Luận văn Phương hướng và giải pháp nhằm nâng cao trách nhiệm của kiểm toán viên độc lập đối với việc phát hiện gian lận và sai sót trong cuộc kiểm toán Báo cáo tài chính

118 trang hapham 1810

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Luận văn Phương hướng và giải pháp nhằm nâng cao trách nhiệm của kiểm toán viên độc lập đối với việc phát hiện gian lận và sai sót trong cuộc kiểm toán Báo cáo tài chính", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

luan_van_phuong_huong_va_giai_phap_nham_nang_cao_trach_nhiem.pdf

Nội dung text: Luận văn Phương hướng và giải pháp nhằm nâng cao trách nhiệm của kiểm toán viên độc lập đối với việc phát hiện gian lận và sai sót trong cuộc kiểm toán Báo cáo tài chính

1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ Tp. HCM NGƠ THỊ THU HÀ PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO TRÁCH NHIỆM CỦA KIỂM TỐN VIÊN ĐỘC LẬP ĐỐI VỚI VIỆC PHÁT HIỆN GIAN LẬN VÀ SAI SĨT TRONG CUỘC KIỂM TỐN BÁO CÁO TÀI CHÍNH Chuyên ngành: Kế tốn - Kiểm tốn Mã số: 60.34.30 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: TS. Trần Thị Giang Tân TP. Hồ Chí Minh - Năm 2007
2 MỤC LỤC Lời mở đầu 01 Phần 1: Tổng quan về gian lận và sai sĩt và trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt 1.1. Tổng quan về gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính 04 1.1.1. Định nghĩa về gian lận và sai sĩt 04 1.1.2. Lịch sử phát triển về gian lận 06 1.1.3. Lịch sử phát triển các cơng trình nghiên cứu về gian lận 08 1.1.3.1. Edwin H. Sutherland 08 1.1.3.2. Donald R. Cressey 09 1.1.3.3. D. W. Steve Albrecht 10 1.1.3.4. Richard C. Hollinger 11 1.1.4. Cơng trình nghiên cứu gian lận của Hiệp hội các nhà điều tra gian lận Hoa kỳ (ACFE) 13 1.1.4.1. Về phương pháp nghiên cứu 14 1.1.4.2. Kết quả của cuộc nghiên cứu 17 1.1.4.3. Những hậu quả của gian lận 17 1.1.4.4. Những phương pháp phổ biến thực hiện gian lận trên Báo cáo tài chính 18 1.1.4.4.1. Khai cao (hay khai khống) doanh thu 19 1.1.4.4.2. Ghi nhận sai niên độ 19 1.1.4.4.3. Giấu cơng nợ và chi phí 19 1.1.4.4.4. Khơng khai báo đầy đủ thơng tin 20 1.1.4.4.5. Áp dụng phương pháp đánh giá khơng đúng 20 1.2. Trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt theo chuẩn mực kiểm tốn quốc tế 20
3 1.2.1. Lịch sử phát triển trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt 20 1.2.1.1. Giai đoạn hình thành 21 1.2.1.2. Giai đoạn phát triển 21 1.2.1.3. Giai đoạn hiện đại 23 1.2.2. Trách nhiệm kiểm tốn viên về gian lận và sai sĩt theo chuẩn mực kiểm tốn quốc tế hiện hành 23 1.2.2.1. Trách nhiệm của kiểm tốn viên theo chuẩn mực ISA 200 năm 2004 23 1.2.2.2. Trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính theo ISA 240 năm 2004 24 1.2.3. Các chuẩn mực kiểm tốn trong giai đoạn lập kế hoạch liên quan đến trách nhiệm kiểm tốn viên trong việc phát hiện gian lận và sai sĩt 25 1.2.3.1. ISA 300 - Lập kế hoạch 25 1.2.3.2. ISA 315 - Hiểu biết về cơng ty khách hàng và đánh giá những rủi ro trọng yếu 25 1.2.3.3. ISA 330 - Đối phĩ các rủi ro cĩ gian lận, sai sĩt trên Báo cáo tài chính 26 1.2.3.4. ISA 520 - Thủ tục phân tích 27 1.3. Trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt và các thủ tục phát hiện gian lận và sai sĩt theo chuẩn mực kiểm tốn Hoa kỳ 27 1.3.1. Lịch sử phát triển trách nhiệm kiểm tốn viên với gian lận và sai sĩt tại Hoa kỳ 27 1.3.2. Trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt theo chuẩn mực kiểm tốn hiện hành 29
4 1.3.2.1. Chuẩn mực kiểm tốn SAS 99 - Xem xét gian lận trên Báo cáo tài chính đã được kiểm tốn 29 1.3.2.2. SAS 96 - Hồ sơ kiểm tốn 31 1.3.2.3. SAS 56 - Thủ tục phân tích 31 1.4. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam 32 1.4.1. Nâng cao trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt 32 1.4.2. Cập nhật thường xuyên các chuẩn mực kiểm tốn trong đĩ cĩ chuẩn mực liên quan gian lận và sai sĩt 32 1.4.3. Nên ban hành các hướng dẫn về thủ tục phát hiện gian lận 33 Phần 2: Thực trạng về gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính và trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt tại Việt Nam hiện nay 2.1. Thực trạng về gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính trong các doanh nghiệp Việt Nam 34 2.1.1. Các loại gian lận đối với từng loại hình doanh nghiệp 36 2.1.1.1. Gian lận tại doanh nghiệp Nhà nước 36 2.1.1.1.1. Gian lận trong mua sắm thiết bị, khai khống chi phí 36 2.1.1.1.2. Gian lận trong xây dựng cơ bản 38 2.1.1.2. Gian lận tại cơng ty cổ phần niêm yết 41 2.1.1.3. Gian lận ở các doanh nghiệp tư nhân, cơng ty trách nhiệm hữu hạn 42 2.1.1.4. Gian lận tại các cơng ty cĩ vốn đầu tư nước ngồi 42 2.1.1.5. Kết luận 43 2.1.2. Động cơ gian lận 44 2.1.3. Người thực hiện gian lận 44 2.1.4. Các khoản mục thường phát sinh gian lận 44 2.1.5. Kỹ thuật thực hiện gian lận 45 2.1.5.1. Gian lận doanh thu 45
5 2.1.5.2. Đánh giá tài sản sai lệch 45 2.1.5.3. Che giấu cơng nợ và chi phí 46 2.1.5.4. Khơng cơng bố đầy đủ thơng tin 46 2.2. Thực trạng về trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với việc phát hiện gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính 47 2.2.1. Đặc điểm hoạt động kiểm tốn độc lập tại Việt Nam 47 2.2.1.1. Các quy định pháp lý 47 2.2.1.2. Hoạt động của tổ chức nghề nghiệp 48 2.2.2. Loại hình cơng ty kiểm tốn 49 2.2.3. Đội ngũ kiểm tốn viên hành nghề 50 2.2.4. Tình hình hoạt động của các cơng ty kiểm tốn 51 2.2.5. Kết quả hoạt động của các cơng ty kiểm tốn 52 2.2.6. Thực trạng các quy định về trách nhiệm kiểm tốn viên đối với việc phát hiện gian lận và sai sĩt trong cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính 53 2.2.6.1. Nghị định 105/2004/NĐ-CP ban hành ngày 30/3/2004 53 2.2.6.2. Chuẩn mực kiểm tốn Việt Nam VSA 200 54 2.2.6.3. Chuẩn mực kiểm tốn Việt Nam VSA 240 56 2.3. Thực trạng về quy định trách nhiệm kiểm tốn viên đối với việc phát hiện gian lận và sai sĩt trong cuộc kiểm tốn tại các cơng ty kiểm tốn 58 2.4. Đánh giá thực trạng trách nhiệm của kiểm tốn viên về việc phát hiện gian lận và sai sĩt 59 2.4.1. Ưu điểm 59 2.4.2. Tồn tại 60 2.4.2.1. Về các quy định liên quan đến trách nhiệm của kiểm tốn viên 60 2.4.2.2. Về phía các cơng ty kiểm tốn 63
6 Phần 3: Phương hướng và giải pháp nhằm nâng cao trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với việc phát hiện gian lận và sai sĩt trong cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính 3.1. Những yêu cầu mang tính nguyên tắc trong việc hồn thiện 64 3.2. Phương hướng nhằm nâng cao trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt 66 3.2.1. Bộ tài chính vẫn thực hiện chức năng chủ đạo trong việc ban hành các chuẩn mực kiểm tốn 67 3.2.2. Kiện tồn tổ chức của các hội nghề nghiệp về kế tốn và kiểm tốn 67 3.2.3. Luơn cập nhật các chuẩn mực kiểm tốn đã được ban hành 68 3.2.4. Cần ban hành hướng dẫn chi tiết 69 3.2.5. Chú trọng hơn về đào tạo và bồi dưỡng nguồn nhân lực cho ngang tầm khu vực 69 3.3. Giải pháp nâng cao trách nhiệm kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt trong cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính 70 3.3.1. Hiệu đính, bổ sung các chuẩn mực kiểm tốn 70 3.3.1.1. Hiệu đính chuẩn mực kiểm tốn về trách nhiệm của kiểm tốn viên 70 3.3.1.1.1. Về đánh giá rủi ro cĩ gian lận và sai sĩt 71 3.3.1.1.2. Về việc phân định trách nhiệm trên Báo cáo tài chính 72 3.3.1.1.3. Hiệu đính chuẩn mực về trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt 72 3.3.1.2. Ban hành chuẩn mực 315 - Hiểu biết về cơng ty, về mơi trường hoạt động và đánh giá rủi ro cĩ các sai phạm trọng yếu 78 3.3.1.3. Hồn thiện chuẩn mực về thủ tục phân tích – chuẩn mực số 520 81 3.3.2. Ban hành hướng dẫn chi tiết 83
7 3.3.2.1. Ban hành hướng dẫn chi tiết về phương pháp phân tích 83 3.3.2.2. Ban hành hướng dẫn chi tiết về kỹ thuật phỏng vấn trong cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính nhằm phát hiện gian lận, sai sĩt 84 3.3.2.2.1. Câu hỏi cĩ tính chất giới thiệu 84 3.3.2.2.2. Câu hỏi lấy thơng tin 85 3.3.2.2.3. Câu hỏi đĩng 86 3.3.2.2.4. Câu hỏi đánh giá 86 3.3.2.2.5. Câu hỏi tìm kiếm sự đồng thuận 88 3.3.2.3. Ban hành hướng dẫn về việc tiếp cận rủi ro kiểm tốn theo mơ hình rủi ro kinh doanh 89 3.3.2.4. Thiết lập các hướng dẫn chi tiết về các tính huống làm gia tăng rủi ro cĩ gian lận và sai sĩt cũng như các thủ tục nhằm phát hiện gian lận 93 3.3.3. Giải pháp đối với cơng ty kiểm tốn 96 3.3.3.1. Tăng cường kiểm sốt chất lượng bên trong cơng ty kiểm tốn 96 3.3.3.2. Tăng cường các thủ tục phát hiện gian lận trong chương trình kiểm tốn 96 3.3.3.3. Nâng cao chất lượng đào tạo nhân viên kiểm tốn 97 Kết luận 98 Tài liệu tham khảo 99 Phụ lục 1. Phiếu khảo sát về thực trạng gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính tại Việt Nam 101 Phụ lục 2. Bảng tổng hợp kết quả khảo sát về thực trạng gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính tại Việt Nam 107 Phụ lục 3. Danh sách các kiểm tốn viên trả lời Phiếu khảo sát 115
8 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU - CHỮ VIẾT TẮT 1. ACCA: Hiệp hội kế tốn cơng chứng viên Anh quốc 2. ACFE: Hiệp hội các nhà điều tra gian lận Hoa kỳ 3. ADB: Ngân hàng phát triển Châu Á 4. AICPA: Uỷ ban kiểm tốn Hoa kỳ 5. BIBICA: Cơng ty cổ phần đường Biên Hồ 6. CPA: Hiệp hội kế tốn cơng chứng viên Hoa kỳ 7. GTVT: Bộ Giao thơng Vận tải 8. GTGT: Thuế Giá trị Gia tăng 9. HSTC Trung tâm Giao dịch Chứng khốn thành phố HCM 10. IAG: Hướng dẫn kiểm tốn Quốc tế 11. IAS: Chuẩn mực kế tốn Quốc tế 12. IMF: Quỹ tiền tệ Quốc tế 13. ISA: Chuẩn mực kiểm tốn Quốc tế 14. RR: Rủi ro 15. SAS: Chuẩn mực kiểm tốn Hoa kỳ 16. ODA: Nguồn viện trợ phát triển chính thức 17. PMU 18: Ban Quản lý các Dự án 18 18. QL3: Quốc lộ số 3 19. TNHH: Cơng ty trách nhiệm hữu hạn 20. VACPA: Hội kiểm tốn viên hành nghề Việt Nam 21. VAA: Hội Kế tốn và Kiểm tốn Việt Nam 22. VAS: Chuẩn mực kế tốn Việt Nam 23. VSA: Chuẩn mực kiểm tốn Việt Nam 24. WTO: Tổ chức Thương mại thế giới 25. WB: Ngân hàng thế giới
9 DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU Bảng 1.1: Báo cáo về gian lận năm 2002-2004 17 Bảng 2.1: Kết quả hoạt động ngành kiểm tốn 2004-2005 52 Bảng 3.1: Một số biểu hiện thường gặp trong các cuộc phỏng vấn 88 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ Sơ đồ 1.1: Sơ đồ phân loại gian lận 16 Sơ đồ 3.1: Sơ đồ một số chỉ tiêu tài chính thơng dụng 81 Hình 1.1: Tam giác gian lận 09 Hình 2.1: Cầu Hồng Long – Tp Thanh Hố 39 Hình 3.1: Mơ hình rủi ro kinh doanh, Bài giảng mơn kiểm tốn, TS. Vũ Hữu Đức 91 Hình 3.2: Vận dụng mơ hình rủi ro kinh doanh, Bài giảng mơn kiểm tốn, TS. Vũ Hữu Đức 91
10 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài: Trong nền kinh tế thị trường, nhu cầu cho và nhận thơng tin, đặc biệt các thơng tin tài chính luơn giữ vai trị tối quan trọng để ra các quyết định kinh doanh. Tính minh bạch, tính trung thực của thơng tin tài chính đĩng vai trị lớn trong việc ổn định thị trường chứng khốn và ổn định xã hội. Thời gian gần đây, trên thế giới đã xảy ra khá nhiều vụ gian lận tài chính lớn gây chấn động dư luận. Người ta khơng chỉ bất ngờ về những tổn thất kinh tế do gian lận gây ra mà cịn cả các phương pháp thực hiện gian lận. Người thực hiện gian lận, ngồi nhân viên và tầng lớp lãnh đạo cao cấp của cơng ty, cịn cĩ sự tiếp tay của kiểm tốn viên độc lập mà vụ gian lận Enron cĩ thể được xem là ví dụ điển hình. Tại Việt Nam, trong những năm gần đây cũng đã xảy ra rất nhiều vụ gian lận trên Báo cáo tài chính. Việc khơng phát hiện các gian lận do nhiều nguyên nhân trong đĩ phải kể đến trách nhiệm của kiểm tốn viên và của cơng ty kiểm tốn. Do nghề nghiệp kiểm tốn độc lập tại Việt Nam chỉ mới ra đời trong khoảng hơn 15 năm. Khoảng thời gian này khơng đủ dài để cĩ thể cĩ một đội ngũ kiểm tốn viên chuyên nghiệp với trình độ ngang tầm thế giới. Thêm vào đĩ, mơi trường pháp lý cho ngành kiểm tốn đang từng bước xây dựng và hồn thiện dần nên vẫn cịn nhiều bất cập. Vì vậy, nâng cao chất lượng hoạt động kiểm tốn độc lập, tăng cường trách nhiệm của kiểm tốn viên trong việc phát hiện gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính là một chủ đề mang tính thời sự nhằm nâng cao tính minh bạch, tính đáng tin cậy của thơng tin tài chính trong việc ra các quyết định kinh tế. Luận văn tập trung phân tích một số hành vi gian lận phổ biến trên Báo cáo tài chính trên thế giới và Việt Nam. Qua đĩ đề xuất các cách thức tiếp cận hiệu quả giúp kiểm tốn viên phát hiện ra các gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính. Ngồi ra, luận văn cịn kết hợp
11 với nhĩm giải pháp vĩ mơ nhằm hồn thiện hành lang pháp lý cho nghề nghiệp kiểm tốn. 2. Mục đích và phạm vi nghiên cứu: Mục đích của đề tài nhằm giải quyết những vấn đề sau: Thứ nhất, khảo sát và đúc kết kinh nghiệm các nước trên thế giới trong nhận diện gian lận sai sĩt cũng như trách nhiệm kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt; Thứ hai, khảo sát thực trạng về trách nhiệm kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt tại Việt Nam hiện nay; Thứ ba, đề xuất các phương hướng và giải pháp nhằm nâng cao trách nhiệm kiểm tốn viên trong kiểm tốn Báo cáo tài chính. Phạm vi nghiên cứu chỉ tập trung vào các trách nhiệm kiểm tốn viên độc lập trong kiểm tốn Báo cáo tài chính, khơng tập trung vào kiểm tốn nhà nước và kiểm tốn nội bộ. 3. Phương pháp nghiên cứu: Phương pháp duy vật biện chứng là phương pháp trung tâm được sử dụng trong luận văn này. Phương pháp quy nạp được sử dụng phổ biến thơng qua việc phân tích chi tiết các vụ gian lận để tổng hợp các phương thức chính thực hiện gian lận trên Báo cáo tài chính. Trong quá trình thu thập ý kiến của các kiểm tốn viên, phương pháp thống kê cũng được sử dụng nhằm tổng kết các thơng tin thu thập được. 4. Kết cấu của luận văn: Ngồi phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn được kết cấu theo ba phần chính sau: Phần 1: Tổng quan về gian lận và sai sĩt và trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt; Phần 2: Thực trạng về gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính và trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt tại Việt Nam hiện nay; Phần 3: Phương hướng và giải pháp nhằm nâng cao trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với việc phát hiện gian lận và sai sĩt trong cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính.
12 PHẦN 1 TỔNG QUAN VỀ GIAN LẬN VÀ SAI SĨT VÀ TRÁCH NHIỆM CỦA KIỂM TỐN VIÊN ĐỐI VỚI GIAN LẬN VÀ SAI SĨT 1.1 Tổng quan về gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính: 1.1.1 Định nghĩa về gian lận và sai sĩt: Khái niệm về gian lận, sai sĩt và phương pháp phát hiện gian lận và sai sĩt đã hình thành, phát triển dần thành một hệ thống lý luận liên quan mật thiết đến nhiều nghề nghiệp trong đĩ cĩ nghề nghiệp kế tốn và kiểm tốn. Quá trình nhận thức về bản chất gian lận và sai sĩt để đưa đến các định nghĩa khác nhau thay đổi từ đơn giản đến phức tạp. Các định nghĩa về gian lận và sai sĩt thay đổi cùng với sự phát triển của xã hội và nhận thức con người. Hiểu theo nghĩa rộng, gian lận là việc thực hiện các hành vi khơng hợp pháp nhằm lường gạt, dối trá để thu được một lợi ích nào đĩ. Cĩ ba cách thơng thường nhất để thực hiện gian lận, đĩ là: chiếm đoạt, lừa đảo và biển thủ. Về phương diện kế tốn, theo chuẩn mực kế tốn quốc tế số 10, gian lận và sai sĩt được định nghĩa là: những sai sĩt trong tính tốn, trong việc áp dụng chính sách kế tốn, giải thích sai thực tế, gian lận hoặc cố ý bỏ sĩt. Về phương diện kiểm tốn, theo chuẩn mực kiểm tốn quốc tế số 240 năm 2004, gian lận và sai sĩt được định nghĩa như sau: Sai sĩt là những lỗi khơng cố ý xảy ra ảnh hưởng đến Báo cáo tài chính như bỏ sĩt một khoản tiền hay quên khơng khai báo thơng tin trên Báo cáo tài chính. Các ví dụ thơng thường về sai sĩt cĩ thể kể ra bao gồm sai sĩt trong quá trình thu thập và xử lý số liệu và trình bày trên báo cáo tài chính, sai sĩt trong các ước tính kế tốn hay trong việc áp dụng sai các nguyên tắc kế tốn. Gian lận là hành vi cố ý của một người hay một nhĩm người như nhân viên, ban giám đốc hay bên thứ ba nhằm lừa gạt để thu được những lợi ích bất chính. Cĩ hai loại gian lận: Gian lận trên báo cáo tài chính và hành vi biển thủ tài sản.
13 Gian lận trên báo cáo tài chính là: Làm thay đổi, làm giả mạo các chứng từ kế tốn hoặc ghi chép sai; khơng trình bày hoặc cố ý bỏ sĩt các thơng tin quan trọng trên báo cáo tài chính; cố ý khơng áp dụng, khơng tuân thủ các nguyên tắc kế tốn, chuẩn mực kế tốn; giấu diếm hay bỏ sĩt khơng ghi chép các nghiệp vụ phát sinh, ghi các nghiệp vụ khơng xảy ra. Biển thủ tài sản là: Biển thủ một khoản tiền thu được; đánh cắp một tài sản vật chất hay một tài sản trí tuệ; sử dụng tài sản của cơng ty vào việc riêng. Bên cạnh các định nghĩa tìm thấy trong chuẩn mực kế tốn và kiểm tốn, định nghĩa về gian lận cịn được tìm thấy trong các cơng trình nghiên cứu về gian lận. Theo báo cáo của Ủy ban thuộc Hội đồng Quốc gia về chống gian lận trên Báo cáo tài chính của Hoa kỳ hay cịn được gọi là Treadway Commision năm1987, gian lận được định nghĩa: Gian lận trên báo cáo tài chính là hành vi cố ý bỏ sĩt khơng ghi chép các nghiệp vụ phát sinh hay cơng bố thiếu thơng tin tài chính nhằm đánh lừa người sử dụng thơng tin, đặc biệt là nhà đầu tư và chủ nợ. Gian lận trên báo cáo tài chính cĩ thể bao gồm các loại sau đây: - Làm giả mạo, thay đổi, hoặc dùng những thủ thuật ghi chép sai nhằm để thay đổi các nghiệp vụ, các khoản mục, tài sản; - Cố ý bỏ sĩt hoặc khơng trình bày những thơng tin quan trọng trên báo cáo tài chính; - Cố ý khơng áp dụng những nguyên tắc kế tốn, các chính sách, các thủ tục được sử dụng để đo lường, ghi nhận, báo cáo và cơng bố những sự kiện và các giao dịch kinh tế; - Cố ý bỏ sĩt hoặc khơng cơng bố những nguyên tắc kế tốn và chính sách liên quan tới các số liệu tài chính. 1.1.2 Lịch sử phát triển về gian lận: Gian lận xuất hiện cùng với sự xuất hiện của xã hội lồi người. Cùng với quá trình phát triển của xã hội, hành vi gian lận ngày càng tinh vi hơn và biểu hiện dưới nhiều hình thức khác nhau.
14 Khởi điểm của gian lận là do chuyển từ cuộc sống riêng biệt của từng cá thể sang chung sống thành cộng đồng. Hình thức phơi thai của gian lận là hành vi biển thủ tài sản nhằm thoả mãn các nhu cầu cá nhân. Gian lận phát triển cùng với sự ra đời và phát triển của nền kinh tế. Vào cuộc cách mạng cơng nghiệp, đã xuất hiện hàng loạt các doanh nghiệp với sự tách rời giữa quyền sở hữu và chức năng quản lý. Sự tách rời này đã làm phát triển hình thức gian lận mới đĩ là gian lận của người quản lý, nhân viên đối với người chủ sở hữu. Biểu hiện của các hành vi này là tham ơ, biển thủ tài sản. Đến thế kỷ 20, với sự phát triển nhanh chĩng của nền kinh tế thế giới, đặc biệt là vai trị quan trọng của thị trường chứng khốn - một trong các kênh huy động vốn hiệu quả nhất của thị trường tài chính thế giới, làm phát sinh nhiều loại gian lận mới được thực hiện bởi một số người trong ban giám đốc, nhân viên. Vào cuối thế kỷ 20, sự phá sản của hàng loạt các tập đồn kinh tế hàng đầu thế giới mà sự sụp đổ của nĩ cĩ thể kéo theo sự trượt dốc nghiêm trọng của cả một ngành. Xã hội đã phải giật mình trước một thực tế là ngày càng nhiều các vụ gian lận xảy ra, trong đĩ vụ gian lận điển hình được nhắc tới nhiều nhất những năm cuối thế kỷ 20 phải kể đến là Enron, Worlcom, Xerox, Nicor Energy LLC. Enron: Vào những năm 90 của thế kỷ 20, Enron là một trong những cơng ty hàng đầu thế giới kinh doanh trong lĩnh vực năng lượng, họat động kinh doanh đạt hiệu quả rất cao. Tuy nhiên đến những năm cuối của thế kỷ 20, kết quả hoạt động kinh doanh thực của cơng ty ngày càng sụt giảm. Sáu tháng cuối năm 1999, lợi nhuận cơng ty là 325 triệu đơ la trong khi đĩ 6 tháng cuối năm 2000 lợi nhuận chỉ cịn lại là 55 triệu đơ la. Để duy trì lịng tin của cơng chúng, Enron đã thổi phồng lợi nhuận trên Báo cáo tài chính. Việc gian lận khơng thực hiện bởi một người hay một số ít người mà cĩ sự cấu kết của nhiều người trong đĩ cĩ cả Hội đồng quản trị. Nhĩm người thực hiện gian lận là Ban lãnh đạo của cơng ty (Governance) và kể cả cơng ty kiểm tốn. Để che dấu tình hình kinh doanh sụt giảm, cơng ty đã thực hiện các phương pháp như là :
15 - Sử dụng phương pháp đánh giá tài sản, cơng nợ theo giá thị trường. Nếu áp dụng phương pháp này, Báo cáo kết quả kinh doanh xuất hiện khoản thu nhập “ảo” và những khoản thu nhập này khơng thể chuyển hố thành tiền; - Che dấu cơng nợ và dấu chi phí: Để thực hiện, Enron tạo ra hàng loạt các cơng ty con đa chức năng vừa làm người mua - người bán để che dấu các khoản nợ và các khoản lỗ. Dù Báo cáo tài chính cơng bố các khoản vay nợ đang cĩ xu hướng giảm sút nhưng thực tế là trong suốt chín tháng đầu năm 2000, khoản nợ phải trả tăng lên với tốc độ chĩng mặt. Trong thời gian này, Enron đã tiến hành vay nợ thêm 3,9 tỷ đơ la nâng tổng số nợ đến cuối tháng 9 là 13 tỷ đơ la; tỷ suất nợ phải trả trên tổng vốn kinh doanh đã chiếm tới 50% thay vì 39% tại năm 1999. Ngồi khai khống thu nhập và giấu chi phí, Enron cịn tự ý thay đổi dữ liệu về thị trường năng lượng Texas, thị trường năng lượng California và hối lộ Chính phủ nước ngồi để thắng được các hợp đồng về năng lượng ở nước ngồi. Worldcom: Tháng 3 năm 2002 cơng ty này bị Uỷ ban chứng khốn Hoa kỳ, cơng tố viên bang New York buộc tội cĩ những hành vi gian lận thơng qua việc vốn hố một khoản chi phí hoạt động trị giá 3.8 tỷ đơ la và do đĩ khai khống lợi nhuận một khoản tương ứng. Thêm vào đĩ là hành vi khơng liêm chính của người sáng lập ra cơng ty - ơng Bernard Ebber đã vay một khoản tiền trị giá 400 triệu đơ la mà khơng hề được theo dõi và ghi chép và khai báo trên Báo cáo tài chính. Xerox: Tháng 6 năm 2000 Uỷ ban chứng khốn Hoa kỳ cáo buộc Xerox về tội cơng bố các thơng tin sai lệch trên Báo cáo tài chính trong suốt năm năm, khai khống thu nhập 1.5 tỷ đơ la. Để sửa chữa hành vi gian lận, Xerox đã đồng ý nộp phạt 10 triệu đơ la cho Uỷ ban chứng khốn Hoa kỳ và lập lại Báo cáo tài chính từ năm 1997 một cách trung thực và minh bạch. Ban giám đốc cơng ty cũng đã cĩ những cam kết tuân thủ theo các yêu cầu của Luật chứng khốn và đảm bảo Báo cáo tài chính là khơng cịn cĩ các gian lận và sai sĩt nữa. Nicor Energy LLC: Tháng 7 năm 2002 cơng ty đã gian lận trên Báo cáo tài chính nhưng kiểm tốn viên độc lập đã khơng thể phát hiện được. Gian lận tại cơng
16 ty chủ yếu là hành vi khai khống doanh thu và khai thiếu chi phí. Sau đĩ, Nicor Energy LLC đã điều chỉnh Báo cáo tài chính và hiện nay đã thiết lập được một hệ thống kế tốn đáng tin cậy. Các loại gian lận nêu trên xuất hiện vào đầu thế kỷ 21 cho thấy rằng, cùng với sự phát triển của nền kinh tế, kỹ thuật gian lận ngày càng phát triển, càng tinh vi và được thực hiện bởi sự thơng đồng của nhiều nhĩm người liên quan. Nếu trước năm 2000, gian lận thường là hành vi biển thủ, tham ơ được thực hiện bởi một số người trong Ban giám đốc hay nhân viên thì những năm gần đây, loại gian lận mới xuất hiện là gian lận trên Báo cáo tài chính. Người thực hiện gian lận khơng cịn là một hay một số người mà là một tập đồn người trong đĩ cĩ cả Ban giám đốc, Hội đồng quản trị và Cơng ty kiểm tốn. Tác hại của gian lận ngày càng lớn và cĩ ảnh hưởng sâu rộng tới rất nhiều người trong xã hội. 1.1.3. Lịch sử phát triển các cơng trình nghiên cứu về gian lận: Gian lận đã xuất hiện từ khi cĩ sự xuất hiện của con người. Thế nhưng việc nghiên cứu đầy đủ về gian lận chỉ mới xuất hiện trong vài thế kỷ gần đây. Nếu so sánh với thiệt hại của gian lận đối với nền kinh tế thì những nghiên cứu về gian lận và phát hiện gian lận mới chỉ dừng lại ở một mức độ rất khiêm tốn. Sau đây xin tĩm tắt lại một số cơng trình nghiên cứu về gian lận kinh điển trên thế giới. 1.1.3.1. Edwin H. Sutherland: Edwin H. Sutherland là nhà nghiên cứu về tội phạm người Mỹ. Edwin là người đầu tiên tiên phong trong việc nghiên cứu về gian lận do những nhà quản trị cao cấp nhằm lường gạt cơng chúng. Cho đến nay, những lý thuyết về gian lận vẫn dựa chủ yếu vào những nghiên cứu của ơng. Ơng khơng phải là người cĩ cơng đầu trong việc phân tích tâm lý của những kẻ phạm tội nhưng ơng là cha đẻ của thuật ngữ “white-collar” – một thuật ngữ mà ngày nay đã trở thành rất thơng dụng khi người ta muốn ám chỉ tới những gian lận do tầng lớp lãnh đạo của cơng ty gây ra. Một đĩng gĩp to lớn trong sự nghiệp của Sutherland là lý thuyết về phân loại xã hội. Nghiên cứu này chủ yếu dựa vào việc quan sát tội phạm đường phố: những
17 kẻ lưu manh, sát thủ hay những kẻ du thủ du thực. Qua đĩ, Sutherland đã rút ra một kết luận: việc phạm tội thường phát sinh từ mơi trường sống, vì thế hành vi phạm tội khơng thể được tiến hành nếu như khơng cĩ sự tác động của yếu tố bên ngồi. Để hiểu rõ bản chất và nhận diện tội phạm, cần nghiên cứu thái độ cũng như động cơ thúc đẩy hành vi phạm tội. 1.1.3.2. Donald R. Cressey: Donald R. Cressey là học trị xuất sắc của Sutherland tại trường đại học Indiana. Khác với bậc thầy của mình, Cressey lại tập trung hướng phân tích gian lận dưới gĩc độ tham ơ và biển thủ. Ơng là người phát minh tam giác gian lận, là mơ hình được sử dụng rộng rãi trong rất nhiều nghề nghiệp cĩ liên quan: kiểm tốn, an ninh, điều tra tội phạm Tam giác gian lận của Donald R. Cressey như sau: Cơ hội Tam giác gian lận áp lực Cá tính, thái độ Hình 1.1: Tam giác gian lận Theo Donald R. Cressey, hành vi gian lận chỉ được thực hiện trên cơ sở hội đủ 3 nhân tố sau: áp lực, động cơ, cá tính của con người. Áp lực: Khởi nguồn của việc thực hiện gian lận là do người thực hiện chịu những áp lực. Các áp lực cĩ thể do từ những bế tắc trong cuộc sống cá nhân như: Những tổn thất về tài chính, hay sự thiếu hụt tiền bạc và thậm chí cĩ thể là do mối quan hệ khơng xuơn sẻ giữa người chủ và người làm thuê; Cơ hội: Một khi đã cĩ những áp lực hay động lực thúc đẩy, nếu cĩ cơ hội, hành vi gian lận sẽ được thực hiện. Theo Cressey, cĩ hai yếu tố để tạo ra cơ hội là: cĩ thơng tin và cĩ kỹ thuật để thực hiện;
18 Thái độ, cá tính: Cơng trình nghiên cứu của Cressey cho thấy rằng, tùy theo cá tính mà hành vi gian lận cĩ được tiến hành hay khơng. Phần lớn người (khoảng 80%) khi cĩ cơ hội và chịu áp lực họ sẽ thực hiện hành vi gian lận với lý lẽ tự an ủi rằng họ sẽ khơng để chuyện này lặp lại. Cressey cho rằng đây là phản ứng tự nhiên của con người: Lần đầu tiên làm những điều trái với lương tâm và đạo đức của mình, họ sẽ bị ám ảnh. Nhưng ở những lần kế tiếp, người thực hiện sẽ khơng cảm thấy băn khoăn và mọi việc diễn ra dễ dàng hơn, dễ được chấp nhận hơn. Tam giác gian lận của Cressey được dùng để lý giải rất nhiều vụ gian lận, tất nhiên nĩ khơng giống như một tiên đề nên khĩ cĩ thể khẳng định rằng mơ hình này đúng với mọi trường hợp. Bên cạnh việc xây dựng thành cơng tam giác gian lận, Cressey cũng là sáng lập viên của hiệp hội các chuyên gia phát hiện gian lận, hiệp hội được ra đời tại Hoa Kỳ sau khi ơng qua đời khơng lâu. 1.1.3.3. D. W. Steve Albrecht: Ơng là tác giả của một mơ hình nổi tiếng, mơ hình về bàn cân gian lận. Mơ hình này gồm cĩ ba nhân tố: Hồn cảnh tạo ra áp lực, nắm bắt cơ hội và tính liêm chính của cá nhân. Theo Albercht, khi hồn cảnh tạo áp lực, cơ hội thực hiện gian lận cao cùng với tính liêm chính của cá nhân thấp thì nguy cơ xảy ra gian lận là rất cao. Và ngược lại, khi hồn cảnh tạo áp lực, cơ hội thực hiện gian lận thấp cùng với tính liêm chính cao thì nguy cơ xảy ra gian lận là rất thấp. Theo ơng, hồn cảnh tạo áp lực cĩ thể là liên quan tới những khĩ khăn về tài chính. Cơ hội để thực hiện gian lận cĩ thể do cá nhân đĩ tự tạo ra hay do sự yếu kém của hệ thống kiểm sốt nội bộ. Albercht cịn tìm ra mối liên hệ giữa cá tính của người thực hiện gian lận và loại gian lận mà anh ta thực hiện. 1.1.3.4. Richard C. Hollinger: Cùng với người đồng sự của mình, Richard C. Hollinger và John P Clark đã cho ra đời cuốn sách “ Khi nhân viên biển thủ” vào năm 1983 sau một cuộc nghiên cứu cơng phu với mẫu chọn là hơn 10,000 nhân viên làm việc tại Hoa Kỳ. Cuốn sách này cĩ một sức hút rất lớn đối với những nhà nghiên cứu về gian lận vì nĩ đã
19 đưa ra một kết luận cĩ tính chất khác biệt so với mơ hình tam giác gian lận kinh điển của Cressey. Hollinger và Clark cho rằng, nguyên nhân chủ yếu của gian lận chính là điều kiện nơi làm việc. Hai ơng đưa ra một loạt những giả thuyết về tình trạng nhân viên biển thủ tài sản của cơng ty: - Khi nền kinh tế cĩ những khĩ khăn chung: giá cả tăng, đồng tiền mất giá. - Những người đương thời, đặc biệt là những người trẻ tuổi thường kém trung thực và khơng chịu khĩ làm bằng những thế hệ đi trước. - Bản chất tự nhiên của con người là lịng tham và khơng trung thực, vì thế các nhân viên thường cố gắng lấy cắp tài sản của cơng ty khi cĩ cơ hội. - Sự khơng hài lịng, khơng thoả mãn với cơng việc cũng là một trong những nguyên nhân nguyên phát của việc biển thủ. - Và cuối cùng, do cấu trúc của cơng ty đĩ cĩ hợp lý hay khơng. Ơng cịn tìm ra một loạt những mối liên hệ giữa thu nhập, tuổi tác, vị trí và mức độ hài lịng trong cơng việc với tình trạng biển thủ. Ví dụ như mối liên hệ giữa thu nhập và biển thủ. Theo đĩ, một người chịu áp lực về tài chính hay cĩ những rắc rối trong tình hình tài chính khơng gây ra nhiều động cơ biển thủ so với việc anh ta luơn luơn đặt tài chính như ưu tiên số một cho mục tiêu sống của anh ta. Đối với mối tương quan giữa tuổi tác và biển thủ, Hollinger và Clark cho rằng thơng thường, trong một tổ chức những người trẻ tuổi thường khơng được giao nhiều trách nhiệm, đương nhiên phần đĩ thuộc về những người cĩ nhiều kinh nghiệm làm việc và cĩ tuổi đời cao hơn. Nhưng chính cách bố trí này đã làm cho mức độ gắn kết với cơng ty, những cam kết cá nhân hay những ràng buộc với mục tiêu của tổ chức trở nên lỏng lẻo. Và đấy chính là một lý do khiến cho tỉ lệ biển thủ ở những ngưởi trẻ tuổi thường cao hơn. Hai ơng cịn tìm ra mối liên kết trực tiếp giữa vị trí chức vụ và mức độ biển thủ. Khởi nguồn của hành vi biển thủ thường do sự khơng hài lịng về cơng việc hiện tại nhưng mức độ nghiêm trọng của việc biển thủ thì lại tuỳ thuộc vào vị trí của
20 người đĩ trong tổ chức, thơng thường những người cĩ hành vi biển thủ ở vị trí cao cấp thì hành vi đĩ thường gây ra những tổn thất lớn. Sau quá trình nghiên cứu, hai ơng kết luận rằng nhà quản trị cần tập trung vào bốn vấn đề sau đây nhằm ngăn ngừa những hành vi biển thủ trong tổ chức: - Quy định rõ ràng những hành vi nào được coi là biển thủ. - Khơng ngừng phổ biến những thơng tin hữu ích, những qui định của tổ chức cho tồn thể nhân viên. - Áp dụng việc phê chuẩn những qui định đĩ. - Cơng khai các phê chuẩn. Và quan trọng hơn cả là nhân viên của tổ chức đĩ hiểu như thế nào về cách thức quản lý, cụ thể là những đĩng gĩp của họ được đánh giá như thế nào, tổ chức cĩ quan tâm nhiều đến vấn đề ngăn ngừa biển thủ khơng, thái độ và cách nhìn nhận của nhà lãnh đạo cao cấp với lực lượng lao động như thế nào. 1.1.4. Cơng trình nghiên cứu gian lận của Hiệp hội các nhà điều tra gian lận Hoa kỳ (ACFE): Vào năm 1993, một tổ chức nghiên cứu gian lận ra đời bên cạnh Uỷ ban Quốc gia về chống gian lận Hoa kỳ đĩ là Hiệp hội của các nhà điều tra gian lận (ACFE). Cho đến hiện nay, đây là tổ chức nghiên cứu và điều tra về gian lận lớn nhất thế giới. Từ khi thành lập, ACFE đã tiến hành một cuộc nghiên cứu trên quy mơ lớn các trường hợp gian lận nhằm phân loại gian lận qua các phương pháp tiến hành nhằm đưa ra các tổng kết về: Độ tuổi tiến hành gian lận, về trình độ chuyên mơn, những đặc điểm của tổ chức xảy ra gian lận (kỹ năng quản lý, cách thức tổ chức) và ngành nghề mà tổ chức đĩ tham gia. Thơng qua bảng câu hỏi gửi tới 10,000 thành viên nhằm thu thập các trường hợp về gian lận mà các thành viên này đã từng chứng kiến. Tính tới đầu năm 1995 đã cĩ 2,608 phản hồi, trong đĩ cĩ 1,509 trường hợp đề cập trực tiếp đến vấn đề gian lận tài sản của tổ chức. Kết quả tính tốn sơ bộ cho thấy tổng số thiệt hại lên tới 15 tỷ USD.
21 Vào hai năm 2001, 2002 ACFE tiến hành tiếp hai cuộc nghiên cứu về gian lận trên qui mơ tồn quốc với phương pháp tương tự năm 1993, tức là tổng hợp nguồn thơng tin từ thành viên của tổ chức ACFE nhưng với một tơn chỉ khác: Tập trung vào phân tích cách thức tiến hành gian lận từ đĩ đưa ra các biện pháp giảm thiểu gian lận. Gần đây nhất từ 2003 đến 2004, ACFE đã tiến hành một cuộc nghiên cứu mới trên phạm vi mẫu chọn là 508 trường hợp gian lận tài sản. Cĩ thể nhận định rằng, những cuộc nghiên cứu xuyên suốt quãng thời gian suốt 10 năm từ 1993 đến 2004 khơng chỉ giúp ACFE cĩ những cái nhìn dưới những gĩc độ mới về gian lận mà cịn tổng kết được những thiệt hại do gian lận gây ra cho nền kinh tế Mỹ. Đây là những bằng chứng sát thực buộc Chính quyền Liên bang và các tổ chức cần cĩ những nhìn nhận sâu sát hơn về gian lận và biển thủ. Sơ lược về những thiệt hại gây ra cho nền kinh tế mà tổ chức ACFE đưa ra thì: Tỷ lệ thiệt hại trên tổng thu nhập quốc nội là 6% tương đương với 10,000 tỷ USD, tức là mỗi năm nền kinh tế bị thiệt hại trên 600 tỷ USD. Đĩ là một con số đáng kinh ngạc vì nĩ gần gấp đơi số ngân sách mà Chính phủ Hoa Kỳ dành cho các hoạt động quân sự trong năm 2003. Và tất nhiên là nhiều hơn cả nguồn tiền Chính phủ đầu tư cho xây dựng đường xá và giáo dục. Vượt quá 28 lần số ngân sách Chính phủ ưu tiên dùng để phịng chống tội phạm năm 2003. Trên thực tế, đã khơng ít người bày tỏ sự thiếu tin tưởng vào những con số này, họ ngờ vực phương thức mà ACFE tiến hành. Và bản thân ACFE cũng phải thừa nhận rằng đĩ là một ước tính phức tạp. Tuy nhiên, dù mức độ thiệt hại thực sự như thế nào chăng nữa thì một điều khơng thể chối cãi được là: Khơng thể và khơng nên chi trả cho những “chi phí” gian lận hay nĩi một cách khác là coi chúng như một phần chi phí phát sinh trong sản xuất, kinh doanh. Để xem xét một cách thấu đáo các cơng trình nghiên cứu về gian lận được đánh giá là cơng phu nhất từ năm 1993 đến năm 2004, trước tiên cần tìm hiểu về phương pháp tiếp cận của cơng trình này:
22 1.1.4.1. Về phương pháp nghiên cứu: Mục tiêu của cơng trình nghiên cứu về gian lận là nhằm phân loại gian lận và biển thủ theo phương thức thực hiện chúng. Bằng cách phân loại và xác lập nhĩm, các nhà nghiên cứu đã xem xét những hành vi này một cách cụ thể. Thay vì xếp tất cả vào một tên gọi duy nhất “gian lận” thì họ đã phân nhĩm tuỳ thuộc vào độ tương đồng của từng loại gian lận qua đĩ nghiên cứu những phương pháp hay được sử dụng nhất và cùng các kế hoạch thực hiện gian lận được xem là tinh vi và cĩ mức tổn thất tới nền kinh tế cao nhất. Theo đĩ, cĩ ba loại gian lận như sau: - Biển thủ: là loại gian lận liên quan tới hành vi đánh cắp tài sản, thường do nhân viên thực hiện. Một số ví dụ điển hình như ghi thiếu doanh thu để biển thủ tiền, biển thủ hàng tồn kho, gian lận về tiền lương - Tham nhũng, tham ơ: Là loại gian lận của người quản lý cơng ty nhằm mục tiêu tham ơ tài sản của cơng ty. Loại gian lận này thường xảy ra khi một người nào đĩ dùng ảnh hưởng của họ vào các giao dịch kinh tế nhằm mang lại lợi nhuận cho bản thân mình hay một bên thứ ba; - Gian lận trên Báo cáo tài chính: Là trường hợp các thơng tin tài chính khơng được báo cáo đầy đủ hay bị cố ý trình bày sai lệch nhằm đánh lạc hướng người sử dụng thơng tin. (Ví dụ là những gian lận nhằm khai khống doanh thu, khai giảm nợ phải trả - hay chi phí).
23 Tham ô, Gian lận liên Gian lận về Báo tham nhũng quan tới tài sản cáo Tài chính Đối lập Đút lót, Tiền Đòi hỏi Tài chính Phi tài chính về lợi ích hối lộ thưởng về lợi ích Khai khống Khai giảm Uỷ quyền cho Glận lquan Hoá đơn cho doanh thu/tài sản doanh thu/tài sản nhân viên tới mua khoản đút lót Khác thời gian Tài liệu nội bộ Glận lquan Gian lận trong tới bán đấu thầu Dthu giả mạo Tài liệu cho bên ngoài Loại khác Loại khác Giấu công nợ và chi phí Công bố không đầy đủ Tiền Hàng tồn kho Biển thủ Bán hàng Biển thủ Biển thủ và tài sản khác Từ tiền mặt Không ghi nhận Từ tiền mặt Không sử Biển thủ Từ đặt cọc Khai giảm Từ đặt cọc dụng Mua tào sản Khác Khác Khác vả chuyển đi Gian lận lquan tới Gian lận lquan tới Gian lận lquan tới Giả mạo việc Xác nhận Mua và nhận Chứng từ tiền lương chi phí kiểm tra thanh toán Biển thủ Lập công ty Tạo tên nhân Không phân loại Làm giả Không huỷ không giấu giả mạo viên giả chi phí nghiệp vụ bỏ đúng Nhà cung cấp Đền bù cho Khai khống Giả mạo Chi trả không hợp tác nhân viên chi phí xác nhận không đúng Chi tiêu Làm giả Giả mạo Thay tên người cho cá nhân chấm công chi phí nhận tiền Giả mạo chi Thanh toán nhiều Giấu không cho tiền lương lần cho 1 chứng từ kiểm tra Giả mạo phê chuẩn Sơ đồ 1.1: Sơ đồ phân loại gian lận
24 1.1.4.2. Kết quả của cuộc nghiên cứu: Kết quả cuộc nghiên cứu từ năm 1993-2004 cho thấy: Gian lận liên quan tới biển thủ chiếm tới trên 85% các trường hợp được nghiên cứu nhưng mức thiệt hại cho nền kinh tế lại thấp hơn cả. Trong khi đĩ, các gian lận trong Báo cáo tài chính lại chiếm một tỷ lệ thấp nhất trong ba loại trên (khoảng 8% cho nghiên cứu năm 2004 và 5% cho các nghiên cứu năm 2002) nhưng những gì nĩ gây thiệt hại cho nền kinh tế thì lại lớn hơn cả. Tham ơ, tham nhũng được xếp hạng thứ hai, tức là sau gian lận trong Báo cáo tài chính và trước gian lận liên quan đến biển thủ tài sản. Năm 2004 Năm 2002 Loại gian lận % Thiệt hại % Thiệt hại Biển thủ 92.7% $93,000 85.7% $80,000 Tham ô, tham nhũõng 30.1% $250,000 12.8% $530,000 Gian lận trên Báo cáo Tài chính 7.9% $1,000,000 5.1% $4,250,000 (Bảng 1.1: Báo cáo về gian lận năm 2002 – 2004. Nguồn: ACFE 2005) Trong ba loại gian lận kể trên thì mỗi loại đều chứa những phân khúc nhỏ hơn. Do phạm vi cĩ hạn, luận văn chỉ tập trung nghiên cứu loại thứ ba là các gian lận trên Báo cáo tài chính. 1.1.4.3. Những hậu quả của gian lận: Con số thống kê về thiệt hại do loại gian lận trên Báo cáo tài chính theo kết quả cuộc điều tra về gian lận năm 2004 cho thấy hậu quả do gian lận gây ra là rất lớn. Theo hai nhà nghiên cứu là Albercht và Seary: Khoảng 50% các cơng ty của Mỹ trong năm 2000 là nạn nhân của các hành vi gian lận và chi phí thiệt hại mà họ phải gánh chịu bình quân là 500,000 USD trên một năm (Vụ gian lận Enron đã gây một thiệt hại trực tiếp tới các nhà đầu tư, người lao động là 70 tỷ USD). Nhưng những nghiên cứu này mới chỉ đưa ra con số thiệt hại tác động trực tiếp tới nền kinh tế. Những thiệt hại gián tiếp chưa được tính tốn như chi phí cho kiện tụng, cho các hãng bảo hiểm, hiệu suất lao động giảm sút, tâm lý của người lao
25 động, thương hiệu của khách hàng và sự tin tưởng của nhà cung cấp cũng như các phản ứng tiêu cực của thị trường chứng khốn. Báo cáo gian lận năm 2004 của Hoa kỳ đã tổng kết hậu quả của gian lận như: - Làm giảm sự tin cậy của cơng chúng vào tính trung thực, tính minh bạch của Báo cáo tài chính; - Làm giảm sự tin cậy của cơng chúng vào thị trường vốn; từ đĩ đưa đến giảm hiệu quả hoạt động của thị trường vốn, ảnh hưởng đến sự tăng trưởng kinh tế; - Chi phí kiện tụng tăng; - Huỷ hoại uy tín của những cá nhân đã tham gia vào gian lận trên Báo cáo tài chính; - Gây ra sự suy thối đối với những ngành, lĩnh vực xuất hiện gian lận; - Thúc đẩy sự can thiệp của luật pháp, của nhà nước vào hoạt động kinh tế; nghề nghiệp kế tốn và kiểm tốn; - Làm tăng thêm sự nghi ngờ về hiệu quả của các cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính; - Làm xĩi mịn niềm tin của cơng chúng vào tính chuyên nghiệp của nghề nghiệp kế tốn và kiểm tốn. 1.1.4.4. Những phương pháp phổ biến thực hiện gian lận trên Báo cáo tài chính: Một trong các kết quả của ACFE là thơng qua nghiên cứu các vụ gian lận điển hình đã tổng kết một số phương pháp thường được tiến hành trong gian lận báo cáo tài chính. Các phương pháp gian lận thường dùng là: - Khai khống doanh thu; - Khác biệt về thời gian; - Khơng đánh giá tài sản một cách đầy đủ; - Giấu cơng nợ và chi phí - Khơng cơng bố đầy đủ thơng tin. 1.1.4.4.1. Khai cao (hay khai khống) doanh thu:
26 Khai khống doanh thu là việc ghi nhận vào sổ sách một nghiệp vụ bán hàng hố hay cung cấp dịch vụ khơng cĩ thực. Kỹ thuật thường sử dụng là tạo ra các khách hàng giả mạo, lập chứng từ giả mạo. Khai cao doanh thu cịn được thực hiện thơng qua việc cố ý ghi tăng các nhân tố trên Hĩa đơn như số lượng, giá bán hoặc ghi nhận doanh thu khi các điều kiện giao hàng chưa hồn tất, quyền sở hữu và trách nhiệm về rủi ro đối với hàng hố – dịch vụ chưa được chuyển qua bên mua hàng. 1.1.4.4.2. Ghi nhận sai niên độ: Gian lận trong Báo cáo tài chính cĩ thể được thực hiện bởi kỹ thuật ghi nhận sai niên độ trong đĩ, doanh thu hay chi phí được ghi nhận khơng đúng với thời kỳ mà nĩ phát sinh. Doanh thu hoặc chi phí của kỳ này cĩ thể chuyển sang kỳ kế tiếp hay ngược lại để làm tăng hoặc giảm thu nhập theo mong muốn. 1.1.4.4.3. Giấu cơng nợ và chi phí: Che dấu cơng nợ đưa đến giảm chi phí là một trong những kỹ thuật gian lận phổ biến trên Báo cáo tài chính với mục đích khai khống lợi nhuận. Lợi nhuận trước thuế sẽ tăng tương ứng với số chi phí hay cơng nợ bị che dấu. Đây là phương pháp dễ thực hiện so với các phương pháp ngụy tạo các giao dịch bán hàng. Mặt khác nĩ rất khĩ bị các kiểm tốn viên phát hiện vì thường khơng để lại dấu vết. Cĩ ba phương pháp chính thực hiện giấu gian lận và chi phí: - Khơng ghi nhận cơng nợ và chi phí; - Vốn hố chi phí; - Hàng bán trả lại - các khoản giảm trừ và bảo hành; 1.1.4.4.4. Khơng khai báo đầy đủ thơng tin: Việc khơng khai báo đầy đủ các thơng tin nhằm hạn chế khả năng phân tích của người sử dụng Báo cáo tài chính. Các thơng tin thường khơng được khai báo đầy đủ trong thuyết minh như nợ phải trả tiềm tàng, các sự kiện sau ngày kết thúc niên độ, thơng tin về bên cĩ liên quan, các những thay đổi về chính sách kế tốn. 1.1.4.4.5. Áp dụng phương pháp đánh giá khơng đúng:
27 Việc áp dụng sai phương pháp đánh giá là một kỹ thuật gian lận khá phổ biến. Việc đánh giá sai thường áp dụng cho các khoản mục sau: Hàng tồn kho, khoản phải thu, các tài sản mua qua hợp nhất kinh doanh, tài sản cố định, khơng vốn hố đầy đủ các chi phí vơ hình, phân loại khơng đúng tài sản. 1.2. Trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt theo chuẩn mực kiểm tốn quốc tế: 1.2.1. Lịch sử phát triển trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt: Hoạt động kiểm tốn đã cĩ lịch sử phát triển lâu dài và gắn liền với quá trình phát triển kinh tế, xã hội của lồi người. Trách nhiệm chung của kiểm tốn viên trong cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính cũng như trách nhiệm về gian lận và sai sĩt cũng thay đổi khơng ngừng cùng với sự phát triển của nền kinh tế. Sự phát triển của trách nhiệm kiểm tốn viên cĩ thể chia thành 3 giai đoạn chính: 1.2.1.1. Giai đoạn hình thành: Kiểm tốn là một hoat động đã cĩ từ lâu đời. Từ thời trung cổ, chức năng chính là kiểm tra về tính chính xác của các Báo cáo tài chính. Trong giai đoạn này, chủ yếu là kiểm tốn tuân thủ do các kiểm tốn viên của nhà nước và kiểm tốn viên nội bộ thực hiện. Cho đến khi cĩ sự ra đời của thị trường chứng khốn và cơng ty cổ phần cũng như do sự mở rộng quy mơ của các doanh nghiệp, dần dần đã diễn ra sự tách rời giữa quyền sở hữu của các cổ đơng và chức năng điều hành của những nhà quản lý. Từ đĩ đã xuất hiện nhu cầu kiểm tra của các chủ sở hữu để chống lại sự gian lận của các nhà quản lý lẫn những người làm cơng, do đĩ kiểm tốn độc lập đã ra đời vào thế kỷ 18 để đáp ứng cho nhu cầu này. Nĩi cách khác, trách nhiệm chính của kiểm tốn trong giai đoạn này là phát hiện các gian lận và sai sĩt của người quán lý nhằm phục vụ cho người chủ sở hữu. 1.2.1.2. Giai đoạn phát triển: Trách nhiệm của kiểm tốn viên thay đổi khơng ngừng vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Trong thời gian này, do cĩ sự chuyển dịch vốn từ quốc gia này
28 sang quốc gia khác và hợp nhất các cơng ty lớn ở Anh trong ngành khai thác mỏ, đường sắt, nhiên liệu, điện đã dẫn đến sự thay đổi trong quan điểm về mục đích, bản chất và nguồn vốn đầu tư vào các cơng ty. Từ đĩ, nhiệm vụ của kiểm tốn viên chuyển sang phục vụ cho cổ đơng trong cộng đồng hơn là lợi ích của các người chủ sở hữu vắng mặt. Nhĩm cổ đơng trong cộng đồng chủ yếu là các nhà đầu tư địa phương, mà thường là các ngân hàng lớn hay các nhà đầu tư lớn và nhĩm này ngày càng gia tăng. Trong giai đoạn này, tại Hoa Kỳ, với sự ra đời của Luật Chứng khốn Liên bang vào năm 1933 và luật giao dịch chứng khốn năm 1934 trong đĩ yêu cầu Báo cáo tài chính của các cơng ty niêm yết cần được kiểm tốn nhằm xác định tính trung thực của Báo cáo tài chính. Từ yêu cầu này đã dẫn đến sự thay đổi về trách nhiệm của kiểm tốn viên. Vào thời gian này, các cơng ty kiểm tốn bắt đầu điều chỉnh mục tiêu chính là tập trung vào tính khách quan và trung thực để bảo vệ cho người sử dụng báo cáo tài chính. Như vậy trong thế kỷ 20, trách nhiệm kiểm tốn viên khơng cịn là phát hiện gian lận mà xác định tình hình tài chính và kết quả hoạt động thực sự của doanh nghiệp. Trách nhiệm này được thể hiện rõ trong các chuẩn mực kiểm tốn. Năm 1982 Uỷ ban thực hành kiểm tốn quốc tế ban hành chuẩn mực kiểm tốn IAG số 11 đầu tiên về trách nhiệm của kiểm tốn viên và trách nhiệm đối với gian lận - sai sĩt. Theo IAG 11, trách nhiệm phát hiện và ngăn ngừa gian lận và sai sĩt thuộc về Ban giám đốc. Mục tiêu của kiểm tốn là cho ý kiến và trách nhiệm của kiểm tốn viên là thiết lập các thủ tục phát hiện gian lận sai sĩt trên cơ sở rủi ro đã đánh giá. Sau đĩ, đến năm 1994, Uỷ ban thực hành kiểm tốn quốc tế đã ban hành chuẩn mực kiểm tốn 200 về mục tiêu, nguyên tắc chi phối cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính và chuẩn mực 240 bàn về gian lận và sai sĩt. Đây là hai chuẩn mực chính bàn về trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt mà trong đĩ trọng tâm là chuẩn mực 240. Ngồi ra, cịn cĩ một số chuẩn mực khác liên quan như: ISA 300 - lập kế hoạch kiểm tốn, ISA 500 - bằng chứng kiểm tốn và ISA 520 - thủ tục phân tích.
29 Chuẩn mực ISA 240 vào 1994 tập trung về các vấn đề chính sau: Thứ nhất, định nghĩa gian lận và sai sĩt: IAS 240 năm 1994 cho rằng cĩ 2 loại sai phạm là gian lận và sai sĩt. Theo đĩ, gian lận là hành vi cố ý của một hay nhiều người trong Ban giám đốc, nhân viên hoặc các bên thứ ba nhằm: sửa đổi, giả mạo chứng từ, thay đổi ghi chép, tham ơ tài sản, giấu diếm hay bỏ sĩt khơng ghi chép các nghiệp vụ phát sinh, ghi các nghiệp vụ khơng xảy ra, áp dụng sai các phương pháp kế tốn. Sai sĩt là lỗi khơng cố ý ảnh hưởng tới Báo cáo tài chính: Lỗi về số học, ghi chép, hiểu sai các nghiệp vụ, áp dụng sai các phương pháp kế tốn. Thứ hai, phân định trách nhiệm: Ban giám đốc cĩ trách nhiệm ngăn chặn và phát hiện gian lận và sai sĩt thơng qua việc thiết lập và duy trì hệ thống kiểm sốt nội bộ. Trong khi kiểm tốn viên cĩ trách nhiệm xem xét và đánh giá rủi ro cĩ gian lận, sai sĩt ảnh hưởng trọng yếu tới Báo cáo tài chính, và thiết lập các thủ tục phát hiện gian lận - sai sĩt. Thứ ba, thủ tục phát hiện gian lận và sai sĩt: Để phát hiện gian lận và sai sĩt, chuẩn mực yêu cầu kiểm tốn viên phải đánh giá rủi ro, thiết lập các thủ tục phát hiện gian lận và sai sĩt trên cơ sở rủi ro đã đánh giá; điều chỉnh bổ sung thủ tục kiểm tốn và thơng báo về gian lận sai sĩt cho Ban giám đốc. 1.2.1.3. Giai đoạn hiện đại: Vào năm 2000, hàng loạt vụ bê bối tài chính và kế tốn nổ ra đưa đến sự sụp đổ các cơng ty hàng đầu trên thế giới và gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến lợi ích của cơng chúng, trong đĩ cĩ lỗi của các cơng ty kiểm tốn. Các nhà kinh tế cho rằng một trong những nguyên nhân đưa đến các vụ bê bối trên là do chuẩn mực nghề nghiệp chưa đặt nặng vai trị của kiểm tốn viên trong việc phát hiện gian lận và sai sĩt. Chính vì vậy đến năm 2004, Ủy ban chuẩn mực kiểm tốn và dịch vụ đảm bảo đã hiệu đính các chuẩn mực kiểm tốn theo hướng tăng cường trách nhiệm kiểm tốn viên liên quan đến phát hiện gian lận và sai sĩt. 1.2.2. Trách nhiệm kiểm tốn viên về gian lận và sai sĩt theo chuẩn mực kiểm tốn quốc tế hiện hành:
30 Sau sự phá sản của các tập đồn lớn trên thế giới trong đĩ cĩ lỗi của một số cơng ty kiểm tốn, Uỷ ban chuẩn mực kiểm tốn và dịch vụ đảm bảo đã sửa đổi hệ thống chuẩn mực ban hành vào năm 1994. Các thay đổi của chuẩn mực quốc tế vào năm 2004 so với 1994 thể hiện qua các nội dung sau: 1.2.2.1. Trách nhiệm của kiểm tốn viên theo chuẩn mực ISA 200 năm 2004: Ngồi những nội dung đã trình bày trong chuẩn mực ISA 200 ban hành năm 1994, ISA 200 ban hành năm 2004 cĩ bổ sung đoạn 13 đến 21 đề cập đến rủi ro kiểm tốn và trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với trọng yếu và rủi ro như sau: Đoạn 13 yêu cầu rằng: Trong quá trình theo đuổi các mục tiêu của doanh nghiệp, tuỳ thuộc vào lĩnh vực hoạt động và các yếu tố về mơi trường kinh doanh, doanh nghiệp sẽ phải đối mặt với rất nhiều rủi ro. Tuy nhiên khơng phải tất cả các rủi ro này đều ảnh hưởng đến Báo cáo tài chính và việc nhận diện thuộc phạm vi trách nhiệm của Ban giám đốc. Trong khi đĩ, trách nhiệm của kiểm tốn viên là chỉ nhận diện những rủi ro nào cĩ ảnh hưởng tới Báo cáo tài chính mà thơi. Để cĩ được một đảm bảo hợp lý về việc Báo cáo tài chính cĩ được trình bày trung thực và hợp lý trên các khía cạnh trọng yếu hay khơng, kiểm tốn viên phải thu thập và đánh giá các bằng chứng kiểm tốn dựa trên các nguyên tắc cơ bản trong việc kiểm tốn Báo cáo tài chính (đoạn thứ 14). Kiểm tốn viên phải lập kế hoạch và thực hiện cuộc kiểm tốn nhằm giảm thiểu rủi ro kiểm tốn tới mức cĩ thể chấp nhận được. Kiểm tốn viên thực hiện các thủ tục kiểm tốn nhằm đánh giá rủi ro cĩ ảnh hưởng trọng yếu tới Báo cáo tài chính và giảm thiểu rủi ro phát hiện bằng việc tiến hành thêm các thủ tục kiểm tốn dựa trên các đánh giá trên. (Đoạn thứ 15 -16). ISA 200 cũng phân định một cách rõ ràng hơn trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với các sai sĩt trọng yếu trên Báo cáo tài chính. Theo đĩ đoạn 17 yêu cầu: Kiểm tốn viên khơng cĩ trách nhiệm phát hiện các sai phạm khơng cĩ ảnh hưởng trọng yếu tới Báo cáo tài chính. Mà trách nhiệm của kiểm tốn viên là xem xét ảnh
31 hưởng của các sai phạm này cĩ trọng yếu hay khơng tới Báo cáo tài chính trên cả phương diện tổng thể và mức độ khoản mục. Bên cạnh việc xem xét rủi ro theo cách tiếp cận tổng thể, kiểm tốn viên cần đánh giá rủi ro ở mức độ khoản mục, cụ thể: theo đặc thù của nghiệp vụ phát sinh, theo số dư của tài khoản và theo mức độ khai báo của thơng tin (đoạn thứ 18 - 19). 1.2.2.2. Trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính theo ISA 240 năm 2004: Năm 2004, ISA 240 được sửa đổi bổ sung và cĩ hiệu lực. Về cơ bản, ISA 240 vẫn giữ lại phần lớn nội dung của ISA năm 1994. Tuy nhiên, trước tình hình gian lận ngày càng trở nên phổ biến và gây tác hại cho nền kinh tế, chuẩn mực này đã được hiệu đính theo hướng tăng cường trách nhiệm của kiểm tốn viên và bổ sung một số hướng dẫn cho kiểm tốn viên trong quá trình phát hiện các gian lận. Tĩm lại, so với IAS 240 1994, IAS 2004 tập trung hiệu đính một số nội dung chính như sau: - Về định nghĩa gian lận và sai sĩt: IAS 1994 chỉ tập trung vào hai loại sai phạm đĩ là gian lận và sai sĩt. Trong khi IAS 240 cho rằng cĩ hai loại gian lận do tham ơ - biển thủ và gian lận trên Báo cáo tài chính; - Phân định trách nhiệm: ISA 240 năm 2004 cho rằng, Ban lãnh đạo (governance) chịu trách nhiệm về việc phát hiện và ngăn ngừa gian lận thay vì trách nhiệm của Ban giám đốc; - Về trách nhiệm của kiểm tốn viên trong cuộc kiểm tốn: Nêu đầy đủ, chi tiết hơn về các bước tiến hành để đánh giá gian lận và thủ tục phát hiện gian lận bao gồm: Thảo luận, thu thập thơng tin, nhận diện rủi ro, đánh giá rủi ro, thiết kế thủ tục kiểm tốn,đánh giá bằng chứng, thơng báo, tài liệu hố gian lận. 1.2.3. Các chuẩn mực kiểm tốn trong giai đoạn lập kế hoạch liên quan đến trách nhiệm kiểm tốn viên trong việc phát hiện gian lận và sai sĩt:
32 Bên cạnh chuẩn mực về trách nhiệm nêu trên, các chuẩn mực khác liên quan đến trách nhiệm kiểm tốn viên trong các giai đoạn của cuộc kiểm tốn cĩ thể kể ra bao gồm: ISA 300 - Lập kế hoạch, ISA 315 - Hiểu biết về cơng ty khách hàng về mơi trường hoạt động và đánh giá các rủi ro trọng yếu, ISA 330 - Các thủ tục kiểm tốn nhằm đối phĩ với các rủi ro thấy được và ISA 520 - Thủ tục phân tích. 1.2.3.1. ISA 300 - Lập kế hoạch: Yêu cầu kiểm tốn viên phải lập kế hoạch kiểm tốn để đảm bảo tập trung đúng vùng trọng điểm và tạo tiền đề cho một cuộc kiểm tốn hiệu quả. 1.2.3.2. ISA 315 - Hiểu biết về cơng ty khách hàng và đánh giá những rủi ro trọng yếu: Kiểm tốn viên phải cĩ một hiểu biết nhất định về cơng ty khách hàng và mơi trường hoạt động của nĩ trong đĩ cĩ cả mơi trường kiểm sốt nội bộ. Những hiểu biết này đủ để kiểm tốn viên đánh giả rủi ro cĩ gian lận trọng yếu trên Báo cáo tài chính, đủ để thiết kế và thực hiện một cuộc kiểm tốn hiệu quả. ISA 315 đề nghị một số phương pháp giúp kiểm tốn viên thu thập được các hiểu biết nhằm phát hiện những sai sĩt và gian lận trọng yếu, bao gồm: - Phỏng vấn các thành viên của Ban giám đốc; - Thực hiện thủ tục phân tích; - Quan sát và điều tra; - Thảo luận nhĩm về khả năng cĩ gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính; - Những hiểu biết trước đĩ về cơng ty khách hàng. ISA 315 cũng yêu cầu kiểm tốn viên cần cĩ những hiểu biết nhất định về: - Lĩnh vực hoạt động chính; - Ngành nghề hoạt động và các nhân tố tác động bên ngồi; - Mục tiêu, chiến lược và những rủi ro kinh doanh; - Đánh giá và xem xét các hiệu quả hoạt động của cơng ty; - Hệ thống kiểm sốt nội bộ.
33 1.2.3.3. ISA 330 - Đối phĩ các rủi ro cĩ gian lận, sai sĩt trên Báo cáo tài chính: Chuẩn mực này đưa ra hai cách tiếp cận đối với gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính, đĩ là tiếp cận tổng thể và tiếp cận chi tiết, trong đĩ: Tiếp cận tổng thể nhấn mạnh tới việc nhĩm kiểm tốn phải duy trì tính hồi nghi nghề nghiệp trong suốt cuộc kiểm tốn, lấy ý kiến của các chuyên gia, thực hiện giám sát và xem xét các yếu tố phát sinh ngồi phán đốn ban đầu. Tiếp cận chi tiết: Kiểm tốn viên phải tìm hiểu về hệ thống kiểm sốt nội bộ của cơng ty khách hàng. Một số thủ tục kiểm tốn được yêu cầu thực hiện: Thiết lập lại Báo cáo tài chính qua các thời kỳ theo cùng một nguyên tắc kế tốn thống nhất, kiểm tra các bút tốn trọng yếu, kiểm tra các bút tốn điều chỉnh trong quá trình lập báo cáo tài chính. 1.2.3.4. ISA 520 - Thủ tục phân tích: Thủ tục phân tích cĩ thể được sử dụng trong mọi giai đoạn của cuộc kiểm tốn từ giai đoạn lập kế hoạch, giai đoạn thực hiện cho tới đánh giá tổng quát. Trong giai đoạn lập kế hoạch, thủ tục phân tích giúp kiểm tốn viên cĩ những hiểu biết sơ bộ về khách hàng, khoanh vùng rủi ro và xác định các thủ tục kiểm tốn sẽ thực hiện để phát hiện ra các gian lận và sai sĩt. Việc phân tích các chỉ số trong giai đoạn này cĩ một ý nghĩa quan trọng đặc biệt trong việc tìm ra các biến động bất thường để tiến hành điều tra sau này. 1.3. Trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt và các thủ tục phát hiện gian lận và sai sĩt theo chuẩn mực kiểm tốn Hoa kỳ: 1.3.1. Lịch sử phát triển trách nhiệm kiểm tốn viên với gian lận và sai sĩt tại Hoa kỳ: Hoạt động kiểm tốn độc lập của Hoa kỳ đã hình thành và phát triển từ thế kỷ 19 do sự phát triển của các cơng ty cổ phần. Trong những thập niên đầu thế kỷ 20, trong những ấn phẩm nghiên cứu cĩ tính chất tham khảo do Hiệp hội nghề nghiệp ban hành, trách nhiệm kiểm tốn viên trong cuộc kiểm tốn được cho là xác
34 định tình hình tài chính và kết quả hoạt động kinh doanh thực sự của doanh nghiệp; phát hiện gian lận và sai sĩt. Đến năm 1933, Luật Chứng khốn Liên bang đưa ra yêu cầu bắt buộc báo cáo tài chính của các cơng ty cổ phần niêm yết phải được kiểm tốn. Năm 1934, luật Giao dịch chứng khốn đã ra đời, quy định Báo cáo tài chính của các cơng ty cổ phần niêm yết phải được kiểm tốn. Để hướng dẫn người hành nghề, vào năm 1939, Hiệp hội kế tốn viên cơng chứng Hoa kỳ ban hành các thơng báo về các thủ tục để hướng dẫn các kiểm tốn viên trong việc thực hiện các xét đốn và trong quá trình tiến hành các thủ tục kiểm tốn nhằm xem xét tính trung thực hợp lý của báo cáo tài chính. Vào những năm 1960, một số vụ gian lận cĩ quy mơ lớn xuất hiện. Nĩ chính là hồi chuơng cảnh báo về tình trạng gian lận do chính các nhà quản trị cao cấp thực hiện. Từ đây nảy sinh ra vấn đề gian lận và sai sĩt thuộc về trách nhiệm của kiểm tốn viên hay của Ban giám đốc. Từ đĩ, người ta nhận thấy rằng cần thiết phải cĩ sự phân định rõ ràng về ranh giới trách nhiệm giữa ban giám đốc và kiểm tốn viên. Sự phân định này khơng chỉ xét trên yêu cầu nghề nghiệp mà cịn là địi hỏi từ phía cơng chúng nhằm cĩ một nhận định đúng đắn hơn về nghề nghiệp kiểm tốn. Đứng trước yêu cầu cấp thiết đĩ, năm 1972 Uỷ ban kiểm tốn Hoa kỳ AICPA đã ban hành chuẩn mực đầu tiên SAS 1 về trách nhiệm của kiểm tốn viên. Theo đĩ, mục tiêu kiểm tốn báo cáo tài chính là nhằm đưa ra ý kiến. Chuẩn mực này cũng nêu rõ rằng do hiểu biết của kiểm tốn viên chỉ giới hạn qua cuộc kiểm tốn nên trách nhiệm của kiểm tốn viên chỉ là cho ý kiến. Trách nhiệm của ban giám đốc là phải áp dụng các chính sách kế tốn thích hợp, thiết lập và duy trì hệ thống kiểm sốt nội bộ, lập báo cáo tài chính trung thực và hợp lý. Sau đĩ, vào năm 1977, chuẩn mực SAS 16 ra đời thay thế cho SAS 1. Năm 1989, SAS 53 ra đời thay thế cho SAS 16. Năm 1997 Uỷ ban kiểm tốn Hoa kỳ một lần nữa sửa đổi, thay SAS 53 bằng SAS 82. Các chuẩn mực này tập trung chủ yếu vào định nghĩa gian lận và sai sĩt và đưa ra một số thủ tục phát hiện gian lận sai sĩt. Chuẩn mực mới nhất hiệu lực là SAS 99 ban hành năm 2002 đã chính thức thay thế
35 cho SAS số 82 sau hàng loạt những biến cố về tình hình gian lận trên báo cáo tài chính trong đĩ cĩ sự liên đới trách nhiệm của một số cơng ty kiểm tốn tên tuổi. 1.3.2. Trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt theo chuẩn mực kiểm tốn hiện hành: 1.3.2.1. Chuẩn mực kiểm tốn SAS 99 - Xem xét gian lận trên Báo cáo tài chính đã được kiểm tốn: Nhằm phản ứng lại với diễn biến phức tạp về gian lận xảy ra liên tiếp trong những năm cuối cùng của thế kỷ 20, vào 2002, Uỷ ban chuẩn mực kiểm tốn Hoa kỳ trực thuộc AICPA đã thay thế chuẩn mực SAS 82 bằng SAS 99 trong một nỗ lực nhằm đưa ra những hướng dẫn cĩ tính chất chi tiết hơn giúp kiểm tốn viên phát hiện các gian lận. Về trách nhiệm chung trong cuộc kiểm tốn, Đoạn 1 của SAS 99 nêu rõ: “Kiểm tốn viên cĩ trách nhiệm lập kế hoạch và thực hiện cuộc kiểm tốn để cĩ được những đảm bảo hợp lý rằng Báo cáo tài chính khơng cĩ những sai lệch hoặc tồn tại gian lận và sai sĩt trọng yếu”. Về cơ bản, SAS 99 đề cập các nội dung chính sau: Thứ nhất, định nghĩa đầy đủ hơn về gian lận và các đặc tính của gian lận. Thứ hai, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì thái độ hồi nghi nghề nghiệp. Thứ ba, yêu cầu cần cĩ cuộc thảo luận trong nhĩm kiểm tốn về các rủi ro cĩ gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính. Cuộc thảo luận này phải tập trung vào phân tích các khả năng xảy ra gian lận như: - Do đâu mà các kiểm tốn viên tin rằng Báo cáo tài chính của khách hàng cĩ thể cĩ gian lận; - Các quản trị viên cĩ thể dùng các phương thức nào để che dấu các gian lận; - Tài sản của cơng ty cĩ thể bị thâm hụt ở những khâu nào. Các cuộc thảo luận như vậy luơn phải cĩ sự xem xét kết hợp giữa các nhân tố bên trong và bên ngồi ảnh hưởng tới cơng ty được kiểm tốn, đĩ là:
36 - Các nhà quản trị viên cĩ phải chịu áp lực hay cĩ động lực nào để tiến hành gian lận hay khơng; - Gian lận cĩ thể bị che dấu ở đâu; - Chỉ ra các yếu tố về mơi trường và văn hố cơng ty cĩ thể khiến các nhà quản trị và các thành viên khác hợp lý hố các gian lận mà họ gây ra. Thứ tư, cần tiến hành đánh giá rủi ro. Việc đánh giá rủi ro được tiến hành sau khi cĩ hiểu biết về tình hình kinh doanh và kiểm sốt nội bộ của doanh nghiệp. Thủ tục thu thập các thơng tin cần thiết để xác định rủi ro do các gian lận cĩ tính chất trọng yếu gây ra là: Phỏng vấn ban giám đốc và thành viên hội đồng quản trị; tìm hiểu kỹ những mối liên hệ bất bình thường hoặc trái với xét đốn ban đầu của kiểm tốn. Xác định rủi ro do các gian lận cĩ tính chất trọng yếu gây ra. Sau khi thu thập thơng tin, kiểm tốn viên phải tìm hiểu những thơng tin liên quan đến 3 nhân tố tạo điều kiện xảy ra gian lận: đĩ là động cơ - áp lực, cơ hội, và thái độ. Thứ năm, phản ứng kiểm tốn viên dựa trên kết quả đánh giá rủi ro. Các phản ứng cĩ thể là: Tham khảo ý kiến của các chuyên gia, tập trung vào các ước tính kế tốn, các giao dịch khơng thường xuyên, các bút tốn và các điều chỉnh, thay đổi nội dung của các thủ tục kiểm tốn. Thứ sáu, đánh giá các bằng chứng kiểm tốn. Khi đánh giá tính thích hợp và đầy đủ của bằng chứng, kiểm tốn viên cần tập trung vào tính khơng đồng nhất, sự mâu thuẫn, sự bỏ sĩt trrong ghi chép của kế tốn, ví dụ các giao dịch khơng được ghi nhận vào hệ thống, khơng cĩ các chứng từ kèm theo; Những trở ngại từ phía nhà quản trị ví dụ như việc từ chối khơng cho kiểm tốn viên xem xét sổ sách kế tốn hay sự phàn nàn của nhà quản trị về nhĩm kiểm tốn, cố tình trì hỗn việc cung cấp thơng tin hoặc khơng sẵn sàng hợp tác. Thứ bảy, thơng báo về các gian lận cho Ban giám đốc, Hội đồng quản trị và các cơ quan hữu quan khác. Thứ tám, lập hồ sơ kiểm tốn về quá trình xem xét các gian lận.
37 Cĩ thể thấy rằng, với các nội dung kể trên thì SAS 99 đã chi phối tới tồn bộ quá trình kiểm tốn, từ giai đoạn lập kế hoạch tới thực hiện và kết thúc cuộc kiểm tốn. 1.3.2.2. SAS 96 - Hồ sơ kiểm tốn: Chuẩn mực này quy định rõ kiểm tốn viên phải lập hồ sơ tất cả các yếu tố được xem xét bắt đầu từ khi tiến hành các thủ tục phân tích cho đến khi kiểm tốn viên cĩ kết luận sơ bộ hay cĩ những phỏng đốn về rủi ro cĩ thể cĩ gian lận và sai sĩt. 1.3.2.3. SAS 56 - Thủ tục phân tích: Thủ tục này được thực hiện trong tất cả các giai đoạn của một cuộc kiểm tốn. Nhìn chung SAS 56 khá tương đồng với chuẩn mực quốc tế ISA 520. Ngồi những nội dung tương tự chuẩn mực quốc tế về thủ tục phân tích, SAS 56 nhấn mạnh một số dấu hiệu cĩ thể cho thấy khả năng cĩ thể phát sinh gian lận như : - Một số tỷ số bất thường giữa Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh và Báo cáo lưu chuyển tiền tệ. Ví dụ Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh thể hiện doanh thu và lợi nhuận tăng nhưng Báo cáo lưu chuyển tiền tệ lại khơng phản ánh được khả năng tạo ra tiền; - Thơng tin về hàng tồn kho, tài khoản phải trả nhà cung cấp, doanh thu bán hàng hay giá vốn hàng bán của các niên độ trước với niên độ kế tốn hiện tại khơng nhất quán với nhau thường là dấu hiệu của hàng tồn kho bị mất cắp bởi vì nhân viên tiến hành gian lận thường khơng cĩ khả năng sửa đổi tất cả các tài khoản này; - Những mối quan hệ khơng thể giải thích được hay nằm ngồi dự đốn giữa số lượng hàng bán và khả năng sản xuất, hay thực tế sản xuất (thơng tin thu thập được từ bộ phận sản xuất) cĩ thể chỉ ra các dấu hiệu cĩ khai khống doanh thu. 1.4. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam: Dựa trên kết quả nghiên cứu và thực tiển tại các quốc gia trên thế giới về gian lận và phát hiện gian lận, cĩ thể rút ra một số bài học kinh nghiệm tại Việt
38 Nam khi xác lập các thủ tục kiểm tốn cũng như trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với việc phát hiện gian lận trong cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính: 1.4.1. Nâng cao trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt: Trong giai đoạn hiện nay, gian lận là hành vi được thực hiện khá phổ biến và gây tác động rất lớn đến xã hội. Nếu cho rằng chuẩn mực kiểm tốn là nguyên tắc cơ bản về nghiệp vụ thì việc khơng đưa ra yêu cầu tập trung gian lận và sai sĩt sẽ khơng buộc kiểm tốn viên phải tuân thủ vào yêu cầu này. Do vậy, cần phải đưa ra yêu cầu nâng cao trách nhiệm kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt. Thực tế xu hướng của các quốc gia trên thế giới đều đã sửa đổi về quy định trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt theo hướng nâng cao trách nhiệm kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt. 1.4.2. Cập nhật thường xuyên các chuẩn mực kiểm tốn trong đĩ cĩ chuẩn mực liên quan gian lận và sai sĩt: Qua nghiên cứu hệ thống chuẩn mực kiểm tốn quốc tế và chuẩn mực kiểm tốn Hoa kỳ cho thấy: Từ khi ban hành lần đầu cho đến nay, các chuẩn mực luơn cập nhật để phù hợp với sự thay đổi của nền kinh tế. Chẳng hạn tại Hoa kỳ: Từ SAS 1 quy định về trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với gian lận và sai sĩt, Hoa kỳ đã sửa đổi bốn lần chuẩn mực này: SAS 16 năm 1977, SAS 53 năm 1989, SAS 82 năm 1997 và gần đây nhất là SAS 99 ban hành năm 2002 thay thế cho SAS 82. Chuẩn mực kiểm tốn quốc tế ISA số 240 năm 1994 cũng được thay thế bởi SAS 240 ban hành năm 2004. Trong khi ở Việt Nam, VSA 240 ban hành năm 2001 vẫn dựa vào chuẩn mực quốc tế năm 1994. Do đĩ việc cập nhật lại VAS 240 cho phù hợp với quốc tế và diễn biến gian lận diễn ra phức tạp thời gian qua là một yêu cầu khách quan. 1.4.3. Nên ban hành các hướng dẫn về thủ tục phát hiện gian lận Gian lận là hành vi khơng thể triệt tiêu mà sẽ ngày càng phát triển với những phương thức tinh vi. Vì thế, để cĩ thể giúp kiểm tốn viên hiểu rõ gian lận và thủ tục phát hiện gian lận, cần cĩ Ủy ban chuyên nghiên cứu về vấn đề này và đưa ra
39 các hướng dẫn chi tiết. Hoa kỳ là quốc gia tiên phong trong lĩnh vực nghiên cứu về gian lận, họ đã thành lập Hiệp hội các nhà điều tra gian lận (ACFE) và thống kê các kỹ thuật gian lận phổ biến. Sự cơng bố các kết quả nghiên cứu như tổng kết về phương pháp thực hiện gian lận phổ biến và những dấu hiệu nhận diện gian lận. Dựa vào kết quả này, kiểm tốn viên cĩ thể xác lập các thủ tục hợp lý nhằm phát hiện gian lận. Vì vậy, nghề nghiệp kiểm tốn nên cĩ các cơng trình nghiên cứu cùng các hướng dẫn chi tiết nhằm giúp cho các kiểm tốn viên đưa ra các xét đốn nghề nghiệp sắc bén và thực hiện cuộc kiểm tốn một cách hiệu quả.
40 PHẦN 2 THỰC TRẠNG VỀ GIAN LẬN VÀ SAI SĨT TRÊN BÁO CÁO TÀI CHÍNH VÀ TRÁCH NHIỆM CỦA KIỂM TỐN VIÊN ĐỐI VỚI GIAN LẬN VÀ SAI SĨT TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY 2.1 . Thực trạng về gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính trong các doanh nghiệp Việt Nam: Trong những năm gần đây tại Việt Nam, hàng loạt gian lận kinh tế, gian lận về thương mại và gian lận về Báo cáo tài chính được đưa ra ánh sáng cho thấy gian lận xuất hiện trong mọi loại hình doanh nghiệp và ở mọi lĩnh vực. Vào ngày 17/8/2006, cơ quan Kiểm tốn nhà nước cơng bố kết quả kiểm tốn các doanh nghiệp nhà nước, thêm một lần nữa cơng chúng biết về sự bê bối của nhiều doanh nghiệp nhà nước: 4/19 đơn vị được kiểm tốn rơi vào tình trạng thua lỗ kéo dài trong suốt năm 2004; 11/19 đơn vị thua lỗ liên tục với tổng số lỗ luỹ kế lên tới 1.058 tỷ đồng. Báo cáo của Kiểm tốn nhà nước cũng cho thấy ở hầu hết các đơn vị được kiểm tốn đều phát hiện ra các sai phạm từ khâu lập, giao dự tốn, quản lý, sử dụng vốn vay ODA và đặc biệt là việc chấp hành chế độ chi tiêu ở các doanh nghiệp nhà nước. Ngồi ra cịn cĩ các sai phạm như kê khai sai thuế giá trị gia tăng, che giấu doanh thu. Các cơng ty cĩ giao dịch trên thị trường chứng khốn cũng phát sinh các sai phạm trong cơng bố thơng tin về tình hình tài chính như cơng ty Cổ phần Đồ hộp Hạ Long, cơng ty Cổ phần Đường Biên hồ (Bibica). Đối với các doanh nghiệp tư nhân, trách nhiệm hữu hạn cĩ quy mơ vừa và nhỏ, tình trạng trốn thuế hay gian lận trong hồn thuế giá trị gia tăng, khai khống chi phí nhằm giảm số thuế thu nhập doanh nghiệp phải nộp đã trở thành khá phổ biến.
41 Rõ ràng, gian lận trong kinh doanh và do đĩ kéo theo gian lận trên Báo cáo tài chính khơng cịn là vấn nạn của một ngành - một lĩnh vực mà nĩ đã xâm nhập vào tồn bộ nền kinh tế: từ các tổng cơng ty nhà nước, các quỹ đầu tư sử dụng vốn ODA, các cơng ty cổ phần niêm yết trên thị trường chứng khốn cho tới các cơng ty tư nhân. Do tại Việt Nam chưa cĩ một tổ chức riêng tiến hành điều tra và thống kê các loại gian lận, vì vậy người viết phải tiến hành điều tra, khảo sát về gian lận. Và do khuơn khổ cĩ hạn của luận văn và quy mơ mẫu chọn hữu hạn nên khĩ cĩ thể phác thảo một cách đầy đủ bức tranh gian lận, kỹ thuật thực hiện gian lận và tác động của gian lận đối với nền kinh tế như cuộc nghiên cứu về gian lận tại Hoa Kỳ. Hy vọng trong thời gian tới, Việt Nam cĩ thể tiến hành một cuộc nghiên cứu như vậy về gian lận nhằm giúp các nghề nghiệp liên quan cĩ hiểu biết sâu sắc hơn về diễn biến phức tạp của gian lận để từ đĩ thiết lập các thủ tục phát hiện gian lận đầy đủ hơn. Hai phương pháp chính được sử dụng trong quá trình khảo sát là: - Thu thập thơng tin; - Phỏng vấn kiểm tốn viên. Thơng tin được thu thập thơng qua các kênh thơng tin đại chúng như diễn đàn kinh tế, chuyên mục về kinh tế trên các báo: Tuổi trẻ, Thời báo Kinh tế Việt Nam, Tạp chí Kiểm tốn Thơng tin cịn thu thập thơng qua việc gửi Bảng câu hỏi (xem Phụ lục số 01 - gồm 21 câu hỏi trong đĩ cĩ 18 câu hỏi đĩng và 03 câu hỏi mở) từ các kiểm tốn viên cĩ nhiều kinh nghiệm. Các câu hỏi tập trung vào các dấu hiệu về gian lận và kỹ thuật thực hiện gian lận mà kiểm tốn viên đã phát hiện qua các cuộc kiểm tốn. Những kiểm tốn viên được phỏng vấn hiện đang cơng tác tại các cơng ty kiểm tốn quốc tế, các cơng ty kiểm tốn của Việt Nam, đặc biệt kiểm tốn viên cĩ kinh nghiệm trong lĩnh vực xây dựng cơ bản và kiểm tốn viên nội bộ làm việc tại các tập đồn kinh tế lớn. Kết quả khảo sát như sau:
42 2.1.1 Các loại gian lận đối với từng loại hình doanh nghiệp 2.1.1.1. Gian lận tại doanh nghiệp Nhà nước: Cĩ thể khái quát một số loại gian lận chủ yếu như sau: 2.1.1.1.1. Gian lận trong mua sắm thiết bị, khai khống chi phí: Điển hình cho loại gian lận này gian lận tại tổng cơng ty hàng khơng Việt Nam Airlines. Việt Nam Airlines là một tổng cơng ty nhà nước cĩ quy mơ lớn chiếm đa số thị phần về chuyên chở bằng hàng khơng tại Việt Nam, hiện tổng cơng ty này vẫn trực thuộc sự quản lý trực tiếp của Cục hàng khơng dân dụng. Thời gian gần đây các cơ quan chức năng đã nhận được một số đơn thư tố cáo về một số sai phạm trong quản lý chi phí và sự liên đới của các quan chức cao cấp trong tổng cơng ty. Sau khi các cơ quan hữu quan vào cuộc, kết quả xác minh cho thấy nội dung các đơn thư tố cáo là đúng sự thật. Cụ thể, kết quả xác minh chuyến đi vào tháng 7 năm 2005 trong lần đi khai trương đường bay thẳng Việt Nam - cộng hồ Liên bang Đức và Liên bang Nga cho thấy: đồn của chủ tịch hội đồng quản trị Nguyễn Sỹ Hưng được thanh tốn gần 2,000 tỷ đồng. Và trong số này cĩ rất nhiều khoản tiền khơng cĩ dự tốn như chi phí tiếp khách, lệ phí tham quan, mua nước uống Tương tự, đồn của Tổng giám đốc Nguyễn Xuân Hiển đi cơng tác Liên bang Nga vài ngày nhưng cũng được văn phịng chi nhánh tại Nga chi 263 triệu đồng cơng tác phí trong đĩ riêng tiền khách sạn đã lên tới 187 triệu đồng. Và tất nhiên là những khoản chi phí bất hợp lý này đã được tính vào chi phí của tổng cơng ty – làm giá vé máy bay của tổng cơng ty này luơn cĩ xu hướng cao hơn hẳn các hãng máy bay nước ngồi. Tiếp đến là các sai phạm trong việc thuê động cơ nhưng khơng thể sử dụng được gây thiệt hại lớn về kinh tế. Ngày 18/11/2005, Ban kỹ thuật Vietnam Airlines cĩ văn bản đề nghị Tổng giám đốc Nguyễn Xuân Hiển thuê động cơ để thay thế động cơ EB 0085 của máy bay ATR 72. Ngay trong ngày, ơng Hiển đã ký hợp đồng với đối tác EADS Seca để thuê động cơ. Sau khi nhận được thơng báo của đối tác về việc khơng cĩ động cơ tại thịi điểm hiện tại, ơng Hiển đã ký thêm một hợp đồng
43 thuê động cơ với các điều kiện tương tự nhưng cuối cùng thì, động cơ mới thuê đem về khơng sử dụng được. Và ngay khi động cơ được đem về Việt Nam, ban kỹ thuật đã kiểm tra và kết luận động cơ khơng đủ tiêu chuẩn để sử dụng và chiếc ATR 72 lại phải tiếp tục dùng động cơ cũ trong khi nĩ phải nằm chờ sáu ngày trời với hy vọng được thay thế một động cơ khác tốt hơn. Và sáu ngày chờ đợi đĩ đã làm tiêu tốn một khoản tiền trị giá hàng chục nghìn đơ la. Theo thơng tin gần đây, cơng trình xưởng sửa chữa máy bay A76 của Vietnam Airlines đã hồn thành 10 năm nay nhưng vẫn chưa được quyết tốn xong. Xưởng này được xây dựng với mục đích sửa chữa máy bay của xí nghiệp máy bay A76 với diện tích 9500m2. Đây là cơng trình lần đầu tiên được thực hiện ở Việt Nam. Xưởng này cĩ khả năng đảm bảo sửa chữa tại một thời điểm cho các loại máy bay cỡ lớn như B777, B767, B747 và A320, A321. Dự án này bắt đầu triển khai từ năm 1993. Tổng dự tốn ban đầu của cơng trình là 20 tỷ đồng, tuy nhiên đến khi cơng trình hồn thành năm 1997 thì tổng chi phí xây dựng đã lên tới 109.3 tỷ đồng. Theo báo cáo của tổ thẩm tra quyết tốn, cơng trình này cịn hơn 10 tỷ đồng chưa được các cơ quan chức năng đồng ý quyết tốn vì thiếu các hố đơn chứng từ hợp lệ cho các hạng mục: mĩng và lắp đặt, trạm biến áp, nền, bể chứa nước cứu hoả và bể chứa chất tạo bọt, chi phí khởi cơng, nghiệm thu, bàn giao, khánh thành Khơng dừng lại ở đĩ, cơ quan này cịn mua máy bay trước rồi trình Chính phủ duyệt sau trong đợt giao dịch với hãng hàng khơng Pratt Whitney-Mỹ (PW) mua động cơ lắp vào bốn chiếc máy bay Boeing 777 mà hãng đặt mua hồi tháng 12 năm 2001. Giá trị hợp đồng mua lên tới 145 triệu đơ la và tới nay Vietnam Airlines đã nhận đủ động cơ của bốn chiếc. Ngày 31/1/2002 Vietnam Airlines đã vơ tình bị đối tác của mình tiết lộ thơng tin trong khi Pratt Whitney (PW) thơng báo trên hãng tin AFP rằng Hãng hàng khơng Quốc gia Vietnam Airlines đã ký kết mua đơng cơ cho bốn chiếc Boeing 777.
44 Trong khi đĩ, quyết định phê duyệt cuối cùng được Thủ tướng Chính phủ đưa ra vào ngày 5/4/2001, tức là 4 tháng sau khi Vietnam Airlines đã hồn tất việc ký kết hợp đồng với đối tác PW. Để đảm bảo ưu thế tuyệt đối cho PW cũng là chữa cháy cho việc hành vi “tiền trảm hậu tấu” của mình, Vietnam Airlines đã đưa ra những số liệu giả mạo về thị phần các loại động cơ máy bay để thuyết phục Thủ tướng. Cụ thể, trong tờ trình gửi Thủ tướng, Vietnam Airlines đã báo cáo thị phần của PW chiếm lớn nhất, lên tới 71.2%, sau đĩ đến RR 20.7% và cuối cùng là GE là 8.1%. Trong khi số liệu chính xác được Cục hàng khơng dân dụng cung cấp là: RR chiếm thị phần nhiều nhất 45.1%, sau đĩ đến GE 33.6% và cuối cùng là PW 21.3%. 2.1.1.1.2. Gian lận trong xây dựng cơ bản: Gian lận trong lĩnh vực xây dựng cơ bản đang là một điểm nĩng trong những năm gần đây. Biểu hiện gian lận khơng chỉ thơng qua quá trình đấu thầu, bỏ thầu (bỏ giá thấp hơn để thắng được thầu, hối lộ các cơ quan hữu trách). Mà sau đĩ, để bù thiệt hại trong quá trình đấu thầu, các chủ thầu khơng ngần ngại giảm bớt chi phí xây dựng, lắp đặt và thậm chí là tham ơ, biển thủ. Chất lượng cơng trình, vì thế ngày càng bị giảm sút. Chủ đầu tư, thi cơng và tư vấn thiết kế giám sát đốt cháy giai đoạn, khơng xử lý nền đường theo đúng thiết kế, bỏ qua giai đoạn gia tải nên vừa thi cơng xong là đã lún. Vụ PMU 18 cũng để lại những thất thốt khơng nhỏ trong ngành xây dựng cơ bản, một trong những ngành đang được Nhà nước chú trọng đầu tư trong quá trình cơng nghiệp hố, hiện đại hố đất nước. Sau đây xin tĩm lược sơ bộ những gian lận liên quan tới PMU 18. Ban quản lý các dự án 18 (PMU 18), trực thuộc Bộ Giao thơng vận tải (GTVT), được thành lập theo quyết định ngày 23-8-1993 của Bộ GTVT. Chức năng của PMU 18 là: thay mặt chủ đầu tư quản lý quá trình đầu tư và xây dựng các cơng trình giao thơng do Bộ giao; giao dịch, tiếp xúc với các tổ chức trong và ngồi nước để tìm nguồn vốn cho các dự án do ban quản lý. PMU 18 luơn được ưu ái giao cho
45 quản lý hàng trăm triệu USD từ nguồn vốn ODA, vốn trái phiếu Chính phủ để đầu tư hạ tầng giao thơng. PMU 18 đang là chủ đầu tư của nhiều dự án lớn như QL18, QL10, QL2, cầu Đà Rằng, cầu Bãi Cháy (mức đầu tư 2.142 tỉ đồng) PMU 18 đang được tuyển chọn tư vấn cho dự án xây dựng đường cao tốc trên QL3 cĩ vốn đầu tư 3.533,4 tỉ đồng. Trên ảnh là cầu Hồng Long, thành phố Thanh Hố: Hình 2.1: Cầu Hồng Long Cơng trình cầu Hồng Long (Thanh Hĩa) do PMU 18 làm chủ đầu tư gây tổn thất tới 4,5 tỉ đồng trong tổng kinh phí đầu tư 224 tỉ đồng. Dự án xây mới cầu Hàm Rồng - Thanh Hĩa (sau được đổi là cầu Hồng Long) được Bộ GTVT phê duyệt tháng 10-1995 với tổng mức vốn đầu tư 83,5 tỉ đồng, cầu cĩ chiều dài 240m, đường dẫn hai đầu cầu dài 3.158m, dự kiến triển khai vào tháng 10-1996. Tuy nhiên hai tháng trước khi khởi cơng, Bộ GTVT phê duyệt lại dự án, cầu được kéo dài thêm 140m kéo theo sự thay đổi hàng loạt hạng mục cơng trình làm tổng vốn đầu tư được điều chỉnh lên 224 tỉ đồng, gấp 2,7 lần dự kiến ban đầu. Thế nhưng chi phí đầu tư tăng lên 2,7 lần vẫn khơng đem lại chất lượng tốt cho cơng trình. Hàng loạt sự cố sụt, lún xảy ra trong quá trình thi cơng. Những sự cố ấy đã làm cơng trình liên tục phải thay đổi thiết kế làm tăng chi phí bổ sung lên tới 36 tỉ đồng, riêng số tiền để khắc phục 140m lún trượt của nền đường phía bắc cầu là 5,5 tỉ đồng. Tại cơng trình này, đồn thanh tra của Thanh tra Nhà nước đã phát hiện các cơng ty thi cơng tìm cách rút tiền của dự án như dùng sai chủng loại cáp đồng, thanh tốn vượt khối lượng gây thất thốt lãng phí vốn dự án lên tới 4,5 tỉ đồng.
46 Thanh tra Nhà nước đã kiến nghị Thủ tướng Chính phủ chỉ đạo kiểm điểm Bộ GTVT (giai đoạn 1995-2002), giao bộ này kiểm điểm và cĩ hình thức xử lý nghiêm tổng giám đốc PMU 18, cục trưởng Cục Quản lý giám định chất lượng cơng trình giao thơng, vụ trưởng Vụ Kế hoạch - Đầu tư Tuy vậy, đến chiều 18-1-2003, một số quan chức chịu trách nhiệm của Bộ GTVT vẫn khơng nắm được, khơng biết Bộ GTVT đã xử lý vụ việc này như thế nào. Tháng 12-2003, Thanh tra Nhà nước cũng cĩ kết luận về ba sai phạm lớn của Bộ GTVT và PMU 18 liên quan đến triển khai dự án giao thơng nơng thơn - WB2 (tổng vốn đầu tư 145,3 triệu USD, chủ yếu vay Ngân hàng Thế giới) và bến phà Minh Châu (Ba Vì, Hà Tây): năm tháng trước khi Bộ GTVT cĩ quyết định cho phép tiến hành chuẩn bị đầu tư, lập báo cáo nghiên cứu khả thi dự án giao thơng nơng thơn - WB2 và giao PMU 18 làm chủ đầu tư, PMU 18 đã ký hợp đồng thuê Cơng ty Tư vấn khảo sát thiết kế xây dựng (Bộ Quốc phịng) lập Báo cáo nghiên cứu khả thi cho dự án. Trong báo cáo nghiên cứu khả thi dự án được Bộ Kế hoạch - đầu tư thẩm định, khơng cĩ nội dung nào về cơng trình bến phà Minh Châu nhưng trong kế hoạch xây lắp năm thứ nhất trình Bộ GTVT tháng 9-1999, PMU 18 đã tự đưa cơng trình này vào (trị giá 64.000 USD). Việc Bộ GTVT phê duyệt kế hoạch này là khơng thực hiện đúng quyết định đầu tư của Thủ tướng Chính phủ. Ngồi ra, cơ quan thanh tra cũng chỉ ra hàng loạt sai phạm của cơ cơ quan liên quan trong vụ phà Minh Châu trọng tải 15 tấn “vừa chạy đã hỏng”. Dự án cải tạo nâng cấp quốc lộ 2 từ Đoan Hùng (Phú Thọ) tới Vị Xuyên (Hà Giang) cĩ vốn đầu tư gần 500 tỉ đồng từ nguồn vốn trái phiếu Chính phủ do PMU 18 làm chủ đầu tư thơng xe vào cuối tháng 3-2005 cũng để lại nhiều tai tiếng khi chỉ sau gần ba tháng sử dụng cơng trình đã biểu hiện xuống cấp, sạt lở. Cả đoạn quốc lộ qua Đoan Hùng, Tuyên Quang đều xuất hiện nhiều điểm rạn nứt, bong trĩc lớp nhựa.
47 Ngồi ra hầu hết các cầu trên quốc lộ này cũng xuất hiện hiện tượng sụt lún taluy đường đầu cầu, trong đĩ cầu Luống (km 182+ 663) bị sạt lở nghiêm trọng ở đường dẫn cả hai đầu cầu. Đến nay, trách nhiệm của PMU 18 và các đơn vị thi cơng cải tạo quốc lộ 2 vẫn cịn bỏ ngỏ. 2.1.1.2. Gian lận tại cơng ty cổ phần niêm yết: Để minh họa các loại gian lận trong lĩnh vực này, cĩ thể lấy ví dụ trường hợp cơng ty cổ phần bánh kẹo Biên Hồ – Bibica. Cơng ty cổ phần bánh kẹo Biên Hồ chính thức niêm yết cổ phiếu trên thị trường chứng khốn bắt đầu từ tháng 12 năm 2001 sau khi cơng ty được Uỷ ban chứng khốn nhà nước cấp giấy phép niêm yết trên thị trường chứng khốn vào ngày 16/11/2001. Cơng khai tình hình tài chính là một trong số các yêu cầu bắt buộc đối với các cơng ty đăng ký niêm yết trên sàn giao dịch. Nhưng trong năm 2003, Bibica đã phải nhiều lần cơng bố kết quả báo cáo kiểm tốn năm 2002. Cụ thể: Tháng 5 năm 2003, Bibica cơng bố mức lỗ cả năm 2002 là (5,4) tỉ đồng do các nguyên nhân sau: đầu tư nhiều dự án lớn, chi phí nguyên vật liệu đầu vào tăng, sự cạnh tranh gay gắt về giá. Theo giải trình, cũng do hệ thống quản trị tài chính kế tốn cịn yếu nên dẫn đến sai sĩt khi tổng hợp cuối năm, làm cho báo cáo sơ bộ 9 tháng (lãi 4 tỷ đồng) ngược với kết quả kinh doanh cả năm. Ngày 26/6/2003, Ban kiểm sốt của Bibica đã gửi báo cáo đến Trung tâm Giao dịch Chứng khốn thành phố Hồ Chí Minh (HSTC) theo yêu cầu của thanh tra Uỷ ban chứng khốn Nhà nước. Báo cáo chỉ rõ, con số lỗ của Bibica năm 2002 lên tới 12,3 tỷ đồng - tức là tăng gần 7 tỷ đồng so với cơng bố trong tháng 5. Ngày 4/10/2003, Bibica chính thức cơng bố mức lỗ của năm 2002 với số lỗ 9,1 tỷ đồng cao hơn so với mức 5,4 tỷ đồng trong Báo cáo tài chính hồi tháng 5 và phải cơng nhận kết quả các Báo cáo tài chính cịn cĩ rất nhiều sai sĩt cịn cĩ nhiều điểm khơng đúng sự thật. Giải thích cho việc ba lần liên tiếp sửa đổi lại những cơng bố về kết quả hoạt động kinh doanh năm 2002, Bibica cho biết: Số lỗ phát sinh từ hai khoản được "ẩn" dưới chi phí xây dựng cơ bản dở dang (5,565 tỷ đồng) mà thực
48 chất là chi phí hoạt động của nhà máy tại Hà Nội, và khoản cịn lại (1,33 tỷ đồng) do thay đổi phương pháp ghi nhận chi phí, doanh thu. Do đĩ giảm chi phí, giảm lỗ thật và tăng lãi giả tạo với một khoản tương ứng. 2.1.2.3. Gian lận ở các doanh nghiệp tư nhân, cơng ty trách nhiệm hữu hạn: Từ khi luật thuế giá trị giá tăng ra đời, đã cĩ rất nhiều trường hợp lập hồ sơ khống xuất khẩu các mặt hàng ra nước ngồi để chiếm đoạt tiền hồn thuế giá trị gia tăng (GTGT) từ ngân sách nhà nước. Số tiền từ các vụ hồn thuế này thường rất lớn với các thủ đoạn thực hiện tinh vi. Gần đây nhất, vào ngày 20/7/2006, Cục cảnh sát điều tra tội phạm về trật tự quản lý kinh tế vừa triệt phá một đường dây lừa đảo, chiếm đoạt tiền thuế GTGT tại cơng ty TNHH Hà Gia Linh (Hà Nội). Cùng với giám đốc cơng ty TNHH Vĩnh Hưng, cơng ty TNHH Kinh doanh hội nhập và phát triển, các bị can này đã mĩc ngoặc cùng nhau lập hồ sơ khống xuất khẩu các mặt hàng nơng sản sang Trung Quốc từ đĩ sử dụng Hố đơn lập hồ sơ xin hồn thuế GTGT. Bước đầu xác định các bị can đã chiếm đoạt khoảng 10 tỉ đồng. 2.1.1.4. Gian lận tại các cơng ty cĩ vốn đầu tư nước ngồi: Mặc dù chưa cĩ một báo cáo chính thức về tình hình gian lận trên Báo cáo tài chính tại các cơng ty cĩ vốn đầu tư nước ngồi nhưng thơng qua phỏng vấn các kiểm tốn viên cho thấy: cĩ hai xu hướng khá phổ biến thực hiện gian lận tại các cơng ty này. Trong trường hợp cơng ty con ở Việt Nam cĩ cam kết về kế hoạch lợi nhuận kinh doanh đối với cơng ty mẹ. Nếu khả năng cơng ty khơng đạt kế hoạch, sẽ xảy ra gian lận khai thiếu chi phí và cơng nợ hay chuyển chi phí - cơng nợ của thời kỳ này sang kỳ kế tốn kế tiếp; hoặc khai khống doanh thu. Ngược lại, nếu cơng ty tập trung vào vấn đề giảm thiểu thuế thu nhập doanh nghiệp phải nộp thì sẽ đưa đến khai khống chi phí và cơng nợ hay cố tình trích trước các chi phí cơng nợ của kỳ kế tiếp vào kỳ kế tốn hiện tại; ghi giảm doanh thu. 2.1.1.5. Kết luận:
49 Qua các vụ gian lận điển hình tại Việt Nam thời gian qua, cĩ thể rút ra một số phương thức thực hiện gian lận phổ biến: Đối với doanh nghiệp nhà nước như các tổng cơng ty và các quỹ cĩ sử dụng nguồn vốn ODA: gian lận thường tập trung ở mảng chi phí. Các cơng chức lợi dụng chức quyền, để tham ơ tiền của nhà nước hay để sử dụng cho cá nhân nên gian lận thường thơng qua hình thức khai khống chi phí hay hợp thức hố các chứng từ giả mạo để đưa vào chi phí hợp lý hợp lệ. Trong ngành xây dựng cơ bản: Gian lận tiến hành phổ biến thơng qua các việc cố ý khơng tuân thủ thiết kế ban đầu nhằm giảm bớt chi phí thi cơng; các bên thơng đồng trong cơng tác khảo sát thiết kế - nghiệm thu cơng trình để phân chia khoản chênh lệch thu được. Với các cơng ty cổ phần cĩ niêm yết trên thị trường chứng khốn, gian lận thường xảy ra theo chiều hướng khai khống doanh thu và thu nhập, ghi giảm chi phí và cơng nợ nhằm khai khống lợi nhuận, làm đẹp tình hình kinh doanh của cơng ty và thu hút nhà đầu tư trong việc mua cổ phiếu; hay tăng giá cổ phiếu. Các doanh nghiệp tư nhân hay cơng ty trách nhiệm hữu hạn: Gian lận thường xuất hiện trong việc khai báo thuế giá trị gia tăng và thuế thu nhập doanh nghiệp, khai khống chi phí và giấu doanh thu nhằm giảm thuế thu nhập doanh nghiệp phải nộp. Gian lận cịn được thực hiện qua việc thơng đồng với đối tác nước ngồi lập hồ sơ xuất khẩu hàng giả mạo theo đường tiểu ngạch nhằm chiếm đoạt tiền hồn thuế giá trị gia tăng của nhà nước. Các cơng ty cĩ vốn đầu tư nước ngồi: Gian lận thường là khai thiếu chi phí và cơng nợ hay chuyển chi phí - cơng nợ của thời kỳ này sang kỳ kế tốn kế tiếp hoặc khai khống doanh thu để đạt được mục tiêu mà cơng ty mẹ đặt ra. Ngược lại, nếu cơng ty tập trung vào vấn đề giảm thiểu thuế thu nhập doanh nghiệp phải nộp thì khai khống chi phí, cơng nợ và ghi giảm doanh thu. 2.1.2. Động cơ gian lận: Khi được hỏi về các động cơ dẫn đến hành vi gian lận, 100% các kiểm tốn viên cho rằng gian lận thường phát sinh khi nhà quản trị chịu một áp lực phải đạt
50 được các mục tiêu kế hoạch, kế đến là khi họ đang gặp những khĩ khăn về tình hình tài chính và cơ hội để thực hiện là hệ thống kiểm sốt nội bộ hoạt động khơng hiệu quả. Điều này hồn tồn phù hợp với xu thế mà các nhà nghiên cứu về gian lận trên thế giới và tại Hoa kỳ đã thu thập được trong các cơng trình nghiên cứu của họ kéo dài suốt 10 năm từ năm 1993 cho đến năm 2004. 2.1.3. Người thực hiện gian lận: Đa số các kiểm tốn viên đều đồng ý rằng gian lận thường do các thành viên trong Ban Giám đốc thực hiện và những người này thuộc nhĩm người lớn tuổi. Nhận định này của các kiểm tốn viên là hồn tồn hợp logic và cũng phù hợp kết quả điều tra về gian lận của Hoa kỳ. 2.1.4. Các khoản mục thường phát sinh gian lận: Kết quả điều tra cho thấy: Trên Bảng cân đối kế tốn: Khoản mục thường phát sinh gian lận là hàng tồn kho, phải thu, phải trả và tiền. Trên Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh: Khoản mục thường phát sinh gian lận là doanh thu, giá vốn hàng bán, chi phí quảng cáo khuyến mãi và chi phí quản lý. 2.1.5. Kỹ thuật thực hiện gian lận: 2.1.5.1. Gian lận doanh thu: Phương pháp thực hiện gian lận doanh thu khá đa dạng, thường là che giấu thơng tin về thoả thuận bán hàng đặc biệt, hay ghi nhận khơng đúng kỳ kế tốn. Cĩ hai loại gian lận chính: Khai khống doanh thu và giấu (hay khai thiếu) doanh thu. Loại khai khống doanh thu thường xảy ra ở các tập đồn hay cơng ty lớn đầu tư ở Việt Nam hay các cơng ty cổ phần. Hàng năm cơng ty mẹ đều giao mục tiêu về doanh thu và lợi nhuận cho các cơng ty con trên tồn cầu. Chính chỉ tiêu này đã tạo ra áp lực đưa đến tình trạng khai khống doanh thu. Đối với các cơng ty cổ phần niêm yết, do muốn thổi phồng lợi nhuận, các cơng ty đã phải khai khống doanh thu. Do vậy, xu hướng khai khống doanh thu thường là xu hướng phổ biến hơn.
51 Loại khai thiếu doanh thu thường xảy ra tại các doanh nghiệp tư nhân. Với mục tiêu giảm tối thiểu số thuế phải nộp vào Ngân sách nhà nước, các cơng ty này cĩ xu hướng giấu bớt doanh thu mà kỹ thuật thực hiện thường là khơng xuất hố đơn bán hàng cho các khách hàng hoặc trì hỗn ghi nhận doanh thu thơng qua việc đặt ra một số thoả thuận về thời điểm hồn thành dịch vụ cung cấp đặc biệt trong lĩnh vực xây dựng cơ bản. 2.1.5.2. Đánh giá tài sản sai lệch: Loại gian lận này thường áp dụng đối với hàng tồn kho, tài sản cố định. Các vụ án kinh tế trong xây dựng cơ bản thời gian qua cũng là một minh chứng cho thấy gian lận trong đánh giá tài sản cố định là vấn đề thời sự. Gian lận được thực hiện thơng qua: rút ruột dự án, thay nguyên liệu kém chất lượng vào thi cơng cơng trình, đánh cắp nguyên liệu thi cơng. Thế nhưng khi cơng trình hồn thành, giá trị cơng trình vẫn được đánh giá đúng chất lượng theo thiết kế ban đầu. Đối với các cơng ty sản xuất trong ngành hàng tiêu dùng, gian lận về hàng tồn kho thường được thực hiện với những hình thức tinh vi hơn. Ở những cơng ty mà hàng hĩa cĩ thời gian sử dụng khơng dài, nếu khơng cĩ một hệ thống kiểm sốt thực sự hữu hiệu, thủ kho dễ dàng chuyển hàng chính phẩm sang kho phế phẩm với lý do hàng đã quá hạn sử dụng hay khơng phù hợp với các yêu cầu chất lượng (thường cĩ sự mĩc ngoặc với kiểm tra chất lượng hay bộ phận kiểm định hàng). Một khi hàng đã được chuyển sang kho phế phẩm, hay được coi là hàng chậm luân chuyển, hàng đã quá hạn sử dụng thì cĩ thể sẽ đánh giá thấp tài sản. Và đĩ thường là cơ hội để thực hiện gian lận hàng tỷ đồng nhưng rất khĩ bị phát hiện. 2.1.5.3. Che giấu cơng nợ và chi phí: Giấu cơng nợ và chi phí là hình thức gian lận xảy ra với đại bộ phận các loại hình doanh nghiệp. Các cơng ty nhà nước hoạt động thua lỗ muốn được nhà nước tiếp tục cấp phát vốn hay nhận sự hậu thuẫn của các ngân hàng thì họ sẽ cố gắng làm Báo cáo tài chính thể hiện tình hình tài chính tốt. Do đĩ giấu cơng nợ và chi phí là một sai phạm phổ biến.
52 Các cơng ty đa quốc gia muốn đạt được mục tiêu kinh doanh đã cam kết với cơng ty mẹ thì cũng phải trì hỗn các chi phí để đạt được mức lợi nhuận mong muốn. Các cơng ty tư nhân muốn cĩ một Báo cáo kết quả hoạt động kết quả kinh doanh tốt để được vay vốn kinh doanh của ngân hàng cũng phải thể hiện một tình hình tài chính thuận lợi. Tĩm lại, cĩ rất nhiều động cơ thúc đẩy các doanh nghiệp tiến hành giấu cơng nợ và chi phí, hình thức tiến hành cũng đa dạng khơng kém: Cĩ thể là khơng cơng bố khoản cơng nợ và chi phí, trì hỗn thanh tốn cho nhà cung cấp và chuyển sang kỳ kế tốn kế tiếp 2.1.5.4. Khơng cơng bố đầy đủ thơng tin: Một kỹ thuật khác để thực hiện gian lận là việc khơng cơng bố đầy đủ thơng tin. Gian lận liên quan tới khơng cơng bố đầy đủ thơng tin như: Cố ý bỏ quên khơng khai báo cơng nợ tiềm tàng, khơng cơng bố các sự kiện xảy ra sau ngày kết thúc niên độ 2.2. Thực trạng về trách nhiệm của kiểm tốn viên đối với việc phát hiện gian lận và sai sĩt trên Báo cáo tài chính: 2.2.1. Đặc điểm hoạt động kiểm tốn độc lập tại Việt Nam: Hoạt động kiểm tốn độc lập đã trải qua chặng đường phát triển hơn mười lăm năm. Từ khi mới bắt đầu với chỉ hai cơng ty kiểm tốn và 15 nhân viên thì nay con số này đã tăng lên rất nhiều. Kiểm tốn độc lập Việt Nam đang cố gắng cung cấp dịch vụ chuyên nghiệp, trong bối cảnh nền kinh tế thị trường. Điều này đặc biệt cĩ ý nghĩa khi nhà nước đang đẩy mạnh cổ phần hố doanh nghiệp nhà nước, phát triển thị trường chứng khốn, mở rộng quan hệ quốc tế và khuyến khích nền kinh tế nhiều thành phần. 2.2.1.1. Các quy định pháp lý: Văn bản pháp lý đầu tiên về hoạt động kiểm tốn độc lập là Quy chế hoạt động kiểm tốn độc lập trong nền kinh tế Quốc dân, được ban hành theo Nghị định
53 07/CP ngày 29/01/1994 của Chính phủ. Sau đĩ, các văn bản khác tiếp tục được ban hành như: - Thơng tư 22 TC/CĐKT ngày 19/03/1994 hướng dẫn việc thực hiện Nghị định 07/CP; - Thơng tư 60 TC/CĐKT ngày 1/9/1997 hướng dẫn thực hiện cơng tác kế tốn và kiểm tốn tại doanh nghiệp cĩ vốn đầu tư nước ngồi ở Việt Nam. Do những thay đổi của nền kinh tế, Chính phủ đã ban hành tiếp các Nghị định: - Nghị định 105/2004/NĐ-CP ngày 30/3/2004 về Kiểm tốn độc lập; - Nghị định 133/2005/NĐ-CP ngày 31/10/2005 về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định 105/2004/NĐ-CP ngày 30/3/2004 về Kiểm tốn độc lập; Trên cơ sở đĩ, Bộ Tài chính đã tiếp tục ban hành các văn bản hướng dẫn, như là: - Thơng tư 64/2004/TT-BTC ngày 29/6/2004 hướng dẫn thực hiện một số điều của Nghị định số 105/2004/NĐ-CP; - Thơng tư 60/2006/TT-BTC ngày 28/6/2006 hướng dẫn tiêu chuẩn, điều kiện thành lập và hoạt động đối với doanh nghiệp kiểm tốn; - Quyết định số 87/2005/QĐ-BTC ngày 01/12/2005 về việc ban hành chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp. Từ năm 1999, Bộ Tài chính đã ban hành lần lượt các chuẩn mực kiểm tốn. Tính đến nay đã cĩ 38 chuẩn mực kiểm tốn được ban hành, trong đĩ: - 33 chuẩn mực về kiểm tốn và dịch vụ sốt xét thơng tin tài chính; - 02 chuẩn mực về dịch vụ sốt xét Báo cáo tài chính; - 01 chuẩn mực về dịch vụ liên quan (Kiểm tra thơng tin tài chính trên cơ sở các thủ tục thỏa thuận trước); - 01 chuẩn mực trong lĩnh vực đặc thù;
54 - 01 chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp. Ngồi ra, ngày 29/6/2006, Quốc hội đã ban hành Luật chứng khốn, trong đĩ cĩ quy định về yêu cầu Báo cáo tài chính phải được kiểm tốn và trách nhiệm của những người cĩ liên quan đến Báo cáo tài chính. 2.2.1.2. Hoạt động của tổ chức nghề nghiệp: Hội kiểm tốn viên hành nghề Việt Nam (VACPA) là tổ chức thành viên của Hội Kế tốn và kiểm tốn Việt Nam (VAA). VAA được thành lập chính thức vào năm 1994. Trong giai đoạn đầu, đây là một tổ chức cơng chúng với hội viên gồm nhiều thành phần, trong đĩ chủ yếu là người làm kế tốn, kiểm tốn nội bộ và kiểm tốn nhà nước. Sau đĩ một số văn bản pháp lý như Luật Kinh doanh bảo hiểm, Luật Các tổ chức tín dụng , Nghị định 187/2004/NĐ-CP ngày 16/11/2004 của Chính phủ về việc chuyển cơng ty nhà nước thành cơng ty cổ phần đã làm cho thị trường dịch vụ kiểm tốn ngày càng mở rộng. Bên cạnh đĩ, theo cam kết của Chính phủ Việt Nam với các tổ chức quốc tế (ADB, WB, IMF ), Bộ Tài chính sẽ chuyển giao dần chức năng quản lý nghề nghiệp kế tốn, kiểm tốn cho Hội nghề nghiệp. Vào ngày 15/4/2005, hội kiểm tốn viên hành nghề tại Việt Nam đã chính thức ra đời, đánh dấu một bước quan trọng trong sự phát triển của đội ngũ kiểm tốn viên và các tổ chức nghề nghiệp kiểm tốn tại Việt Nam. 2.2.2. Loại hình cơng ty kiểm tốn: Sau khi cơng ty kiểm tốn đầu tiên được thành lập vào năm 1991, các cơng ty kiểm tốn khác lần lượt ra đời. Vào năm 1994 và năm 1995 cĩ 9 cơng ty khác thuộc loại hình doanh nghiệp nhà nước và cơng ty cĩ vốn đầu tư nước ngồi được thành lập. Sau khi Luật Doanh nghiệp được ban hành vào năm 1999, số lượng các cơng ty kiểm tốn được thành lập đã tăng nhanh. Trong thời gian này chủ yếu các cơng ty thành lập dưới dạng trách nhiệm hữu hạn. Đến khi Nghị định 105/2004/NĐ- CP chỉ cho phép thành lập mới cơng ty kiểm tốn là cơng ty hợp danh hoặc doanh nghiệp tư nhân, số lượng cơng ty kiểm tốn được thành lập chậm hơn trước.
55 Tính đến tháng 8 năm 2006, ở Việt Nam đã cĩ 105 cơng ty kiểm tốn độc lập đủ điều kiện hoạt động, bao gồm: - 06 Cơng ty là doanh nghiệp nhà nước; - 04 Cơng ty 100% vốn đầu tư nước ngồi ( E&Y, PwC, KPMG và GT); - 66 Cơng ty trách nhiệm hữu hạn; - 12 cơng ty cổ phần; và - 17 cơng ty hợp danh. Trong đĩ, cĩ 11 cơng ty kiểm tốn Việt Nam là thành viên của các cơng ty quốc tế, đĩ là : VACO, AASC, AISC, A&C, AFC, Thủy Chung, Tiên Phong, DTL, STT, M&H và U&I. Tuy số lượng cơng ty kiểm tốn tăng cao nhưng nhìn chung, chất lượng nhân viên và chất lượng dịch vụ giữa các cơng ty kiểm tốn cĩ sự chênh lệch đáng kể. Các cơng ty kiểm tốn nhỏ mới thành lập chưa đảm bảo chất lượng dịch vụ, thiếu các cấp bậc sốt xét, khả năng cạnh tranh thấp, doanh thu và thị phần khơng đáng kể. 2.2.3. Đội ngũ kiểm tốn viên hành nghề: Ngay từ những ngày đầu thành lập, các cơng ty kiểm tốn đã chú trọng đến việc tuyển nhân viên kiểm tốn và nâng cao chất lượng của đội ngũ kiểm tốn viên. Vào tháng 10/1994, Bộ Tài chính đã tổ chức kỳ thi tuyển đầu tiên và đã cấp chứng chỉ đặc cách cho 49 người đủ điều kiện, tiêu chuẩn kiểm tốn viên chuyên ngành. Sau đĩ, qua các kỳ thi kiểm tốn viên, số lượng người được cấp bằng ngày càng gia tăng. Ngồi các kiểm tốn viên được Bộ Tài chính cấp chứng chỉ, cịn cĩ các kiểm tốn viên được các tổ chức nghề nghiệp của các nước trên thế giới cấp chứng chỉ kiểm tốn viên. Tính đến ngày 31/5/2006, Bộ Tài chính đã tổ chức 12 kỳ thi tuyển kiểm tốn viên cho người Việt Nam và 7 kỳ thi sát hạch cho người nước ngồi và đã cấp 1.096 chứng chỉ kiểm tốn viên cho những người đạt kết quả thi. Cũng tính đến 31/5/2006, cả nước cĩ 3.897 nhân viên làm việc trong 102 cơng ty, bao gồm 3.061 nhân viên chuyên nghiệp và 840 kiểm tốn viên, trong đĩ:
56 57 người vừa cĩ chứng chỉ kiểm tốn viên Việt Nam vừa cĩ chứng chỉ kiểm tốn viên nước ngồi; 749 người cĩ chứng chỉ kiểm tốn viên Việt Nam và 34 người cĩ chứng chỉ kiểm tốn viên nước ngồi. Tỷ lệ nhân viên cĩ chứng chỉ kiểm tốn viên khơng đồng đều giữa các cơng ty kiểm tốn. Đối với các cơng ty kiểm tốn nhỏ, thường tỷ lệ nhân viên cĩ chứng chỉ kiểm tốn viên thấp, hay xáo trộn, chất lượng nhân viên cũng như chất lượng dịch vụ kiểm tốn chưa đạt yêu cầu. 2.2.4. Tình hình hoạt động của các cơng ty kiểm tốn: Trong những năm qua, tình hình của các đối tượng kiểm tốn cĩ những biến động rất lớn do một số nguyên nhân sau: Thị trường chứng khốn đã đi vào hoạt động và theo Luật Chứng khốn, Báo cáo tài chính của các cơng ty cổ phần niêm yết phải được kiểm tốn bởi kiểm tốn viên độc lập. Theo Nghị định 105/2004/NĐ-CP, đối tượng kiểm tốn bắt buộc là tồn bộ doanh nghiệp nhà nước và các quỹ tài chính nhà nước, cơng trình xây dựng thuộc dự án nhĩm A. Luật Kinh doanh bảo hiểm bắt buộc các doanh nghiệp bảo hiểm, mơi giới chứng khốn, tái bảo hiểm đều phải kiểm tốn Báo cáo tài chính năm. Nghị định 187/2004/NĐ-CP của Chính phủ thay thế cho Nghị định 64 quy định việc chuyển đổi doanh nghiệp nhà nước thành cơng ty cổ phần đã cho phép các cơng ty kiểm tốn thực hiện định giá các doanh nghiệp khi cổ phần hĩa thay thế hội đồng thẩm định giá. Mặc dù kiểm tốn Nhà nước đã kiểm tốn Báo cáo tài chính nhưng hầu hết các tổng cơng ty 90, 91 đều thực hiện kiểm tốn độc lập, cĩ cơng ty cĩ xu hướng khơng tổ chức bộ phận kiểm tốn nội bộ mà thuê cơng ty kiểm tốn độc lập để kiểm tốn Báo cáo tài chính cho tồn bộ cơng ty. Đối với các cơng ty kiểm tốn 100% vốn đầu tư nước ngồi đã được phép điều chỉnh giấy phép mở rộng phạm vi hoạt động ra hầu hết các loại hình doanh nghiệp, kể cả doanh nghiệp nhà nước.
57 Các đơn vị hành chính sự nghiệp cĩ thu cũng đã cĩ yêu cầu được cung cấp dịch vụ kiểm tốn Báo cáo tài chính. Cùng với sự phát triển về số lượng và quy mơ để đáp ứng nhu cầu trên, những dịch vụ do các cơng ty kiểm tốn cung cấp cũng đã khơng ngừng được đa dạng theo hướng mở rộng từng loại dịch vụ chi tiết trong dịch vụ kiểm tốn (như kiểm tốn Báo cáo tài chính, kiểm tốn hoạt động, kiểm tốn tuân thủ, kiểm tốn sốt xét, kiểm tốn báo cáo quyết tốn vốn đầu tư xây dựng cơ bản), mở rộng dịch vụ tư vấn (như tư vấn kế tốn, tài chính, tư vấn quản lý, thuế, tư vấn đầu tư, luật, tư vấn sáp nhập, giải thể doanh nghiệp ), dịch vụ tin học, dịch vụ thẩm định giá tài sản, dịch vụ tuyển dụng nhân viên, đào tạo bồi dưỡng nghiệp vụ, cung cấp thơng tin Trong các dịch vụ trên, dịch vụ kiểm tốn Báo cáo tài chính chiếm tỷ trọng lớn nhất vì các cơng ty cĩ vốn đầu tư nước ngồi bắt buộc phải kiểm tốn theo luật định, đồng thời nhu cầu kiểm tốn Báo cáo tài chính của các doanh nghiệp nhà nước, chủ yếu là các tổng cơng ty, cũng đang tăng dần. 2.2.5. Kết quả hoạt động của các cơng ty kiểm tốn: Với sự tham gia của các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế, thị trường kiểm tốn và kế tốn từ năm 1997 trở về sau đã đạt được mức tăng trưởng khá cao. Kết quả kinh doanh tồn ngành kiểm tốn năm 2005 và 2004 như sau: Chỉ tiêu Năm 2005 Năm 2004 1. Tổng số vốn kinh doanh 212.513,012 192.693,949 2. Kết quả kinh doanh sau thuế 24.386,406 29.902,199 3. Nộp ngân sách Nhà nước : 78.038,522 64.744,265 - Thuế Giá trị gia tăng 39.652,421 27.081,447 - Thuế Thu nhập doanh nghiệp 4.432,161 3.798,212 - Thuế và các khoản phải nộp khác 33.900,837 29.441,909 4. Tỷ suất lợi nhuận trên doanh thu (%) 4,0 % 6,4 % 5. Tỷ suất lợi nhuận trên vốn (%) 11,4 % 15,5 % Bảng 2.1: Kết quả hoạt động ngành kiểm tốn 2004-2005, Đvt: triệu đồng
58 2.2.6. Thực trạng các quy định về trách nhiệm kiểm tốn viên đối với việc phát hiện gian lận và sai sĩt trong cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính: Liên quan đến trách nhiệm kiểm tốn viên đối với việc phát hiện gian lận và sai sĩt trong cuộc kiểm tốn Báo cáo tài chính, các quy định cĩ thể kể ra bao gồm: 2.2.6.1. Nghị định 105/2004/NĐ-CP ban hành ngày 30/3/2004: Điều 17 của Nghị định 105 quy định các trách nhiệm của kiểm tốn viên trong khi thi hành nhiệm vụ: - Kiểm tốn viên phải chấp hành các nguyên tắc hoạt động kiểm tốn độc lập; - Trong quá trình thực hiện dịch vụ, kiểm tốn viên khơng được can thiệp vào cơng việc của đơn vị đang được kiểm tốn; - Ký báo cáo kiểm tốn và chịu trách nhiệm về hoạt động nghề nghiệp của mình; - Từ chối làm kiểm tốn cho khách hàng nếu xét thấy khơng đủ năng lực chuyên mơn, khơng đủ điều kiện hoặc khách hàng vi phạm quy định của Nghị định này; - Thường xuyên trau dồi kiến thức chuyên mơn và kinh nghiệm nghề nghiệp. Thực hiện chương trình cập nhật kiến thức hàng năm theo quy định của Bộ Tài chính; - Thực hiện các trách nhiệm khác theo quy định của pháp luật. Đối với trách nhiệm của cơng ty kiểm tốn, Điều 25 của Nghị định 105 quy định: - Cơng ty kiểm tốn chỉ được hoạt động theo đúng lĩnh vực hành nghề ghi trong Giấy phép đầu tư hoặc Giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh; - Thực hiện đúng những nội dung theo hợp đồng đã ký kết với khách hàng; - Bồi thường thiệt hại do lỗi mà kiểm tốn viên của mình gây ra cho khách hàng trong khi thực hiện dịch vụ kiểm tốn và các dịch vụ liên quan khác; - Mua bảo hiểm trách nhiệm nghề nghiệp cho kiểm tốn viên hoặc trích lập Quỹ dự phịng rủi ro nghề nghiệp theo quy định của Bộ Tài chính để tạo