a th n linh. L ưc xem nh ư “b c thông ip” c a hi n t i g i t i quá kh , c a th gi i hi n th c g i t i th gi i siêu nhiên. Nh ư v y, l có th hi u là nh ng nghi th c bao g m nh ng hành vi, ng tác theo nhng quy t c nh t nh, ưc th ch hóa nh m bi u t lòng tôn kính c a con ng ưi i v i v th n mà h th ph ng, ng th i th hi n ưc nguy n v mt cu c sng bình yên, may m n, t t lành. Trong ph n l , nghi th c ti n hành v i nhân v t ph ng th là quan tr ng nh t. Nhân v t ph ng th cng có nhi u i t ưng khác nhau, có th là nhiên th n, hay nhân th n. góc tín ng ưng, nhi u làng là m t v Thành hoàng làng, ho c là m t Phúc th n, v thánh M u, th m chí là m t loài v t ngoài kh i xa (cá Ông/cá Voi). góc cp b c, các tri u ình phong ki n x ưa th ưng phân thành: Th ưng ng th n, Trung ng th n, H ng th n. Có hai cách mà ng ưi dân th ưng thiêng hóa các nhân v t ph ng th này: l ch s hóa và huy n tho i hóa. Nhân v t ph ng th gn v i l hi truy n th ng nh ư là thành t quan tr ng nh t. Vì không có tín ng ưng, không có nhân v t ưc ph ng th , không thành l hi. + Hèm Hèm là m t hành ng nghi l nh m di n t li m t quãng i c bi t ho c m t ho t ng tiêu bi u c a thn lúc sinh th i. Hèm là vi c kín, th ưng di n ra hu cung, ưc gi bí m t, do m t s ít ng ưi ưc làm và không cho ng ưi ngoài làng bi t.
34. 31 Không ph i các l hi u có t c hèm, mà ch l hi có s tích không bình th ưng v v th n ưc th ph ng. Nh ng l hi ã có hèm thì không th b hèm, ó là bi u hi n c a lòng tôn kính i v i th n Thành hoàng, v i nh ng gì th n ã tr i qua t th a hàn vi. + H i Hi là y u t phát sinh trong l hi. H i th ưng di n ra bên ngoài th n in, xung quanh th n in hay m rng ra toàn b lãnh th cng ng, di n ra trong th i gian l ho c sau ó. Hi là m t sinh ho t v n hóa dân dã, phóng khoáng, di n ra ngoài tr i dân làng vui ch i v i nh ng trò h p d n. H i bao g m h th ng các trò ch i, trò di n phong phú và a d ng. B n ch t c a hi là vui ch i, ch i tho i mái, th a thích, không phân bi t, không b ràng bu c b i l nghi, tôn giáo, ng c p Hi là t p h p nh ng ho t ng kinh t , v n hóa - xã h i c a m t c ng ng dân c ư nh t nh, là cu c vui t ch c cho ông o ng ưi d theo phong t c truy n th ng ho c nhân nh ng d p c bi t. Nh ng ho t ng di n ra trong h i ph n ánh iu ki n, kh nng và trình phát tri n c a a ph ư ng, t n ưc vào th i im di n ra các s ki n ó. H i là s vn ng h i h , liên t c c a các trò ch i, trò di n và c các tr ng thái, hình th c, màu s c, âm thanh. Song m t iu ki n d nh n th y, ó là h i tuy n ào, náo nhi t nh ưng không h hn n, sa à, thi u quy c bi trong h i có l . Nh ư v y, h i có th hi u là nh ng ho t ng vui ch i, giao l ưu nhân m t s ki n c bi t ho c theo chu k sinh ho t v n hóa dân t c. + Di n x ng dân gian, trò di n dân gian Di n x ưng trong l hi là s tái di n cu c s ng d ưi hình th c ngh thu t và nghi l thông qua các trò t c nh m làm cho trò t c y p h n. Di n x ưng dân gian là hình th c bi u di n v n hóa ngh thu t và nghi l , bao g m nh ng hành ng và l i nói bi u t thông tin nào ó gi a nh ng ng ưi, nhóm ng ưi tham gia vào l hi. mt s l hi, di n x ưng dân gian ưc coi là các t c hèm (di n x ưng s tích). Toàn b l hi có th coi là m t sân kh u c bi t. T i sân kh u này, t t c lo i hình ngh thu t dân gian ưc di n ra sinh ng và thiêng liêng. Trong h u h t l hi u có hình th c di n x ưng dân gian. Di n x ưng dân gian ưc bi u hi n b ng nhi u hình th c, lo i hình di n x ưng nh , k t h p h u c t o nên m t t ng th di n x ưng l
35. 32 hi, m c ích là di n l i nh ng câu chuy n, s tích có liên quan n các nhân v t, s ki n mà l hi t ưng ni m, th ph ng có nh ng di n x ưng n ng v hành ng, có nh ng di n x ưng n ng v li nói, song ph n l n các l hi u th hi n s kt h p gi a ‘‘di n’’ (hành ng) và ‘‘x ưng’’ (l i nói). Các hình th c di n x ưng trong l hi g m t l, l khai h i, l rã h i, ám r ưc, di n x ưng s tích, di n x ưng thi tài, di n x ưng tâm linh, di n x ưng vui ch i gi i trí Các hình th c trò di n trong h i r t phong phú và a d ng. Vi c di n trò trong h i ph i th c hi n ưc hai yêu c u: nghi th c và ngh thu t. Hai yêu c u này luôn song hành cùng nhau, không tách r i, nghi thc ph i ưc ngh thu t hóa và ngh thu t ph i ưc nghi th c hóa thì ho t ng di n trò m i có giá tr . + Trò ch ơi dân gian Trò ch i dân gian là nh ng ho t ng trong ph n h i, là d p vui ch i gi i trí, xua i nh ng m t nh c sau ngày làm vi c c ng th ng, là d p ng ưi dân ưc s ng vi s hn nhiên, trong sáng, vui t ư i, nhân b n nh t c a mình. Trò ch i dân gian là ho t ng không th thi u trong i s ng sinh ho t v n hóa c ng ng m i dân t c và th hi n rõ nét qua các l hi. Trò ch i dân gian th hi n cách ng x và m i quan h gi a cá nhân v i cá nhân, gi a cá nhân v i c ng ng, gi a c ng ng này v i c ng ng khác, ng th i còn th hi n m i quan h gi a con ng ưi v i môi tr ưng t nhiên. Qua các trò ch i dân gian, ni m vui tinh th n, s c kh e và s c sáng t o c a con ng ưi ưc nhân lên, con ng ưi ưc hòa mình vào không gian sinh ho t v n hóa m t cách t nhiên, tho i mái. Tóm l i, l hi truy n th ng hay h i l dân gian là m t lo i hình sinh ho t v n hóa dân gian t ng h p v i các thành t nh ư nghi l , t c hèm, trò di n, trò ch i Bên cnh ó, l hi truy n th ng còn có nh ng tính ch t c b n, c tr ưng, ó là: tính chu k, tính a ph ư ng, tính i ng, tính c ng ng, tính trang tr ng - hoành tráng Trong ó, tính a ph ư ng (hay còn g i là a ph ư ng hóa nhân v t ưc ph ng th ) làm nên s khác bi t trong l hi dân gian gi a các vùng, mi n. Trong ph n v n hóa vùng bi n o, chúng tôi ã trình bày l hi truy n th ng là mt thành t ca v n hóa bi n o. L hi truy n th ng l i có tính t ng hp cao, t c là bao g m các tri th c, các t c l , các bi u t ưng v n hóa, tôn giáo, tín ng ưng, phong t c,
36. 33 tp quán c a c ư dân vùng bi n o. Vì v y, nghiên c u l hi truy n th ng c a m t vùng bi n o c ng có th nói lên ưc nh ng c tr ưng v n hóa c bn c a vùng v n hóa ó. Vi c nghiên c u l hi truy n th ng c a vùng bi n o QN là nh n di n nh ng nét v n hóa c s c c a vùng bi n o này qua các l hi truy n th ng c a c ư dân. 1.3. Khái quát v ề lễ hội truy ền th ống vùng bi ển đảo Qu ảng Ninh 1.3.1. C s t nhiên, xã h i c a vùng bi n o Qu ng Ninh Môi tr ưng t nhiên tác ng gián ti p n s hình thành các thành t vn hóa. S thích nghi c a các ch nhân v n hóa v i môi tr ưng và ng ưc l i các ch nhân v n hóa có tác ng làm thay i môi tr ưng t nhiên s là c s to nên c tr ưng v n hóa c a m t vùng t. Trong cu n i Nam nh t th ng chí có ghi chép v t QN x ưa nh ư sau: t, nhân th núi làm thành, d a ch cao mà gi hi m, có núi ta, có bi n vòng quanh, a th xa lánh mà hi m y u, trong thì gi vng c ư ng vc, ngoài thì kh ng ch t Thanh. Núi cao có Lôi Âm, sông l n có B ch ng; 22 c a bi n, h n 10 n i, h i o quanh co, sông b n khu t khúc, cng là n i then ch t ven bi n [48, tr.13]. Nh ư v y, t xưa QN ã là n i t tr ng y u, có a hình c bi t ng th i có vai trò to l n trong vi c gìn gi biên c ư ng. QN có ưng b bi n dài 250 km ch y qua các n v hành chính: h. Yên H ưng, TP. H Long, TP. Cm Ph , TP. Ca Ông, h. Hi Hà, h. o Vân n, h. m Hà. B bi n có nhi u on quanh co, khúc khu u, y cây c i r m r p (nhi u nh t là cây sú, trang và v t). Nhi u n i có c nh quan hùng v , m t bên là núi á, m t bên là núi cao s ng sng, có nh ng on b bi n cát tr ng p tuy t v i nh ư bãi bi n Minh Châu ( o Quan Ln), bãi bi n Trà C , bãi bi n Cô Tô, bãi bi n Bãi Cháy Toàn t nh QN có 40.000 héc ta bãi tri u và trên 20.000 héc ta eo v nh, có 2 huy n o (c nưc có 12 huy n o) là Vân n và Cô Tô vi 2.077 hòn o. Di n tích các o chi m 11,5% di n tích t t nhiên. Vì v y, QN không có ng b ng r ng ln cày c y, a hình các o và ven bi n b chia c t nh hp b i các dãy núi an xen. sinh t n, c ư dân ây ph i làm nhi u ngh nh ư v a tr ng tr t, ch n nuôi l i
37. 34 va ánh b t th y h i s n ho c vào th i im nhàn r i l i i buôn bán, kinh doanh các dch v ph c v khách du l ch. a hình c a t nh có th chia thành 3 vùng: Vùng núi, trung du; ng b ng ven bi n; vùng bi n và h i o. Trong ó, a hình ng b ng khá khác bi t so v i các vùng khác. Theo ngu n g c t o thành thì ng b ng QN có 3 lo i: ng b ng tích t sông, ng b ng tích t sông bi n và ng b ng tích t bi n. ng b ng tích t bi n có c im là d i t h p ven bi n, phân b khá r ng rãi, t mi Sa V (Trà C) n Tiên Yên và m t d i phân b xung quanh C a L c, t ng chi u dài h n 100km. Do a hình b bi n giáp núi nhi u nên các ng b ng tích t bi n ưc c u to b i cát, s n, s i, vùng Tiên Yên là bùn cát và Bãi Cháy là s n, cát l n b t sét. áy bi n QN có a hình không b ng ph ng, sâu trung bình là 30m, có nhi u lch sâu là di tích các dòng ch y c và có nh ng d i á ng m làm n i sinh tr ưng các r n san hô r t a d ng. QN có 30 con sông, su i v i chi u dài trên 10 km. Di n tích lưu v c thông th ưng không quá 300 km2, trong ó có 4 con sông l n là h lưu sông Thái Bình, sông Ka Long, sông Tiên Yên và sông Ba Ch . Tuy nhiên, h u h t các sông, su i u ng n, nh và dc l n. L ưu l ưng và l ưu t c r t khác bi t gi a các mùa. Vào mùa ông, các sông c n nưc, có ch tr gh nh á nh ưng mùa h li ào ào thác l , n ưc dâng cao r t nhanh. L ưu lưng mùa khô 1,45 m3/s, mùa m ưa lên t i 1500 m3/s, chênh nhau 1.000 l n. Sông ngòi QN có dc cao do a hình i núi nhi u, mùa m ưa l ưu l ưng dòng ch y l n, l i th ưng x y ra tri u c ưng, gió bão, mùa khô l i quá c n ki t nên các c a bi n và nh ng vùng ven c a bi n l i b xói l mnh, làm thay i a hình th ưng xuyên, nh h ưng n sinh ho t và s n xu t c a ng ưi dân. QN là t nh giáp bi n và có nhi u o, nhưng vi c l a ch n các n v hành chính ven bi n và o l i có nhi u tiêu chí khác nhau. Theo Công c Liên H p qu c v Lu t Bi n nm 1982 quy nh v ni th y, lãnh h i, o và qu n o nh ư sau: iu 8, kho n 1 nh ngh a n i th y là “các vùng n ưc phía bên trong ưng c s dùng tính chi u r ng lãnh h i”. Trong vùng n i th y, các qu c gia ven bi n có ch quy n hoàn toàn, tuy t i và y nh ư trên lãnh th t li n c a mình.
38. 35 Lãnh h i hay còn g i là “vùng n ưc lãnh th ” là m t d i bi n ven b nm ngoài và ti p li n v i lãnh th t li n ho c n i th y c a qu c gia ven bi n, có chi u r ng nh t nh ưc tính t ưng c s ca qu c gia ó và thu c ch quy n hoàn toàn c a qu c gia ven bi n. Ch quy n này ưc m rng và áp d ng i v i c vùng tr i trên lãnh h i, cng nh ư i v i áy bi n và lòng t d ưi áy c a lãnh h i. iu 121 Công ưc quy nh: i v i các o riêng bi t, thu c v mt qu c gia ven bi n, nh ưng n m ngoài ph m vi lãnh h i chung c a qu c gia ó, thì lãnh h i c a tng o này c ng ưc xác nh nh ư trên. Công ưc c ng quy nh chi u r ng lãnh hi c a qu c gia ven bi n không quá 12 h i lý, k t ưng c s ưc v ch ra theo úng công ưc. Theo iu 9, iu 10 c a Lu t bi n Vi t Nam nm 2012 nêu rõ: n i th y c a Vi t Nam là vùng n ưc ti p giáp v i b bi n, phía trong ưng c s và là b ph n c a lãnh th Vi t Nam. Theo quy nh thì n i th y bao g m c a sông, v ng v nh, c a bi n và vùng n ưc phía trong ưng c s và giáp v i b bi n. Toàn t nh QN có 14 huy n th . Nh ưng n u c n c vào các tiêu chí trên thì ch có 8 huy n, th thu c vùng bi n o. ó là thành ph : Móng Cái, H Long, C m Ph ; huy n: Yên H ưng (có o Hà Nam), H i Hà, m Hà, Vân n, Cô Tô; 2 huy n có mt ph n giáp bi n là: Hoành B và Tiên Yên [PL.1, tr.179]. Riêng Cô Tô là m t huy n c bi t c a t nh QN: bao g m gn 50 hòn o ln, nh ch i v i ngoài tuy n kh i xa b nh t, là huy n tr nh t (thành l p nm 1994), có di n tích nh nh t, dân s ít nh t, nh ưng l i gi v trí ti n n h t s c quan tr ng tr ưc vùng bi n ông b c, có ti m n ng kinh t a d ng, t ng ch u nh ng bi n ng quy t li t n i u sóng ng n gió và hi n ang phát tri n nhanh v kinh t , xã h i. Là huy n o m i, dân di c ư t trong t li n ra sinh sng nên trên o ch ưa có l hi và các di tích ình, chùa. Vì v y, trong ph m vi nghiên cu c a lu n án ch xét 7 n v hành chính vùng bi n o có i s ng v n hóa phong phú, c bi t là các l hi truy n th ng. Do bi n QN có nhi u hòn o nh trên bi n chia c t a hình bi n, c ng thêm tư duy nông nghi p c a nh ng ng ưi nông dân nhìn bi n nh ư sông, mang th ng x ca sông ra bi n nên s ng gi a bi n kh i mà v n t cho các c a bi n là sông nh ư: sông Lc u (n i b n phà Bãi Cháy c ), sông Mang ( o Quan L n, o Minh Châu)
39. 36 Riêng huy n o Vân n có c im là bao g m nhi u hòn o nh . Toàn huy n có 600 hòn o, trong ó h n 20 o có dân c ư sinh s ng v i di n tích t nhiên 59.676 héc ta. L n nh t là o Cái B u r ng 17.212 héc ta, giáp a ph n th xã C m Ph . Các o thu c huy n Vân n ch là m t ph n trong qu n o Tây B c v nh B c B. a hình c a các o a d ng và phân ly. M t s o l n thì a hình v a có núi va b ng ph ng có th tr ng rau, lúa, hoa màu nh ư o Quan L n, o Minh Châu. Dân s QN theo t ng iu tra dân s và nhà nm 2010 là 1.159.463 ng ưi trong ó n là 566,184 ng ưi. T l dân s sng thành th cao th 3 Vi t Nam (sau TP H Chí Minh và à N ng), dân s thành th là 667.862 ng ưi (chi m 58,1%). QN thu c di n t nh có s dân trung bình trong c nưc. T l tng dân s bình quân t nm 1999 n 2009 là 1,3% (trung bình c nưc là 1,2%), trong ó dân s vùng bi n o là 697.977 ng ưi. M c dù các gia ình làm ngh chài l ưi v n sinh ông con, nh ưng nh ng ng ưi chuy n ngh ho c di c ư i các vùng khác c ng khá nhi u. Mc ô th hóa c a vùng bi n o QN phát tri n khá nhanh. c bi t là huy n o Vân n và TP H Long. Các xã, huy n xa t li n ã có in l ưi và các m ng vi n thông nh ư h. Cô Tô, x. Quan L n, x. Minh Châu Hi n nay, vùng bi n o QN có h th ng giao thông t ư ng i thu n l i. Trên các o u có ưng b ưc r i nh a ho c bê tông hóa. im n i b t v kinh t ca vùng bi n o là kinh t du l ch. Bên c nh ó kinh t cng bi n, khai thác nuôi tr ng và ch bi n h i s n c ng là nh ng ngành kinh t có v trí quan tr ng c a vùng. Hi n nay, t nh QN c ng ã có nhi u d án quy ho ch phát tri n kinh t vùng bi n o nh ư: D án phát tri n nuôi tr ng th y hi s n, d án phát tri n du l ch vùng V nh H Long, d án hình thành khu công nghi p t i V nh C a L c Di s n v n hóa vùng bi n o QN khá phong phú. Ngoài c nh quan c áo ca v nh H Long còn có các di tích l ch s , v n hóa, các lo i hình ngh thu t truy n th ng, các di ch kh o c hc, phong t c t p quán c bi t, v i g n 50 di tích l ch s , v n hóa là chùa, ình, n, mi u có qui mô c p t nh và c p qu c gia, hàng ch c l hi truy n th ng tiêu bi u ã t o nên m t b c tranh t ng th v vùng vn hóa c s c này.
40. 37 1.3.2. S lưng và s phân b l hi vùng bi n o Qu ng Ninh Theo s kh o sát c a chúng tôi, hi n nay QN có khá nhi u l hi truy n th ng c a c ư dân vùng bi n và h i o, c th nh ư sau: Stt Đơ n v ị hành chính Tổng s ố 1 TP. H Long 07 2 H. Yên H ưng 21 3 TP. C m Ph 02 4 H. o Vân n 07 5 TP. Móng Cái 07 6 H. Hi Hà 01 7 H. m Hà 01 Tổng: 46 Bảng 1.1: Th ống kê s ố lượng l ễ hội truy ền th ống vùng bi ển đảo Qu ảng Ninh Tuy nhiên, s phân b l hi gi a các n v hành chính có s chênh l ch áng k. Nhi u nh t là h. Yên H ưng, sau ó n TP. H Long, h. Vân n, TP. Móng Cái và ri rác h. m Hà, h. Hi Hà và TP. Cm Ph . Không gian t ổ ch ức l ễ hội truy ền th ống Stt Đơ n v ị hành chính Mi u Nghè n ình Chùa Ni khác 1 TP H Long - - 5 1 1 - 2 H. Yên H ưng 2 - 4 13 2 - 3 TP Cm Ph - - 1 1 - - 4 H. o Vân n 1 1 2 1 2 5 TP Móng Cái 1 - 2 2 2 - 6 H. Hi Hà - - - 1 - - 7 H. m Hà - - - 1 - - Tổng c ộng: 4 1 14 20 7 - Bảng 1.2: Th ống kê không gian t ổ ch ức l ễ hội truy ền th ống vùng bi ển đảo Qu ảng Ninh
41. 38 T bng th ng kê trên, chúng ta th y không gian t ch c l hi truy n th ng vùng bi n o QN ph bi n nh t là ình 41%; n 32%; chùa 16%; mi u 9% và cu i cùng là nghè 2%. K t qu trên c ng ph n ánh úng quy lu t n i t ch c l hi truy n th ng c a ông cha ta. Trong tâm th c c a ng ưi dân Vi t Nam, ình v a là bi u t ưng v n hóa va là trung tâm sinh ho t v n hóa c a c làng, vì v y l hi di n ra ình là ph bi n. Kt qu iu tra cho th y a im t p trung t ch c l hi nhi u nh t là ình làng chi m h n 41%, sau ó n ình và chùa. iu này v n ch ng minh s c m nh ca ngôi ình - bi u t ưng làng quê truy n th ng Vi t Nam v n n sâu trong ti m th c ca ng ưi dân. L hi t ch c chùa vùng bi n o ưc c ư dân coi tr ng. Không gian t ch c l hi nghè, mi u hay n i khác là s lan t a c a l hi do các di tích này g n nhau và th chung m t v th n. iu ó l i th hi n ni m tôn kính các v th n ca ng ưi dân. L hi Vân n là l hi c a c vùng, không gian l hi ưc t ch c c ình, n, chùa, mi u, nghè trên o Quan L n (c m di tích). L hi Yên H ưng gn v i nhân v t l ch s Tr n H ưng o, vì v y ngày t ch c l hi B ch ng (8/3) cng là ngày t ch c l hi c a nhi u ngôi ình trên a bàn nh ư ình Trung C c, ình Trung B n, ình Yên Giang, n M u, ình ph Yên H ưng Đơ n v ị Th ời gian t ổ ch ức l ễ hội Stt Tổng hành chính Mùa xuân Mùa h Mùa thu Mùa ông 1 TP. H Long 3 1 1 2 07 2 H. Yên H ưng 19 1 1 0 21 3 TP. C m Ph 1 1 0 0 02 4 H. o Vân n 3 4 0 0 07 5 TP. Móng Cái 2 5 0 0 07 6 H. Hi Hà 1 0 0 0 1 7 H. m Hà 1 0 0 0 1 Tổng c ộng: 30 12 2 2 46 Bảng 1.3: Th ống kê th ời gian t ổ ch ức l ễ hội truy ền th ống vùng bi ển đảo Qu ảng Ninh Qua b ng th ng kê trên, th i gian t ch c l hi c a 46 l hi ven bi n di n ra không ng nh t trong n m. Trong b n mùa thì mùa xuân l hi ưc t ch c nhi u
42. 39 nh t v i 30 l hi, chi m h n 65%, r i n mùa h vi 12 l hi chi m 26%, còn l i mùa thu và mùa ông thì ít t ch c l hi h n, ch chi m 8%. Nh ư v y c ư dân ven bi n t ch c l hi c ng không n m ngoài quy lu t c a c ư dân nông nghi p trong n i ng. Các l hi ch yu di n ra vào mùa xuân là th i im t t nh t trong n m. Tuy nhiên, s lưng l hi truy n th ng ven bi n ưc t ch c t p trung vào mùa h QN c ng khá l n. Theo quy lu t c a th i ti t mùa h cng là s chuy n dch c c u mùa l n trong n m, nên vi c t ch c l hi còn là s cu an, c u mát, cu mùa, c u o Không gian di n ra l hi truy n th ng vùng bi n o QN bao gi trung tâm c ng là di tích c a l hi, sau ó lan t a ra c làng, th m chí c các làng xung quanh nh ư l hi Vân n, l hi Tiên Công Ngoài ra l hi còn thu hút ông o ng ưi dân t kh p m i n i v d hi. 1.3.3. Phân lo i l hi truy n th ng vùng bi n o Qu ng Ninh 1.3.3.1. C n c phân lo i ti n hành phân lo i l hi c a c ư dân ven bi n QN, chúng tôi ã tham kh o cách phân lo i c a các nhà nghiên c u i tr ưc. Lê Trung V phân l hi thành 4 lo i: l hi tái hi n sinh ho t ti n nông nghi p; l hi tái hi n sinh ho t nông nghi p; l hi tái hi n s ki n l ch s ; l hi thu c các tài khác [97, tr.23]. Lê Th Nhâm Tuy t d a vào tính ch t l th c, trò di n mang ch c n ng v n hóa - xã h i, chia l hi thành 5 lo i: l hi nông nghi p; l hi ph n th c giao duyên; l hi v n ngh , gi i trí; lo i hình “h i thi tài”; lo i hình “h i l ch s ” [89, tr.12]. Tr nh Cao T ưng trong sách Kinh B c - Hà B c [91] ã dành m t ch ư ng nói v nh ng lo i l hi x Bc. Theo tác gi , l hi c truy n x Bc có th chia thành 6 lo i: h i liên quan n tín ng ưng nông nghi p c truy n; h i mùa bi u hi n các hình th c th ưng võ; h i liên quan t i nh ng anh hùng d ng n ưc, gi nưc và nhân v t l ch s ; nh ng ngày h i v n hóa; nh ng ngày h i t p trung t i chùa l Ph t; nh ng h i hè t l các làng mang màu s c o giáo. Tác gi inh Gia Khánh l i cho r ng có hai lo i h i l: + H i l mà ngu n g c không ph i là tôn giáo v n có t rt lâu nh ư: h i l nguyên th y g n v i nghi th c ph n th c, v i s n xu t nông nghi p.
43. 40 + H i l có ngu n g c tôn giáo ch xu t hi n khi xã h i ã phân chia giai c p và tôn giáo ã ra i (Bà La Môn giáo, Ph t giáo, o giáo, Do Thái giáo ). Theo tác gi inh Gia Khánh hai lo i l hi này có nh h ưng qua l i v i nhau và ông ã dn ra các l hi minh ch ng cho quan im c a mình là: H i n Hùng, H i n Gióng có ngu n g c không ph i là tôn giáo và h i chùa Keo có ngu n g c tôn giáo. Hi n Hùng ph n ánh ý th c và c i ngu n chung, v s nghi p khai sáng ca t tiên. S tích ng ưi anh hùng làng Gióng ch c ch n ã xu t hi n tr ưc khi Ph t giáo ưc ư a vào n ưc ta, nhưng m t s tình ti t c a s tích ông Gióng l i liên quan n chùa Ki n S Vì v y, trong các nghi th c c a H i Gióng c n xem xét l i s thâm nh p c a y u t Ph t giáo. Khác v i H i n Hùng và H i n Gióng, t c là nh ng h i l mà ngu n g c vn không ph i là tôn giáo, thì h i chùa Keo ch c là có ngu n g c Ph t giáo. Th nh ưng l hi tôn giáo này l i thu hút r t nhi u y u t phi tôn giáo v n có trong dân gian. R t nhi u tình ti t (l th c, r ưc, trò di n) c a h i này nh m ca ng i Nguy n Minh Không v i t ư cách là ông Kh ng L (trong th n tho i), làm t ngh ánh cá, ngh làm thu c, ngh úc ng” [34, tr.174-176]. Theo dõi các cách phân lo i l hi trên, có th th y, m c dù m i nhà khoa h c u d a vào các l hi c th nghiên c u, song nh ng k t qu phân lo i v n bi u l ph n nào s thi u nh t quán. Hi n t ưng này chính là do tính ph c t p c a i t ưng ưc kh o sát. Dù sao, khi ti n hành phân lo i l hi dân gian ng ưi Vi t Bc B , vi c u tiên v n nên c n c vào b n ch t c a l hi ng ưi Vi t B c B . Ti p theo là nghiên c u i t ưng ng ưi ưc tôn th cùng l nghi, trình th c (v t ph m, r ưc, trò, phong t c, t c hèm ) c a l hi và sau ó là các ho t ng chính y u c a di n tr ưng trung tâm cùng m i quan h tôn giáo mà l th c và các công trình ki n trúc có liên quan. Theo ó, có th phân lo i l hi theo nhi u tiêu chí khác nhau nh ư theo vùng (l hi ng b ng, mi n núi, ven bi n ), theo dân t c (l hi c a ng ưi Vi t, ng ưi Thái, Mưng ), theo di tích m hi (l hi ình, n, chùa, ph , quán ), theo i t ưng th (l hi th các nhân v t l ch s , l hi nông nghi p, l hi tôn giáo ). QN là t nh có nhi u di tích l ch s vn hóa và danh lam th ng c nh c s c. ây là n i Tr i bày, t t m t k quan (Thiên khôi a thi t phó k quan) nh ư
44. 41 Nguy n Trãi ã miêu t [41, tr.389]. Theo s li u ki m kê c a Ban Qu n lý di tích danh th ng, hi n nay toàn t nh có 496 di tích v i 19.418 hi n v t thu c các th i Lý, Tr n, Lê, M c, Nguy n. Tính n h t n m 2007, B Vn hóa, Th thao và Du l ch ã có 38 quy t nh x p h ng c p qu c gia cho các di tích l ch s , v n hóa, ki n trúc, ngh thu t và danh lam th ng c nh tiêu bi u QN. U ban Nhân dân t nh QN c ng ã quyt nh công nh n 9 di tích c p t nh. L hi QN có nhi u nét t ư ng ng và khác bi t v i l hi các vùng bi n o khác thu c Bc B do nh ng quy lu t hình thành và phát tri n chung. Song, do nh ng c im v t nhiên và xã h i, c im t c ng ưi và nh ng di n bi n trong l ch s vùng ông B c l hi vùng bi n o QN l i có nh ng nét riêng tiêu bi u nh ư: m y u t ni ng, nh t y u t bi n và m y u t lch s . Nh ư v y, l hi là m t trong nh ng thành t to nên b n s c v n hóa riêng c a vn hóa dân gian các làng vùng bi n o QN. Tuy nhiên, trong m i l hi u có các l p tr m tích c a v n hóa c ư dân bi n o v i v n hóa c ư dân ng ư nghi p và nông nghi p, to nên s c di n vùng v n hóa c thù c a ng ư dân bi n o Vi t Nam nói chung và ng ư dân vùng bi n o QN nói riêng. Theo kh o sát và th ng kê c a chúng tôi, t ng s l hi truy n th ng ven bi n QN có 46 l hi [PL.2, tr.180]. M i l hi l i có nh ng nét riêng, mang c thù c a lo i hình, t o ra nh ng c tr ưng c a l hi vùng bi n o QN, nh ưng c ng có nh ng c im chung trong h th ng l hi c a ng ưi Vi t. Cn c vào vùng không gian c a l hi QN chúng tôi t m chia l hi truy n th ng vùng bi n o QN thành 3 nhóm l hi tiêu bi u: nhóm l hi h i o, nhóm l hi ven bi n và nhóm l hi n i ng. Nhóm l hi h i o: là nh ng l hi c a c ư dân s ng trên các o xa t li n và các o g n t li n. Nhóm l hi ven bi n: là nh ng l hi c a c ư dân s ng d c ven theo b bi n. Nhóm l hi n i ng: là nh ng l hi c a c ư dân s ng g n bi n (ch không giáp bi n) mà ngh nghi p ch yu là làm nông nghi p. S phân chia này c ng ch mang tính ch t t ư ng i. Vì không gian v n hóa bi n g m c khu v c ng b ng ven bi n, vùng bi n g n b , vùng bi n xa b , các
45. 42 o xa t li n nên vi c xác nh ranh gi i gi a các khu v c trong m t vùng bi n o là r t khó kh n. Nh ư m t s nhà nghiên c u ã nh n nh, c ư dân vùng ven bi n quay l ưng l i v i bi n và ngày càng ti n sâu vào t li n, g n v i ng b ng. Quá trình này c ng ph i m t m t th i gian dài t ư ng tác gia con ng ưi v i t nhiên và ng ưc l i. Nh ư v y, vi c phân chia thành 3 nhóm l hi nêu trên c ng ph n nào ph n ánh t ng b ưc quá trình chuy n i t ng ư nghi p sang nông nghi p c a c ư dân, ng th i nh m m c ích nh n di n c im v n hóa c a c a vùng bin o QN. 1.3.3.2. Các lo i l hi truy n th ng vùng bi n o Qung Ninh Hi n nay, QN ch ưa có th ng kê và phân lo i các l hi truy n th ng ven bi n. Vì v y, qua nghiên c u th c a, tác gi ã chia các l hi ven bi n thành ba nhóm l hi: hi o, ven bi n, n i ng. C n c phân lo i các nhóm l hi chính là nh ng im khác bi t song bên c nh ó v n có nh ng im chung. Nguyên nhân ch yu là do ngu n gc dân c ư và a bàn sinh s ng. Nhóm LH Nhóm LH Nhóm LH Stt Đơ n v ị hành chính hải đảo ven bi ển nội đồng 1 TP H Long 1 5 1 2 H. Yên H ưng 12 4 5 3 TP Cm Ph 0 2 0 4 H. o Vân n 7 0 0 5 TP Móng Cái 0 5 2 6 H. Hi Hà 0 1 0 7 H. m Hà 0 0 1 Tổng c ộng: 20 (43%) 17 (37%) 9 (20%) Bảng 1.4: Phân lo ại l ễ hội truy ền th ống của c ư dân vùng bi ển đảo Qu ảng Ninh + Nhóm l hi h i o Nhóm l hi h i o chi m t ng s 20 l hi (43%) trong t ng s 46 l hi truy n th ng vùng bi n o QN. L hi h i o t p trung các o, có o xa t li n nh ư o Vân n (07 l hi), o u Bê thu c khu v c v nh H Long (01 l hi), song c ng có o g n t li n nh ư o Hà Nam (12 l hi).
46. 43 Nh ng l hi trên h i o ch yu di n ra vào mùa xuân và mùa h . ó là nh ng th i im quan tr ng khi ng ư dân làm ngh cá c u mong m t mùa cá b i thu và ra kh i, vào l ng ưc an toàn. Vì v y, nh ng l hi trên o th ưng th hi n s gn bó c a ng ư dân v i bi n kh i qua các i t ưng ph ng th . Các v th n ưc t ưng ni m trong l hi trên o r t a d ng và phong phú, có th chia làm 3 nhóm: các v th n là Thành hoàng làng, Tiên công; nh ng nhân v t lch s ã ưc huy n tho i hóa; các v th n bi n và Ph t. Tuy nhiên nhóm th các v th n bi n v n nhi u h n c : - Th Thành hoàng làng, Tiên Công: Các v tiên công là Hoàng Nông, Hoàng Nênh, th n Nông (l hi xu ng ng trên o Hà Nam), 17 v tiên công trong l hi mi u Tiên Công ( o Hà Nam) - Th các nhân v t l ch s : QN là vùng t phên gi u c a T qu c nên vi c canh gi biên gi i trên bi n và trên t li n là h t s c quan tr ng. Ranh gi i trên bi n giáp Trung Qu c khi n th i phong ki n, tri u ình ã c rt nhi u t ưng l nh ra trông coi vùng biên c ư ng này và h ã tr thành nh ng v th n c a ng ư dân, ưc nhân dân tưng ni m trong các l hi nh ư Tr n H ưng o (h i ình làng Trung B n, o Hà Nam), Ph m T Nghi (l hi ình H i Y n, o Hà Nam), Ph m Ng Lão, , ào Bá Ni m (l hi ình L ưu Khê trên o Hà Nam), vua Lý Anh Tông, Tr n Khánh D ư, Ph m Công Chính, Ph m Quý Công, Ph m Thu n D ng (l hi Vân n, l Th ưng nguyên n th vua Lý Anh Tông trên o Vân n). - Th các v th n bi n và th Ph t: Tiêu bi u trong nhóm này là các v th n T v Thánh n ư ng hay còn g i là i càn Thánh n ư ng (l hi Xu ng ng, l hi ình C c trên o Hà Nam, l hi Vân n trên o Quan L n), Bà Chúa H i Ngo i (l hi n Bà Men trên o u Bê), Li u H nh, Qu nh Hoa, Qu Nư ng (l hi n M u trên o Hà Nam, l hi chùa Quan L n), th n Không L (l hi Vân n trên o Quan L n), cô bé Ca Su t, th n Quan Chánh (l hi n C p Tiên trên o Vân n). Không gian di n ra l hi trên o ch yu là ình, n, mi u. T t c các di tích này u có m t c im chung là m t h ưng ra bi n. i v i ng ưi Vi t môi tr ưng u tiên mà m i cá nhân nh p thân v n hóa chính là ngôi làng n i h sinh ra. Trong môi tr ưng nh p thân v n hóa ó thì không gian l hi di n ra hàng n m chính là m t
47. 44 môi tr ưng giáo d c phong t c t p quán cho các th h. L hi di n ra không ch ti ngôi ình, chùa, n, mi u mà không gian lan t a ra t ng ngõ xóm và lan t a t i t ng gia ình, dòng h . Vì th , l hi nhi u khi c a c làng, c mt vùng r ng l n, nht là i v i các l hi trên o cách xa t li n thì v trí, không gian di n ra l hi l i càng linh thiêng h n bao gi ht. L hi Vân n không ch di n ra trong n th Tr n Khánh D ư mà còn lan sang c các ình, n, mi u, chùa trên o Quan L n, Minh Châu và ng ưi dân huy n o Vân n c ng i tàu, thuy n n tham d . Cùng v i các nghi th c khác trong l hi thì trò ch i, trò di n c a nhóm l hi trên o c ng g n v i nh ng sinh ho t i bi n c a c ư dân và các s ki n l ch s ã di n ra trên nh ng vùng bi n ó. c bi t, trò di n ph bi n nh t ph n ánh cu c s ng c a ng ư dân u sóng ng n gió là h i b i tr i. H u h t l hi trong nhóm h i o u có h i thi b i tr i. Tuy nhiên vi c t ch c cu c thi b i tr i l i mang nhi u ý ngh a khác nhau. Có cu c thi th hi n tính ch t ngh nghi p (l hi Xu ng ng, l hi n Bà Men), có hi thi l i th hi n tinh th n th ưng võ (l hi ua thuy n Vân n), ngh thu t th y chi n (l hi B ch ng, l hi Vân n) Nh ư v y, nhóm l hi h i o có nhi u l p v n hóa ưc b i p b i th i gian và t o nên nh ng giá tr quý báu. Ti n trình l hi không ch có các nghi th c t l các v th n mà còn có nh ng trò ch i, di n x ưng mang m y u t vn hóa bi n nh ư hát i trên thuy n (làng chài trên v nh H Long), hát úm (l hi Tiên Công). ó là nh ng minh ch ng kh ng nh l hi truy n th ng trên o là s kt tinh c a v n hóa v t ch t và tinh th n c a ng ư dân. + Nhóm l hi ven bi n Nh ng c ư dân ven bi n s ng theo hai ph ư ng th c sinh t n ch yu là khai thác bi n và khai thác n i ng. N i h sinh s ng có th c bi t h n các vùng bi n khác là lưng d a vào núi, m t h ưng ra bi n. a hình QN v a có núi á, v a có sông, bi n sát nhau. Vì v y, các ngôi ình, n, mi u, chùa ven bi n u có h ưng nhìn ra bi n kh i. Trong t ng s 46 l hi truy n th ng vùng bi n o QN có 17 l hi tr c ti p ven bi n, chi m 37%, ít h n so v i nhóm l hi hi o. Theo th ng kê c a chúng tôi thì TP H Long có 5 l hi (l hi n B t ày, l hi n C u Vàng, l hi ình Giang Võng, l hi n c Ông Tr n Qu c Nghi n, l hi n Cái Lân), h. Yên