Luận văn Phương pháp xác định lãi suất cho vay qua xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại ngân hàng thương mại Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Phương pháp xác định lãi suất cho vay qua xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại ngân hàng thương mại Việt Nam

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THẾ MINH PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH LÃI SUẤT CHO VAY QUA XẾP HẠNG TÍN DỤNG DOANH NGHIỆP TẠI NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH - Năm 2011
2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THẾ MINH PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH LÃI SUẤT CHO VAY QUA XẾP HẠNG TÍN DỤNG DOANH NGHIỆP TẠI NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh tế Tài chính - Ngân hàng Mã số: 60.31.12 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN VĂN SĨ TP. Hồ Chí Minh - Năm 2011
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, chưa công bố tại bất cứ nơi nào. Mọi số liệu sử dụng trong luận văn này là những thông tin xác thực. Tôi xin chịu mọi trách nhiệm về lời cam đoan của mình. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 30 tháng 9 năm 2011 Tác giả luận văn Nguyễn Thế Minh
4. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT CSLS Chính sách lãi suất DN Doanh nghiệp DNNN Doanh nghiệp nhà nước DTBB Dự trữ bắt buộc GDP Tổng sản phẩm quốc nội GTCG Giấy tờ có giá NHNN Ngân hàng nhà nước Việt Nam NHNNg Ngân hàng nước ngoài NHTM Ngân hàng thương mại NHTW Ngân hàng trung ương SXKD Sản xuất kinh doanh TCKT&CN Tổ chức kinh tế và cá nhân TCTD Tổ chức tín dụng TKDC Tiết kiệm dân cư TSĐB Tài sản đảm bảo TTTT Thị trường tiền tệ
5. DANH MỤC ĐỒ THỊ, BẢNG BIỂU Đồ thị 1.1: Lãi suất theo cung cầu thị trường Bảng 1.1: Lãi suất USD ngày 02/3/2011 Bảng 2.1: Phát triển hệ thống NHTM Việt Nam từ 1991-1997 Bảng 2.2: Phát triển hệ thống NHTM giai đoạn từ năm 1997 đến nay Bảng 2.3: Số liệu huy động vốn giai đoạn 2006-2010 Bảng 2.4: Số liệu cho vay vốn giai đoạn 2006-2010 Bảng 2.5: Lãi suất huy động vốn theo thời hạn giai đoạn 1989 – 1990 Bảng 2.6: Lãi suất ngân hàng theo quyết định 202 tháng 10/1991 cuả NHNN Bảng 2.7: Trần lãi suất cho vay giai đoạn 1996-7/2000 Bảng 2.8: Các lần điều chỉnh lãi suất của NHNN trong năm 1999 Bảng 2.9: Điều chỉnh lãi suất cơ bản VND của NHNN từ 2000 đến 2002 Bảng 2.10: Lãi suất huy động và cho vay 2003-2008 Bảng 2.11: Lãi suất cơ bản từ 7/2008 – 2/2010 Bảng 3.1: Quy mô doanh nghiệp nhỏ và vừa theo nghị định 56/2009/NĐ-CP Bảng 3.2: Quy mô doanh nghiệp Bảng 3.3: Trọng số áp dụng cho các chỉ tiêu phi tài chính Trọng số các chỉ tiêu tài chính và phi tài chính chấm điểm tổng hợp Bảng 3.4: tín dụng Bảng 3.5: Thang điểm đánh giá doanh nghiệp Bảng 3.6: Thang điểm đánh giá rủi ro khoản vay Bảng 3.7: Lãi suất cho vay theo mô hình phân tích rủi ro tín dụng
6. DANH MỤC PHỤ LỤC Phụ lục 1: Tiêu chuẩn đánh giá chỉ tiêu tài chính Phụ lục 2: Tiêu chuẩn đánh giá chỉ tiêu phi tài chính Phụ lục 3: Điểm đánh giá chỉ tiêu liên quan đến rủi ro khoản vay Phụ lục 4: Một ví dụ về xác định lãi suất cho vay Phụ lục 4.1: Chấm điểm chỉ tiêu đánh giá doanh nghiệp Phụ lục 4.2: Chấm điểm tổng hợp chỉ tiêu đánh giá doanh nghiệp Phụ lục 4.3: Chấm điểm chỉ tiêu đánh giá khoản vay
7. Trang bìa Lời cam đoan Danh mục từ viết tắt Danh mục đồ thị, bảng biểu Danh mục phụ lục MỤC LỤC Nội dung Trang PHẦN MỞ ĐẦU Chương 1: TỔNG QUAN VỀ LÃI SUẤT CHO VAY VÀ XẾP HẠNG TÍN DỤNG 1 1.1 Khái niệm về NHTM 1 1.2 Lãi suất cho vay và vai trò của lãi suất cho vay 1 1.2.1 Khái niệm và bản chất của lãi suất 1 1.2.2 Các nhân tố ảnh hưởng đến lãi suất cho vay 2 1.2.3 Những phương pháp xác định lãi suất cho vay của NHTM 3 1.2.3.1 Lãi suất cho vay dựa trên tổng hợp chi phí 3 1.2.3.2 Lãi suất cho vay theo lãi suất cơ sở 4 1.2.3.3 Lãi suất cho vay theo chi phí – lợi ích 5 1.2.4 Vai trò của lãi suất trong nền kinh tế thị trường 7 1.3 Quản trị lãi suất trong hoạt động kinh doanh của NHTM 8 1.3.1 Rủi ro lãi suất trong kinh doanh 8 1.3.2 Mục tiêu quản trị lãi suất 8 1.3.3 Các phương thức quản lý lãi suất cho vay 9 1.3.3.1 Cho vay với lãi suất cố định 9 1.3.3.2 Cho vay với lãi suất điều chỉnh 9 1.3.3.3 Sự linh hoạt trong lãi suất cho vay 9 1.3.4 Kỹ thuật phòng chống rủi ro lãi suất 11 1.4 Xếp hạng tín dụng và sự cần thiết phải xếp hạng tín dụng trong hoạt động tín dụng của ngân hàng thương mại 11 1.4.1 Định nghĩa xếp hạng tín dụng 11
8. 1.4.2 Xếp hạng tín dụng doanh nghiệp vay vốn ngân hàng 12 1.4.3 Sự cần thiết phải xếp hạng tín dụng trong hoạt động tín dụng của ngân hàng thương mại 13 1.5 Vai trò của xếp hạng tín dụng trong xác định lãi suất cho vay 14 1.5.1 Nguyên tắc và các chỉ tiêu xếp hạng tín dụng doanh nghiệp 14 1.5.1.1 Nguyên tắc xếp hạng tín dụng 14 1.5.1.2 Những chỉ tiêu dùng trong phân tích xếp hạng tín dụng doanh nghiệp 14 1.5.2 Vai trò của xếp hạng tín dụng 15 1.5.2.1 Đối với ngân hàng thương mại 15 1.5.2.2 Đối với doanh nghiệp được xếp hạng 16 1.5.2.3 Đối với thị trường tài chính 16 1.5.2.4 Đối với xác định lãi suất cho vay 17 1.6 Vấn đề tự do hóa lãi suất ở một số quốc gia Châu Á 17 1.7 Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam 19 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 22 Chương 2: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG TÍN DỤNG VÀ XÁC ĐỊNH LÃI SUẤT CHO VAY TẠI CÁC NHTM VIỆT NAM 23 2.1 Quá trình hình thành và phát triển hệ thống Ngân hàng Việt Nam 23 2.1.1 Sự hình thành và phát triển hệ thống Ngân hàng Việt Nam qua các thời kỳ 23 2.1.1.1 Giai đoạn đầu của quá trình hình thành 23 2.1.1.2 Các đợt cải tổ của hệ thống ngân hàng 24 2.1.2 Tình hình hoạt động tín dụng tại các NHTM Việt Nam 27 2.1.2.1 Huy động vốn 27 2.1.2.2 Cho vay vốn 30 2.1.3 NHTM và hội nhập quốc tế 32 2.1.3.1 Tác động của hội nhập kinh tế quốc tế ngành ngân hàng 32 2.1.3.2 Những yêu cầu đổi mới 34 2.2 Thực trạng việc xác định lãi suất cho vay tại các NHTM Việt Nam 35 2.2.1 Giai đoạn từ năm 1988 đến tháng 6/1992 35 2.2.2 Giai đoạn từ tháng 6/1992 đến tháng 7/2000 36
9. 2.2.3 Giai đoạn từ tháng 7/2000 đến tháng 5/2002 39 2.2.4 Giai đoạn từ tháng 5/2002 đến nay 41 2.3 Những kết quả đạt được và những hạn chế, thách thức trong vấn đề xác định lãi suất cho vay tại các NHTM Việt Nam 45 2.3.1 Kết quả đạt được 45 2.3.2 Những hạn chế, thách thức 46 2.3.3 Nguyên nhân hạn chế 47 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 48 Chương 3: PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH LÃI SUẤT CHO VAY QUA XẾP HẠNG TÍN DỤNG DOANH NGHIỆP TẠI NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM 49 3.1 Định hướng phát triển của NHTM Việt Nam 49 3.1.1 Thúc đẩy cạnh tranh và năng lực cạnh tranh 49 3.1.2 Bảo đảm sự lành mạnh và ổn định của hệ thống ngân hàng 50 3.1.3 Cải thiện tính minh bạch và công khai 50 3.1.4 Gia tăng khả năng tiếp cận đối với các dịch vụ ngân hàng 50 3.1.5 Hội nhập hơn với nền kinh tế toàn cầu và phù hợp những thông lệ quốc tế tốt nhất 51 3.2 Quan điểm và mục tiêu xây dựng phương pháp xác định lãi suất cho vay qua xếp hạng tín dụng doanh nghiệp 51 3.3 Khách hàng doanh nghiệp và phân loại khách hàng doanh nghiệp 53 3.3.1 Khái niệm khách hàng doanh nghiệp 53 3.3.2 Phân loại khách hàng doanh nghiệp 53 3.3.2.1 Theo loại hình doanh nghiệp và hình thức sở hữu 53 3.3.2.2 Theo lĩnh vực hoạt động 54 3.3.2.3 Theo qui mô doanh nghiệp 54 3.4 Xây dựng các chỉ tiêu đánh giá 56 3.4.1 Các chỉ tiêu đánh giá doanh nghiệp 57 3.4.1.1 Nhóm các chỉ tiêu tài chính 57 3.4.1.2 Nhóm các chỉ tiêu phi tài chính 59
10. 3.4.2 Các chỉ tiêu đánh giá rủi ro khoản vay 61 3.4.2.1 Nhóm các chỉ tiêu liên quan đến môi trường ngành kinh doanh 61 3.4.2.2 Nhóm các chỉ tiêu liên quan đến điều kiện kinh doanh 62 3.4.2.3 Nhóm các chỉ tiêu về nhân sự, quản trị điều hành 62 3.4.2.4 Nhóm chỉ tiêu dự kiến hiệu quả dự án/phương án vay vốn 62 3.4.3 Thang điểm đánh giá 64 3.4.3.1 Điểm chỉ tiêu tài chính và tiêu chuẩn đánh giá 64 3.4.3.2 Điểm chỉ tiêu phi tài chính và tiêu chuẩn đánh giá 64 3.4.3.3 Điểm chỉ tiêu về rủi ro khoản vay và tiêu chuẩn đánh giá 65 3.4.3.4 Xác định điểm tổng hợp xếp hạng tín dụng và xếp loại khoản vay 65 3.5 Xây dựng phương pháp xếp hạng tín dụng doanh nghiệp, xếp loại khoản vay và xác định lãi suất cho vay 66 3.5.1 Xếp hạng tín dụng doanh nghiệp theo chỉ tiêu đánh giá doanh nghiệp 66 3.5.2 Xếp loại khoản vay theo chỉ tiêu đánh giá rủi ro khoản vay 67 3.5.3 Công thức xác định lãi suất cho vay 69 3.5.4 Xác định lãi suất cho vay khách hàng doanh nghiệp theo mô hình phân tích rủi ro tín dụng 70 3.5.5 Các chính sách lãi suất cho vay của NHTM 72 3.5.5.1 Chính sách lãi suất thông thường 72 3.5.5.2 Chính sách lãi suất thâm nhập thị trường 73 3.5.5.3 Chính sách lãi suất cạnh tranh 73 3.5.5.4 Chính sách lãi suất theo mối quan hệ 73 3.5.5.5 Chính sách lãi suất thắt chặt tín dụng 73 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 74 PHẦN KẾT LUẬN 76 Danh mục tài liệu tham khảo 77 Phụ lục 80
11. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Giới thiệu Hoạt động tín dụng của Ngân hàng thương mại là một trong những hoạt động truyền thống và quan trọng, hoạt động này ngoài việc mang lại lợi nhuận từ chênh lệch giữa lãi suất cho vay và lãi suất huy động, các chi phí hoạt động . thì cũng là một trong những nhân tố góp phần để thu hút khách hàng sử dụng dịch vụ của ngân hàng. Tự do hóa lãi suất là một trong những nội dung quan trọng của tự do hóa tài chính. Chính sách lãi suất thỏa thuận đã mở ra cho các NHTM những cơ hội cũng như những thách thức. Tự do hóa lãi suất làm cho lãi suất thực sự là giá cả tiền tệ hình thành chủ yếu thông qua quan hệ cung cầu vốn trên thị trường. Lãi suất là yếu tố quan trọng, tác động từ yếu tố "đầu vào" đến yếu tố "đầu ra" trong hoạt động của NHTM, là công cụ quan trọng để nâng cao tính cạnh tranh theo đặc điểm riêng có của từng NHTM. Việc xác định lãi suất cho vay quyết định sự tồn tại và phát triển của các NHTM. Trên cơ sở tự do hóa lãi suất giúp NHTM nâng cao tính chủ động trong việc định giá sản phẩm của mình, trong đó đặc biệt là việc xác định lãi suất cho vay phù hợp với từng nhóm khách hàng thông qua đánh giá xếp hạng tín dụng. Qua đó nâng cao hiệu quả hoạt động cũng đồng thời đòi hỏi NHTM phải nâng cao trình độ quản lý vì tính phức tạp và biến động thường xuyên của lãi suất. Với những lý do trên, việc nghiên cứu để đưa ra phương pháp xác định lãi suất cho vay tại các NHTM phù hợp và khoa học là cần thiết. Do đó, tác giả chọn đề tài: “Phương pháp xác định lãi suất cho vay qua xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại ngân hàng thương mại Việt Nam”. 2. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở lý luận về lãi suất, phương pháp xác định lãi suất cho vay và thực tiễn hoạt động tại các NHTM để đưa ra mô hình xác định lãi suất cho vay phù hợp đối với từng nhóm khách hàng tương ứng với từng khoản vay cụ thể. Qua đó, NHTM có thể tối đa hóa thu nhập, giảm thiểu rủi ro lãi suất và phục vụ một cách linh hoạt, đáp ứng tốt nhất nhu cầu khách hàng.
12. 3. Phương pháp nghiên cứu Dựa trên phương pháp duy vật biện chứng và các lý thuyết về lãi suất làm phương pháp nghiên cứu. Trên cơ sở lý luận và thực tiễn áp dụng tại các NHTM, thông qua phân tích xếp hạng tín dụng doanh nghiệp và khoản vay để đưa ra mô hình xác định lãi suất vay phù hợp và mang tính ứng dụng thực tiễn cao trong hoạt động của các NHTM Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận văn chỉ tập trung nghiên cứu chính sách lãi suất cho vay của hệ thống NHTM, các cơ sở lý luận về lãi suất làm tiền đề và các khoản cho vay của NHTM đối với doanh nghiệp làm phạm vi nghiên cứu. 5. Ý nghĩa nghiên cứu Trên cơ sở khái quát lý luận và qua phân tích chính sách lãi suất cho vay, các khoản vay và xếp hạng tín dụng doanh nghiệp, luận văn đã đưa ra phương pháp dể xác định lãi suất cho vay, giúp các bộ phận của hệ thống NHTM hiểu rõ bản chất, các nhân tố cấu thành lãi suất cho vay cũng như phương pháp xác định lãi suất cho vay một cách hợp lý và khoa học để vận dụng trong thực tiễn. 6. Kết cấu luận văn Kết cấu của luận văn bao gồm những nội dung sau : - Phần mở đầu - Chương 1: Tổng quan về lãi suất cho vay xếp hạng tín dụng - Chương 2: Thực trạng hoạt động tín dụng và xác định lãi suất cho vay tại các Ngân hàng thương mại Việt Nam - Chương 3: Phương pháp xác định lãi suất cho vay qua xếp hạng tín dụng doanh nghiệp tại NHTM Việt Nam - Phần kết luận
13. 1 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ LÃI SUẤT CHO VAY VÀ XẾP HẠNG TÍN DỤNG 1.1 Khái niệm về NHTM NHTM là một định chế tài chính trung gian tiêu biểu, đóng một vai trò quan trọng trong việc khai thông các nguồn vốn tiết kiệm đáp ứng nhu cầu đầu tư của các chủ thể trong nền kinh tế, đồng thời nó cũng giữ vai trò quan trọng trong việc đảm bảo cho nền kinh tế vận hành nhịp nhàng, hữu hiệu. Có rất nhiều khái niệm về NHTM. Ví dụ: Theo “Quản trị NHTM” của Peter S.Rose (2001): Ngân hàng là một loại hình tổ chức có vai trò quan trọng đối với nền kinh tế nói chung và đối với từng cộng đồng nói riêng. Theo Điều 4 Luật các Tổ chức tín dụng 2010 thì: NHTM là loại hình ngân hàng được thực hiện tất cả các hoạt động ngân hàng và các hoạt động kinh doanh khác theo quy định của Luật này nhằm mục tiêu lợi nhuận. Như vậy, có thể nói NHTM là một định chế tài chính trung gian quan trọng, có ảnh hưởng đến nhiều mặt và sâu rộng trong nền kinh tế thị trường. Thông qua hệ thống định chế tài chính trung gian này mà những nguồn tiền nhàn rỗi nằm rải rác trong xã hội được tập trung lại và được sử dụng để cho các tổ chức, cá nhân vay phục vụ phát triển kinh tế-xã hội. 1.2 Lãi suất cho vay và vai trò của lãi suất cho vay 1.2.1 Khái niệm và bản chất của lãi suất Lợi tức là một phạm trù kinh tế gắn liền với sự vận động của tín dụng và do bản chất của tín dụng quyết định. Lợi tức tín dụng là thu nhập mà người cho vay nhận được ở người đi vay trả cho việc sử dụng tiền vay. Xét về bản chất, lợi tức tín dụng là giá trị quyền sử dụng vốn trong một thời gian nhất định mà người đi vay phải trả cho người cho vay. Tỷ lệ phần trăm giữa lợi tức tín dụng và tổng số tiền vay hay khoản tín dụng trong một thời gian nhất định chính là lãi suất. Lãi suất được biểu hiện dưới dạng số tuyệt đối, đó chính là lợi tức tín dụng. Lãi suất là một phạm trù kinh tế khách quan, mang tính chất tổng hợp và đa dạng. Lãi suất chịu ảnh hưởng của nhiều nhân tố, bên cạnh đó lãi suất tác động đến sự
14. 2 phát triển của nền kinh tế nên nó mang tính chất tổng hợp. Lãi suất là một phạm trù giá cả, sự biến động của lãi suất chịu ảnh hưởng của quy luật cung cầu. Trong quan hệ vay vốn: lãi suất đối với người cho vay là mức lãi suất mà người cho vay đồng ý để giao quyền sử dụng vốn cho người vay; lãi suất đối với người đi vay là mức lãi suất mà người đi vay sẵn lòng trả cho người cho vay để được quyền sử dụng vốn trong một khoảng thời gian nhất định hay còn gọi là chi phí sử dụng vốn. 1.2.2 Các nhân tố ảnh hưởng đến lãi suất cho vay Lãi suất được xem là giá cả của quyền sử dụng vốn vay do vậy nó sẽ được xác định trên cơ sở quan hệ cung cầu vốn vay trên thị trường. Đồ thị 1.1: Lãi suất theo cung - cầu vốn t Đường cung vốn ấ Điểm cân bằng i su Lã Đường cầu vốn 0 Lượng vốn Đường cung cầu vốn vay nói trên cho các nhà kinh tế học một mô hình để xác định lãi suất thị trường, được gọi là mô hình “khuôn mẫu tiền vay”. Điểm cân bằng cung cầu vốn vay tại một thời điểm xác định mức lãi suất thị trường. Lãi suất chịu tác động của nhiều yếu tố, nhưng trên quan điểm NHTM thì 4 yếu tố được xem là quan trọng nhất không thể thiếu khi xác định lãi suất cho vay là: - Bao gồm tất cả các chi phí huy động vốn. - Bù đắp các chi phí quản lý và thực hiện khoản vay. - Trang trải được các rủi ro trong hoạt động cho vay. - Mang lại phần lợi nhuận hợp lý cho NHTM. Bên cạnh đó, lãi suất cho vay còn bị ảnh hưởng bởi các nhân tố khác như: chính sách điều hành kinh tế vĩ mô của chính phủ, sự cạnh tranh của các ngân hàng khác hoặc các TCTD phi ngân hàng; mối quan hệ, uy tín giữa ngân hàng và người đi vay; mức cung - cầu quỹ cho vay; mục đích sử dụng tiền vay; rủi ro và kỳ hạn cho vay; tình
15. 3 hình diễn biến của nền kinh tế Thực tế ở các nước cho thấy lãi suất cho vay thường chịu sự chi phối của thị trường tiền tệ ngắn hạn và của các NHTM lớn. Bên cạnh đó, lãi suất thị trường còn chịu sự can thiệp của NHTW, tùy theo chính sách tiền tệ là thắt chặt hay mở rộng. 1.2.3 Những phương pháp xác định lãi suất cho vay của NHTM 1.2.3.1 Lãi suất cho vay dựa trên tổng hợp chi phí: Giả định lãi suất tính trên bất kỳ khoản vay nào cũng gồm 5 thành phần: - Chi phí huy động vốn phục vụ cho vay. - Chi phí hoạt động (chi phí trang thiết bị, chi phí nhân viên, chi phí quảng cáo, tiếp thị ). - Chi phí thanh khoản. - Phần bù cần thiết cho những rủi ro gắn với mỗi khoản cho vay. - Mức lợi nhuận mà chủ NHTM mong đợi. Như vậy, lãi suất cho vay được xác định như sau: Chi phí Chi phí Chi phí Phần bù Mức lợi Lãi suất = huy động + hoạt + thanh + rủi ro tín + nhuận vốn động khoản dụng mục tiêu Mỗi thành phần trên có thể được tính bằng tỷ lệ % trên dư nợ khoản vay. Để xác định các thành phần trên, NHTM cần có một hệ thống thông tin quản lý được thiết kế hiệu quả. Ví dụ: Công ty Cổ phần A (mã chứng khoán A) là một khách hàng đã có quan hệ tín dụng với ngân hàng yêu cầu khoản vay 50 triệu USD để thực hiện dự án mới. Ngân hàng phải huy động USD dài hạn trên thị trường với lãi phải trả là 5,3%/năm như vậy chi phí huy động vốn là 5,3%; chi phí hoạt động là 0,7%; chi phí thanh khoản là 0,2%; sau khi phân tích đánh giá khoản vay, NHTM yêu cầu phần bù rủi ro đối với khoản vay này là 2%; mức lợi nhuận mà NHTM mong đợi là 1,6%. Như vậy, để cho vay khoản vay này, NHTM sẽ yêu cầu một mức lãi suất đối với khách hàng là = 5,3% + 0,7% + 0,2% + 2% + 1,6% = 9,8%/năm.
16. 4 1.2.3.2 Lãi suất cho vay theo lãi suất cơ sở Việc xác định lãi suất cho vay theo phương pháp tổng hợp chi phí có hạn chế là nó giả định rằng ngân hàng xác định được chính xác những chi phí trong hoạt động. Tuy nhiên, thực tế ngân hàng thường phải đối mặt với những khó khăn trong việc phân bổ chi phí hoạt động cho rất nhiều dịch vụ khác nhau trong hoạt động ngân hàng. Hơn nữa phương pháp tổng hợp chi phí giả định rằng ngân hàng có thể định giá khoản vay mà không cần tính tới yếu tố cạnh tranh trên thị trường tín dụng và bỏ qua yếu tố thời gian vay. Điều này là khó thực hiện đối với thực tế cho vay hiện nay, do việc cạnh tranh ảnh hưởng rất lớn đến lợi nhuận dự kiến của một khoản vay. Do vậy, người ta đưa ra khái niệm lãi suất cơ sở (prime rate) hay còn gọi là lãi suất tham chiếu. Lãi suất cơ sở được xem như là lãi suất thấp nhất mà ngân hàng áp dụng trên các khoản cho vay ngắn hạn đối với các khách hàng có chất lượng tín dụng cao nhất. Lãi suất đối với từng món vay cụ thể được xác định như sau: Lãi suất cơ sở (gồm chi phí huy Lãi suất Phần bù rủi Phần bù rủi = động, chi phí hoạt + + cho vay ro kỳ hạn động và lợi nhuận ro tín dụng mong đợi) = Lãi suất cơ sở + Chi phí tăng thêm Những khoản vay trung dài hạn khi xác định lãi suất thường bao gồm thêm phần bù kỳ hạn bởi vì cho vay với kỳ hạn dài thường làm cho NHTM mất đi những cơ hội kiếm lời khác, đồng thời NHTM phải đối mặt với rủi ro cao hơn. Việc xác định phần bù rủi ro tín dụng và phần bù rủi ro kỳ hạn là công việc khó khăn nhất trong quá trình xác định lãi suất khoản vay. Để xác định yếu tố này NHTM phải áp dụng nhiều phương pháp phân tích và điều chỉnh khác nhau. Trên thế giới, lãi suất cơ sở dần bị thay thế bởi lãi suất cho vay trên thị trường liên ngân hàng LIBOR hay SIBOR vì tính thông dụng và ổn định của loại lãi suất này. Tại Việt Nam hiện nay hầu hết các khoản cho vay ngoại tệ NHTM đều sử dụng lãi suất
17. 5 SIBOR (6 tháng hoặc 12 tháng) + biên độ nhất định (gồm lợi nhuận mong đợi, phần bù rủi ro tín dụng và phần bù rủi ro kỳ hạn) tùy thuộc vào từng nhóm khách hàng. Bảng 1.1: Lãi suất USD ngày 02/03/2011 KỲ HẠN LIBOR SIBOR 01 tháng 0,26% 0,27% 03 tháng 0,31% 0,32% 06 tháng 0,46% 0,47% 12 tháng 0,79% 0,80% Nguồn: thông tin Reuter Limited Do vậy, giả sử Công ty Cổ phần A đề nghị vay 50 triệu USD trong thời gian 5 năm, lãi suất cho vay được xác định như sau: Lãi suất cho vay = SIBOR 6 tháng + lợi nhuận mong đợi + phần bù rủi ro tín dụng + phần bù rủi ro kỳ hạn = 0,47% + 1,6% + 2% + 3% = 7,07%/năm. Trong thực tế xác định lãi suất, đối với các khoản vay nhỏ lẻ NHTM cũng cần xác định lãi suất cho vay cao hơn so với các khoản vay lớn vì chi phí giao dịch cho các khoản vay này thường cao hơn. 1.2.3.3 Lãi suất cho vay theo chi phí – lợi ích Phương pháp này xác định khả năng bù đắp được toàn bộ chi phí và rủi ro liên quan đến khoản vay cũng như khả năng khách hàng mang lại lợi nhuận cho ngân hàng. Các bước thực hiện như sau: Dự tính tổng thu từ lãi khi áp dụng các lãi suất khác nhau và tổng thu từ các khoản phí khác. Dự tính tổng nguồn vốn cần huy động để cho vay mà ngân hàng phải thực hiện: là nguồn vốn huy động sau khi tính cả khoản tiền giữ tại ngân hàng và những khoản dự trữ bắt buộc theo qui định của NHNN. Dự tính tỷ suất thu từ khoản vay = tổng thu (lãi, phí)/tổng nguồn vốn cần huy động. Giả sử như Công ty Cổ phần A vay 50 triệu USD trong 1 năm, nhưng thực tế chỉ rút vốn vay 40 triệu USD với lãi suất 10%/năm. Khách hàng phải trả phí 2% trên số
18. 6 vốn vay không rút. Khách hàng cũng phải duy trì số dư trên tài khoản tiền gửi doanh thu tối thiểu 5% số tiền vay. Mức dự trữ bắt buộc NHNN quy định là 2,5%. Như vậy: Thu từ cho vay = 40.000.000 x 10% + 10.000.000 x 2% = 4.200.000 USD. Tổng nguồn vốn cần huy động = 40.000.000 – 40.000.000x5% + 40.000.000x2,5% = 39.000.000 USD. Tỷ suất thu từ khoản vay = 4.200.000/39.000.000 = 11%. Khi đó, Ngân hàng có thể quyết định xem liệu mức 11% thu nhập từ cho vay có thể bù đắp cho chi phí huy động vốn, rủi ro liên quan và bảo đảm lợi nhuận mong đợi hay không. Thực tế phương pháp xác định lãi suất theo chi phí – lợi ích là dựa trên nền tảng của việc phân tích khả năng sinh lời mà khách hàng mang lại cho ngân hàng. Phân tích này dựa trên giả định rằng ngân hàng nên xem xét toàn bộ quan hệ khách hàng khi tính toán giá của khoản cho vay. Mối quan hệ này được trình bày như sau: Thu từ khách Chi phí phục vụ khách Tỷ lệ thu nhập hàng _ hàng (trước thuế) dựa trên tổng thể các mối = quan h ệ với khách hàng Giá trị cho vay ròng Trong đó: - Thu từ khách hàng gồm: lãi tiền vay, các khoản phí cam kết, phí cho dịch vụ quản lý, thanh toán và xử lý dữ liệu. - Chi phí phục vụ khách hàng gồm: tiền lương nhân viên, lãi phải trả trên các khoản vốn huy động để phục vụ cho vay, chi phí thẩm định tín dụng, chi phí quản lý liên quan (quản lý, khấu hao, công cụ dụng cụ ) phân bổ tương ứng khoản vay. Việc phân bổ một cách hợp lý các khoản chi phí này trong thực tế là tương đối khó khăn. - Giá trị cho vay ròng: là giá trị lượng tín dụng mà khách hàng sử dụng. Nếu tỷ lệ thu nhập qua tính toán là tích cực (tỷ lệ thu nhập > 0) thì yêu cầu vay có thể được chấp thuận vì ngân hàng sẽ có 1 khoản thu nhập sau khi trừ tất cả chi phí bỏ ra. Nếu tỷ lệ thu nhập là tiêu cực (tỷ lệ thu nhập 0) thì yêu cầu vay vốn có thể bị
19. 7 từ chối hoặc ngân hàng sẽ đề nghị một mức lãi suất cho vay cao hơn hoặc tăng phí. Tuy nhiên, cần phải thấy rằng việc chấp thuận hay từ chối còn phải đi liền với việc chấp thuận cho vay thông qua phân tích đánh giá về dự án, phương án kinh doanh mà khoản vay được sử dụng, trong đó chủ yếu là tính pháp lý, hiệu quả và khả năng hoàn trả nợ vay của khách hàng. Tùy theo mục tiêu của mình, mỗi ngân hàng sẽ đưa ra một tỷ lệ thu nhập trước thuế phù hợp. 1.2.4 Vai trò của lãi suất trong nền kinh tế thị trường - Lãi suất ảnh hưởng đến hoạt động SXKD của DN: lãi suất hợp lý và mang tính chất ổn định giúp DN tính toán được lợi nhuận dự kiến thu về từ các phương án SXKD, dự án đầu tư vì vậy nắm bắt và triển khai kịp thời các cơ hội kinh doanh, kích thích các DN mở rộng đầu tư, thực hiện tái sản xuất, đẩy mạnh hoạt động kinh doanh và qua đó kích thích tăng trưởng trong toàn bộ nền kinh tế. Trái lại, lãi suất bất hợp lý sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến hoạt động SXKD của DN và nền kinh tế. - Lãi suất là phương tiện trung gian trong điều hành kinh tế vĩ mô: sự thay đổi của lãi suất tác động đến cân đối cung cầu hàng hóa. Theo Điều 10 Luật Ngân hàng nhà nước năm 2010: “Thống đốc Ngân hàng Nhà nước quyết định việc sử dụng công cụ thực hiện chính sách tiền tệ quốc gia, bao gồm tái cấp vốn, lãi suất, tỷ giá hối đoái, dự trữ bắt buộc, nghiệp vụ thị trường mở và các công cụ, biện pháp khác theo quy định của Chính phủ”. Như vậy lãi suất cũng là một trong những công cụ để điều hành chính sách tiền tệ quốc gia. - Lãi suất là công cụ tác động mạnh mẽ đến lạm phát - thất nghiệp: để kéo giảm mức lạm phát trong trường hợp nền kinh tế đang lạm phát cao, NHNN có thể can thiệp gián tiếp vào các NHTM (quy định tỷ lệ dự trữ bắt buộc, tái cấp vốn) thông qua đó NHTM nâng lãi suất tiền gửi để thu hút vốn vào NHTM làm tiền trong lưu thông giảm nhu cầu tiêu dùng giảm giá cả hàng hóa giảm. Trái lại, việc giảm lãi suất sẽ đẩy mạnh tiêu dùng kích thích sản xuất, tạo ra nhiều công ăn việc làm mới giảm thiểu thất nghiệp.
20. 8 - Lãi suất là công cụ để đo lường sức khỏe của nền kinh tế: căn cứ vào sự biến động của lãi suất để dự báo các yếu tố khác của nền kinh tế như: tính sinh lời của các cơ hội đầu tư, mức lạm phát dự tính, mức thiếu hụt ngân sách 1.3 Quản trị lãi suất trong hoạt động kinh doanh của NHTM 1.3.1 Rủi ro lãi suất trong kinh doanh Rủi ro lãi suất là loại rủi ro do sự biến động của lãi suất gây ra. Rủi ro lãi suất xuất hiện khi có sự thay đổi của lãi suất thị trường hoặc của những yếu tố có liên quan đến lãi suất dẫn đến tổn thất về tài sản hoặc làm giảm thu nhập của ngân hàng. Để bảo vệ thu nhập trước rủi ro lãi suất, ngân hàng cần ổn định được tỷ lệ thu nhập từ lãi/tổng tài sản sinh lời (hay còn gọi là tỷ lệ thu nhập lãi cận biên NIM - Net Interest Margin). Thu từ lãi trên các khoản _ Chi phí trả lãi tiền cho vay và đầu tư gởi và tiền vay Thu nhập từ lãi NIM = = Tổng tài sản sinh lời Tổng tài sản sinh lời Đây là hệ số giúp cho ngân hàng dự báo trước khả năng sinh lãi của ngân hàng thông qua việc kiểm soát chặt chẽ tài sản sinh lời và tìm kiếm những nguồn vốn có chi phí thấp nhất. Hệ số này cho thấy nếu chi phí huy động vốn tăng nhanh hơn lãi thu từ cho vay và đầu tư hoặc lãi thu từ cho vay và đầu tư giảm nhanh hơn chi phí huy động vốn sẽ làm cho NIM bị thu hẹp lại, rủi ro lãi suất sẽ lớn. Khi lãi suất thị trường thay đổi sẽ làm cho hệ số chênh lệch tăng hoặc giảm vì các lý do như sự khác nhau về hình thức lãi suất (cố định, thả nổi) giữa Tài sản và Nợ, sự khác biệt về thời hạn giữa Tài sản sinh lời và Nợ. Dù có theo đuổi chiến lược quản lý nào, các NHTM cũng khó có thể loại bỏ hoàn toàn một trong những rủi ro tiềm tàng và nguy hiểm nhất đó là rủi ro lãi suất. 1.3.2 Mục tiêu quản trị lãi suất Quản trị ngân hàng bao gồm nhiều nhiều lĩnh vực khác nhau như: quản trị tổng quát, quản trị tài chính, quản trị tài sản nợ – tài sản có, quản trị vốn tự có và sự an toàn của ngân hàng, quản trị thanh khoản, quản trị tỷ giá, quản trị danh mục đầu tư, quản trị lãi suất Quản trị lãi suất là một bộ phận của quản trị Tài sản - Nợ tại NHTM, nó quan
21. 9 trọng và không thể thiếu trong hoạt động quản trị NHTM. Mục tiêu của quản trị lãi suất là: Tạo lập và thực hiện chiến lược nhằm tối đa hóa hoặc đảm bảo chênh lệch dương giữa lãi suất đầu ra và lãi suất đầu vào. Tạo sự an toàn, giảm thiểu mức độ ảnh hưởng xấu lên thu nhập của NHTM. Đảm bảo khả năng cạnh tranh với các NHTM khác để đạt mục tiêu kinh doanh. Để đạt mục tiêu này, NHTM cần tập trung vào những bộ phận nhạy cảm nhất với lãi suất trong danh mục Tài sản - Nợ. Đó là các tài sản sinh lợi như các khoản cho vay và đầu tư hay các khoản nhận tiền gửi, khoản vay trên TTTT. 1.3.3 Các phương thức quản lý lãi suất cho vay 1.3.3.1 Cho vay với lãi suất cố định: Các ngân hàng đưa ra các thang lãi suất đã lập sẵn để thông báo cho khách hàng và ấn định 1 mức cụ thể trên hợp đồng vay vốn, không chịu tác động của những biến động lãi suất thị trường. Việc cố định lãi suất cho vay chỉ được áp dụng phổ biến từ thập niên 60 của thế kỷ trước trở về trước. Lãi suất cho vay cố định hiện nay thường chỉ áp dụng đối với các khoản cho vay ngắn hạn. 1.3.3.2 Cho vay với lãi suất điều chỉnh: Lãi suất được điều chỉnh theo từng thời kỳ, biến đổi theo thời gian theo thỏa thuận giữa khách hàng và ngân hàng (không trái với Pháp luật) và được quy định rõ trên Hợp đồng vay vốn. Thông thường kỳ điều chỉnh lãi suất là 03 tháng/lần, 06 tháng/lần hoặc 1 năm/lần; mức điều chỉnh lãi suất thường được tính bằng Lãi suất tiền gửi tiết kiệm lớn hơn hoặc bằng 12 tháng (tùy mỗi Ngân hàng và được điều chỉnh định kỳ để phù hợp lãi suất thị trường) + biên độ nhất định (không thay đổi trong suốt thời gian vay); hoặc bằng lãi suất cho vay công bố của Ngân hàng tại thời điểm điều chỉnh. Thông thường áp dụng trong cho vay trung và dài hạn. 1.3.3.3 Sự linh hoạt trong lãi suất cho vay: Khi áp đặt mức lãi suất cho vay, NHTM quản lý Tài sản theo hướng lãi suất để có lợi nhuận nên phải đi tìm khách hàng chấp nhận lãi suất cho vay mà NHTM đưa ra
22. 10 chứ người vay không thể thương lượng về lãi suất. Khi đó, NHTM quan tâm đến lợi nhuận trong ngắn hạn mà chưa có sự uyển chuyển đối với từng khách hàng. Trái lại, khi NHTM linh hoạt trong xác định lãi suất vay theo thị trường và theo kết quả thương lượng với từng khách hàng, NHTM có thể quản lý Tài sản và lợi nhuận theo hướng phù hợp và thỏa mãn giữa người mua và người bán. Với lãi suất cho vay có thương lượng, NHTM quan tâm đến khách hàng và lợi nhuận trong những mục tiêu lâu dài. Tại các ngân hàng lớn nước ngoài, cách làm đơn giản thường được sử dụng là đưa ra những mục tiêu về tài sản trong tương lai rồi huy động vốn và lãi suất theo từng tình huống. Ví dụ ngân hàng đặt mục tiêu hoàn vốn và lãi sau 1 năm là 20.000 đơn vị tiền tệ. Để có được tài sản này vào năm sau, có hai cách thực hiện như sau: + Ngân hàng căn cứ trên lãi suất huy động để quyết định lãi suất cho vay tối thiểu. Sau đó, tìm cách cho vay theo mức lãi suất nói trên để đạt mục tiêu. Giả định lãi suất huy động là 14%/năm và ngân hàng quyết định lãi suất cho vay tối thiểu là 17%/năm, như vậy: P1 = P2/(1+r1) = 20.000/(1+0,17) = 17.094 (đơn vị tiền). Tức là ngân hàng phải tìm cách cho vay 17.094 đơn vị tiền vào ngày hôm nay với lãi suất cho vay phải đạt 17% cho mọi thương vụ. Tuy nhiên, điều này trong thực tế quả là không dễ thực hiện, bởi vì sẽ có những thời điểm nào đó mà ngân hàng thừa một lượng tiền và lượng tiền thừa này chỉ có thể được cho vay ra ở mức lãi suất là 12%/năm chẳng hạn, sự lãng phí vốn này sẽ làm cho ngân hàng khó lòng đạt mục tiêu đã đề ra. Trong khi đó, vào một số thời điểm khác có nhiều khách hàng cần vốn và họ sẵn sàng trả lãi suất cho ngân hàng cao hơn nhiều so với mức 17%/năm. Như vậy ngân hàng mất những cơ hội lợi nhuận cao mà mình có thể kiếm được và khách hàng vay cũng mất đi cơ hội được vay vốn với lãi suất thấp. + Ngân hàng quản lý Tài sản và lãi suất theo phương thức linh động. Cũng với cùng mục tiêu là đạt Tài sản 20.000 đơn vị tiền vào năm sau, tuy nhiên trong trường hợp này ngân hàng hoạt động một cách thoáng hơn nhiều. Trong những thương vụ vẫn đảm bảo an toàn nhưng lợi nhuận cao như kinh doanh bất động sản, kinh doanh theo
23. 11 mùa vụ ngân hàng có thể cho vay với lãi suất thật cao ví dụ 18%-19%/năm. Đối với phần tiền huy động còn lại, để tránh bị ứ đọng vốn ngân hàng vẫn có thể cho vay ở mức dưới 13%-14%/năm. Bằng cách cân đối tỷ lệ vốn vay ứng với từng mức lãi suất, ngân hàng vẫn đảm bảo đạt mục tiêu đã đề ra, sự bù đắp qua lại giữa các loại Tài sản là chiến lược chủ chốt để đạt mục tiêu của ngân hàng. 1.3.4 Kỹ thuật phòng chống rủi ro lãi suất Các kỹ thuật phòng chống rủi ro lãi suất hiện nay đã bắt đầu được các NHTM Việt Nam quan tâm như các hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng tương lai, hợp đồng quyền chọn và hợp đồng hoán đổi lãi suất (hay còn gọi là các công cụ phái sinh về lãi suất- Interest Rate Derivatives). 1.4 Xếp hạng tín dụng và sự cần thiết của xếp hạng tín dụng doanh nghiệp trong hoạt động tín dụng ngân hàng thương mại 1.4.1 Định nghĩa xếp hạng tín dụng Chúng ta có thể điểm qua một số định nghĩa về xếp hạng tín dụng như sau: - Theo định nghĩa của công ty chứng khoán Merrill Lynch, xếp hạng tín dụng là đánh giá hiện thời của công ty xếp hạng tín dụng về chất lượng tín dụng của một nhà phát hành chứng khoán nợ, về một khoản nợ nhất định. Nói khác đi, đó là cách đánh giá hiện thời về chất lượng tín dụng đang được xem xét trong hoàn cảnh hướng về tương lai, phản ánh sự sẵn sàng và khả năng nhà phát hành có thể thanh toán gốc và lãi đúng hạn. Trong kết quả xếp hạng tín dụng chứa đựng cả ý kiến chủ quan của chuyên gia xếp hạng tín dụng”. - Theo định nghĩa của Standards & Poor: xếp hạng tín dụng là những ý kiến đánh giá hiện tại về rủi ro tín dụng, chất lượng tín dụng, khả năng và thiện ý của chủ thể đi vay trong việc đáp ứng các nghĩa vụ tài chính một cách đầy đủ và đúng hạn. - Theo định nghĩa của Moody’s: xếp hạng tín dụng là ý kiến đánh giá về khả năng và sự sẵn sàng của một nhà phát hành trong việc thanh toán đúng hạn cho một khoản nợ nhất định trong suốt thời hạn tồn tại của khoản nợ”. Từ các định nghĩa trên, xếp hạng tín dụng là việc đưa ra nhận định về mức độ tín nhiệm đối với trách nhiệm tài chính; hoặc đánh giá mức độ rủi ro tín dụng phụ
24. 12 thuộc các yếu tố bao gồm năng lực đáp ứng các cam kết tài chính, khả năng dễ bị vỡ nợ khi các điều kiện kinh doanh thay đổi, ý thức và thiện chí trả nợ của người đi vay. 1.4.2 Xếp hạng tín dụng doanh nghiệp vay vốn ngân hàng Xếp hạng tín dụng khách hàng vay vốn của NHTM là việc NHTM sử dụng hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ của mình để đánh giá khả năng trả nợ của khách hàng vay, mức độ rủi ro của khoản vay, làm cơ sở để đưa ra quyết định cấp tín dụng, quản lý rủi ro, xây dựng các chính sách khách hàng đối với từng hạng khách hàng theo kết quả xếp hạng cho phù hợp. Ngày nay, các NHTM đều sử dụng kết quả xếp hạng tín dụng của một tổ chức xếp hạng tín dụng độc lập, có uy tín hoặc tự mình xây dựng một hệ thống xếp hạng tín dụng riêng để làm cơ sở quyết định cho vay, đánh giá mức độ rủi ro của khoản cho vay. Ngoài ra, xếp hạng tín dụng khách hàng còn nhằm mục đích phân loại và giám sát danh mục tín dụng, đây là hoạt động vẫn còn mới mẻ ở Việt Nam. Hiện nay trên thế giới vẫn chưa có một chuẩn mực thống nhất trong việc phân loại và xếp hạng danh mục tín dụng. Công việc này phụ thuộc vào đặc thù môi trường kinh tế vĩ mô và môi trường kinh doanh của từng nước, trong đó yếu tố lịch sử đóng một vai trò không nhỏ. Việc xếp hạng tín dụng khách hàng làm cơ sở cho việc phân loại và giám sát danh mục tín dụng đều nhằm đạt tới 5 mục đích chủ yếu sau : (1) Cho phép có một nhận định cụ thể về danh mục tín dụng của ngân hàng; (2) Phát hiện sớm các khoản tín dụng có khả năng bị tổn thất hay đi chệch hướng khỏi chính sách tín dụng của ngân hàng; (3) Có một chính sách định giá tín dụng chính xác hơn; (4) Xác định rõ khi nào cần sự giám sát hoặc có các hoạt động điều chỉnh khoản tín dụng và ngược lại; (5) Làm cơ sở để xác định mức dự phòng rủi ro một cách hợp lý. Việc phân loại và xếp hạng danh mục tín dụng trên được thực hiện cho tất cả các khách hàng và không được thông báo cho khách hàng về cấp độ rủi ro trong mọi trường hợp; đồng thời phải thực hiện đánh giá xếp hạng định kỳ cũng như đánh giá lại
25. 13 ngay khi có sự thay đổi theo chiều hướng đi xuống về khả năng thực hiện các nghĩa vụ tài chính của khách hàng. 1.4.3 Sự cần thiết phải xếp hạng tín dụng trong hoạt động tín dụng ngân hàng 1.4.3.1 Do yêu cần hạn chế rủi ro tín dụng Rủi ro tín dụng luôn gắn liền với hoạt động cho vay của ngân hàng. Hoạt động kinh doanh tiền tệ ngày càng khó khăn, rủi ro của nó ngày một lớn, đòi hỏi phải có những biện pháp phòng ngừa, hạn chế các rủi ro để bảo đảm an toàn cho toàn hệ thống NHTM. Trong xu thế đó, xếp hạng tín dụng là một kỹ thuật ngày càng được chú ý rộng rãi trong hoạt động tín dụng ngân hàng. 1.4.3.2 Do yêu cầu lựa chọn khách hàng cho vay Lựa chọn khách hàng cho vay luôn là một quyết định quan trọng trong hoạt động tín dụng của ngân hàng. Khi đã có hệ thống xếp hạng tín dụng, ngân hàng có thể căn cứ vào kết quả xếp hạng tín dụng để lựa chọn khách hàng đặt quan hệ. Chỉ những khách hàng có kết quả xếp hạng từ một mức rủi ro nào đó ngân hàng mới xem xét cho vay. 1.4.3.3 Để hỗ trợ phân loại nợ và trích dự phòng rủi ro Theo quy định của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam về phân loại nợ, trích lập và sử dụng dự phòng để xử lý rủi ro tín dụng trong hoạt động ngân hàng của TCTD tại Quyết định số 493/2005/QĐ-NHNN ngày 22/04/2005 và 18/2007/QĐ-NHNN ngày 25/4/2007, thì các TCTD phải xây dựng hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ để hỗ trợ cho việc phân loại nợ, quản lý chất lượng tín dụng phù hợp với phạm vi hoạt động, tình hình thực tế của TCTD. Việc hỗ trợ của hệ thống tín dụng nội bộ được được thể hiện ở chỗ kết quả xếp hạng khách hàng của hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ sẽ làm căn cứ để tính toán và trích lập dự phòng rủi ro. 1.4.3.4 Xây dựng chính sách khách hàng Chính sách khách hàng của ngân hàng sẽ được áp dụng cho từng nhóm khách hàng dựa trên kết quả xếp hạng. Chính sách khách hàng bao gồm: chính sách cấp tín dụng; chính sách lãi suất; chính sách tài sản đảm bảo tiền vay; chính sách các loại phí.
26. 14 1.5 Vai trò của xếp hạng tín dụng trong xác định lãi suất cho vay 1.5.1 Nguyên tắc và các chỉ tiêu xếp hạng tín dụng doanh nghiệp 1.5.1.1 Nguyên tắc xếp hạng tín dụng Hệ thống xếp hạng tín dụng là công cụ quan trọng để tăng cường tính khách quan, nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động tín dụng. Mô hình tín điểm tín dụng là phương pháp lượng hóa mức độ rủi ro thông qua đánh giá thang điểm, các chỉ tiêu đánh giá trong những mô hình chấm điểm được áp dụng khác nhau đối với từng loại khách hàng. Xếp hạng tín dụng hiện đại tập trung vào các nguyên tắc chủ yếu bao gồm phân tích tín nhiệm trên cơ sở ý thức và thiện chí trả nợ của người đi vay và từng khoản vay; đánh giá rủi ro dài hạn dựa trên ảnh hưởng của chu kỳ kinh doanh và xu hướng khả năng trả nợ trong tương lai; đánh giá rủi ro toàn diện và thống nhất dựa vào hệ thống ký hiệu xếp hạng. Trong phân tích xếp hạng tín dụng cần thiết sử dụng phân tích định tính để bổ sung cho những phân tích định lượng. Các dữ liệu định lượng là những quan sát được đo lường bằng số, các quan sát không thể đo lường bằng số được xếp vào dữ liệu định tính. Các chỉ tiêu phân tích có thể thay đổi phù hợp với sự thay đổi của trình độ công nghệ và yêu cầu quản trị rủi ro. Việc thu thập số liệu để đưa vào mô hình xếp hạng tín dụng cần được thực hiện một cách khách quan, linh động. Sử dụng cùng lúc nhiều nguồn thông tin để có được cái nhìn toàn diện về tình hình tài chính của khách hàng vay. 1.5.1.2 Những chỉ tiêu dùng trong phân tích xếp hạng tín dụng doanh nghiệp: Để xếp hạng tín dụng DN, thông thường gồm hai nhóm chỉ tiêu sau : A. Các chỉ tiêu tài chính: Đây là các chỉ tiêu định lượng, được lấy trực tiếp hoặc kết quả tính toán dựa trên các báo cáo tài chính như bảng tổng kết tài sản, báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh, bảng lưu chuyển tiền tệ của DN. Một số chỉ tiêu cơ bản: Chỉ tiêu thanh khoản; Chỉ tiêu hoạt động; Chỉ tiêu cân nợ; Chỉ tiêu thu nhập.
27. 15 B. Các chỉ tiêu phi tài chính: Đây là các chỉ tiêu định tính, nguồn của các chỉ tiêu này được lấy không phải chỉ dựa trên các báo cáo tài chính của DN, các thông tin này được thu thập từ nhiều nguồn cả bên trong và bên ngoài DN. Để xác định các chỉ tiêu này một cách chính xác đòi hỏi người xếp hạng phải có trình độ, am hiểu về lĩnh vực nhất định. Một số chỉ tiêu: Lưu chuyển tiền tệ; Năng lực kinh nghiệm quản lý; Uy tín trong giao dịch; Các nhân tố bên ngoài của DN; Các đặc điểm hoạt động khác. 1.5.2 Vai trò của xếp hạng tín dụng Xếp hạng tín dụng là công việc quan trọng nhằm cung cấp thông tin phục vụ cho công tác thẩm định và quyết định tín dụng, để có phương pháp ứng xử phù hợp, tạo sự hấp dẫn và thu hút ngày càng nhiều khách hàng có uy tín gắn bó lâu dài, giúp cho hoạt động của ngân hàng được thuận lợi và phát triển ổn định. Đánh giá tín dụng DN vay vốn giúp cho ngân hàng biết được đâu là rủi ro có thể phát sinh từ đó quản lý khách hàng hiệu quả hơn, đồng thời giúp cho ngân hàng xác định được lãi suất cho vay phù hợp đối với từng khách hàng, có một bức tranh tổng thể về khách hàng vay vốn, đưa ra những nhận định, yêu cầu, khuyến cáo để khách hàng điều chỉnh những điểm chưa đạt trong hoạt động kinh doanh của mình. Đánh giá khách hàng giúp xác định lãi suất cho vay một cách khoa học, đảm bảo tính cạnh tranh trong quá trình kinh doanh, giúp cho ngân hàng phát triển bền vững. 1.5.2.1 Đối với ngân hàng thương mại  Cơ sở để lựa chọn khách hàng cho vay Thông qua kết quả xếp hạng tín dụng, ngân hàng sẽ đánh giá được mức độ tín nhiệm của từng khách hàng vay vốn, xác định được mức độ rủi ro khi cung cấp khoản vay, khả năng trả nợ vay, quyết định cho vay hay từ chối cho vay đảm bảo tính khách quan, khoa học.  Xây dựng chính sách khách hàng Mỗi nhóm khách hàng, ngân hàng sẽ có những cách ứng xử khác nhau nhằm vừa thu hút khách hàng, vừa đảm bảo quản lý rủi ro, thông qua kết quả xếp hạng tín
28. 16 dụng khách hàng, ngân hàng sẽ phân chia khách hàng thành những nhóm dựa trên mức độ rủi ro. Chính sách khách hàng bao gồm chính sách về cơ chế tín dụng, chính sách về lãi suất vay vốn, các loại phí  Xây dựng danh mục tín dụng Dựa và kết quả xếp hạng tín dụng, ngân hàng sẽ đánh giá được mức độ rủi ro của từng DN, từng lĩnh vực hoạt động kinh doanh của khách hàng từ đó mà xây dựng danh mục tín dụng phù hợp.  Phân loại nợ và quản lý nợ Hiện nay, phần lớn các NHTM thực hiện việc phân loại nợ và trích dự phòng rủi ro theo khoản 3 Điều 1 Quyết định số 18/2007/QĐ-NHNN ngày 25/04/2007 của Ngân hàng Nhà nước về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy định về phân loại nợ, trích lập và sử dụng dự phòng để xử lý rủi ro tín dụng trong hoạt động ngân hàng của TCTD ban hành theo Quyết định số 493/2005/QĐ-NHNN ngày 22 tháng 4 năm 2005 của Thống đốc Ngân hàng Nhà nước. Tuy nhiên, khi các TCTD đã xây dựng được hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ của riêng mình thì sẽ phân loại nợ và trích dự phòng rủi ro theo kết quả xếp hạng của hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ. 1.5.2.2 Đối với doanh nghiệp được xếp hạng - Để đánh giá mức độ tín nhiệm của thị trường đối với bản thân DN. - Tạo niềm tin đối với nhà đầu tư, người cho vay để tăng khả năng huy động vốn. - Các DN có thể sử dụng kết quả xếp hạng tín dụng bởi các tổ chức xếp hạng độc lập để quảng bá hình ảnh của DN mình. 1.5.2.3 Đối với thị trường tài chính Vai trò quan trọng của xếp hạng tín dụng trên thị trường tài chính là: - Các nhà đầu tư sử dụng kết quả xếp hạng tín dụng để thực hiện chiến lược đầu tư sao cho rủi ro thấp nhất nhưng kết quả đạt được như mong muốn. - Các tổ chức đi vay, cần huy động vốn sử dụng kết quả xếp hạng tín dụng để tạo niềm tin với nhà đầu tư, từ đó thực hiện được chiến lược huy động vốn với chi phí thấp, huy động lượng vốn như mong muốn.
29. 17 - Thông qua xếp hạng tín dụng, các tổ chức khác sử dụng kết quả xếp hạng tín dụng để quảng bá hình ảnh của tổ chức mình, cung cấp thông tin cho các đối tác, tạo niềm tin của thị trường. 1.5.2.4 Đối với xác định lãi suất cho vay Lãi suất cho vay cơ bản bao gồm các thành phần: chi phí huy động vốn, chi phí hoạt động, phần bù rủi ro tín dụng, phần bù rủi ro kỳ hạn và mức lợi nhuận dự kiến. Theo đó, chi phí huy động vốn, chi phí hoạt động và mức lợi nhuận dự kiến là dễ xác định đối với NHTM; Phần bù rủi ro kỳ hạn xác định dựa vào thời gian vay (càng dài thì phần bù rủi ro kỳ hạn càng lớn) và có thể được đánh giá thông qua các chỉ số thống kê về định hạng rủi ro quốc gia, được áp dụng thống nhất cho tất cả các khách hàng vay. Trong khi đó, phần bù rủi ro tín dụng là phức tạp và khó xác định nhất do nó có mối quan hệ trực tiếp và thay đổi đối với từng khách hàng cũng như từng khoản vay. Cho nên, yếu tố quan trọng nhất cần đánh giá khi xác định lãi suất cho vay chính là phần bù rủi ro tín dụng. Thông qua đánh giá xếp hạng tín dụng doanh nghiệp, các ngân hàng có thể: - Định mức phần bù rủi ro tín dụng lớn hay nhỏ là tùy thuộc vào kết quả xếp hạng doanh nghiệp và xếp loại khoản vay. - Xác định lãi suất cho vay thấp đối với doanh nghiệp có xếp hạng tín dụng cao và ngược lại. 1.6 Vấn đề tự do hóa lãi suất ở một số quốc gia Châu Á Việc tự do hóa lãi suất là tiền đề quan trọng để các NHTM chủ động xác định lãi suất huy động cũng như lãi suất cho vay. Đa số các nước đều đã thực hiện nới lỏng hay tự do hóa lãi suất. Dưới đây là thời điểm nới lỏng hay tự do hóa lãi suất tại một số nước: Hàn Quốc: có ý định tự do hóa lãi suất từ năm 1965 nhưng mãi đến năm 1988 trong bối cảnh nền kinh tế có nhiều thuận lợi (tăng trưởng kinh tế cao, lạm phát thấp, thặng dư cán cân thanh toán) nước này mới thực hiện xóa bỏ mức lãi suất cho vay ngắn hạn tối đa từ tháng 1/1982. Từ tháng 12/1982 đã xóa bỏ hoàn toàn các quy định về kiểm soát lãi suất cho vay và lãi suất tiền gửi dài hạn, lãi suất trên TTTT và lãi suất trên thị trường vốn. Tuy nhiên, chính sách tự do hóa lãi suất bị thất bại do nước này bắt
30. 18 đầu rơi vào chu kỳ suy thoái kinh tế và Chính phủ quay trở lại kiểm soát lãi suất. Các nguyên nhân chủ yếu dẫn đến thất bại được hiểu là do việc tự do hóa lãi suất chưa tiến hành một cách thận trọng theo nhiều giai đoạn, chưa dự trù lãi suất tăng nhanh sau khi tự do hóa, những thay đổi trong các yếu tố vĩ mô như biến động giá và chu kỳ kinh tế. Rút kinh nghiệm, việc tự do hóa lãi suất sau đó diễn ra từng bước thận trọng hơn và có thể chia làm 4 giai đoạn: Giai đoạn 1 (từ tháng 10/1991 – 12/1993): tự do hóa lãi suất cho vay ngắn hạn, chiết khấu thương phiếu, tự do hóa các khoản tiền gửi (gồm tiền gửi ngắn hạn có mệnh giá cao, chứng chỉ tiền gửi, tiền gửi tiết kiệm kỳ hạn trên 3 năm). Giai đoạn 2 (từ tháng 12/1993 – 6/1994): tự do hóa lãi suất cho vay (trừ các khoản vay được Chính phủ và NHTW tài trợ), tự do hóa lãi suất huy động tiền gửi có kỳ hạn lớn hơn 2 năm và lãi suất trái phiếu chính phủ. Giai đoạn 3 (từ tháng 6/1994 – 7/1995): tự do hóa hoàn toàn lãi suất cho vay, tự do hóa lãi suất huy động, thời gian đáo hạn tối thiểu của các giấy tờ có giá trên thị trường như chứng chỉ tiền gửi, thương phiếu được rút từ 90 ngày xuống còn 30 ngày đồng thời mệnh giá tối thiểu cũng giảm bớt. Giai đoạn 4 (từ tháng 7/1995): bỏ hoàn toàn quy định về thời gian đáo hạn và mệnh giá tối thiểu của các giấy tờ có giá (trừ mệnh giá tối thiểu chứng chỉ tiền gửi). Nhật Bản: Bên cạnh loại lãi suất có tính chất định hướng là lãi suất chiết khấu, Nhật Bản cũng áp dụng một số lãi suất điều tiết mà được xây dựng trên cơ sở lãi suất chiết khấu, thông thường theo cách này Nhật Bản xác định lãi suất cơ bản là sàn lãi suất cho vay, nhằm đảm bảo an toàn cho hệ thống NHTM. Ngoài ra, lãi suất trên thị trường tiền tệ như lãi suất thị trường liên ngân hàng, lãi suất thị trường mở là lãi suất tự do, được xác định trên cơ sở cung - cầu về vốn của NHTM từng thời điểm. Do suy thoái kinh tế và khủng hoảng tài chính Châu Á, từ tháng 2/1999 Ngân hàng Trung ương Nhật Bản đã bắt đầu thực hiện: “Chính sách nới lỏng tiền tệ toàn diện và chưa từng có trong lịch sử thông qua việc thực hiện chính sách lãi suất 0%, để hỗ trợ phục hồi kinh tế”
31. 19 Từ tháng 8/2000, nhờ những dấu hiệu tích cực về tăng trưởng kinh tế, Ngân hàng Trung ương Nhật Bản đã điều chỉnh lãi suất cho vay qua đêm lên 0,25-0,3%, chấm dứt chính sách lãi suất 0% sau 18 tháng thực hiện. Mục đích tăng lãi suất lần này để hỗ trợ quá trình phục hồi kinh tế. Trung Quốc: Trước năm 1995, ngân hàng Trung ương Trung Quốc thực hiện quản lý theo trần cho vay và tiền gửi các NHTM được phép ấn định lãi suất tiền gửi và cho vay cụ thể trên cơ sở trần lãi suất của ngân hàng Trung ương từng thời kì. Sau năm 1995, ngân hàng Trung ương Trung Quốc công bố các mức lãi suất cơ sở cho tiền gửi (không kỳ hạn, kỳ hạn 3 tháng, 6 tháng đến 5 năm), tiền vay (6 tháng trở lên) và cho phép các TCTD ấn định lãi suất cụ thể trong giới hạn biên độ cho phép. Biên độ lãi suất quy định đối với các NHTM là 60%. Các mức biên độ lãi suất này được mở rộng dần và tiến tới xoá bỏ việc công bố lãi suất cơ sở mà chỉ quy định trần lãi suất tiền gửi và sàn lãi suất cho vay, còn các NHTM tự quy định các mức lãi suất kinh doanh cụ thể. Đối với lãi suất ngoại tệ, Trung Quốc thả nổi lãi suất tiền gửi, cho vay kỳ hạn trên 1 năm và vẫn kiểm soát lãi suất cho vay dưới 1 năm theo lãi suất cố định. 1.7 Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam Lãi suất trong nền kinh tế là công cụ khá quan trọng, làm sao lãi suất phải phù hợp với lãi suất của các nước trên thế giới trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế là vấn đề được đặt ra và cần được giải quyết. Tự do hóa lãi suất là một bộ phận quan trọng của tự do hóa tài chính, thực chất của tự do hóa lãi suất chính là cơ chế điều hành lãi suất hoàn toàn để cho cung cầu vốn trên thị trường xác định lãi suất cân bằng. Việc điều hành lãi suất của ngân hàng Trung ương các nước được thực hiện thông qua 2 cơ chế: cơ chế điều hành trực tiếp đối với những nước có hệ thống TCTD chưa phát triển và cơ chế điều hành gián tiếp đối với những nước có hệ thống tài chính phát triển. Xu hướng chung, ngân hàng Trung ương các nước này ngày càng nới lỏng sự quản lý trực tiếp. Đối với các hoạt động liên quan đến vai trò của ngân hàng Trung ương, các mức lãi suất được quan tâm là lãi suất chiết khấu, lãi suất Repo hoặc lãi suất can thiệp.
32. 20 Các mức lãi suất NHTM áp dụng đối với nền kinh tế mang tính quản lý trực tiếp của ngân hàng Trung ương như khung lãi suất, trần lãi suất, lãi suất tiền gửi tối thiểu, chênh lệch lãi suất bình quân. Các mức lãi suất thị trường mang tính tham khảo như: Lãi suất liên ngân hàng thị trường Singapore (SIBOR), lãi suất liên ngân hàng thị trường London (LIBOR), lãi suất liên ngân hàng thị trường Châu Âu (EURIBOR). Ngoài các mức lãi suất này ra, một số nước còn công bố mức lãi suất cho vay chủ đạo của NHTM, trên cơ sở bình quân các mức lãi suất cho vay ngắn hạn phổ biến của các NHTM hàng đầu (tương tự cách xác định lãi suất cơ bản của Việt Nam). Lãi suất thường được công bố theo năm, các mức lãi suất đối với từng kỳ hạn cụ thể theo tháng, ngày, được xác định trên cơ sở lãi suất theo năm. Lãi suất là một công cụ rất nhạy cảm và có tác động rất lớn đến nền kinh tế, do đó NHNN phải thận trọng khi đưa ra các quyết định liên quan đến chính sách lãi suất, đồng thời phải đưa ra các biện pháp kịp thời, chính xác để can thiệp nhằm giữ ổn định cho thị trường. Hiện nay, chúng ta đang thực hiện cơ chế lãi suất là cơ chế mang tính chỉ đạo, chứ không phải tự do vận động theo nhu cầu thị trường, nên lãi suất phải căn cứ trên cung cầu của thị trường tiền tệ, chính sách này về cơ bản có thể giúp chúng ta kiềm chế được lạm phát nhưng nó khiến cho chính sách lãi suất khá cứng nhắc, đôi khi gây khó khăn cho việc huy động vốn. Thời điểm hiện nay chưa phải là thời điểm thích hợp để tiến hành tự do hoá lãi suất hoàn toàn hay nói cách khác không thể tự do hoá lãi suất một cách đột ngột hay nóng vội. Tự do hóa lãi suất là mục tiêu cần hướng tới để đảm bảo sự vận hành của thị trường về cơ bản tuân theo quy luật cung cầu, phân bổ nguồn vốn hợp lý. Song, với thực trạng nền kinh tế nước ta đang phải đối mặt cùng với những bất cập của thị trường tiền tệ, vì vậy, phải thực hiện chính sách lãi suất là một trong những chính sách tiền tệ chung và phải kết hợp chặt chẽ, nhịp nhàng với các chính sách tiền tệ khác. Các bước đi của tự do hoá lãi suất phải đi đôi với sử dụng công cụ điều tiết lưu thông tiền tệ phù hợp với cơ chế thị trường. Từng bước tự do hoá lãi suất nhưng vẫn đảm bảo sự kiểm soát của Nhà nước đối với thị trường, phù hợp với mục tiêu và diễn biến kinh tế vĩ mô, điều kiện thực tế
33. 21 thị trường tiền tệ trong nước và hạn chế đến mức tối đa rủi ro và tác động xấu của biến động thị trường tiền tệ thế giới. Nhà nước phải tạo ra những điều kiện, tận dụng những cơ hội, thực hiện các giải pháp ngắn hạn, dài hạn cần thiết để thực hiện thành công mục tiêu tự do hoá lãi suất.
34. 22 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 Có nhiều khái niệm về lãi suất cho vay nhưng tổng quát lãi suất cho vay là chi phí thể hiện theo tỷ lệ phần trăm trên số tiền vay mà bên vay phải trả cho bên cho vay để được sử dụng số vốn vay trong một thời gian nhất định. Trên quan điểm NHTM lãi suất cho vay cần bao gồm: chi phí huy động vốn, chi phí quản lý và thực hiện khoản vay, bù đắp được các rủi ro trong hoạt động cho vay, đem lại lợi nhuận hợp lý cho NHTM. Rủi ro lãi suất được hiểu là hệ số chênh lệch lãi giảm khi lãi suất thị trường thay đổi. Rủi ro lãi suất dẫn đến giảm sút thu nhập từ hoạt động cho vay của NHTM, nên vấn đề quản trị lãi suất là quan trọng và cần thiết. Các NHTM luôn mong muốn cho vay với lãi suất cao để bù đắp hoàn toàn rủi ro liên quan đến khoản vay và đảm bảo lợi nhuận kỳ vọng. Một số phương pháp xác định lãi suất cho vay phổ biến như lãi suất cho vay dựa trên tổng hợp chi phí, lãi suất cho vay theo lãi suất cơ sở hay lãi suất cho vay theo chi phí - lợi ích. Xác định lãi suất cho vay hợp lý, đảm bảo cạnh tranh, bù đắp được rủi ro từng khoản vay và kinh doanh có lãi là công việc cần thiết và quan trọng tại NHTM. Lãi suất cho vay cũng cần phù hợp với thực tế diễn biến lãi suất trên thị trường. Xếp hạng tín dụng DN đòi hỏi phải phân tích đầy đủ và khoa học nhiều chỉ tiêu khác nhau có liên quan đến rủi ro tài chính và rủi ro kinh doanh của DN. Chương 1 của luận văn đã phân tích những chỉ tiêu chủ yếu dùng trong xếp hạng tín dụng DN, trình bày kinh nghiệm của các nước trong vấn đề tự do hóa lãi suất và từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm đối với Việt Nam để có những bước đi và cách làm hợp lý nhằm mang lại kết quả mong muốn, tránh nóng vội để có thể loại bỏ được những tác động tiêu cực của nó đối với nền kinh tế xã hội.
35. 23 Chương 2: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG TÍN DỤNG VÀ XÁC ĐỊNH LÃI SUẤT CHO VAY TẠI CÁC NHTM VIỆT NAM 2.1 Quá trình hình thành và phát triển hệ thống Ngân hàng Việt Nam 2.1.1 Sự hình thành và phát triển hệ thống Ngân hàng Việt Nam qua các thời kỳ 2.1.1.1 Giai đoạn đầu của quá trình hình thành Trước Thế Chiến I, Việt Nam chỉ có 3 NHNNg hoạt động, đó là Ngân Hàng Hồng Kông Thượng Hải (1865), Đông Dương Ngân Hàng (1875), và chi nhánh Anh Quốc Ấn Chiếu Ngân hàng (Standard Chartered Bank) (1904). Sau Thế Chiến I, một số NHNNg khác được thành lập như Đông Á Ngân Hàng (1921), Pháp Hoa Ngân hàng (1922). Năm 1927, một số thân hào nhân sĩ cấp tiến kêu gọi các nhà tư sản khắp nơi góp vốn thành lập Việt Nam Ngân hàng. Sau chiến Thế Chiến II, có thêm 3 NHNNg là Quốc tế Thương mại Trung Quốc Ngân Hàng (1946), Giao Thông Ngân Hàng, Quốc Gia Thương Mãi và Kỹ Nghệ Ngân Hàng (1947). Sau năm 1954, đất nước bị chia cắt thành 2 miền có chế độ kinh tế chính trị khác nhau, do đó, hoạt động của hệ thống ngân hàng cũng khác nhau giữa 2 miền. Miền Bắc: Ngày 05/06/1951, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký sắc lệnh số 15/SL thành lập Ngân Hàng Quốc Gia Việt Nam và sắc lệnh số 17/SL quy định mọi công việc của Nha Ngân Khố Quốc Gia và Nha Tín Dụng Sản Xuất giao cho Ngân Hàng Quốc Gia phụ trách. Sau đó, Ngân hàng Quốc gia Việt Nam đổi tên thành Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và có hệ thống tổ chức thống nhất từ Trung ương đến địa phương theo địa giới hành chính do Nhà nước độc quyền sở hữu và quản lý. Hệ thống ngân hàng này tồn tại cho đến ngày Miền Nam được giải phóng. Sau khi thống nhất đất nuớc, hệ thống ngân hàng này thay thế luôn hệ thống ngân hàng ở Miền Nam cho đến năm 1987. Miền Nam: Ngày 31/12/1954 Bảo Đại ký dụ số 48 thành lập Ngân Hàng Quốc Gia cho Miền Nam. Từ 1954 đến 1975 hệ thống ngân hàng ở Miền Nam được tổ chức theo hệ thống ngân hàng các nước tư bản chủ nghĩa nhưng mang nét đặc thù Việt Nam. Hệ thống ngân hàng dưới thời chính quyền Sài Gòn bao gồm: Ngân Hàng Quốc Gia
36. 24 Việt Nam (1954); Ngân hàng Phát triển Nông nghiệp; Các cơ sở tín dụng và tiết kiệm công lập; Các NHTM và các NHNNg. Sau ngày thống nhất đất nước 30/04/1975, hệ thống mạng lưới Ngân hàng tại miền Nam được Nhà nước ta tiếp nhận và hoạt động giống mô hình ngân hàng tại miền Bắc. Đây là hệ thống ngân hàng một cấp: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Chi nhánh Ngân hàng Nhà nước tỉnh, thành phố Chi nhánh Ngân hàng Nhà nước quận/huyện/thị xã Phòng giao dịch (xã)/Quỹ tiết kiệm (phường). 2.1.1.2 Các đợt cải tổ của hệ thống ngân hàng: (1) Cải tổ hệ thống ngân hàng lần thứ nhất (1987 – 1990) Theo Nghị Định 53/HĐBT ngày 26/03/1988 của Hội Đồng Bộ Trưởng, hệ thống ngân hàng 2 cấp bao gồm: Ngân hàng Nhà nuớc và Ngân hàng chuyên doanh. Có hai điểm nổi bật trong công cuộc cải tổ ngân hàng lần thứ nhất. Đó là: Tách bộ phận Quản lý quỹ Ngân sách Nhà nước ra khỏi Ngân hàng Nhà nước để hình thành Hệ thống Kho bạc Nhà nước, làm chức năng quản lý quỹ Ngân sách cho Chính phủ. Thành lập hệ thống Ngân hàng chuyên doanh và tách chức năng kinh doanh của Ngân hàng Nhà nước giao về cho các ngân hàng chuyên doanh. Tuy nhiên, tổ chức hệ thống ngân hàng kiểu này vẫn còn chứa đựng nhiều nhược điểm. Đó là: + Hệ thống ngân hàng vẫn còn mang tính chất độc quyền Nhà nước. + Chưa chú trọng đến vai trò hoạt động như một ngân hàng trung ương của Ngân hàng Nhà nước. + Hệ thống ngân hàng tổ chức theo kiểu này còn xa lạ so với hệ thống ngân hàng của các nước có nền kinh tế thị trường. (2) Cải tổ hệ thống ngân hàng lần thứ hai (1990 – 2000) Ngày 23/05/1990, Hội Đồng Nhà nước ban hành Pháp lệnh về Ngân hàng Nhà nước và Pháp lệnh về các TCTD. Hai pháp lệnh này đánh dấu thời kỳ cải tổ hệ thống ngân hàng Việt Nam lần thứ hai. Hệ thống ngân hàng Việt Nam được tổ chức gần giống hệ thống ngân hàng các nước có nền kinh tế thị trường, bao gồm:
37. 25 + Ngân hàng Nhà nước đóng vai trò ngân hàng trung ương + Các TCTD bao gồm: NHTM, ngân hàng đầu tư phát triển, công ty tài chính và hợp tác xã tín dụng, đóng vai trò ngân hàng trung gian. Những điểm cải tiến: + Xóa bỏ được tính chất độc quyền Nhà nước trong hoạt động ngân hàng, có sự hiện diện và hoạt động của ngân hàng liên doanh và chi nhánh NHNNg. + Bắt đầu chú trọng đến vai trò NHTW của NHNN thể hiện ở chỗ quy định và quản lý dự trữ bắt buộc đối với các NHTM. Cải tổ hệ thống ngân hàng năm 1990 đã góp phần đa dạng hoá hoạt động ngân hàng về mặt hình thức sở hữu cũng như số lượng ngân hàng. Bảng 1 tóm tắt số lượng và hình thức sở hữu NHTM từ 1991 đến 1997. Qua bảng này chúng ta thấy sau khi pháp lệnh các TCTD ra đời, số lượng và loại hình NHTM đã phát triển mạnh. Nếu như năm 1991 chỉ mới có 9 NHTM, trong đó có đến 4 ngân hàng quốc doanh thì đến năm 1997 số lượng NHTM đã gia tăng lên đến 84 trong đó có đến 51 NHTM cổ phần. Bảng 2.1: Phát triển NHTM Việt Nam từ 1991 – 1997 1991 1993 1995 1997 Ngân hàng quốc doanh 4 4 4 5 Ngân hàng cổ phần 4 41 48 51 Ngân hàng liên doanh 1 3 4 4 Chi nhánh ngân hàng nước ngoài 0 8 18 24 Tổng cộng 9 56 74 84 Nguồn: Báo cáo của Ngân hàng Nhà nước Năm 1997, năm xảy ra cuộc khủng hoảng tài chính ở Đông Á, điều này đã tác động tiêu cực đến hệ thống ngân hàng Việt Nam, sau giai đoạn này, một số ngân hàng cổ phần hoạt động yếu kém được xắp xếp lại. Từ hơn 50 NHTM cổ phần, đến cuối năm 2005 chỉ còn lại 37 ngân hàng. (3) Cải tổ hệ thống ngân hàng lần thứ ba (từ 2000 đến nay) Rút kinh nghiệm sau 7 năm thực hiện, Pháp lệnh Ngân hàng Nhà nước và Pháp lệnh các Tổ chức tín dụng đã được sửa đổi và trở thành Luật NHNN 06/1997/QHX và
38. 26 Luật sửa đổi bổ sung 10/2003/QH11; Luật các TCTD 02/1997/QH10 và Luật sửa đổi bổ sung 20/2004/QH11. Tại kỳ họp thứ 7 Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XII đã ban hành Luật Ngân hàng Nhà nước 46/2010/QH12 và Luật các tổ chức tín dụng 47/2010/QH12. Luật các TCTD 2010 thể hiện sự cải cách hành chính trong hệ thống ngân hàng, khắc phục tồn tại, hạn chế của luật hiện hành, mà còn hướng đến mục tiêu cao hơn là bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân có quan hệ tín dụng với TCTD, bảo vệ sự an toàn của hệ thống ngân hàng và nền kinh tế. Theo đó, hệ thống Ngân hàng ở Việt Nam bao gồm: - NHNN đóng vai trò NHTW. - Các TCTD đóng vai trò định chế tài chính trung gian. TCTD, bao gồm ngân hàng, TCTD phi ngân hàng, tổ chức tài chính vi mô và quỹ tín dụng nhân dân. Bảng 2.2: Phát triển NHTM giai đoạn từ năm 1997 đến nay LOẠI HÌNH 1997 1999 2001 2005 2007 2008 2010 NH TM Quốc doanh 5 5 5 5 5 5 5 NH Chính sách xã hội 1 1 1 1 1 1 1 NH TMCP 51 48 39 37 37 37 37 NH Liên doanh 4 4 4 4 5 5 5 Chi nhánh NH nước ngoài 24 26 26 28 31 34 37 Ngân hàng 100% vốn nước ngoài 5 5 CỘNG 85 84 75 75 79 87 90 Nguồn: Website NHNN (www.sbv.gov.vn) Mặc dù có sự gia tăng mạnh số lượng NHTM Việt Nam kể từ năm 1993, đặc biệt là NHTM cổ phần, nhưng nhìn chung quy mô ngân hàng còn nhỏ bé nên hiệu quả hoạt động và sức cạnh tranh không cao. Đứng trước tình hình đó, một số NHTM cổ phần đã sáp nhập lại. Từ năm 2001 đến nay, các NHTM Việt Nam bước vào thời kỳ củng cố, nâng cao trình độ nghiệp vụ và công nghệ ngân hàng nhằm gia tăng sức cạnh tranh, chuẩn bị hội nhập kinh tế quốc tế ngành ngân hàng.
39. 27 Trong hai năm 2006-2007, các hoạt động tài chính, ngân hàng đã bùng nổ nhằm đón đầu cơ hội phát triển và chuẩn bị cho việc thực hiện cam kết mở cửa dịch vụ mạnh hơn. Khu vực NHTM nhà nước vẫn duy trì vị trí chi phối, song các NHTM cổ phần đã bành trướng mạnh. Tuy vậy, số lượng NHTM mới trong giai đoạn 2007-2009 là không nhiều. Nói cách khác, các NHTM hầu hết đều đã được cấp phép và đi vào hoạt động từ trước năm 2007, nhằm đón đầu cơ hội phát triển sau khi Việt Nam gia nhập WTO. 2.1.2 Tình hình hoạt động tín dụng tại các NHTM Việt Nam Thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 05 năm 2006 - 2010 cùng với nhiều thuận lợi rất cơ bản, những khó khăn cũng thánh thức rất lớn. Năm 2008 lạm phát tăng cao, tình hình kinh tế - xã hội trong nước có nhiều biến động, cùng với sự biến động của thị trường vàng và ngoại tệ, suy thoái kinh tế toàn cầu vào cuối năm 2008 đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến nền kinh tế nước ta. Trước những diễn biến phức tạp của kinh tế thế giới và tình hình kinh tế trong nước, mặc dù năm 2008, 2009, 2010 và những tháng đầu năm 2011 còn rất nhiều khó khăn ảnh hưởng đến các lĩnh vực hoạt động của ngân hàng, để góp phần ngăn chặn suy giảm kinh tế, ổn định kinh tế vĩ mô, đảm bảo an sinh xã hội, việc điều chỉnh chính sách tiền tệ của NHNN đã chuyển từ thắt chặt sang nới lỏng một cách thận trọng, có kiểm soát và phù hợp với diễn biến kinh tế vĩ mô; điều hành linh hoạt chính sách tiền tệ, cơ cấu lại hệ thống NHTM và hoạt động thanh tra, giám sát; thực hiện có hiệu quả đúng pháp luật cơ chế hỗ trợ lãi suất. 2.1.2.1 Huy động vốn: - Tình hình huy động vốn: Qua số liệu bảng 3.3 cho thấy, huy động vốn năm 2007 đạt 1.090.192 tỷ đổng và có mức tăng trưởng cao, khoảng 42,73% so với năm 2006, đặc biệt là tiền gửi thanh toán tăng cao và nhanh (chiếm tỷ trọng 55,58%/tổng nguồn vốn huy động và tăng 53,80% so với năm 2006). Năm 2008, huy động vốn đạt 1.344.526 tỷ đồng, chỉ tăng 23,33% so với năm 2007 là do tình trạng lạm phát tăng cao và khủng hoảng tài chính thế giới đã tác động phần nào tới nền kinh tế làm tình hình kinh tế khó khăn hơn, thu nhập người dân giảm – tích luỹ từ nền kinh tế và dân cư giảm, là nguyên nhân chính tác động trực tiếp đến quy mô nguồn vốn tiền gửi tại của các NHTM trong năm 2008.
40. 28 Bảng 2.3: Số liệu huy động vốn giai đoạn 2006-2010 Đơn vị tính: tỷ đồng Năm 2006 2007 2008 2009 2010 Giá trị 763.826 1.090.192 1.344.526 1.729.301 2.207.128 Tốc độ tăng (%) 42.73 23.33 28.62 27.63 VND 528.568 807.832 951.924 1.249.939 1.642.103 Tỷ trọng (%) 69,20 74,10 70,80 72,28 74,40 Tốc độ tăng (%) 52,83 17,84 31,31 31,37 USD 235.258 282.360 392.602 479.362 565.025 Tỷ trọng (%) 30,80 25,90 29,20 27,72 25,60 Tốc độ tăng (%) 20,02 39,04 22,10 17,87 Theo tính chất tiền 763.826 1.090.192 1.344.526 1.729.301 2.207.128 gửi TCKT & CN 393.981 605.929 644.969 898.026 1.045.296 Tỷ trọng (%) 51,58 55,58 47,97 51,93 47,36 Tốc độ tăng (%) 53,80 6,44 39,24 16,40 TKDC 303.697 417.107 584.869 683.420 959.218 Tỷ trọng (%) 39,76 38,26 43,50 39,52 43,46 Tốc độ tăng (%) 37,34 40,22 16,85 40,36 GTCG 66.147 67.156 114.688 148.028 202.614 Tỷ trọng (%) 8,66 6,16 8,53 8,56 9,18 Tốc độ tăng (%) 1,52 70,78 29,07 36,88 Theo thời hạn 763.826 1.090.192 1.344.526 1.729.301 2.207.128 Ngắn hạn 649.099 937.565 1.196.628 1.469.906 1.787.774 Tỷ trọng (%) 84,98 86,00 89,00 85,00 81,00 Tốc độ tăng (%) 44,44 27,63 22,84 21,63 Trung dài hạn 114.727 152.627 147.898 259.395 419.354 Tỷ trọng (%) 15,02 14,00 11,00 15,00 19,00 Tốc độ tăng (%) 33,04 -3,10 75,39 61,67 Nguồn: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Năm 2009, huy động vốn đạt 1.729.301 tỷ đồng, tăng 28,62 % so với năm 2008 là mức cao nhất so với toàn hệ thống, đây là kết quan trọng trong điều kiện nền kinh tế khó khăn và trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế toàn cầu. Năm 2010, huy động vốn đạt 2.207.128 tỷ đồng, tăng 27,63 % so với năm 2009, đây là năm kinh tế hồi phục nên lượng vốn huy động có xu hướng tăng cao hơn năm 2008 và 2009.
41. 29 - Xét về cơ cấu vốn huy động thì vốn huy động bằng VND luôn chiếm tỷ trọng chính trong tổng vốn huy động là khoảng trên 70% và luôn có xu hướng tăng; tốc độ tăng của huy động vốn bằng VND luôn cao hơn so với huy động vốn bằng ngoại tệ. Riêng năm 2008 tốc độ tăng trưỏng nguồn vốn huy động ngoại tệ cao hơn so với huy động bằng VND do nguồn vốn huy động ngoại tệ, chịu tác động bởi các yếu tố thị trường, đặc biệt là diễn biến của tình hình gia tăng dòng vốn ngắn hạn và chênh lệch lãi suất ngoại tệ trên thị trường trong nước và quốc tế; tuy nhiên vốn huy động bằng VND vẫn chiếm tỷ lệ cao và giữ ở mức ổn định từ 70% trong tổng nguồn vốn huy động và cơ cấu nguồn vốn giữa VND và ngoại tệ cũng tương đối hợp lý. Trong khi đó, vốn huy động bằng ngoại tệ chiếm khoảng dưới 30% và lại có xu hướng giảm dần trong năm 2009 và năm 2010 do khủng hoảng tài chính thế giới làm giảm nguồn vốn nước ngoài. - Xét theo tính chất tiền gửi thì bộ phận tiền gửi thanh toán vẫn chiếm tỷ trọng cao nhất trong tổng nguồn vốn huy động (chiếm tỷ trọng khoảng 50%/ tổng nguồn vốn huy động) và bộ phận tiết kiệm dân cư cũng chiếm tỷ trọng tương đối cao (khoảng 40%/tổng nguồn vốn huy động). Ngoài yếu tố lãi suất, bộ phận tiền gửi thanh toán còn phụ thuộc vào tính tiện ích và linh hoạt các sản phẩm dịch vụ ngân hàng, các sản phẩm dịch vụ ngân hàng lại phụ thuộc vào trình độ công nghệ và thủ tục thanh toán của mỗi NHTM. - Xét về thời hạn của nguồn vốn thì nguồn vốn ngắn hạn luôn chiếm tỷ trọng cao khoảng 80% trên tổng nguồn vốn. Nguồn vốn trung và dài hạn hiện nay khoảng 20%, các NHTM hiện đang có nhu cầu rất lớn về nguồn vốn trung, dài hạn nên đã đề ra nhiều chính sách để thu hút nguồn vốn này như tăng lãi suất, phát hành kỳ phiếu, trái phiếu. Tuy nhiên, do tác động của khủng hoảng tài chính toàn cầu đã tác động tới nền kinh tế thế giới và tình hình lạm phát trong nước. Hiện nay, trên thị trường còn có nhiều hình thức đầu tư sinh lời khác như: đầu tư bất động sản, đầu tư chứng khoán, vàng Ngoài ra, do yếu tố về thói quen, tâm lý của người dân trong việc tích lũy và gửi vốn dài hạn vào Ngân hàng. Chính vì những lý do đó mà các NHTM gặp khó khăn trong huy động vốn dài hạn từ các thành phần dân cư.
42. 30 2.1.2.2 Cho vay vốn: - Tình hình cho vay vốn: qua số liệu bảng 3.4 cho thấy, trong năm 2007, dư nợ cho vay đạt 924.961 tỷ đồng, tăng 52,86% so với 2006. Tốc độ tăng trưởng tín dụng tăng mạnh trong năm 2007 là do sự phát triển của nền kinh tế trên nhiều lĩnh vực làm nhu cầu vốn trong nền kinh tế tăng lên nên kích thích nhu cầu mở rộng tín dụng của các NHTM, đặc biệt là cho vay bất động sản, đầu tư cơ sở hạ tầng chiếm tỷ trọng lớn và có xu hướng tăng cao. Năm 2008, dư nợ đạt 1.194.908 tỷ đồng, tăng 29,18% so với năm 2007. Trong năm 2008, các NTHM chủ động cơ cấu lại dư nợ tín dụng để đảm bảo cân đối giữa nguồn vốn và sử dụng vốn hợp lý; việc hạn chế mở rộng và tăng trưởng tín dụng của các NHTM gắn liền với quá trình thực thi CSTT thắt chặt của NHTW. Bảng 2.4: Số liệu cho vay vốn giai đoạn 2006-2010 Đơn vị tính: tỷ đồng Năm 2006 2007 2008 2009 2010 Tổng dư nợ phân theo 605.097 924.961 1.194.908 1.604.629 1.941.117 thời hạn Tốc độ tăng (%) 52,86 29,18 34,29 20,97 Ngắn hạn 367.778 483.662 704.996 908.220 1.088.384 Tỷ trọng (%) 60,78 52,29 59,00 56,60 56,07 Tốc độ tăng (%) 31,51 45,76 28,83 19,84 Trung dài hạn 237.319 441.299 489.912 696.409 852.733 Tỷ trọng (%) 39,22 47,71 41,00 43,40 43,93 Tốc độ tăng (%) 85,95 11,02 42,15 22,45 Theo hình thái giá trị 605.097 924.961 1.194.908 1.604.629 1.941.117 VND 440.511 561.359 848.624 1.213.260 1.391.392 Tỷ trọng (%) 72,80 60,69 71,02 75,61 71,68 Tốc độ tăng (%) 27,43 51,17 42,97 14,68 USD 164.586 363.602 346.284 391.369 549.724 Tỷ trọng (%) 27,20 39,31 28,98 24,39 28,32 Tốc độ tăng (%) 120,92 -4,76 13,02 40,46 Nợ xấu 15.733 13.874 25.930 32.574 48.722 Tỷ lệ (%) 2,6 1,5 2,17 2,03 2,51 Tốc độ tăng (%) -11,81 86,89 25,63 49,57 Nguồn: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam
43. 31 Năm 2009, dư nợ đạt 1.604.629 tỷ đồng, tăng 34,29% so với năm 2008. Trong đó, dư nợ cho vay VND chiếm 75%/tổng dư nợ và có tốc độ tăng lớn hơn tốc độ tăng trưởng chung (45,47%) do chính sách kích cầu của Chính phủ (hỗ trợ lãi suất bằng VND đã làm cho cho nhu cầu vay VND tăng đột biến và nhu cầu vay ngoại tệ giảm. Năm 2010, dư nợ đạt 1.941.117 tỷ đồng, tăng 20,97% so với năm 2009. Trong đó, dư nợ cho vay ngoại tệ đạt 549.724 tỷ đồng, chiếm tỷ trọng 28,32% trong tổng dư nợ cho vay và có tốc độ tăng cao (40,46%) do trong những tháng đầu năm chênh lệch lãi suất giữa VND và ngoại tệ lớn và Thông tư 25/2009/TT-NHNN mở rộng đối tượng cho vay bằng ngoại tệ nên đã khuyến khích các DN vay USD chuyển sang VND để SXKD. - Xét về cơ cấu cho vay: cơ cấu của vốn vay VND luôn chiếm tỷ trọng trên 60% trong tổng dư nợ cho vay nhưng lại có xu hướng giảm dần qua các năm trong khi đó dư nợ vay bằng ngoại tệ lại có xu hướng tăng dần, đặc biệt trong năm 2007 dư nợ cho vay bằng ngoại tệ tăng 120,92% so với năm 2006 và năm 2010 tăng 40,46% so với năm 2009. Trong giai đoạn 2006 – 2010, sự gia tăng nguồn vốn đầu tư nước ngoài đã làm cho nguồn vốn cho vay bằng ngoại tệ tăng, mặt khác do lãi suất ngoại tệ thấp hơn lãi suất VND, tỷ giá cũng tương đối ổn định cùng với các nghiệp vụ bảo hiểm tỷ giá và đối tượng vay ngoại tệ được mở rộng nên đã kích thích khách hàng vay ngoại tệ, dẫn đến tốc độ tăng trưởng dư nợ cho vay ngoại tệ tăng cao; tăng trưởng dư nợ bằng ngoại tệ tăng cao chủ yếu do cho vay bằng ngoại tệ của khối NHNNg tăng nhanh và tăng cao - Nếu xét theo thời gian vay thì tỷ trọng giữa dư nợ cho vay ngắn hạn và dài hạn là 60% và 40%. Năm 2007, tốc độ tăng trưởng dư nợ trung dài hạn cao hơn rất nhiều so với tốc độ tăng trưởng dư nợ ngắn hạn và tốc độ tăng dư nợ chung (đặc biệt là cho vay bất động sản, đầu tư cơ sở hạ tầng chiếm tỷ trọng lớn và có xu hướng tăng cao). Năm 2008, dư nợ cho vay ngắn hạn đạt 704.996 tỷ đồng, tăng 45,76% - cao hơn rất nhiều so với tốc độ tăng của dư nợ cho vay dài hạn (11,02%). Năm 2009, dư nợ cho vay ngắn hạn đạt 908.220 tỷ đồng, chiếm tỷ trọng 56%, tăng 28,83% so với năm 2008. Năm 2010, dư nợ trung dài hạn chiếm tỷ trọng gần 44%/tổng dư nợ, tăng 22,45% so với năm 2009 (cao hơn so với dư nợ ngắn hạn - 19,84%).
44. 32 - Xét về chất lượng tín dụng: trong giai đoạn 2006-2010, tỷ lệ nợ xấu của hệ thống NHTM ở mức thấp dưới 3% (theo chuẩn kế toán Việt Nam, phù hợp thông lệ quốc tế) và tỷ lệ này ở các hệ thống NHTM đều dưới mức qui định và phù hợp với mức quy định cho phép, theo thông lệ quốc tế tỷ lệ nợ xấu dưới mức 5% là có thể chấp nhận được. Năm 2006 tỷ lệ nợ xấu cao, đặc biệt là khối NHTM Nhà nước, là do năm thứ hai các NHTM và TCTD khác ở nước ta thực hiện phân loại nợ theo Quyết định 493/2005/QĐ-NHNN theo đó các khoản nợ từ nhóm 3 đến nhóm 5 được xếp vào loại nợ xấu. Riêng năm 2008, nợ cấu có xu hướng tăng cao trở lại là do ảnh hưởng của khủng hoảng tài chính thế giới đã tác động tới thị trường xuất nhập khẩu, thị trường hàng hóa, bất động sản, chứng khoán, đã ảnh hưởng tới chất lượng tín dụng, ngoài ra một số NHTM tiến hành phân loại nợ theo tiêu chuẩn quốc tế nên đã làm cho tỷ lệ nợ xấu tăng cao. 2.1.3 NHTM và hội nhập quốc tế 2.1.3.1 Tác động của hội nhập kinh tế quốc tế ngành ngân hàng: a. Cơ hội: + Nâng cao hiệu quả hoạt động, khả năng cạnh tranh của hệ thống NHTM Việt Nam. Hội nhập quốc tế sẽ buộc các ngân hàng phải hoạt động theo nguyên tắc thị trường và minh bạch hơn. Mở cửa thị trường tài chính trong nước dẫn đến quá trình cơ cấu lại hệ thống ngân hàng, phân chia lại thị trường giữa các nhóm ngân hàng theo hướng cân bằng hơn. Nâng cao tính cạnh tranh trong hoạt động ngân hàng sẽ khuyến khích tạo ra những ngân hàng có quy mô lớn, tài chính lành mạnh và kinh doanh hiệu quả. + Học hỏi kinh nghiệm, nâng cao trình độ công nghệ và quản trị ngân hàng. Việc nới lỏng quyền tiếp cận thị trường tài chính cho các tổ chức tài chính nước ngoài là điều kiện tốt để thu hút đầu tư trực tiếp vào lĩnh vực tài chính, đồng thời các công nghệ ngân hàng và kỹ năng quản lý tiên tiến được hấp thụ vào các ngân hàng trong nước. + Tạo điều kiện khơi thông, thu hút nguồn vốn. Các ngân hàng trong nước sẽ linh hoạt hơn trong việc phản ứng, điều chỉnh hành vi của mình theo các diễn biến thị trường trong nước và quốc tế để tối đa hóa cơ hội sinh lời và giảm thiểu rủi ro.
45. 33 + Tạo động lực thúc đẩy cải cách của mỗi ngân hàng và toàn bộ hệ thống ngân hàng; giúp hoàn thiện hệ thống pháp luật và năng lực hoạt động của các cơ quan hành chính. + Mở ra cơ hội trao đổi, hợp tác quốc tế giữa các NHTM trong hoạt động kinh doanh tiền tệ, đề ra giải pháp tăng cường giám sát và phòng ngừa rủi ro, từ đó nâng cao uy tín và vị thế của hệ thống NHTM VN trong các giao dịch quốc tế. Từ đó, có điều kiện tiếp cận với các nhà đầu tư nước ngoài để hợp tác kinh doanh, tăng nguồn vốn cũng như doanh thu hoạt động. + Hội nhập kinh tế quốc tế tạo động lực thúc đẩy công cuộc đổi mới và cải cách hệ thống ngân hàng VN, nâng cao năng lực quản lý nhà nước trong lĩnh vực ngân hàng, tăng cường khả năng tổng hợp, hệ thống tư duy xây dựng các văn bản pháp luật trong hệ thống ngân hàng, đáp ứng yêu cầu hội nhập và thực hiện cam kết với hội nhập quốc tế. + Hội nhập quốc tế cho phép các NHNNg tham gia tất cả các dịch vụ ngân hàng tại Việt Nam, buộc các NHTM Việt Nam phải chuyên môn hoá sâu hơn về nghiệp vụ ngân hàng, quản trị ngân hàng, quản trị tài sản nợ, quản trị tài sản có, quản trị rủi ro, cải thiện chất lượng tín dụng, nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn vốn, dịch vụ ngân hàng và phát triển các dịch vụ ngân hàng mới mà các NHNNg b. Thách thức: + Năng lực cạnh tranh của NHTM Việt Nam còn yếu. Việc mở cửa thị trường tài chính sẽ làm tăng số lượng các ngân hàng có tiềm lực mạnh về tài chính, công nghệ, trình độ quản lý làm cho áp lực cạnh tranh tăng dần. Các NHTM cổ phần hầu hết có quy mô tài chính và hoạt động nhỏ. Sản phẩm dịch vụ của các ngân hàng trong nước còn đơn điệu, tính tiện lợi chưa cao. + Cấu trúc hệ thống Ngân hàng tuy phát triển mạnh mẽ về chiều rộng (cả ở khu vực quản lý lẫn khu vực kinh doanh) nhưng còn quá cồng kềnh, dàn trải, chưa dựa trên một mô hình tổ chức khoa học làm cho hiệu quả và chất lượng hoạt động còn ở mức kém xa so với khu vực.
46. 34 + Việc mở cửa thị trường tài chính nội địa sẽ làm tăng rủi ro về tỷ giá, chu chuyển vốn và đặc biệt là yếu tố lãi suất giữa thị trường trong nước và quốc tế. + Trong quá trình hội nhập, hệ thống ngân hàng VN cũng chịu tác động mạnh của thị trường tài chính thế giới, nhất là về tỷ giá, lãi suất, dự trữ ngoại tệ, trong khi phải thực hiện đồng thời nhiều nghĩa vụ và cam kết quốc tế. + Hội nhập kinh tế, quốc tế làm tăng các giao dịch vốn và rủi ro của hệ thống ngân hàng, trong khi cơ chế quản lý và hệ thống thông tin giám sát ngân hàng còn rất sơ khai, chưa phù hợp với thông lệ quốc tế. + Vấn đề cần quan tâm hàng đầu là nguồn nhân lực và các cơ chế khuyến khích làm việc tại ngân hàng hiện nay. Chảy máu chất xám là vấn đề khó tránh khỏi khi mở cửa hội nhập. + Một khi sự phân biệt đối xử giữa các TCTD nước ngoài với các TCTD trong nước được loại bỏ căn bản (từ sau 2010) sẽ làm cho NHTM trong nước mất dần lợi thế cạnh tranh về quy mô, khách hàng và hệ thống kênh phân phối. NHTM Việt Nam thua kém các NHNNg về nhiều mặt như công nghệ lạc hậu, chất lượng dịch vụ chưa cao sẽ ngày càng khó thu hút khách hàng hơn trước. 2.1.3.2 Những yêu cầu đổi mới: + Tăng cường năng lực điều hành và giám sát hoạt động ngân hàng của NHNN thông qua việc đổi mới điều hành chính sách tiền tệ, lãi suất, tỷ giá, hệ thống thanh tra giám sát hiện đại và hữu hiệu. Tăng cường công tác thanh tra giám sát nhằm đảm bảo tính an toàn cho cả hệ thống ngân hàng và tạo niềm tin cho công chúng. + Hoàn thiện hệ thống pháp luật về tiền tệ ngân hàng, hạn chế hình sự hóa các quan hệ kinh tế trong lĩnh vực ngân hàng. + Nâng cao năng lực tài chính và hoạt động của các NHTM như tăng cường năng lực tài chính theo tiêu chuẩn quốc tế, phát triển nguồn nhân lực, phát triển sản phẩm mới, hiện đại hóa công nghệ, đẩy mạnh cổ phần hóa các NHTM quốc doanh, nâng cao năng lực quản trị Tài sản - Nợ tại NHTM mà trong đó nổi lên yêu cầu xác định lãi suất cho vay một cách khoa học, hợp lý để tăng tính cạnh tranh, đảm bảo chênh lệch đầu vào - đầu ra.
47. 35 + Đẩy nhanh quá trình cơ cấu lại hệ thống NHTM Việt Nam, cải cách ngân hàng theo hướng nâng cao năng lực quản trị điều hành, năng lực tài chính, mở rộng quy mô và năng lực cạnh tranh cho NHTM Việt Nam. Hình thành các tập đoàn tài chính-ngân hàng đủ lớn, mạnh dạn sắp xếp lại NHTM CP theo hướng thanh lý, giải thể những ngân hàng yếu kém, sáp nhập những ngân hàng nhỏ không đủ vốn pháp định vào những ngân hàng lớn. + Cần có một chiến lược kinh doanh trung hạn và dài hạn, đặc biệt là chiến lược nhân sự. Gắn chiến lược nhân sự với các trường đại học trọng điểm và hình thành các trung tâm đào tạo tại các NHTM. + Hiện đại hóa công nghệ ngân hàng và phải xem đây là mục tiêu chiến lược để cạnh tranh với các NHNNg, nâng cao hiệu quả kinh doanh và thu hút khách hàng trong nước. Đặc biệt là cơ chế thanh toán, phải nhanh chóng, an toàn, tiện lợi và có tính hệ thống, đồng bộ. 2.2 Thực trạng việc xác định lãi suất cho vay tại các NHTM Việt Nam 2.2.1 Giai đoạn từ năm 1988 đến tháng 6/1992 Bảng 2.5: Lãi suất huy động vốn theo thời hạn giai đoạn 1989 – 1990 Đơn vị: %/tháng Loại hình Lãi suất cho Tổ chức kinh tế Dân cư Thời diểm vay bình Không kỳ Không quân 3 tháng 3 tháng hạn kỳ hạn 1/3/1989 2,5 1,8 12,0 9,0 3,37 1/4/1989 5,8 4,0 12,0 9,0 3,37 1/6/1989 4,0 2,7 9,0 7,0 5,0 1/7/1989 3,0 1,8 7,0 5,0 3,8 10/2/1990 2,4 1,2 6,0 4,0 3,0 20/3/1990 1,8 0,9 4,0 2,4 2,4 Nguồn: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam NHNN can thiệp ở mức độ cao và trực tiếp vào lãi suất, quy định cụ thể các mức lãi suất tiền gửi và lãi suất cho vay để các NHTM thực hiện. Trong giai đoạn này,
48. 36 việc điều hành chính sách tiền tệ của NHNN là nhằm mục tiêu đẩy lùi lạm phát nên lãi suất tiền gửi tiết kiệm danh nghĩa được qui định tương đối cao nhằm thu hồi bớt tiền trong lưu thông. Lãi suất trong thời kỳ này là lãi suất thực âm và mang nặng tính chất bao cấp được duy trì trong suốt thời kỳ này với đặc điểm: lãi suất tiền gửi < lạm phát và lãi suất cho vay lãi suất huy động, lãi suất cho vay ngắn hạn cao hơn lãi suất cho vay dài hạn. Nền kinh tế bắt đầu chuyển đổi sang cơ chế kinh tế thị trường, tuy nhiên lãi suất cho vay vẫn còn phân biệt rõ ràng giữa các thành phần kinh tế: lãi suất cho vay đối với Doanh nghiệp nhà nước thấp hơn lãi suất cho vay đối với DN ngoài quốc doanh. Điều này làm cho lãi suất không thực hiện được chức năng vốn có của nó, lãi suất không còn là đòn bẩy kích thích nhu cầu gửi tiền của công chúng, phát huy tính hiệu quả trong quá trình sử dụng vốn và đảm bảo lợi nhuận cho ngân hàng. Bảng 2.6: Lãi suất ngân hàng theo quyết định 202 tháng 10/1991 của NHNN Đơn vị: %/tháng Chỉ tiêu Lãi suất Lãi suất tiền gửi Không kỳ hạn 1,00 Kỳ hạn 3 tháng 2,10 Lãi suất tiết kiệm Không kỳ hạn 2,10 Kỳ hạn 3 tháng 3,50 Lãi suất cho vay Kinh tế quốc doanh 2,10 - 2,40 Kinh tế tư nhân 2,70 - 3,70 Hộ kinh doanh 4,00 - 5,00 Nguồn: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam 2.2.2 Giai đoạn từ tháng 6/1992 đến tháng 7/2000 Sau khi thực hiện lãi suất thực âm để chống lạm phát đã thu được kết quả, những điều kiện kinh tế tiền tệ đã thay đổi cơ bản so với năm trước đây, Ngân hàng Nhà nước đã chuyển sang thực hiện chính sách lãi suất thực dương, tức là lạm phát <
49. 37 lãi suất huy động < lãi suất cho vay. Từ tháng 10/1992, NHNN bắt đầu từng bước thực hiện lãi suất thực dương, tuy nhiên NHNN vẫn quy định các mức lãi suất tiền gửi và cho vay cụ thể. Trong phạm vi mức lãi suất đó, các TCTD được phép ấn định các mức lãi suất tiền gửi và lãi suất cho vay cụ thể cho từng đối tượng, đặc thù hoạt động kinh doanh và cung - cầu vốn từng thời điểm. Lãi suất giữa các thành phần kinh tế vẫn có sự phân biệt: lãi suất cho vay đối với DN quốc doanh thấp hơn DN ngoài quốc doanh, lãi suất cho vay ngắn hạn cao hơn lãi suất cho vay trung dài hạn. Từ tháng 9/1993, NHNN cho phép thêm các TCTD được cho vay theo lãi suất thỏa thuận vượt mức lãi suất cho vay cụ thể. Theo quyết định 184/QĐ-NH1 ngày 28/09/1993 thì lãi suất cho vay đối với DNNN là 1,8%/tháng, lãi suất cho vay thành phần kinh tế ngoài quốc doanh là 2,1%/tháng. Tuy nhiên, nếu vốn huy động tiết kiệm và tiền gửi theo các mức lãi suất quy định mà không đủ để cho vay thì các TCTD được phép phát hành kỳ phiếu với lãi suất cao hơn lãi suất tiết kiệm cùng kỳ hạn tối đa 0,2%/tháng và cho vay với lãi suất cao hơn mức 2,1%/tháng trên cơ sở thỏa thuận với khách hàng. Các NHTM đã phát huy tích cực yếu tố này làm cho mức chênh lệch giữa lãi suất cho vay và lãi suất huy động khá cao, phổ biến từ 0,7-1,0%/tháng, cho nên hầu hết các NHTM đều đạt lợi nhuận cao, trong khi các DN lại gặp khó khăn về tài chính vì gánh nặng trả lãi lớn. Từ thực trạng này, Quốc hội khóa IX, kỳ họp tháng 8/1995 đã thông qua nghị quyết bỏ thuế doanh thu trong hoạt động tín dụng ngân hàng, đồng thời yêu cầu các NHTM phải tiết giảm chi phí để giảm lãi suất cho vay, khống chế chênh lệch giữa lãi suất cho vay bình quân và lãi suất huy động bình quân tối đa là 0,35%/tháng. Cơ chế này đã khắc phục tình trạng hầu hết các NHTM đều có mức lợi nhuận cao, trong khi các DN lại gặp khó khăn về tài chính khi thực hiện cơ chế lãi suất thoả thuận ở giai đoạn trước. NHNN chuyển sang áp dụng CSLS trần, thực hiện trần lãi suất cho vay, có áp dụng một số trần lãi suất khác nhau cho khu vực thành thị, nông thôn hoặc các loại hình TCTD trong thời gian nhất định. Thời gian đầu có 4 mức trần như sau: + Trần lãi suất cho vay ngắn hạn (áp dụng cho khu vực thành thị). + Trần lãi suất cho vay trung dài hạn (cao hơn lãi suất cho vay ngắn hạn).
50. 38 + Trần lãi suất áp dụng cho các TCTD cho vay trên địa bàn nông thôn (cao hơn cho vay ngắn hạn và trung dài hạn) + Trần lãi suất cho vay của Quỹ tín dụng nhân dân cơ sở đối với thành viên (cao hơn 3 trần lãi suất trên). Cơ chế lãi suất trần là một bước tự do hóa lãi suất, làm cho lãi suất gắn liền với tín hiệu thị trường hơn. Tuy nhiên, việc qui định khống chế mức chênh lệch 0,35%/tháng giữa mức lãi suất cho vay bình quân và mức lãi suất huy động bình quân là chưa hợp lý bởi vì mỗi ngân hàng có đặc thù riêng về chi phí, huy động vốn, làm giảm sút khả năng cạnh tranh cũng như động lực phát triển của các NHTM. Bảng 2.7: Trần lãi suất cho vay giai đoạn 1996 – 7/2000 Đơn vị tính: %/tháng Lãi suất/năm 1996 1997 1998 1999 7/2000 1. VND *Thành thị -Ngắn hạn 1,70 1,25 1,20 1,10 0,85 -Trung, dài hạn 1,75 1,35 1,25 1,15 0,95 *Nông thôn 2,00 1,50 1,25 1,25 1,00 *Quỹ Tín Dụng Nhân dân 2,50 1,80 1,50 1,35 1,15 2. USD 9,50 9,50 9,00 8,50 7,50 Nguồn: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Quyết định 39/1998/QĐ-NHNN1 ngày 21/01/1998 của NHNN đã xóa bỏ sự cách biệt về lãi suất cho vay giữa thành thị và nông thôn, rút từ 4 trần lãi suất xuống còn 3 trần lãi suất, bỏ khống chế mức chênh lệch 0,35%/tháng, trần lãi suất cho vay đã tăng thêm 1%/tháng lên 1,2%/ tháng, cho vay trung và dài hạn tăng từ 1,10%/tháng lên 1, 25%/tháng. Có thể nói việc bỏ mức khống chế chênh lệch 0,35% tháng là một bước cải tiến đáng kể. Sang năm 1999, nền kinh tế có dấu hiệu thiểu phát, nhằm kích cầu Ngân hàng Nhà nước liên tục điều chỉnh giảm trần lãi suất, lãi suất cuối năm giảm 0,35%-0,4% so với đầu năm và ở mức thấp so với những năm trước:
51. 39 + Cho vay khu vực thành thị : 0,85% /tháng + Cho vay khu vực nông thôn : 1%/tháng Bảng 2.8: Các lần điều chỉnh lãi suất của NHNN trong năm 1999 Thời điểm Các loại trần lãi suất (%/tháng) 01/02 01/06 01/08 04/09 25/10 Cho vay ngắn hạn vùng nội thị 1,10 1,15 1,05 0,95 0,85 Cho vay trung dài hạn 1,15 1,15 1,05 0,95 0,85 Cho vay ngắn hạn vùng nông thôn 1,25 1,15 1,15 1,05 1,00 Cho vay Quỹ TDND và HTX 1,50 1,50 1,50 1,50 1,50 Nguồn: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Như vậy trong lần điều chỉnh đầu năm 1999 NHNN lại đưa ra tới 4 trần lãi suất, cao nhất là 1,5%/tháng và thấp nhất là 1,1%/tháng, những lần điều chỉnh sau đó theo hướng hạ thấp dần trần lãi suất. Lần cuối cùng vào tháng 10/1999, NHNN đưa ra 3 trần lãi suất và được áp dụng cho đến giữa năm 2000. 2.2.3 Giai đoạn từ tháng 7/2000 đến tháng 5/2002 Thời kỳ từ năm 2000 trở đi là thời kỳ đổi mới thực sự về lãi suất, CSLS đã phù hợp với thực tế thị trường. Cụ thể ngày 02/08/2000, NHNN ban hành 4 quyết định thay đổi cơ chế điều hành lãi suất: - Đối với lãi suất cho vay đồng Việt Nam: NHNN bỏ quy định lãi suất trần cho vay, chuyển sang xác định và công bố lãi suất cơ bản cộng % biên độ dựa trên việc tham khảo lãi suất cho vay ngắn hạn thông thường của các NHTM áp dụng cho khách hàng tốt nhất (có uy tín trong việc sử dụng vốn vay, trả nợ vay đầy đủ, đúng hạn, rủi ro tín dụng thấp). Lãi suất cho vay và huy động vốn của các TCTD gắn với lãi suất cơ bản. Lãi suất cho vay cao nhất bằng lãi suất cơ bản + biên độ. NHNN công bố lãi suất cơ bản và biên độ hàng tháng, trong trường hợp cần thiết NHNN sẽ điều chỉnh kịp thời. Biên độ trên không phân biệt đối với lãi suất áp dụng giữa khu vực thành thị và nông thôn, giữa các loại hình TCTD (trừ Quỹ tín dụng nhân dân cơ sở) mà chỉ quy định có sự phân biệt giữa lãi suất ngắn hạn và lãi suất trung, dài hạn. Biên độ trên bao gồm cả các khoản phí liên quan đến khoản vay nhằm tránh việc TCTD lợi dụng để thu phí nâng lãi suất cho vay lên quá mức biên độ cho phép.
52. 40 Theo nguyên tắc trên, ngân hàng Nhà nước đã công bố lãi suất cơ bản áp dụng trong những tháng còn lại của năm 2000 như sau: + Lãi suất cơ bản là 0,75%/tháng + Biên độ trên đối với lãi suất cho vay ngắn hạn là 0,3%/tháng. + Biên độ trên đối với lãi suất cho vay trung và dài hạn là 0,5%/tháng. Năm 2001, ngân hàng Nhà nước tiếp tục đổi mới cơ chế điều hành lãi suất theo hướng điều chỉnh lãi suất cơ bản một cách linh hoạt. Lãi suất cơ bản được xác định trên cơ sở bám sát tín hiệu thị trường, đáp ứng được mục tiêu của chính sách tiền tệ, đảm bảo sự kiểm soát của ngân hàng Nhà nước và từng bước hướng tới mục tiêu tự do hoá lãi suất. Trong năm này, ngân hàng Nhà nước đã chủ động điều chỉnh giảm liên tục lãi suất cơ bản đối với cho vay bằng đồng Việt Nam từ 0,75%/tháng thời điểm đầu năm xuống còn 0,6%/tháng tại thời điểm cuối năm. Các mức biên độ trên đối với lãi suất cơ bản không thay đổi so với biên độ lãi suất hàng tháng năm 2000 (đối với lãi suất cho vay ngắn hạn là 0,3%/tháng; đối với lãi suất cho vay trung và dài hạn là 0,5%/tháng). - Đối với lãi suất ngoại tệ: bỏ quy định lãi suất trần cho vay, áp dụng theo lãi suất trên TTTT liên ngân hàng Singapore (Sibor). Lãi suất cho vay ngắn hạn của các TCTD cao nhất bằng lãi suất Sibor 3 tháng + biên độ 1,00%/năm; lãi suất cho vay trung dài hạn cao nhất bằng lãi suất Sibor 6 tháng cộng biên độ 2,50%/năm. Riêng đối với cho vay bằng ngoại tệ khác USD, các NHTM tự xem xét quyết định lãi suất tiền gửi, lãi suất cho vay dựa trên cơ sở lãi suất trên thị trường quốc tế và cung cầu vốn tín dụng của từng loại ngoại tệ này ở trong nước. Lãi suất cho vay đã được điều chỉnh theo đúng bản chất của nó là lãi suất cho vay ngắn hạn thấp hơn lãi suất cho vay trung dài hạn do chi phí sử dụng vốn vay trung dài hạn cao hơn cũng như mức độ rủi ro của khoản vay trung dài hạn thông thường cao hơn khoản vay ngắn hạn. Các NHTM cung cấp thông tin cho NHNN tham khảo gồm: NH Ngoại thương Việt Nam, NH Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Việt Nam, NH Công thương Việt Nam, NH Đầu tư và Phát triển Việt Nam, NH TMCP Quân Đội, NH TMCP Á Châu, Chi nhánh NH ANZ, Chi nhánh NH HSBC, NH TMCP các DN ngoài quốc doanh.
53. 41 Bảng 2.9: Điều chỉnh lãi suất cơ bản VND của NHNN từ 2000 đến 2002 SỐ VĂN BẢN NGÀY HIỆU LỰC LÃI SUẤT CƠ BẢN (%/THÁNG) 241/2000/QĐ-NHNN 02/08/2000 0,750 397/2001/QĐ-NHNN 10/03/2001 0,725 557/2001/QĐ-NHNN 26/08/2001 0,700 1078/2001/QĐ-NHNN 27/08/2001 0,650 1098/2001/QĐ-NHNN 29/11/2001 0,600 547/2002/QĐ-NHNN 30/05/2002 0,600 Nguồn: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Có thể nói, quyết định chuyển sang CSLS cơ bản là sự đổi mới rất gần với tự do hóa lãi suất. Kể từ 01/06/2001, NHNN đã tiếp tục cho áp dụng cơ chế lãi suất thỏa thuận đối với lãi suất cho vay bằng USD, hay nói cách khác lãi suất cho vay bằng ngoại tệ đã được tự do hóa hoàn toàn, cụ thể là: Các TCTD ấn định lãi suất cho vay bằng đô la Mỹ theo thoả thuận với khách hàng, dựa trên cơ sở lãi suất thị trường quốc tế và cung-cầu vốn tín dụng bằng ngoại tệ ở trong nước. 2.2.4 Giai đoạn từ tháng 5/2002 đến nay Ngày 30/05/2002, NHNN ra quyết định số 546/2002/QĐ-NHNN theo đó: "Tổ chức tín dụng xác định lãi suất cho vay bằng đồng Việt Nam trên cơ sở cung cầu vốn thị trường và mức độ tín nhiệm khách hàng vay là pháp nhân và cá nhân Việt Nam, pháp nhân và các nhân nước ngoài hoạt động tại Việt Nam" – cơ chế lãi suất thỏa thuận. Như vậy lãi suất cho vay đã được tự do hóa. Có thể nói đây là một quyết định đúng đắn và hợp thời, nhất là trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngành ngân hàng đang đến gần, bảo đảm lãi suất cho vay do cung cầu vốn trên thị trường quyết định. Nếu như với cơ chế lãi suất cơ bản, trong các tháng đầu năm của năm 2002, lãi suất huy động vốn dừng lại ở mức 0,6%/tháng, lãi suất cho vay bình quân là 0,7%/tháng, thì từ khi áp dụng cơ chế lãi suất thoả thuận từ tháng 6/2002 và nhất là trong các tháng 8/2002 và 9/2002 lãi suất huy động vốn cao nhất của các NHTM lên tới 0,7%/tháng, thậm chí 0,72%/tháng. Theo cơ chế này, NHNN vẫn xác định và công bố lãi suất cơ bản song nó chỉ có giá trị tham khảo khi ấn định lãi suất cho vay của các TCTD. Hàng tháng, NHNN công bố lãi suất cơ bản dựa trên cơ sở tham khảo lãi suất cho vay của 15 NHTM áp dụng đối
54. 42 với khách hàng tốt nhất. Trong thực tế, mặc dù NHNN công bố lãi suất cơ bản nhưng nó ít tác động đến lãi suất thị trường bởi vì nhu cầu vay vốn là rất lớn, khách hàng chấp nhận vay vốn với lãi suất cao, các TCTD đua nhau tăng lãi suất huy động vốn để cho vay, các tổ chức tài chính phi ngân hàng cũng tham gia cạnh tranh tích cực trên thị trường vốn, lãi suất trái phiếu kho bạc được đẩy lên cao, lãi suất trái phiếu địa phương tăng vọt điều đó làm cho TTTT nóng lên, NHNN khó kiểm soát được lãi suất thị trường. Lãi suất cơ bản được công bố liên tục thoát ly lãi suất cho vay bình quân thực tế của các TCTD và khoảng cách này ngày càng xa. Chẳng hạn tại thời điểm tháng 11/2005 lãi suất cơ bản là 0,65%/tháng trong khi lãi suất cho vay bình quân của các TCTD phổ biến ở mức 0,85%-1,25%/tháng. Trong khi lãi suất cho vay của TCTD luôn luôn được điều chỉnh phù hợp với quan hệ cung cầu vốn trên thị trường thì lãi suất cơ bản vẫn ổn định hoặc có thay đổi ở mức không đáng kể. Bảng 2.10: Lãi suất huy động và cho vay 2003 - 2008 Đơn vị tính: %/năm Chỉ tiêu 12/2003 12/2007 06/2008 VND USD VND USD VND USD Lãi suất huy động 7,80 - 3,80 - 7,20 - 4,50 - 16,49 - 6,34 - Loại kỳ hạn 3 tháng 8,52 4,25 8,82 5,00 17,37 6,95 7,80 - 4,00 - 7,56 - 4,60 - 16,59 - 6,48 - Loại kỳ hạn 6 tháng 9,06 4,40 9,12 5,20 17,61 7,09 8,40 - 4.52 - 7,84 - 4,60 - 16,97 - 6,52 - Loại kỳ hạn 12 tháng 9,48 5.20 9,45 5,40 17,51 7,10 Lãi suất cho vay 10,80 - 6,00 - 10,80 - 6,40 - 20,00 - 9,50 - Cho vay ngắn hạn 13,80 7,50 13,80 7,50 21,00 12,00 Cho vay trung, dài 12,00 - 6,50 - 12,36 - 7,00 - 21,00 9,50 - hạn 15,48 8,70 15,48 7,80 13,00 Nguồn: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam Từ việc cạnh tranh huy động vốn không lành mạnh giữa các TCTD, NHNN đã qui định trần lãi suất huy động VND ở mức 12%/năm kể từ ngày 26/2/2008 đến
55. 43 18/5/2008. Ngày 16/5/2008, NHNN đã ban hành quyết định số 16/2008/QĐ-NHNN về cơ chế điều hành lãi suất mới thay cho quyết định số 546/2002/QĐ-NHNN, các NHTM được ấn định lãi suất kinh doanh bằng VND đối với khách hàng không vượt quá 150% lãi suất cơ bản do NHNN công bố áp dụng trong từng thời kỳ, đồng thời từng bước điều chỉnh lãi suất cơ bản từ 8,75%/năm lên 12% và 14%/năm. Các mức lãi suất khác như lãi suất tái cấp vốn, lãi suất tái chiết khấu vv cũng được điều chỉnh cho phù hợp với mục tiêu kiểm soát chặt chẽ tiền tệ của NHNN. Cơ chế điều hành lãi suất cơ bản là công cụ can thiệp trực tiếp đối với lãi suất kinh doanh của NHTM, việc khống chế trần lãi suất cho vay tức là đánh đồng lãi suất của các loại hình tín dụng làm cho các ngân hàng rất khó đa đạng hóa các sản phẩm dịch vụ, vì mỗi loại hình tín dụng có mức độ rủi ro khác nhau, chi phí khác nhau, vì vậy lãi suất cho vay khác nhau, lãi suất tín dụng tiêu dùng và tín dụng bán lẻ khác với lãi suất cho vay DN và các loại hình tín dụng thông thường. Mặt khác, chính sách lãi suất trần cứng nhắc cũng làm hạn chế sự phát triển của các dịch vụ tài chính mới của các ngân hàng như tín dụng bán lẻ, tín dụng tiêu dùng, đây là những sản phẩm tất yếu của ngân hàng hiện đại. Bảng 2.11: Lãi suất cơ bản từ 7/2008-2/2010: Đơn vị tính: %/năm Ngày có hiệu lực Giá trị Ngày có hiệu lực Giá trị 11/06/2008 14,0 01/04/2009 7,0 01/07/2008 14,0 01/05/2009 7,0 01/09/2008 14,0 01/06/2009 7,0 01/10/2008 14.0 01/07/2009 7,0 21/10/2008 13.0 01/08/2009 7,0 05/11/2008 12,0 01/09/2009 7,0 21/11/2008 11,0 01/10/2009 7,0 05/12/2008 10,0 01/11/2009 7,0 22/12/2008 8.5 01/12/2009 8,0 01/02/2009 7,0 01/02/2010 8,0 01/03/2009 7,0 Nguồn: Ngân hàng nhà nướcViệt Nam
56. 44 Từ tháng 7/2008 đến cuối năm 2008, NHNN đã từng bước nới lỏng CSTT bằng các giải pháp linh hoạt để thúc đẩy phát triển SXKD và chủ động ngăn ngừa nguy cơ suy giảm kinh tế. Cụ thể: lãi suất cơ bản giảm từ 14% xuống 13% và 8,5%/năm; lãi suất tái cấp vốn giảm từ 15% xuống 14%; lãi suất tái chiết khấu giảm từ 13% xuống 12%; lãi suất cho vay qua đêm trong thanh toán điện tử liên ngân hàng và cho vay bù đắp thiếu hụt trong thanh toán bù trừ giảm từ 15% xuống còn 14%/năm; và tiếp tục giảm các mức lãi suất trên trong tháng 12/2008 ở mức hợp lý. Những bất cập trong cơ chế “lãi suất trần” đã làm thay đổi cơ cấu nguồn vốn huy động của các TCTD: nguồn vốn huy động ngắn hạn tăng lên, trong khi nhu cầu vốn vay trung – dài hạn là rất lớn, điều này có thể làm rủi ro mất cân đối kỳ hạn vốn tăng lên. Chính vì vậy, ngày 26/2/2010, NHNN đã ban hành Thông tư số 07/2010/TT- NHNN quy định về cho vay bằng đồng Việt Nam theo lãi suất thỏa thuận của TCTD đối với khách hàng. Theo đó, TCTD được phép cho vay bằng đồng Việt Nam theo lãi suất thỏa thuận đối với khách hàng vay trung và dài hạn nhằm đáp ứng nhu cầu vốn sản xuất, kinh doanh, dịch vụ và đầu tư phát triển trên cơ sở cung - cầu vốn thị trường, mức độ tín nhiệm của khách hàng vay. Qui định này cũng áp dụng với các khoản vay ngắn hạn, trung hạn và dài hạn nhằm đáp ứng nhu cầu vốn để trực tiếp phục vụ đời sống của cá nhân và hộ gia đình của khách hàng vay; các hoạt động cho vay tiêu dùng thông qua nghiệp vụ phát hành và sử dụng thẻ tín dụng. Tuy nhiên, việc gỡ bỏ cơ chế trần lãi suất, áp dụng cơ chế lãi suất thỏa thuận trong hoạt động tín dụng thật sự được mở ra kể từ ngày 14/4/2010, NHNN ban hành thông tư 12/2010/TT-NHNN hướng dẫn TCTD cho vay bằng đồng Việt Nam đối với khách hàng theo lãi suất thỏa thuận. Và theo qui định của Luật các tổ chức tín dụng năm 2010: “Tổ chức tín dụng và khách hàng có quyền thỏa thuận về lãi suất, phí cấp tín dụng trong hoạt động ngân hàng của tổ chức tín dụng theo quy định của pháp luật”. Theo đó, TCTD thực hiện cho vay bằng đồng Việt Nam theo lãi suất thỏa thuận đối với khách hàng nhằm đáp ứng nhu cầu vốn của dự án, phương án sản xuất, kinh doanh, dịch vụ, đầu tư phát triển và đời sống có hiệu quả. Như vậy, sẽ không còn trần lãi suất bó buộc, hoạt động NH chính thức được thị trường hóa, mở ra nhiều cơ hội vay vốn
57. 45 cho DN. TCTD thực hiện cho vay bằng đồng Việt Nam phải niêm yết công khai lãi suất cho vay ở mức hợp lý, trên cơ sở cung - cầu vốn thị trường, nhu cầu vay vốn và mức độ tín nhiệm của khách hàng vay, tiết kiệm chi phí hoạt động, tạo điều kiện cho khách hàng tiếp cận vốn vay để phát triển sản xuất - kinh doanh, nhất là khu vực nông nghiệp và nông thôn, DN xuất khẩu, DN nhỏ và vừa. TCTD điều chỉnh lãi suất cho vay phù hợp với mức biến động của lãi suất huy động vốn bằng đồng Việt Nam và mục tiêu, giải pháp điều hành chính sách tiền tệ của NHNN. 2.3 Những kết quả đạt được và những hạn chế, thách thức trong vấn đề xác định lãi suất cho vay tại các NHTM Việt Nam 2.3.1 Kết quả đạt được - NHNN đã từng bước giảm can thiệp trong việc xác định lãi suất cho vay tại các NHTM phù hợp diễn biến thực tế nền kinh tế qua từng thời kỳ nhằm đảm bảo kinh tế phát triển ổn định. Đây là bước tiến quan trọng trong tiến trình tự do hoá hoàn toàn về lãi suất ở Việt Nam, đáp ứng kịp thời những đòi hỏi bức xúc về cung-cầu vốn của nền kinh tế - Việc tự do hóa hoàn toàn lãi suất cho vay đã tạo điều kiện để từng NHTM chủ động trong việc đưa ra chính sách lãi suất cho vay phù hợp với kế hoạch kinh doanh của mình. - Lãi suất cho vay tại các NHTM ngày càng linh hoạt, và phù hợp diễn biến lãi suất trên thị trường, quan hệ cung - cầu vốn thị trường, các luồng vốn được lưu chuyển đến nơi có lợi nhuận cao với mức rủi ro thấp, nâng cao hiệu quả đầu tư; hiện nay chỉ còn rất ít các khoản vay mới của DNNN tại các NHTM quốc doanh được áp dụng lãi suất cho vay ưu đãi hơn so với các loại hình DN khác. - Tạo điều kiện cho các NHTM chủ động xác định mức lãi suất cho vay dựa trên các yếu tố: chi phí vốn đầu vào của ngân hàng; mức độ rủi ro của từng khách hàng; lĩnh vực ngành nghề kinh doanh của khách hàng và các yếu tố liên quan khác. - Tạo điều kiện cho các TCTD mở rộng mạng lưới để huy động cho vay vốn với mức lãi suất phù hợp và thúc đẩy việc cải cách hệ thống ngân hàng theo định hướng thị trường.
58. 46 2.3.2 Những hạn chế, thách thức Hạn chế: - Việc xác định lãi suất cho vay tại NHTM vẫn còn mang nhiều cảm tính chủ quan. - Chưa có chênh lệch đáng kể giữa các khách hàng khác nhau về lãi suất cho vay. Phần chênh lệch lãi suất giữa các khoản vay của cùng một khách hàng chưa được quan tâm đúng mức. - Thực tế các NHTM lớn tại Việt Nam hiện nay vẫn chưa hoàn thiện hệ thống đánh giá tín dụng để xác định lãi suất cho vay một cách khoa học. - Các tổ chức tín dụng rất dễ bị những nguy cơ rủi ro nghiêm trọng khi áp dụng cơ chế này trong thực tế, thậm chí sai lầm là rủi ro cao thì vẫn cho vay nhưng lãi suất cao là được. - Khách hàng vay vốn chấp nhận một mức lãi suất vay ở mức cao so với mặt bằng lãi suất bình quân để được vay vốn ngân hàng, cho dù có những yếu tố rủi ro, không đảm bảo an toàn nhất định, chiếm mất “chỗ” được vay vốn của những người có nhu cầu vay vốn khác, an toàn hơn, ít rủi ro hơn nhưng chỉ chấp nhận lãi suất vừa phải. Thách thức: - NHTM đối mặt với sự thay đổi thường xuyên của lãi suất thị trường, nếu lãi suất không được điều hành tốt sẽ dễ dẫn đến rủi ro lãi suất. - Tại các khu vực ít có môi trường cạnh tranh (vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa) thì lãi suất cho vay sẽ bị đẩy lên cao dẫn đến không tạo động lực phát triển kinh tế. - Các NHTM lớn, với nguồn vốn dồi dào, chi phí huy động thấp sẽ cạnh tranh, mở rộng thị trường bằng cách cho vay lãi suất thấp làm các NHTM quy mô nhỏ khó cạnh tranh dẫn đến khả năng phải sáp nhập, hợp nhất với nhau. - Hội nhập kinh tế quốc tế ngành ngân hàng đòi hỏi NHTM VN phải xác định lãi suất cho vay một cách hợp lý, khoa học, đảm bảo lợi nhuận cũng như khả năng cạnh tranh với các NHNNg. - Thực hiện lãi suất thỏa thuận làm tăng sức ép lên việc đổi mới cách thức điều hành, quản lý của nhà nước trên thị trường tài chính – ngân hàng, tạo sự cạnh tranh