Luận văn Quản lý giá xăng dầu trong việc bình ổn thị trường xăng dầu tại Việt Nam

pdf

84 trang hapham 2460

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Luận văn Quản lý giá xăng dầu trong việc bình ổn thị trường xăng dầu tại Việt Nam", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

luan_van_quan_ly_gia_xang_dau_trong_viec_binh_on_thi_truong.pdf

Nội dung text: Luận văn Quản lý giá xăng dầu trong việc bình ổn thị trường xăng dầu tại Việt Nam

B GIÁO D C VÀ ÀO T O TR NG I H C KINH T TP. H CHÍ MINH 0O0 BÙI H U QUY N GI I PHÁP QU N LÝ VÀ BÌNH N TH TR NG XNG D U TI VI T NAM LU N V N TH C S KINH T Ng i h ng d n khoa h c: PGS – TS Nguy n Th Ng c Trang TP. H Chí Minh – nm 2011
B GIÁO D C VÀ ÀO T O TR NG I H C KINH T TP. H CHÍ MINH 0O0 BÙI H U QUY N GI I PHÁP QU N LÝ VÀ BÌNH N TH TR NG XNG D U TI VI T NAM Chuyên ngành: Tài chính doanh nghi p Mã s : 60.31.12 LU N V N TH C S KINH T Ng i h ng d n khoa h c: PGS – TS Nguy n Th Ng c Trang TP. H Chí Minh – nm 2011
LI CAM OAN Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u c a riêng tôi. Nh ng thông tin và n i dung nêu trong tài u d a trên nghiên c u thc t và hoàn toàn úng v i ngu n trích d n. Tác gi tài: Bùi H u Quy n
MC L C 0O0 Danh m c ch vi t t t Danh m c các b ng bi u Danh m c các bi u PH N M U Trang 1 CHƠ NG 1: XNG D U VÀ CÁC MÔ HÌNH QU N LÝ GIÁ 3 1.1. X ng d u và vai trò c a x ng d u trong n n kinh t 3 1.1.1. T ng quan v x ng d u 3 1.1.1.1. D u m 3 1.1.1.2. X ng d u và các s n ph m ch bi n t d u m 3 1.1.1.3. S hình thành và phát tri n c a th tr ưng x ng d u 4 1.1.2. Vai trò c a x ng d u trong n n kinh t và xã h i 4 1.2 Qu n lý nhà n c v giá 5 1.2.1 . Sù cÇn thiÕt cña chÝnh s¸ch qu¶n lý gi¸ 5 1.2.2. Nh ng n i dung c ơ b n c a vi c qu n lý giá x ng d u 6 1.2.3. C¸c biÖn ph¸p ®iÒu tiÕt gi¸ c¶ chñ yÕu cña nhµ n−íc 7 1.3 Mô hình qun lý giá x ng d u m t s n ưc trên th gi i: 11 1.4 Bài h c kinh nghi m cho vi c áp d ng t i Vi t Nam 15 KT LU N CH Ơ NG I 17 CH Ơ NG II. TH C TR NG CƠ CH QU N LÝ GIÁ X NG D U T I VI T NAM 18 2.1 Di n bi n giá x ng d u th gi i th i gian qua và tác ng n n n KT - XH Vi t Nam: 18 2.1.1 Di n bi n giá x ng d u th gi i nh ng n m g n ây 18
2.1.2 Tác ng c a s bi n ng giá x ng d u th gi i n n n KT-XH Vi t Nam . 24 2.1.2.1 Tác ng n giá x ng d u t i Vi t Nam 24 2.1.2.2 Tác ng n các ngành ngh 27 2.1.2.3 Tác ng n i s ng xã h i 29 2.2 Qu n lý giá x ng d u Vi t Nam 33 2.2.1 c im th tr ưng xng d u Vi t Nam 33 2.2.2 Cách th c qu n lý giá xng d u t i Vi t Nam hi n nay 35 2.2.2.1 Giai on tr ưc n m 2000 35 2.2.2.2 Giai on t n m 2000 n ngày 16/09/2008 khi nhà n ưc ch m d t bù l 37 2.2.2.3 Giai on t sau 16/09/2008 n ngày 15/12/2009 38 2.2.3.4 Giai on t 15/12/2009 n nay 40 2.2.3 ánh giá chính sách qu n lý giá x ng du c a Vi t Nam th i gian qua 44 2.2.3.1 Nh ng thành công ã t ưc 44 2.2.3.2 Nh ng m t t n t i 46 KT LU N CH Ơ NG II 49 CHƠ NG III: GI I PHÁP QU N LÝ GIÁ X NG D U TRONG VI C BÌNH N TH TR NG X NG D U VI T NAM 51 3.1 Nh n nh xu h ng giá x ng d u th i gian t i: 51 3.1.1 Xu h ưng giá d u th gi i 51 3.1.2 D báo tình hình giá xng d u Vi t Nam trong th i gian t i 55 3.2 Bài toán giá xng d u và c ơ ch bình n giá Vi t Nam 58 3.3 Mt s gi i pháp kin ngh i v i Chính ph và các doanh nghi p 58 3.3.1 V phía Chính ph 58 3.3.1.1 Nhóm gi i pháp v ngu n cung 58 3.3.1.1.1 Chi n l ưc n nh ngu n cung x ng d u 58 3.3.1.1.2 Các bi n pháp c th 59 3.3.1.2 Nhóm gi i pháp v h th ng phân ph i 61 3.3.1.2.1 Chính sách iu hành h th ng phân ph i 61 3.3.1.2.2 Các bi n pháp c th 62
3.3.1.3 Nhóm gi i pháp v phía ng ưi tiêu th 64 3.3.1.4 Nhóm gi i pháp v c ơ ch qu n lý giá 64 3.3.1.4.1 Qu bình n giá 64 3.3.1.4.2 Th c hi n qu n lý t p trung thông qua m t u m i 66 3.3.1.4.3 Hoàn thi n c ơ ch qu n lý giá 66 3.3.1.4.4 Hoàn thi n chính sách giá, thu , ph thu 67 3.3.1.4.5 T ng c ưng công tác kim tra, giám sát c a nhà n ưc 68 3.3.2 V phía doanh nghi p 69 3.3.2.1 Nâng cao ý th c và hi u bi t v phòng ng a r i ro 69 3.3.2.2 Nâng cao n ng l c tài chính, n ng l c c nh tranh 70 KT LU N CH Ơ NG III 72 KT LU N TÀI 74 TÀI LI U THAM KH O 75
DANH M C CÁC B NG, BI U Bng 2.1: Các n ưc có tr l ưng d u l n nh t th gi i 19 Bng 2.2: Giá x ng d u bán l bình quân t i Vi t Nam t 2007 – 2011 26 Bng 2.3: T tr ng u vào x ng d u i vi m t s ngành 30 Bng 2.4: nh h ưng t ng giá x ng d u n m t s ngành trong r CPI 31 Bng 2.5: nh h ưng c a t ng giá x ng d u n CPI 31 Bng 2.6: nh h ưng c a t ng giá x ng d u n dân c ư theo m c thu nh p 32 Bng 2.7: Thu nh p kh u qua m t s l n iu ch nh t 2009 n nay 41 DANH M C CÁC H P Hp 3.1: Nhóm gi i pháp ngu n cung 58 Hp 3.2: Nhóm gii pháp v h th ng phân ph i 61 Hp 3.3: Nhóm gi i pháp v c ơ ch qu n lý giá 64 DANH M C CÁC BI U , S Ơ , TH Hình 1.1: Minh h a tác ng c a giá tr n 8 Hình 1.2: Minh h a tác ng c a giá sàn 9 Hình 1.3: Minh h a tác ng c a thu nh p kh u 10 Hình 2.1: Bi n ng giá d u thô qua các n m t 1970 – 2011 18 Hình 2.2: S t gi m giá d u t sau 01/07/2008 n 01/07/2009 21 Hình 2.3: Giá d u thô t sau tháng 07/2009 n h t quý 02/2010 22 Hình 2.4: Bi u giá d u và các s n ph m x ng d u n m 2010 và 2011 22 Hình 2.5: Bi n ng giá bán l x ng d u t i Vi t Nam 27 Hình 2.6: Bi u tác ng c a t ng giá xng d u n m c s ng dân c ư 32 Hình 2.7: L ưc tác ng c a vi c t ng giá x ng d u 33 Hình 3.1: Nhu c u d u th gi i n n m 2035 51 Hình 3.2: Cung d u m c a các n ưc OPEC n 2030 52 Hình 3.3: Cung d u m c a các n ưc ngoài OPEC 52 Hình 3.4: Cung d u m th gi i gi a OPEC và ngoài OPEC 53
Hình 3.5: Mt cân i cung – cu d u m trên th gi i 53 Hình 3.6: 03 k ch b n giá d u c a EIA 54 Hình 3.7a: nhu c u tiêu th x ng d u Vi t Nam n 2020 55 Hình 3.7b: nhu c u tiêu th x ng d u Vi t Nam n 2050 56 Hình 3.8: Cung c u s n ph m l c d u Vi t Nam n nm 2020 57 Hình 3.9: Các yêu c u c a bài toán bình n giá x ng d u t i Vi t Nam 58 000
1 PH N M U 1. Lý do ch n tài Mt th c t rõ ràng là t t c các ngành trong n n kinh t u ch u nh h ưng to l n ca ngành x ng d u. Khi giá x ng d u bi n ng, ch c ch n giá c các m t hàng khác cng s bi n ng theo, t ó gây tác ng n tính n nh c a n n kinh t và c bi t là tác ng tr c ti p n i s ng c a ng ưi dân. Trong b i c nh giá c x ng d u bi n ng m nh nh ư hi n nay, vi c bình n giá là vn hàng u trong chi n l ưc n nh, phát tri n kinh t , kìm ch l m phát. Vi t Nam tuy là t n ưc có d u m nh ưng l i ph i nh p kh u gn nh ư 100% các sn ph m x ng d u ph c v nhu c u trong n ưc. iu này khi n giá x ng d u trong nưc ph thu c ch t ch vào giá x ng d u th gi i. Bt ch p nh ng n l c r t l n c a Chính ph trong vi c i m i c ơ ch iu hành giá x ng d u, hn ch s ph thu c vào giá th gi i thông qua vi c t sn xu t các s n ph m lc hóa d u, giá x ng d u v n không ng ng bi n ng m nh gây khó kh n cho các doanh nghi p l n ng ưi dân. iu này m t l n n a ã t v n v i c ơ ch qu n lý giá x ng d u hi n nay. Lu n v n “qu n lý giá x ng d u trong vi c bình n th tr ưng x ng d u ti Vi t Nam” s ưa ra nh ng nh n nh và gi i pháp ki n ngh cho nh ng v n trên. 2. i t ng và ph m vi nghiên c u i t ưng tr c ti p c a tài là giá du thô, giá xng d u, gi i h n trong các ngành xng d u thông th ưng c a i s ng. Lu n v n nghiên c u bi n ng giá xng d u th gi i, tác ng c a nó n n n kinh t xã h i Vi t Nam; cách th c qu n lý giá x ng d u c a m t s qu c gia và t i Vi t Nam t ó xu t mô hình phù h p góp ph n bình n th tr ưng x ng d u trong nưc. 3. Ph ơ ng pháp nghiên c u Lu n v n v n d ng phép duy v t bi n ch ng, các ph ươ ng pháp suy lu n logic, ph ươ ng pháp th ng kê, t ng h p, phân tích ánh giá. Ngu n d li u ưc l y t các công b chính th c c a các c ơ quan nhà n ưc có th m quy n, báo cáo c a NHNN, NHTM, các báo, t p chí chuyên ngành tài chính –
2 ngân hàng, các website thông tin c a nhà n ưc, B ngành và các t ch c ti n t , tài chính th gi i (IMF, WB, ). 4. Ý ngh a khoa h c và th c ti n c a tài nghiên c u V m t chuyên ngành, lu n v n trình bày t ng quan các lý lu n c ơ b n v x ng du, qu n lý giá; phân tích tình hình th tr ưng x ng d u th gi i, mô hình qu n lý giá m t s qu c gia trên th gi i. V m t th c ti n, lu n v n phân tích tình hình bi n ng giá x ng d u t i Vi t Nam th i gian qua; ánh giá hi u qu chính sách qu n lý giá c a Vi t Nam, phân tích nguyên nhân c a nh ng m t h n ch . Kt qu nghiên c u c a lu n v n ư a ra nh ng ki n ngh v i Chính ph và các doanh nghi p ngành x ng d u nh m thi t l p mô hình hi u qu nh t trong vi c qu n lý giá góp ph n bình n th tr ưng x ng d u trong n ưc. 5. Kt c u ca lu n v n Ngoài ph n m u, ph n k t lu n và các ph l c, n i dung c a lu n v n chia làm ba ph n nh ư sau: Ch ơ ng 1: Xng d u và các mô hình qu n lý giá x ng d u. Ch ơ ng 2: Th c tr ng qu n lý giá x ng d u x ng d u t i Vi t Nam. Ch ơ ng 3: Gi i pháp qu n lý giá x ng d u nh m góp ph n bình n th tr ưng x ng du trong n ưc.
3 CCHHCH Ơ NG I XNG D U VÀ CÁC MÔ HÌNH QU N LÝ GIÁ 1.1. X ng d u và vai trò c a x ng d u trong n n kinh t 1.1.1. T ng quan v x ng d u 1 1.1.1.1. D u m Nm 1859, dòng ch t l ng màu en l n u tiên ưc khai thác Hoa K , t lo i ch t l ng k di u này, ng ưi ta ã iu ch ra hàng lo t các s n ph m ph c v cho mi m t c a i s ng kinh t xã h i, c bi t trong ngành công nghi p n ng l ưng. K t lúc ó, nhân lo i bi t r ng ây s là lo i tài nguyên nh h ưng sâu r ng n toàn th gi i. Nó ưc g i là du m . 1.1.1.2. X ng d u và các s n ph m ch bi n t d u m Xng d u là m t trong nh ng s n ph m ưc ch bi n t d u m . T khi ưc phát hi n t i nay, x ng d u v n gi v trí c tôn trong các ngu n n ng l ưng trên th gi i. Ngày nay, g n nh ư toàn b các lo i ph ươ ng ti n giao thông v n t i, máy móc công nghi p u s d ng nhiên li u x ng d u. Hi n nay, có r t nhi u lo i n ng l ưng khác nhau ã ưc ng d ng nh ư in, gió, h t nhân, nh ưng v n ch ưa có lo i nào kh n ng thay th cho x ng d u. Trên th tr ưng hi n nay có nhi u lo i x ng nh ư A83, A92, A95, A97, A98 ưc phân lo i d a trên ch s octan (02 s cu i trong tên c a t ng lo i xng ám ch t l octan trong lo i x ng ó), ch s octan càng cao thì ch t l ưng x ng càng t t. M i lo i ng c ơ thích h p v i 01 ho c m t s lo i x ng nh t nh. X ng ưc dung ch y các lo i ng c ơ t trong nh ư ôtô, máy bay (TC1, ZA1, ), máy phát in, xe máy, Bên c nh x ng, d u c ng có nhi u lo i nh ư d u DO (diezen), d u KO (d u h a) và FO (d u mazut hay du c n). Du DO dùng ch y các lo i ng c ơ có công su t l n, tc ch m, các lo i máy móc công nghi p. D u KO có nh t ít h ơn d u DO, cháy sáng và t a nhi t h ơn, ưc dùng làm ch t t, làm dung môi cho các ngành công nghi p. D u FO màu en, quánh, nh t cao, dùng làm nhiên li u cho các lo i ng 1 Bi d ưng nâng b c k thu t x ng d u (2006), B Th ươ ng M i
4 cơ công su t l n, các lo i lò công nghi p ( ơn v o l ưng ưc tính theo kg, t n thay vì lít nh ư các lo i d u khác). Ngoài ra còn có các lo i s n ph m khác t d u m nh ư d u nh n (dùng bôi tr ơn, làm s ch, ch ng n mòn kim lo i, không dùng làm nhiên li u), khí t – mt dng nhiên li u th khí – dùng r ng rãi trong các h gia ình n u n, sưi m, hàn ct, nhiên li u ôtô, c bi t là dùng trong s n xu t MTBE – mt h p ch t làm t ng ch s octan x ng, thay th cho chì. T d u m , nhi u s n ph m khác ưc s n xu t ph c v i s ng mà ít ai ng n, in hình là phân bón và m ph m. Hi n nay, Tp oàn D u khí qu c gia Vi t Nam s h u 01 Công ty thành viên chuyên s n xu t phân bón cung c p cho ngành nông nghi p Vi t Nam t ngu n nguyên li u d u m , th ươ ng hi u này ã tr nên ph bi n và ưc tin dùng r ng rãi trong bà con nông dân ( m Phú M ). 1.1.1.3. S hình thành và phát tri n c a th tr ng x ng d u 2 Th tr ưng x ng d u ưc hình thành khi các s n ph m t d u m ưc giao dch mua bán. ó là n ơi mà các s n ph m l c hóa d u ưc mua bán, chuy n nh ưng. T nh ng hành vi mua bán thông th ưng, cùng v i s phát tri n m nh m các ng d ng c a x ng d u, th tr ưng x ng d u ngày càng t n nh ng b ưc phát tri n nh ư v bão. Trên c th tr ưng t p trung và phi t p trung, giao d ch các s n ph m x ng du luôn sôi n i và giá tr giao d ch luôn vô cùng l n. Vi l ưng ti n giao d ch hàng n m lên t i hàng ngàn t dollars M , th tr ưng xng d u th gi i óng m t vai trò r t quan tr ng trong n n kinh t th gi i. Nó không ch mang l i ngu n thu ngân sách kh ng l cho các qu c gia mà còn là m t hàng chi n lưc trong các chính sách qu n lý kinh t c a nhà n ưc. Chính vì v y, b n thân th tr ưng x ng d u luôn b t n nh. M t bi n ng trong giá d u có th gây ra nh ng tác ng khó l ưng i v i n n kinh t . S nh h ưng sâu r ng c a x ng d u n m i m t ca n n kinh t xã h i ã hình thành nên các công c giúp phòng ng a các r i ro do th tr ưng này em l i. Các công c phái sinh ngày càng em l i hi u qu to l n và chính các công c này l i hình thành nên nh ng th tr ưng x ng d u theo ki u m i: th tr ưng giao sau x ng d u, th tr ưng k h n x ng d u, 1.1.2. Vai trò c a x ng d u trong n n kinh t và xã h i 2: 2 Phát tri n th tr ưng x ng d u Vi t Nam n n m 2020 – TS. Tr n Hi p Th ươ ng
5 Tt c các ngành trong n n kinh t u có liên quan n x ng d u. T công nghi p, nông nghi p, giao thông v n t i, sinh ho t dân c ư, u c n n nhiên li u xng d u và các ch ph m khác t d u m . Xng d u cung c p n ng l ưng cho các ho t ng s n xu t, kinh doanh, dân sinh, an ninh qu c phòng; là y u t quan tr ng trong vi c thúc y phát tri n kinh t xã h i m i qu c gia Các qu c gia trên th gi i u có nhu c u tiêu th x ng d u r t l n, l ưng tiêu th bình quân u ng ưi cao thu c các n ưc có n n kinh t phát tri n. Nguyên nhân do kinh t càng phát tri n, các l nh v c s n xu t, v n t i, công nghi p càng c n tiêu th nhi u. H ơn n a, m c s ng c a c a ng ưi dân cao làm t ng nhu c u s d ng các trang thi t b hi n i s d ng n ng l ưng ho c các ph ươ ng ti n giao thông cho ho t ng i li, du l ch Có th nói x ng d u nh ư máu huy t c a n n kinh t . Khi s l ưu thông máu huy t này b ách t c hoc thay i b t th ưng thì ch c ch n các b ph n khác c a n n kinh t t ó mà b t n nh theo. M t qu c gia m b o ưc an ninh x ng d u s là mt qu c gia có s c m nh kinh t . Ngoài ý ngh a kinh t , x ng d u nói riêng và d u m nói chung còn mang m t ý ngh a chi n l ưc qu c phòng to l n. Nh ng xung t khu v c Trung ông hay nh ng tranh ch p Bi n ông hi n nay gi a các qu c gia u có ngu n g c sâu xa là du m . t n ưc có ngu n d u m và công nghi p l c hóa d u phát tri n s có v th qu c phòng vng m nh. 1.2 Qu n lý nhà n c v giá 3 1.2.1 . S c n thi t c a chính sách qu n lý giá Mi nhà n ưc ch p nh n c ơ ch th tr ưng và mu n phát tri n n n kinh t n ưc mình v n ng theo c ơ ch th tr ưng u ph i th c hi n s iu ti t v mô i v i n n kinh t . iu ti t giá c c a nhà n ưc là m t trong nh ng khâu chính trong ho t ng iu ti t kinh t v mô t ng th c a nhà n ưc vì giá c là ph m trù t ng h p có nh hưng và ch u nh h ưng c a h u h t các tham s kinh t v mô. Xng d u không n m ngoài quy lu t này. Ngày nay, s iu ti t kinh t v mô c a nhà n ưc theo c ơ ch th tr ưng là m t t t y u khách quan nh m h n ch b t nh ng tác ng tiêu c c và kh ơi dy nh ng ti m n ng, phát huy th m nh s n có c a th tr ưng, s iu ti t giá c do ó c ng không th thi u ưc. iu ti t giá c là m t trong nh ng công c có tính 3 Lưu Húc Minh - Mu i V n - Qu n lý giá c trong n n kinh t th tr ưng - Nhà xu t b n Chính tr Qu c gia
6 quy t nh m b o s thành công c a các ho t ng iu ti t khác và c a ho t ng iu ti t kinh t v mô nói chung c a nhà n ưc. Cơ ch giá hi n nay ang chuy n d n sang c ơ ch th trưng, iu ti t giá c ca nhà n ưc là ho t ng không th thi u ưc nh m kh c ph c khuy t t t c a th tr ưng và góp ph n khai thác t t ngu n l c qu c gia. ây cng là m t trong nh ng lý do khách quan òi h i nhà n ưc th c hi n s iu ti t giá c . Trong iu ki n ngày nay, ch nh giá t do m c dù còn có vai trò tích c c, th m chí là quy t nh nh ưng nó c ng d n n nhi u hi n t ưng tiêu c c. Tình tr ng dùng các th on trong nh giá, c quy n là nh ng hi n t ưng ã gây không ít thi t h i cho các nn kinh t . Th c ti n các n ưc kinh t th tr ưng cho th y, n u cho th tr ưng t do quá nhi u quy n nh ot giá thì có nguy c ơ d n n suy thoái và kh ng ho ng. Nh ng khuy t t t c a th tr ưng t do, các cu c suy thoái ã làm lung lay n n t ng c a nhà nưc, bu c nhà n ưc ph i tìm cách i phó b ng con ưng kinh t . ó là giá c . Nhà nưc không ch tìm cách kh c ph c nh ng khuy t t t c a ch nh giá t do mà còn cn tác d ng vào giá c nh m khai thác h t nh ng ti m n ng c a n n kinh t . Hơn n a, hi nh p kinh t ang tr thành m t xu h ưng l n và t t y u khách quan. Chính vì v y, chính sách kinh t c a m i n ưc ph thu c l n vào các ho t ng i ngo i, chính sách kinh t c a các n ưc khác. Trong iu ki n ó, n u nhà n ưc không th c hi n iu tit giá c thì s nh h ưng n quan h i ngo i c a nhà n ưc. Mt khác, nhà n ưc s b thua thi t trong quan h kinh t i ngo i và th tr ưng ho t ng t phát c a n ưc này không th c nh tranh v i th tr ưng có s iu ti t c a nhà nưc khác. N u nhà nưc không có chính sách tr giá i v i các công ty còn y u trong c nh tranh v i công ty n ưc ngoài ho c không có h th ng hàng rào thu quan (tác ng nên s hình thành giá) thì các doanh nghi p trong n ưc không th t n t i ưc. Do ó ch xét trên quan h kinh t i ngo i và chính sách i ngo i nói chung ã th y s c n thi t ph i iu ti t giá c a nhà n ưc. Trong m i qu c gia, giá xng d u là m t trong nh ng nhân t có nh h ưng tr c ti p n i s ng ca các t ng l p khác nhau. Mt khi nó có nh h ưng nghiêm tr ng n i s ng c a ng ưi dân thì vi c u tranh òi nhà n ưc ph i iu ch nh giá là d hi u. 1.2.2. Nh ng n i dung c ơ b n c a vi c qu n lý giá x ng d u 4 4 Ph m Ng c Gi n - Chính sách và giá x ng d u Vi t Nam - Tp chí d u khí s 8/2004.
7 Qu n lý giá x ng d u là m t câu chuy n ph c t p, òi h i s linh ho t, khoa hc và khác nhau m i qu c gia. Không có m t khuôn m u cho vi c qu n lý iu hành giá x ng d u, tuy nhiên, t các mô hình m t s qu c gia phát tir n, u m bo các ni dung sau: - Nhà nưc qu n lý ngành x ng d u thông qua các quy nh pháp lý c th . - Qu n lý nhà n ưc t p trung thông qua m t Cơ quan qu n lý. C ơ quan này có nhi m v ho ch nh chi n l ưc phát tri n ngành và th c hi n các ch c n ng qu n lý nhà n ưc m t cách tách bi t. - Nhà n ưc th c hi n ki m soát ch t ch giá t t c m i khâu ho c b ng can thi p tr c ti p nh m làm n nh th tr ưng, tránh nh ng “ cú s c ” cho n n kinh t nh t là khi th tr ưng d u m có bi n ng l n. - Nhà n ưc b o h các nhà máy l c d u trong n ưc. - Nhà n ưc b o h các doanh nghi p x ng d u trong n ưc trong nh ng giai on nh t nh, t o iu ki n cho các doanh nghi p này tr nên l n m nh, n m gi nh ng v trí then ch t trong khâu l c d u và bán l . Ch sau khi các doanh nghi p này áp ng ưc nh ng yêu c u chi n l ưc c a nhà n ưc, nhà n ưc m i th c thi chính sách m c a. - Chính sách và c ơ ch qu n lý iu hành nhà n ưc trong l nh v c x ng d u va ch t ch v a rõ ràng, minh b ch. Trong khâu phân ph i n i a, nhà n ưc duy trì c quy n nhà n ưc nh ưng không không th c hi n c quy n doanh nghi p nhà n ưc. Mi thành ph n kinh t u ưc tham gia kinh doanh phân ph i x ng d u n u có iu ki n và ph i tuân th theo pháp lu t. Tùy vào tình hình c th , m i qu c gia s có nh ng b ưc i khác nhau trong ti n trình qu n lý giá x ng d u. 1.2.3. Các bi n pháp iu ti t giá c ch y u c a nhà n c 1.2.3.1 nh giá nh giá là vi c nhà n ưc dùng công c hành chính tác ng vào m c giá và hưng s v n ng c a giá v phía giá tr . Vì giá tr kinh t c ng là m t i l ưng luôn bi n i nên nh giá bao g m c nh giá c nh và nh giá bi n i. nh giá có th th c hi n d ưi các d ng sau:
8 • Giá c ng: Nhà n ưc quy nh m c giá chu n cho m t s m t hàng nào ó. Trên th tr ưng, m i doanh nghi p và cá nhân u ph i mua, bán theo m c này. Bi n pháp này ưc áp d ng ch y u i v i các m t hàng có ý ngh a quan tr ng i vi n n kinh t qu c dân và có th gây ch n ng l n cho h th ng giá khi nó bi n i nh ư x ng d u, in, n ưc • Giá tr n: Giá tr n là hình th c mà nhà n ưc quy nh m c giá t i a c a mt hàng hoá nào ó. Khi t giá tr n, chính ph mu n ng n ch n không cho m c giá vưt quá cao nh m b o v l i ích cho m t nhóm ng ưi có thu nh p th p. Song, thông th ưng m c giá ó l i th p h ơn m c giá th tr ưng và gây ra hi n t ưng thi u h t nh ư hình 3. Gi s P(x) là giá m t hàng X và Q(x) là s n lưng m t hàng này. P E là m c giá cân b ng gi a cung và c u. Nhà n ưc t m c giá P, khi ó l ưng c u Q D s v ưt quá cung Q S và gây ra hi n t ưng thi u h t trên th tr ưng. Hình 1.1. Minh h a tác ng c a giá tr n P(x) S E Pe P D ThiÕu hôt QS QE QD Q(x) • Giá sàn: Giá sàn là vi c nhà n ưc quy nh m c giá t i thi u v m t m t hàng nào ó. Trên th tr ưng, các nhà kinh doanh có th mua bán v i m c giá cao h ơn mc giá sàn m t cách tu ý, nh ưng nh t nh không ưc th p h ơn m c giá sàn. Tươ ng t i v i m c giá P(x) và s n l ưng Q(x) c a m t hàng X, khi m c giá sàn ưc nhà n ưc quy nh là P, l ưng cung s là Q S song c u ch là Q D do ó s th a ra mt l ưng là Q S - QD. iu này d n n hi n t ưng d ư th a. Nh ư v y s can thi p c a
9 nhà n ưc vào th tr ưng d ưi hình th c giá tr n hay giá sàn u d n t i s d ư th a hay thi u h t các m c giá quy nh . Do v y, các hình th c nh giá khác ã ưc ưa ra. Hình 1.2. Minh h a tác ng c a m c giá sàn P(x) D− thõa S P E PE D Q(x) O Q D QE QS • Giá khung: N u nhà n ưc qui nh c m c giá tr n và mc giá sàn cho mt lo i hàng hoá nào ó thì ây ưc g i là quy nh theo m c giá khung. • Th m nh chi phí (giá tính): i v i nh ng m t hàng mà giá c r t khó tính và b chi ph i b i nhi u nhân t khác nhau thì s d ng giá tính. ây các nhà kinh doanh t tính toán giá bán c a mình d a vào chi phí, sau ó các c ơ quan qu n lý giá duy t và th m nh l i chi phí. 1.2.3.2 Tr giá Tr giá là hình th c nhà n ưc s d ng các công c tài chính và tín d ng nh m bi n i m c giá theo tính toán c a mình qua kênh ưu ãi. C ng nh ư bi n pháp nh giá, m c ích tr giá là gi cho m c giá c hàng hoá g n sát v i m c giá tr kinh t , do ó h n ch t n th t v s n l ưng m c nh nào ó. Nh có tr giá, giá c có th ưc gi m c th p h ơn ho c cao h ơn m c giá c c a th tr ưng. Khi mu n phòng ng a r i ro ng ưi tiêu dùng, nhà n ưc s gi m c giá c th p h ơn m c giá th tr ưng, song ng th i ph i th c hi n ưu ãi cho ng ưi s n xu t. Ng ưc l i, n u nhà n ưc mu n gi cho m c giá c cao h ơn m c giá th tr ưng nh m phòng ng a r i ro cho ng ưi s n xu t thì nhà n ưc ph i có chính sách khuy n khích tiêu dùng giá không b gi m xu ng d ưi m c tính. 1.2.3.3 Thu
10 Tng ho c gi m thu là bi n pháp quan tr ng nh t c a nhà n ưc i v i s iu ti t giá c . Thu su t th ưng vn ng thu n chi u v i m c giá nên khi mu n tng giá (trong m t gi i h n khách quan nh t nh) m t hàng nào ó thì ph i t ng thu su t và ng ưc l i. Thu v a có tác ng tr c ti p và v a có tác ng gián ti p. • Tác ng tr c ti p c a thu là: thu s ưc h ch toán vào giá thành s n ph m và nh h ưng lên m c giá. • Tác ng gián ti p c a thu : thu cao s làm cho l i nhu n c a doanh nghi p gi m nên doanh nghi p s gi m kh i l ưng s n xu t chuy n sang hình th c kinh doanh khác. Ng ưc l i, n u thu su t gi m thì l i nhu n c a doanh nghi p s cao hơn và doanh nghi p s gia t ng s n l ưng. Hình 1.3. Minh h a tác ng c a thu nh p kh u P(x) S H E H I P1 F P0 C M N G D O A B Q(x) Xét mô hình phân tích cân b ng thu quan cho m t n ưc nh nh p kh u. G i P(x) là giá m t hàng X và Q(x) là s n l ưng m t hàng X. P0 là giá m t hàng X khi không có thu nh p kh u. Khi ó s n xu t trong n ưc là OA, m c c u trong n ưc là OB d n n d ư c u m t l ưng AB. Sau khi ánh thu nh p kh u, m c giá c a m t hàng X t ng t P0 lên P1. M c nh p kh u gi m t CF n HI. M c giá t ng lên làm nh h ưng n ng ưi tiêu dùng nh ưng nhà n ưc l i thu ưc m t kho n MHIH cho ngân sách. Nh ư v y thu nh p kh u làm m c giá t ng, l ưng nh p kh u gi m, làm gi m m c h i nh p c a n n kinh t qu c gia vào n n kinh t th gi i.
11 1.3 Mô hình qun lý giá x ng d u m t s qu c gia trên th gi i: Nh ư ã trình bày, m i qu c gia khác nhau có chính sách khác nhau v qu n lý giá x ng d u. Kinh nghi m c a các n ưc, k c nh ng n ưc phát tri n hay ang phát tri n u vô cùng quý báu cho chúng ta trong iu hành giá x ng d u. 1.3.1 Các qu c gia trong kh i OPEC: Tên g i OPEC không xa l gì v i th gi i. T ch c này có nh h ưng c bi t n s hình thành giá th gi i c a d u m . Hi n nay, OPEC có 13 thành viên, u là nh ng qu c gia có tr l ưng d u thô l n và kim ng ch xu t kh u d u thô hàng u th gi i (OPEC chi m 2/3 tr l ưng d u thô th gi i và cung c p trên 50% l ưng d u thô cho th gi i). Chính sách qu n lý giá c a Kh i này bao g m 02 im chính: c quy n quy t nh giá và h n ng ch s n xu t (khai thác). Tt các qu c gia u thu ưc l i nhu n áng k nh vào s c quy n v ngu n cung d u m do ó h có th tác ng làm thay i m c giá bán theo h ưng có l i nh t. Các qu c gia trong kh i OPEC cùng th ng nh t vi c t ng giá hay gi m giá d u m nh m thu l i nhu n cao nh t trong m i tình hình. Mc tiêu chính th c ưc ghi trong Hi p ưc thành l p c a OPEC là b o v l i ích c a các n ưc-thành viên; b o m s n nh th tr ưng d u thô, bao g m các chính sách khai thác d u m, n nh giá d u m và các s n ph m d u m ; b o m cung c p u n d u m cho các n ưc khác; b o m cho các n ưc thành viên ngu n thu nh p n nh t ngu n l i d u m ; xác nh chi n l ưc khai thác và cung c p d u m . Th t ra nhi u bi n pháp ưc ra li có ng c ơ b t ngu n t quy n l i qu c gia, thí d nh ư trong các c ơn kh ng ho ng du m , OPEC ch ng nh ng ã không tìm cách h giá d u mà l i duy trì chính sách giá cao trong m t th i gian dài. OPEC có nhi m v iu ch nh h n ng ch khai thác du m ca các n ưc thành viên và qua ó kh ng ch giá d u. H i ngh các b tr ưng ph trách n ng l ưng và du m thu c t ch c OPEC m i n m nhóm h p hai l n nh m ánh giá th tr ưng d u m và xu t các bi n pháp t ươ ng ng b o m vi c cung c p d u trong t ươ ng lai. B tr ưng các n ưc thành viên thay nhau theo nguyên t c luân phiên làm ch t ch c a t ch c hai n m m t nhi m k . OPEC là ra m t chi n l ưc chung v d u m nh m gi giá. OPEC d a vào vi c phân b h n ng ch cho các thành viên iu ch nh
12 lưng khai thác d u, t o ra khan hi m ho c d ư tha gi t o nh m qua ó có th t ng, gi m ho c gi giá d u n nh. Có th coi OPEC nh ư là m t liên minh c quy n luôn tìm cách gi giá d u m c có l i nh t cho các thành viên. 1.3.2 Nh t B n Là m t qu c gia không có tài nguyên d u m , ph i ph thu c hoàn toàn vào ngu n d u m nh p kh u l i th ưng xuyên gánh ch u thiên tai, Nh t B n l i t ưc nh ng thành công k di u v phát tri n kinh t khi n c th gi i ph i khâm ph c. Trong vi c qu n lý giá x ng d u, Nhà n ưc Nh t B n can thi p sâu r ng và ch t ch . Nhi u o lu t ưc ban hành nh ư Lu t kinh doanh x ng d u, Lu t doanh nghi p phát tri n d u khí, chi ph i m nh m ho t ng c a các công ty x ng d u. Tuy là n ưc không có tài nguyên d u m , nh ưng Nh t B n l i s h u r t nhi u các nhà máy l c du, ho t ng x ng d u ch u s chi ph i m nh m c a nhà n ưc. Các n i dung chính trong iu hành giá x ng d u c a Nh t B n bao g m: - Th ng nh t qu n lý thông qua B Công nghi p và Th ươ ng m i Nh t B n. ây là c ơ quan nhà n ưc qu n lý ngành d u m và các s n ph m d u. - Nhà n ưc qu n lý giá s n xu t c ng nh ư giá bán l ; - Nhà n ưc iu ti t l i nhu n c a các nhà máy l c d u; - Thu nhi u lo i thu liên quan x ng d u nh ư: thu nh p kh u, thu x ng d u, thu tiêu th c bi t, thu c u ưng t m th i, ây c ng là nh ng công c h tr hu hi u cho vi c iu ch nh giá c . - Quy nh ch t hàng t n kho c a các công ty x ng d u nhà n ưc l n t ư nhân. - Ki m soát ngu n cung d u thô u vào cho các nhà máy l c d u, h n ng ch sn xu t u ra, th m chí ki m soát c quy mô, u t ư m i, u t ư m r ng các nhà máy l c d u, các tr m x ng, cây x ng. - Hn ch u t ư n ưc ngoài trong l nh v c l c d u; - Không cho phép u t ư n ưc ngoài tham gia phân ph i và qu ng bá. Tr ưc khi có nh ng chính sách qu n lý này, dưi chính sách b o tr c a M , nưc Nh t ch ưa th c s coi tr ng vi c d tr x ng d u. Vi c nh p kh u d u m và s n ph m t d u m nh ư x ng d u các lo i t các công ty d u khí M , Anh, Hà lan không h b h n ch hay g p khó kh n. Lúc ó, Nh t ch ưa có chính sách phát tri n các nhà máy l c mà ch t p trung cho các nhà máy hoá d u. Sau khi cu c kh ng ho ng d u m
13 th gi i l n th nh t di n ra vào nh ng n m 1971-1973, Chính ph Nh t m i nh n ra ưc tính không an toàn n ng l ưng khi không có các nhà máy l c d u. T ó n nay, Nh t r t quan tâm n vi c phát tri n các nhà máy l c d u. Các công ty d u n i ti ng c a Nh t nh ư Nippon Oil, Mishubishi, Sumitomo u s h u nhi u nhà máy lc d u v i s n l ưng l n cung c p không ch cho nhu c u c a Nh t b n mà còn cho th tr ưng th gi i. 1.3.3 Indonesia: Indonesia là qu c gia có tr l ưng d u m l n nh t ông Nam Á và là n ưc duy nh t c a ASEAN có m t trong kh i OPEC (tr ưc tháng 06/2008). qu c gia này, giá x ng d u do Chính ph qui nh b ng s c l nh c a T ng th ng. B i vì ây là m t hàng có kim ng ch xu t nh p kh u l n và gi vai trò quan tr ng i v i s n xu t c a các ngành khác trong n n kinh t qu c dân. Nguyên t c nh giá x ng d u c n c vào giá thành, nh m c thu , có so sánh v i m c giá c a các qu c gia khác trong khu v c. làm c ơ s cho vi c quy t nh giá x ng d u, công ty x ng d u kê khai giá thành và ngh giá bán. Giá thành do công ty kê khai ưc th m v n viên xem xét và ch ng nh n. Vi c nh giá theo hình th c này giúp giá x ng d u nh p kh u trong n ưc c a In ônêxia sát v i m c giá c a các qu c gia khác trên th gi i, giúp tránh ưc tình tr ng buôn l u x ng d u nh ư ang di n ra các qu c gia khác trong khu v c. Giá x ng du do nhà n ưc quy t nh, tùy tình hình mà t ng hay gi m giá k t h p v i bi n pháp tr giá, tr c p cho ng ưi dân bù p khó kh n. Tháng 10 n m 2005, chính ph Indonesia ã tng g p ôi giá x ng (3.840 VN /lít lên 7.040 VN /lít), d u diesel và d u ho (1.120 VN /lít lên 3.200 VN /lít) gi m bù giá và tránh thâm h t ngân sách. H ã l p qu bù giá 4.650 t rupiah (465 tri u USD) và m i gia ình thu c di n nghèo ưc nh n 300.000 rupiah (30 USD) m i tháng trong vòng 3 tháng li n i phó v i giá nhiên li u t ng. Ch nh ng ng ưi có thu nh p th p h ơn 175.000 rupiah m t tháng m i ưc x p vào di n nghèo. n n m 2008, Indonesia ti p t c t ng giá x ng d u nh m c u n n kinh t tránh kh i cu c kh ng ho ng. Giá x ng lúc này t ng lên m c 8.277 VN /lít, d u diesel 7.588 VN /lít, d u h a 3.449 VN /lít. Vào th i im này, tr c p x ng d u c a Chính ph Indonesia t ng t 42 nghìn t Rp lên 126,82 nghìn t Rp, chi m kho ng 12% t ng s 987,48 nghìn t Rp chi tiêu ngân sách c a Chính ph .
14 Tuy nhiên, giá x ng d u Indonesia vn th p nh t châu Á . Hi n nay giá x ng kho ng 7.900 VND/1 lít, diezel 4.500 VND/1 lít do v y nhà n ưc ã ph i liên t c ti n hành bù giá. Tr ng tâm bù giá Indonesia là cho d u ho vì ây là lo i nhiên li u mà i t ưng s d ng s d ng là nh ng ng ưi nghèo, m t t p th h t s c ông o, nh t là nông thôn. i v i Indonesia khi giá d u t ng c ng có ngh a là doanh thu t xu t kh u d u thô t ng và ây là ngu n ti n gi i quy t vi c bù giá nhiên li u. Tuy nhiên, t n m 2008, s n l ưng d u thô Indonesia s t gi m liên t c khi n qu c gia này ã tr thành n ưc nh p kh u d u h a, t ó mâu thu n v i quy n l i c a các qu c gia trong OPEC. Tháng 06/2008, Indonesia chính th c tuyên b rút kh i OPEC. 1.3.4 Trung Qu c: Ng ưi láng gi ng kh ng l Trung Qu c có nh ng nét t ươ ng ng v i Vi t Nam, vì v y kinh nghi m qu n lý x ng d u qu c gia này c ng s r t h u ích cho chúng ta. Là qu c gia ông dân nh t th gi i, th i gian g n ây, Trung Qu c n i lên nh ư m t siêu c ưng kinh t c a th gi i. duy trì t ng tr ưng, Trung Qu c ã ph i gia t ng tiêu th n ng l ưng và t m t n ưc xu t kh u, Trung Qu c ã tr thành n ưc nh p kh u d u, s l ưng ngày càng nhi u. Trung Qu c là n ưc tiêu th d u và s n ph m d u ng th hai trên th gi i, sau M v i m c tiêu th n 9,3 tri u thùng/ngày (tháng 02/2011). Là n n kinh t v a s n xu t, xu t kh u, v a nh p kh u x ng d u hàng u th gi i, Trung Qu c ã th c thi nh ng bi n pháp qu n lý giá x ng d u h t s c ch t ch . Cơ quan có th m quy n phê duy t và công b giá bán x ng d u c a Trung Qu c là y ban c i cách và phát tri n qu c gia Trung Qu c. Nhà n ưc Trung Qu c s dng các bi n pháp ki m soát giá, thu nhi u lo i thu , x p kinh doanh x ng d u vào kinh doanh có iu ki n, ki m soát k ho ch phân b d u thô trong n ưc, k ho ch xu t kh u, V ki m soát giá: các bi n pháp ưc th c thi nh ư ki m soát giá bán buôn, bán l c ng nh ư chênh l ch gi a hai lo i giá này; ki m soát giá bán d u thô gi a các công ty khai thác và nhà máy l c du. V thu : nhi u lo i thu ưc ban hành nh ư: thu nh p kh u, thu giá tr gia tng, thu tiêu th x ng d u, thu tiêu th nhiên li u t i a ph ươ ng,
15 Kinh doanh x ng d u có iu ki n: quy nh nghiêm ng t vi c c p gi y phép kinh doanh x ng d u, ki m soát các tiêu chu n k thu t, quy nh kho ch a, d tr t i thi u, h th ng phân ph i, Cho n nay, Trung Qu c v n ch ưa cho phép t do hóa th tr ưng x ng d u. Tr ưc tình hình này, nh m nâng cao kh n ng c nh tranh, hi u qu ho t ng c a các Công ty d u khí, Trung Qu c ã ti n hành nhi u c i t t i các công ty này, c bi t là s sáp nh p nhi u t p oàn, công ty x ng d u l n thành m t ho c vài “siêu t p oàn”. Hi n t i, Trung Qu c có SINOPEC khâu th ưng ngu n và PETROCHINA khâu h ngu n, trong ó, PETROCHINA hi n ang là công ty l n nh t th gi i v i giá tr th tr ưng trên 1.000 t USD, v ưt qua c EXXON Mobil c a M . Ngày 09/10/2011, sau các t t ng giá liên t c k t tháng 06/2010, giá x ng du Trung Qu c ã gi m 300 t (47 USD)/t n. Giá x ng bán l s gi m 0,22 t (700 ng)/lít và giá d u diesel gi m 0,26 t (850 ng)/lít. Nh ư v y, hi n giá x ng A97 Trung Qu c m c 8,1 t (26.400 ng)/lít, giá d u diesel 7,61 t (24.800 ng)/lít. 1.4 Bài h c kinh nghi m cho vi c qu n lý giá x ng d u Vi t Nam: Qua phân tích m t s nghiên c u th c nghi m v qu n tr r i ro giá x ng d u và mô hình qu n lý giá x ng d u m t s qu c gia, có th úc k t m t s kinh nghi m cho vi c áp d ng Vi t Nam nh ư sau: 1. Cn c bi t chú ý chu i cung ng x ng d u, ây là ngun g c phát sinh các ri ro i v i th tr ưng x ng d u và c ng là n ơi nhà n ưc iu ti t th tr ưng. M t ri ro x y ra i v i chu i cung ng có th s gây ra cu c kh ng ho ng toàn ngành, t ó nh h ưng c n n kinh t . Vi c qu n tr r i ro chu i cung ng ph i b t u t quy trình nh n di n r i ro, phân tách các y u t , t ó hình thành cây quy t nh. 2. Ma tr n r i ro t p h p các lo i r i ro chính mà m t doanh nghi p/t ch c s gp ph i trên th tr ưng. M i doanh nghi p c n xây d ng m t ma tr n r i ro phù h p cho mình, ánh giá tác ng gi a các lo i r i ro ó ưa ra chi n l ưc phòng ng a hp lý. M t chi n l ưc hedging r i ro c ơ b n s em l i hi u qu l n cho doanh nghi p. Hedging r i ro c ơ b n ưc th c hi n gi a các lo i hàng hóa khác nhau c a cùng mt m t hàng và ph i có c ơ ch , khung pháp lý cho phép v n hành. 3. Nhà n ưc c n qu n lý giá x ng d u b ng nh ng quy nh c th , rõ ràng;
16 4. Mt c ơ quan nhà n ưc duy nh t gi vai trò u m i và chuyên v qu n lý xng d u; 5. Nhà n ưc can thi p sâu r ng vào th trưng x ng d u, ki m soát giá c , h n ng ch c ng nh ư u t ư m i, u t ư m r ng trong ngành x ng d u; 6. Nhà n ưc b o h các nhà máy l c d u, các doanh nghi p x ng d u trong nưc; các qu c gia có h th ng l c hóa d u phát tri n s thu n l i h ơn nhi u trong vi c ki m soát giá x ng d u, gi m b t s ph thu c vào giá th gi i; 7. Các qu c gia ph i nh p kh u x ng d u u có hình th c tr giá cho m t hàng này d ưi hình th c bù l ho c tr c p cho ng ưi dân. Kho n tr giá ngày càng tr thành gánh n ng cho n n kinh t khi giá x ng d u ngày càng t ng cao. 8. Các chính sách ư a ra u ph i h t s c rõ ràng và ph i ưc th c thi tri t . Nhà n ưc tuy v n gi th c quy n nh ưng m i thành ph n kinh t u có th tham gia kinh doanh x ng d u khi áp ng ưc các yêu c u lu t nh. Có th nói, con ưng chung c a các qu c gia qu n lý x ng d u u b t u bng s qu n lý ch t ch , sâu r ng c a nhà n ưc, sau ó, s d n d n t do hóa th tr ưng x ng d u. Ti n trình này khác nhau m i n ưc và m t trong nh ng y u t quy t nh chính là vi c xây d ng, hoàn thi n các nhà máy l c hóa d u. 000
17 KT LU N CH Ơ NG I Ch ươ ng I trình bày nh ng nét c ơ b n v x ng d u, các s n ph m x ng d u, l ưc s bi n ng giá x ng d u th gi i; trình bày nh ng n n t ng lý lu n c a qu n lý nhà nưc v giá, vai trò c a các công c phái sinh và vi c ng d ng các công c phái sinh cơ b n trong phòng ng a r i ro. Các k t lu n c ơ b n có th rút ra nh ư sau: 1. Du m là ngu n tài nguyên vô cùng quý giá, có ý ngh a kinh t sâu rng và ý ngh a chi n l c qu c phòng. Mt s th t khách quan là giá c a m t hàng này luôn luôn bi n ng. B t k s bi n ng nào trong giá x ng d u c ng s nh hưng sâu r ng n toàn b n n kinh t và cu c s ng c a ng ưi dân. Chính vì v y, vi c qu n lý giá c a nhà n ưc i v i m t hàng này là h t s c c n thi t. Bên c nh ó, m b o tránh kh i nh ng r i ro do s bi n ng ó gây ra, các công c phái sinh s là l a ch n tuy t v i cho các doanh nghi p, nh ng nhà u t ư x ng d u. 2. Vi c qu n lý giá c a Nhà n c ph i có h th ng v n b n pháp lý ch t ch , linh ho t, phù h p v i tình hình giá x ng d u th gi i. Các bi n pháp qu n lý giá c ơ b n bao g m: nh giá, tr giá, thu . Kt h p ch t ch các bi n pháp y s t o m t môi tr ưng thu n l i cho th tr ưng x ng d u và gi m thi u tác ng tiêu cc c a bi n ng giá x ng d u mang l i. Trên th c t , nhi u qu c gia trong ó có Vi t Nam ch ưa th c s hoàn thi n các chính sách qu n lý giá này, nhi u b t c p v n còn t n t i. phòng ng a và qu n tr nh ng r i ro t s bi n ng giá x ng d u, nhi u nghiên c u th c nghi m ã ưc ti n hành, k t qu c a các nghiên c u này ã ư a ra nh ng mô hình hi u qu cho các doanh nghi p, nhà u t ư và c nhà n ưc. 3. Kinh nghi m qu n lý giá m t s qu c gia cho th y không có b t k qu c gia nào th l ng hoàn toàn giá x ng d u. Nh ng n ưc nh p kh u x ng d u có xu hưng tr giá, bù l cho ng ưi dân, doanh nghi p x ng d u nhà n ưc nh m h n ch các tác ng tiêu c c n n n kinh t - xã h i. Các nghiên c u, mô hình qu n lý ó ã cung c p nh ng kinh nghi m h t s c quý báu cho Vi t Nam trên con ưng bình n giá x ng d u trong n ưc. Th c t , vi c qu n lý giá Vi t Nam hi n nay nh ư th nào? Ch ươ ng 2 ca lu n v n s phân tích v n này. 000
18 CH Ơ NG II TH C TR NG QU N LÝ GIÁ X NG D U T I VI T NAM 2.1 Di n bi n giá du th gi i th i gian qua và tác ng c a nó n th tr ng Vi t Nam: 2.1.1 Di n bi n giá d u th gi i trong nh ng n m g n ây Th gi i ngày nay tràn y nh ng s b t n. Giá x ng d u là in hình c a s bt n ó. Hình d ưi ây minh h a rõ ràng câu chuy n giá d u: Hình 2.1: Bi n ng giá d u thô qua các n m t 1970 - 2011 Ngu ồn:tổng h ợp t ừ www.wtrg.com T bi u , có th th y tr ưc n m 1973, giá d u t ươ ng i n nh và có xu hưng gi m. S suy gi m này phù h p v i s suy y u c a ng ô la M trong nh ng nm ó. Tuy nhiên, n m 1971, gã kh ng l OPEC ti p nh n s tham gia c a 6 thành viên, nâng t ng s thành viên lên 12, bao g m: Iran, Iraq, Kwait, Saudi Arabia, Venezuela, Qatar, Indonesia, Libya, C ng hoà R p, Algeria và Nigeria. ây u là nh ng n ưc chi m gi tr l ưng d u thô nhi u nh t th gi i, và iu s làm c th tr ưng d u thô chuy n bi n m nh m chính là tuyên b m r ng kh n ng ki m soát ca OPEC lên giá d u.
19 Bng 2.1: Các n c có tr l ng d u l n nh t th gi i (tính n h t n m 2009) Tên qu c gia Tr l ng (T thùng) 1. Saudi Arab 266,7 2. Canada 178,1 3. Iran 136,2 4. Iraq 115,0 5. Kuwait 104,0 6. Venezuela 99,4 7. U.A.E 97,8 8. Nga 60,0 9. Libya 43,7 10. Nigeria 36,2 Ngu ồn: C ơ quan thông tin n ăng l ượng M ỹ (EIA) T sau n m 1972, giá d u th gi i bi n i m t cách khó l ưng, nguyên nhân sâu xa c a s vi c này là trong m t th i gian dài OPEC ã h t s c th t v ng v vi c giá d u t ươ ng i n nh gây s s t gi m u doanh thu th c t ho t ng kinh doanh du m . Bi n ng chính tr bùng n ã t o ra m t lý do thích h p di n m t chính sách áp d ng quy n l c th tr ưng ng m nh m y giá d u m lên cao. OPEC t ó ã gi n nh giá d u b ng ph ươ ng cách gi i h n m t m c h n ng ch nh t nh, c t gi m s n l ưng ch ng s suy gi m giá d u. Tuy nhiên, ph ươ ng cách này không ưc b n lâu do m t s qu c gia s n xu t cao h ơn h n ng ch qui nh. n n m 1986, s n l ưng d u thô gia t ng và kéo giá d u thô gi m m nh. Nh ng cu c chi n vùng v nh sau ó ã l i làm gia t ng giá du. c bi t, chi n dch tiêu di t Saddam Hussein n m 1990 c a n ưc M ã y giá d u n m c t bi n t 15$/thùng lên 33$/thùng. N m 1991, giá d u thô b ưc vào th i k gi m u cho n n m 1998, lúc này ch còn 10$/thùng do nh h ưng c a cu c kh ng ho ng tài chính Châu Á và ch ươ ng trình i d u l y l ươ ng th c c a Liên Hi p Qu c phê chu n cho Iraq. Sau ó giá d u l i ti p t c t ng m nh, do nhu c u tiêu dùng trên toàn c u gia tng, qu bong bóng công ngh cao ã kích ngòi cho m t s bùng n v u t ư t i Bc M và n n kinh t châu Á b t u có s h i ph c. Cho n gi a n m 2000 giá d u ã
20 t m c g n 30$/thùng, c ng thêm s nh h ưng c a h i ch ng Y2K, giá d u ã t ng trong su t n m 2000. Nm 2001, n n kinh t M suy y u và các n ưc ngoài OPEC gia t ng s n xu t du, t áp l c suy gi m giá d u th gi i. OPEC ngay l p t c c t gi m 3,5 tri u thùng i v i h n ng ch s n xu t c a các n ưc thành viên vào ngày 01 tháng 09 n m 2001. Sau ó không lâu, m t s ki n gây ch n ng toàn th gi i ã di n ra, chính là cu c tn công kh ng b vào 02 tòa nhà thu c Trung tâm th ươ ng m i c a m , n u không có s ki n này thì ng thái kia c a OPEC ã có th xoay chuy n tình th . Cho n nm 2003, giá x ng d u xoay chuy n t ng t, t ng v t liên t c do nh ng cu c t n công Venezuela, nh ng hành ng quân s Iraq, nhu c u d u m gia t ng các nưc Châu Á, c t gi m n 4,2 tri u thùng c a OPEC, giá d u t nh im vào nm 2008 v i m c giá giao ngay 130$/thùng. Là s n ph m ưc ch bi n t d u thô, giá x ng d u ch u nh h ưng tr c ti p bi giá d u thô. T sau n m 2007, giá d u thô liên ti p t ng m nh. Cu i n m 2007 và tháng 01/2008, giá d u thô ã v ưt ng ưng 100$/thùng ( t 100,09$/thùng), so v i con s 50,48$/thùng vào u n m 2007 thì ây qu là m t b ưc nh y v t y n tưng. Trong su t n m 2007, giá d u không ng ng leo thang. Giá d u v ưt nh khi t ng lên giá $103/thùng vào ngày 29 tháng 2/2008 khi ng dollar M ti p t c y u i và vi c Fed liên t c h lãi su t kích thích n n kinh t. Giá d u ti p t c t ng lên giá $104 vào ngày 3 tháng 3/2008, nguyên nhân chính v n là do ng dollar M y u i. Vào ngày 5 tháng 3/2008 OPEC ã bu c t i cho vi c iu hành không t t n n kinh t M và nói r ng s y giá d u lên m t m c k l c cao h ơn na, ng th i t ch i d t khoát vi c t ng s n l ưng và trách nhi m cho s y u kém c a chính quy n Bush. Giá d u y lên trên m c $110/thùng khi có d ki n v mc l m phát vào ngày 12 tháng 3/2008 tr ưc khi ch t m c $109.92 khi m c s n xu t toàn c u gi m xu ng m t m c m i. Liên ti p các tháng u n m 2008, giá x ng d u t ưc nh ng m c mà không ai có th ng t i, nh im vào tháng 07/2008, cùng v i s c t gi m sn l ưng ca OPEC, cu c chi n Iraq, s suy y u cu ng USD và c bi t là s gia t ng m nh m nhu c u d u thô khu v c Châu Á (ch y u là Trung Qu c và n ) ã khi n giá
21 du thô th gi i xác l p m c 145$/thùng i v i giá k h n và 130$/thùng i v i giá giao ngay, m t con s x ưa nay và cho n bây gi ch ưa h l p l i. Sau l n xác l p k l c y, giá d u ã t t gi m m t cách th m h i: Hình 2.2: S t gi m giá d u t sau 01/07/2008 n 01/07/2009 Ngu ồn: tổng h ợp t ừ home.vnn.vn Cho n cu i n m 2008, giá d u thô ch m áy 33$/thùng. Tuy nhiên, ngay sau ó l i ti p t c t ng u trong n m 2009. Cho n u tháng 07/2009, ch trong vòng 7 tháng, giá d u ã v ưt m c 70$/thùng, t c là t ng h ơn 212%. N m 2009, ng ô la M c ng suy y u m nh m , là m t trong nh ng nguyên nhân khi n giá d u t ng u trong quý 03/2009 và n nh trong m c 70 – 90 $/thùng trong quý 04. T quý 03/2010, giá d u th gi i tr v th dao ng th t th ưng, tuy nhiên xu hưng chung v n là t ng lên.
22 Hình 2.3: Giá d u thô t sau tháng 07/2009 n h t quý 02/2010 USD/thùng 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Ngu ồn: tổng h ợp t ừ EIA.com Din bi n giá d u n a cu i n m 2010 và 09 tháng u n m 2011 nh ư sau: Hình 2.4: Bi u giá d u và các s n ph m x ng d u nm 2010 và 2011 150 140 130 120 110 100 Giá bình quân Dầu thô 90 (WTI, USD/thùng) 80 Giá bình quân A92 70 (USD/thùng) 60 50 Giá bình quân DO0,05 40 (USD/thùng) 30 Giá bình quân KO 20 (USD/thùng) 10 0 07/2010 08/2010 09/2010 10/2010 11/2010 12/2010 01/2011 02/2011 03/2011 04/2011 05/2011 06/2011 07/2011 08/2011 09/2011 Ngu ồn: t ổng h ợp t ừ petrolimex.com Giá d u thô t nh im m c 109,85 USD/thùng vào tháng 04/2011 và v n duy trì m c cao (trên 90$/thùng) các tháng sau ó. Giá các m t hàng x ng d u liên tc t ng theo à t ng c a giá d u. C ơ quan N ng l ưng Qu c t (IEA) nh n nh, giá
23 du m t ng m nh hi n nay ã th c s tác ng n nhu c u c a các n ưc tiêu th nng l ưng l n ch ng h n nh ư Trung Qu c và M . OPEC c n nâng s n l ưng vào kho ng tháng 6/2011 kìm hãm à t ng c a giá d u. Cng trong tháng 04/2011, IMF ã ư a ra c nh báo n n kinh t toàn c u s bưc vào m t giai on khó kh n vì khan hi m d u và giá d u s t ng v t. Trong m t báo cáo phân tích m i ây nh t c a chi nhánh t t i Washington, IMF cho r ng th tr ưng ã tr nên c ng th ng h ơn khi c u d u t ng m nh t i các n n kinh t ang n i lên nh ư Trung Qu c, n trong khi ho t ng s n xu t t i các m d u ngày càng gi m sút do các m và công ngh u già c i i. H ơn n a b t n chính tr t i các qu c gia cung d u ch y u c a th gi i luôn e d a s n nh cung. Ngài Thomas Helbing- mt chuyên gia t ư v n hàng u - b ph n nghiên c u th tr ưng c a IMF nh n nh r ng: “ ang hình thành s r i ro khi m t cân b ng cung cu tr nên c ng th ng h ơn và iu này s y giá d u t ng v t”. Trong 09 tháng u n m 2011, giá d u lúc cao nh t ã t 123USD/thùng. Theo iu tra th m dò ý ki n m i nh t c a hãng tin Reuters d a trên nh n nh c a 32 chuyên gia phân tích, giá d u s t ng lên trên 130$/thùng trong n m nay. Vi c này s làm các nhà ho ch nh chính sách kinh t các qu c gia au u vì gia t ng l m phát và n n kinh t toàn c u có nguy c ơ suy thoái tr l i. IMF cho r ng n u tình hình m t cân b ng cung c u ti p di n, giá d u s t ng v t lên ng ưng k l c n m 2008: 145 USD/thùng. Nh ư v y, tình hình giá d u và các m t hàng x ng d u ang di n bi n ph c t p theo chi u h ưng gia t ng, có th tóm l ưc nh ng c im chính ca nh ng th ng tr m trong giá du m y n m tr l i ây nh ư sau: • Mt cân i cung c u: S ni lên c a n n kinh t Trung Qu c và n nh ư là nh ng khách hàng ti m n ng cùng v i m c tiêu th mnh c a m t n ưc có n n kinh t phát tri n nh ư M ã ti p thêm ng l c thúc y nhu c u t ng nhanh trên th tr ưng. S iu khi n ngu n cung d u c a các qu c gia OPEC và s tng c ưng khai thác d u c a các qu c gia ngoài OPEC ã làm cho giá d u bi n i m t cách khó lưng. Ngu n cung th t ch t trong khi nhu c u v d u m không ng ng t ng, nh t là các n ưc ông dân Các n ưc OPEC, chi m h ơn 1/3 ngu n cung c p d u m c a th gi i, ã b t u gi m s n l ưng t cu i n m 2006 ng n ch n tình tr ng gi m giá.
24 Trong khi ó, Iraq v n ch t v t ph c h i ngành d u m c a mình sau hàng ch c n m tr i qua chi n tranh, b tr ng ph t và không ưc u t ư. • Suy thoái kinh t : nm 2009, n n kinh t toàn c u r ơi vào cu c kh ng ho ng tr m tr ng. Cho n nay, các n ưc v n ch ưa th ph c h i hoàn toàn, t c ph c h i kinh t s nh h ưng m nh n nhu c u x ng d u c a các qu c gia, t ó tác ng n giá x ng d u. • S suy y u c a ng ô la M : s suy y u này góp ph n t o ra m t c ơn bão trên th tr ưng d u toàn c u. ng USD y u thúc y gi i kinh doanh u t ư vào du. Nh ng ng ưi bán d u có ng ti n lên giá so v i ng USD mu n thu v nhi u ti n h ơn. S m t giá c a ng USD so v i nh ng ng ti n m nh khác thúc y vi c mua bán hàng hoá vì các nhà u t ư ánh giá tài s n b ng ng USD là khá r . • Các s ki n chính tr : bo lo n chính tr Libya, s t n công c a liên quân vào lãnh th này, chính tr ph c t p t i B c Phi, Trung ông, l nh tr ng ph t c a M vi Iran và th m k ch t i Nh t B n v a qua khi n cho vi c d báo giá d u tr nên khó kh n h ơn. Nh ưng h u th ng nh t quan im giá d u v n t ng khi ngu n cung ang có nguy c ơ b t n nh, khi Nh t ang b t tay tái thi t t n ưc sau th m h a ng t sóng th n và s c n nhi u d u h ơn s n xu t in khi hàng lo t nhà máy in h t nhân ph i óng c a do s c . 2.1.2 Tác ng c a giá x ng d u th gi i n Vi t Nam 2.1.2.1 Tác ng n giá x ng d u t i Vi t Nam Trong iu ki n giá x ng, d u th gi i có nhi u bi n ng ph c t p, nên vi c kinh doanh c a nhi u doanh nghi p bán l x ng trong n ưc c ng g p r t nhi u khó kh n d n n kinh doanh thua l và ph i vay t ngân sách Nhà n ưc bù l . Giá x ng d u trong n ưc ưc qu n lý tr c ti p b i Nhà n ưc. B ng cách áp dng các bi n pháp v giá nh ư tr giá hàng nh p kh u, linh ho t t ng gi m thu , Nhà nưc ã iu ch nh t ng gi m giá m c h p lý nh t, gi m thi u nh ng tác ng v i th tr ưng chung. M c dù nh ư v y, giá c x ng d u v n bi n ng không ng ng và ngày càng có khuynh h ưng t ng nhanh. Ngày 13/1/2007, trong b i c nh giá d u th gi i có xu h ưng gi m m nh, B Th ươ ng m i ã gi m giá x ng A92 trong n ưc 400 /lít, t 10500 /lít xu ng còn
25 10100 /lít, ây là l n gi m giá x ng th ba liên ti p tính t th i im giá bán l x ng trong n ưc t m c cao k l c 12000 /lít vào u tháng 8/2006. Ngày 7/5/2007, giá x ng A92 t ng 800 /lít lên m c 11800 /lít, trong khi giá các lo i du ho , mazút, diesel v n gi nguyên, ây là l n u tiên m t hàng x ng t ng giá k t th i im các doanh nghi p kinh doanh x ng d u ưc t quy t nh giá xng (1/5). Trên th gi i, giá d u thô c ng xu h ưng t ng nhanh, có th i im ch m mc 67 $/thùng, t i Singapore giá x ng 95 ngày 2/5 lúc m c a c ng t t i 87,01 $/thùng, tng 6,1% so ch trong vòng vài ngày. Ngày 22/11/2007, mc dù giá xng d u tin t ưng s ưc bình n h tr m c tiêu ki m ch à t ng ch s giá tiêu dùng, vì tháng 12 là tháng cao im tiêu dùng, cng thêm nh h ưng c a giá x ng d u vào giá c a hàng hoá, d ch v , s làm tình hình giá tiêu dùng áng lo ng i h ơn. M c t ng giá th i im này khá cao, kho ng 15% (t ng 1700 /lít), m c t ng c th c a x ng A92 là t 11300 /lít lên 13000 /lít. Giá du ho và diesel c ng l n l ưt t ng t 8600 /lít và 8700 /lít lên 10200 /lít, mazút tng thêm 2500 /kg (t 6000 /kg lên 8500 /kg). Ngoài nguyên nhân tr c ti p t bi n ng giá trên th tr ưng th gi i, t ư t ưng ch o c a Chính ph là n nh giá c trong n ưc nh ưng n nh t ươ ng i theo th tr ưng, yêu c u “ch p nh n và thích ng vi m t b ng th gi i” trong l trình h i nh p c a n n kinh t m t l n n a ưc t ra. Nm 2008, th tr ưng d u thô th gi i nh ư chi c tàu sóng sánh gi a bi n kh ơi, trãi qua hàng lo t bi n ng t m c k l c 145$/thùng, sau ó l i xu ng ngay m c 33$/thùng. iu này làm giá nh p kh u t ng cao trên 41%, giá x ng tháng 02/2008 mc 14.500 /lít, n tháng 07/2008 ã lên n 19.000 /lit, tháng 10 l i xu ng 16.500 /lít. Cng trong n m 2008, mt b ưc ho c quan tr ng trong vi c iu hành giá x ng bán l trên th tr ưng ã ưc th c hi n, ó là vi c chính ph quy t nh th n i giá xng d u theo c ơ ch bi n ng c a giá th tr ưng. thay vì Nhà n ưc ph i liên tc trích ngân sách ra bù l cho doanh nghi p. Theo ngh inh 55 thì giá x ng d u ã ưc giao cho doanh nghi p t ch trong kinh doanh. T th i im này các doanh nghi p nh p kh u, kinh doanh x ng d u chính th c nh n quy n này, ng ngh a v i vi c doanh nghi p và ng ưi dân ph i ch p nh n s ng chung v i bi n ng c a th tr ưng th gi i.
26 Do giá th gi i liên t c t ng cao, doanh nghi p kinh doanh x ng d u u m i ph i th c hi n nhi m v bình n giá x ng theo yêu c u c a Chính ph , chính vì v y ã phát sinh l kinh doanh x ng trong n m 2007 và 2008 v i t ng s l kho ng 4.040 t ng. B Tài chính ã t m ng cho doanh nghi p vay là 4.038,5 t ng có v n kinh doanh, x lý s l nêu trên và sau ó ph i có ngh a v trích hoàn tr ngân sách Nhà n ưc. n tháng 7/2009 doanh nghi p kinh doanh x ng d u u m i m i trích hoàn tr ngân sách ưc kho ng 38% so v i s ti n mà B Tài chính ã t m ng cho vay. Nh ư v y, s ti n mà các doanh nghi p kinh doanh x ng d u u m i còn n và ph i ti p t c hoàn tr ngân sách Nhà n ưc t x lý s l kinh doanh x ng c a ơn v mình trong th i gian t i còn kho ng 2.508 t ng (t ươ ng ươ ng 62%). Bưc sang n m 2010 ây là n m u tiên kinh doanh x ng d u áp d ng Ngh nh 84/CP c a Chính ph , s ch ng c a doanh nghi p u m i t o ra c ơ h i phát tri n cho các doanh nghi p kinh doanh x ng d u. Vì là n m u tiên áp d ng Ngh nh 84 nên trong quá trình chuy n i c ơ ch kinh doanh s còn ph i i m t v i nh ng di n bi n ph c t p c a th tr ưng, òi h i các c ơ quan qu n lý Nhà n ưc, Doanh nghi p và c bi t là ng ưi tiêu dùng ph i thích ng v i nh ng bi n ng t ng, gi m giá theo quy lu t th tr ưng, kiên trì th c hi n m b o th c thi có hi u qu Ngh nh này. C th bi n ng giá x ng d u bán l bình quân n m 2007 n ht tháng 09 nm 2011 nh ư sau: Bng 2.2: Giá x ng d u bán l bình quân t i Vi t Nam t 2007 - 2011 Giá vùng 1 (bao g m VAT) STT Nm Diesel (lit) Xng (lit) Du Du mazut (kg) 0,05S 0,25S A95 A92 ha (lit) 3S 3,5S 1 Nm 2007 10.250 10.200 11.600 11.300 10.200 8.500 2 Nm 2008 13.900 13.850 14.625 15.182 15.742 9.925 10.571 3 Nm 2009 12.255 12.205 14.777 14.277 13.158 11.444 11.322 4 Nm 2010 14.663 14.613 16.954 16.454 15.075 13.178 12.898 5 Nm 2011 19.700 19.650 20.800 20.300 19.500 16.100 15.800 Ngu ồn: t ổng h ợp
27 Hình 2.5: Bi n ng giá bán l x ng d u t i Vi t Nam 22,000 21,000 20,000 Giá vùng 1 (bao gồm VAT) 19,000 18,000 Diesel (lit) 0,05S 17,000 Giá vùng 1 (bao gồm VAT) 16,000 15,000 Diesel (lit) 0,25S 14,000 13,000 Giá vùng 1 (bao g ồm VAT) 12,000 Xăng (lit) A95 11,000 10,000 Giá vùng 1 (bao g ồm VAT) 9,000 Xăng (lit) A92 8,000 7,000 Giá vùng 1 (bao gồm VAT) 6,000 5,000 Dầu hỏa (lit) A92 4,000 3,000 Giá vùng 1 (bao gồm VAT) 2,000 Dầu mazut (kg) 3S 1,000 0 Giá vùng 1 (bao gồm VAT) Năm Năm Năm Năm Năm Dầu mazut (kg) 3,5S 2007 2008 2009 2010 2011 Qua nh ng di n bi n trên cho ta th y, giá x ng d u Vi t Nam c ng b nh hưng nhi u b i bi n ng giá trên th gi i, nh ưng có tính n nh h ơn do chính sách tr giá ca Chính Ph . Giá th ưng ưc c nh trong kho ng th i gian dài r i m i thay i, iu này có th mang n tâm lý “s c”, ng i thích ng cho ng ưi tiêu dùng, to ra nh ng suy ngh b t cp. C ng nh ư phân tích trong Chươ ng I, chính sách tr giá cng t o ra nhi u s không tích c c cho n n kinh t và trong ho t ng kinh doanh xng d u Vi t Nam, không phù h p v dài h n. Nh ư v y, v c ơ b n nh ng nguyên nhân chính c a di n bi n giá x ng d u t i Vi t Nam th i gian qua u quy v 02 m i: • S bin ng ph c t p ca giá d u thô và các s n ph m x ng d u th gi i. • Cơ ch iu hành giá c a nhà n ưc, c bit là s ch m d t c ơ ch bù l , chuy n sang c ơ ch qu n lý giá th tr ưng có nh h ưng c a nhà n ưc. 2.1.2.2 Tác ng n các ngành ngh Giá x ng d u my n m g n ây có xu h ưng t ng cao trên th tr ưng Vi t Nam ã gây ra không ít khó kh n cho các doanh nghi p và i s ng ng ưi dân.
28 D th y nh t, tr ưc tiên ph i k n các doanh nghi p v n t i. giá x ng d u liên tc t ng cao d n n chi phí v n chuy n c ng t ng theo, iu này ã gây ra tình tr ng th i gian b n kéo dài, các hãng v n t i thu h p qui mô, T tháng 03/2011, giá c ưc v n t i bi n ã t ng t 10-15%, tuy n v n t i t Sài Gòn i H i Phòng t ng bình quân 400.000 – 500.000 ng/container. Giá c ưc các tuy n qu c t c ng ưc nhi u h ng v n t i n ưc ngoài t ng bình quân 15%. Nhi u hãng v n t i bi n ã ph i ch p nh n v n t i m t chi u, th ch p tài s n, có th chi phí duy trì ho t ng. Giá x ng liên t c t ng trong 9 tháng u n m 2011 ã t o áp l c khi n các hãng xe khách tng giá vé bình quân 40.000 /chuy n, taxi t ng 1.500 ng/km. Lo i hình vn t i ưng b b ng xe t i c ng t ng giá t 15%-20%. Vé xe buýt c ng t ng 20%, t 5.000 ng lên 6.000 ng, HTX xe buýt TPHCM ã ph i xu t tr giá nhiên li u. Ngành ánh b t th y hi s n cng là m t trong nh ng ngành ch u nh h ưng mnh c a vi c bi n ng giá x ng d u. Do giá x ng d u cao nên chi phí ánh b t t ng, chi phí cho các d ch v ngh bi n c ng t ng gây không ít khó kh n cho ngh i bi n trong khi ng ư dân không th t iu ch nh giá khai thác ưc do các t ư th ươ ng ép giá bù p cho kho n chi phí x ng d u trong nh ng chuy n i thu mua. Hi n có nhi u tàu ph i “nm b ” vì không theo k p giá nhiên li u, nhi u ng ư dân lâm vào tình tr ng “ti n thoái lưng nan”. Các h p tác xã ánh b t xa b lâm vào tình tr ng n l ươ ng ng ư dân, n ti n d u; nhi u ng ư dân ph i bán tàu tr n ngân hàng ho c ph i b ngh ch x ng d u h giá, Vic t ng giá x ng d u cng nh h ưng l n n ngành d t may, k c tr c ti p ln gián ti p. Ngành này s d ng ch y u lo i si PE (s i t ng h p có ngu n g c t du m ). Khi giá d u t ng, s i PE c ng t ng theo khi n các doanh nghi p nghiêng sang s d ng bông s i có ngu n g c t nhiên và làm cho lo i s i này t ng giá vì khan hi m, ng th i l i nhu n c ng gi m i áng k . Hi n có 90% bông v i và 100% s i bông v i ang s d ng t i Vi t Nam ưc nh p kh u t các n ưc. Ngoài ra khi x ng d u t ng giá thì giá các lo i v t li u xây d ng, xi m ng, s t thép c ng liên t c t ng gây nh h ưng l n t i các doanh nghi p xây d ng trong áp l c ph i hoàn thành công trình. Xng d u t ng giá làm cho chi phí u vào c a các doanh nghi p t ng gây nh h ưng t i s n xu t và t ng giá thành s n ph m làm cho giá c các
29 mt hàng trên th tr ưng t ng gây l m phát và s c ép t ng l ươ ng Giá x ng d u c ng nh h ưng không nh t i th tr ưng ch ng khoán và th tr ưng vàng. Giá vàng t ng liên ti p vào úng th i im giá d u thô th gi i t ng m nh. T ó n nay th tr ưngvàng c ng “bi n ng” gi ng v i th tr ưng d u m. 2.1.2.3 Tác ng n i s ng xã h i Bi n ng giá x ng d u nh h ưng m nh m n i sng ng ưi dân (v m c sng, chênh l ch giàu nghèo, ) và tình hình l m phát (gia t ng CPI). Ch ưa nói âu xa, xe g n máy là ph ươ ng ti n i l i ch y u c a h u h t các h gia ình. Do ó giá bán l x ng d u t ng ng ngh a v i vi c ph i chi tiêu nhi u h ơn cho s d ng xe g n máy trong quá trình i l i. Vi c giá x ng d u cao và ngày càng tng làm gi m m c s ng c a dân c ư xu ng d ưi m c l ra ã có th t ưc do t ng tiêu dùng t ng lên t ươ ng i so v i thu nh p. Do v y khi giá x ng d u t ng thì ng ưi tiêu dùng ít có thu nh p h ơn dùng chi tiêu cho hàng hoá khác. Giá x ng d u t ng kéo theo giá gas, giá các lo i d u un n u, lò th công gia ình c ng t ng. iu này tác ng không nh n i s ng dân c ư khu v c thành th ln nông thôn, nh t là nh ng ng ưi dân có thu nh p trung bình, th p. iu áng chú ý nh t là hi u ng tâm lý, b y àn t vi c t ng giá x ng d u. Yu t tâm lý luôn gây ph n ng dây chuy n i giá c a các hàng hóa, d ch v khác theo vòng luân chuy n ti p theo. Tác ng tâm lý này trên th c t l i x y ra v i th tr ưng Vi t Nam th ưng cao h ơn r t nhi u so v i nh ng d li u. C m i l n x ng t ng giá là ngay l p t c các mt hàng khác c ng t ng giá chóng m t nh t là các hàng v th c ph m, nguyên v t li u xây d ng, Giá c t ng cao mà ng l ươ ng không có gì thay i c ng thêm lmp phát gia t ng thì áp l c chi tiêu ngày càng tr nên cng th ng. Lm phát là m t v n l n khi có nh ng thay i trong giá x ng d u. ây c ng là m t trong nh ng im m u ch t làm n y sinh mâu thu n trong vi c iu hành giá xng d u c a hai “siêu b ”: Công Th ươ ng và Tài Chính. Theo ó, B Công th ươ ng cho r ng t i th i im tháng 07/2011, khi giá th gi i gi m m nh, doanh nghi p có lãi, B Tài chính không gi m giá bán x ng d u, n tháng 08/2011, giá th gi i t ng mnh, B Tài chính l i gi m giá. Tr ưc ch trích này, B Tài chính ã “ph n công” mnh m qua l i c a B tr ưng ã 10 n m công tác trong l nh v c ki m toán –
30 “Không ai mu n t ng giá x ng c vì tác ng n l m phát nh h ưng t i 80 tri u dân. Vi c gi m giá c ng v y, không ai li b qua khi có c ơ h i gi m". Cu i tháng 03/2011, khi B Tài chính quy t nh t ng giá x ng thêm 2.000 ng/lít, diesel t ng 2.800 ng/lít, du h a t ng 2.600 ng/lít; giá bán buôn madút 3S và 3,5S t ng 2.000 ng/kg. Ngày 26/8/2011, B Tài chính ã ra thông báo s 225/BTC-QLG v vi c iu hành kinh doanh x ng d u, trong ó yêu c u doanh nghi p kinh doanh u m i gi m 500 ng/lít x ng và 300 ng/lít d u. Theo ó, giá x ng RON 92 t 21.300 ng/lít gi m xu ng còn 20.800 ng/lít, giá d u diezel 0,05S t 21.100 ng/lít gi m xu ng còn 20.800 ng/lít, giá d u h a t 20.800 ng/lít gi m xu ng còn 20.500 ng/lít. Nh ư v y, nh ng t t ng/gi m giá ó s nh h ưng th nào n CPI hay tình hình l m phát c a qu c gia? Có th ưc l ưng nh h ưng này thông qua cách tính sau: - Mc tiêu: ly m c t gi m giá tháng 8/2011 (giá hi n t i 20.800 ng/lít) so sánh v i m c giá cùng k tháng 08/2010 (16.400 ng/lít), m c tng giá là 26,8%. Chúng ta s o l ưng nh h ưng c a m c t ng giá 26,8% này n ch s giá tiêu dùng CPI. - Bc 1: xác nh t tr ng s d ng x ng d u trong u vào c a m t s ngành thu c r CPI: Bng 2.3: T tr ng u vào x ng d u i v i m t s ngành (Ngu ồn: T ổng C ục Th ống kê) - Bc 2: xác nh nh h ưng c a t ng giá x ng d u n các ngành trong r tính ch s CPI: khi giá x ng t ng 26,8%, gi s các m t hàng khác ưc phép t ng giá thì vi c t ng giá x ng s làm cho giá các m t hàng này t ng nh ư sau:
31 Bng 2.4: nh h ng t ng giá x ng d u n m t s ngành trong r CPI Mã hàng hóa Tên hàng hóa T tr ng x ng d u Tng giá 14 ánh b t th y s n 23,57% 6,32% 69 Sn xu t các ph ươ ng ti n giao thông 16,87% 4,52% 86 Xng d u - - 87 in và gas t 12,15% 3,26% 95 Giao thông ưng b 19,85% 5,32% 96 Giao thông ưng s t 11,24% 3,01% 97 Giao thông ư ng th y 34,09% 9,14% 98 Giao thông ưng hàng không 21,30% 5,71% - Bc 3: xác nh nh h ưng n CPI (d a vào b ng quy n s m t s ngành trong r CPI công b b i T ng c c Th ng kê cho giai on 2009 - 2014): Bng 2.5: nh h ng c a t ng giá x ng d u n CPI Mã nh Quy n s Tng hàng Tên hàng hóa hng trong CPI giá hóa CPI 14 ánh b t th y s n 3,95% 6,32% 0,25% 69 Sn xu t các ph ươ ng ti n giao thông 1,69% 4,52% 0,08% 86 Xng d u 2,58% 26,80% 0,69% 87 in v à gas t 3,56% 3,26% 0,12% 95 Giao thông ưng b 0,59% 5,32% 0,03% 96 Giao thông ưng s t 0,21% 3,01% 0,01% 97 Giao thông ưng th y 0,05% 9,14% 0,00% 98 Giao thông ưng hàng không 0,17% 5,71% 0,01% - Nh v y, khi giá x ng d u t ng 26,8%, s tr c ti p làm t ng CPI 0,69% và gián ti p 0,49%, t ng c ng thay i (t ng) c a CPI là 1,19%, ây là m t con s không h nh . S gia t ng CPI làm gia t ng áp l c chi tiêu c a ng ưi dân, hay nói cách khác, ngân sách th c cho vi c chi tiêu c a h s gi m i. Theo k t qu iu tra m c s ng dân c ư nm 2010 ca T ng c c Th ng kê, chi tiêu cho x ng d u chi m 3,48% trong tng chi tiêu c a ng ưi dân, do ó, khi x ng d u t ng giá 26,8% thì s c mua c a ng ưi dân s gi m i m t m c 0,93%, hay có th nói CPI c ng t ng t ươ ng ng 0,93%. Tuy nhiên, s suy gi m m c s ng ó không ng u các m c thu nh p. Nh ng ng ưi có thu nh p th p (Nhóm 1) s ch u nh h ưng n ng n h ơn nh ng ng ưi có thu nh p cao khi giá xng d u t ng. V i d li u giá x ng t ng 26,8% nh ư ã nói
32 ph n trên và k t qu iu tra m c s ng dân c ư n m 2010 c a T ng c c Th ng k ê, có th nh n th y nh h ưng c a s t ng giá x ng d u i v i ng ưi dân m i m c thu nh p nh ư sau: Bng 2.6: nh h ng ca t ng giá x ng d u n dân c theo m c thu nh p Chi cho x ng nh h ng m c Thu nh p T l tiêu dùng Thu nh p du, ch t t sng khi giá x ng (VN ) xng d u (VN ) du t ng Nhóm 1 369.300 23.700 6,42% 1,72% Nhóm 2 668.500 28.300 4,23% 1,13% Nhóm 3 1.000.200 30.400 3,04% 0,81% Nhóm 4 1.490.400 35.600 2,39% 0,64% Nhóm 5 3.411.000 45.500 1,33% 0,36% Hình 2.6: tác ng c a t ng giá x ng du n m c s ng dân c theo thu nh p 2.00% 1.80% 1.72% 1.60% 1.40% 1.13% 1.20% 1.00% 0.81% 0.80% 0.64% 0.60% 0.36% 0.40% 0.20% 0.00% Nhóm 1 Nhóm 2 Nhóm 3 Nhóm 4 Nhóm 5 Do ng ưi dân thu c nhóm thu nh p th p s ch u nh h ưng l n t s bi n ng giá x ng d u, vì th các chính sách qu n lý giá c a Nh à n ưc c n ph i tính n nh ng tác ng này nh m m b o i s ng c a ng ưi dân. mt góc nh ìn khác, có th hình dung tác ng c a s bi n ng giá x ng d u n n n kinh t và i s ng ng ưi dân theo s ơ sau:
33 Hình 2.7: L c tác ng c a vi c t ng giá x ng d u Tiêu dùng cu i cùng (nhiên li u cho i l i, un Tng m c giá chung Xng nu, (nh h ưng) du Tiêu dùng trung gian (nhiên li u u vào cho Gi m s c ép lên ngân quá trình s n xu t, ch Sc ép t ng l ươ ng sách do c t gi m tr bi n, v.v giá Tng giá các m t hàng khác Gi m s c ép do thâm h t (gián ti p, dây chuy n) ngân sách, gi m m c vay n ho c thu thu trog t ươ ng lai Tái c u trúc l i n n kinh t , d ch chuy n l i th Gi m méo mó trong cnh tranh gi a các ngành, nh h ưng n i s ng nn kinh t , giúp n các nhóm dân c ư, nh v mô trong dài hn Ngu ồn: T ạp chí khoa h ọc – ĐHQG Hà N ội Nh ư vy, qua nh ng phân tích 2.1.2.1, có th th y giá x ng d u Vi t Nam có tính n nh t ươ ng i so v i giá x ng d u th gi i, tuy nhiên nh ng phân tích 2.1.2.2 và 2.1.2.3 li cho th y i s ng kinh t - xã h i Vi t Nam vn ph i gánh ch u nh ng nh h ưng, nh ng t n th ươ ng không nh t s bi n ng giá xng d u. âu là nguyên nhân c a mâu thu n này? 2.2. Qu n lý giá x ng d u Vi t Nam Nh ư ã phân tích m c 2.3, mt mâu thu n ã ưc t ra: giá x ng d u Vi t Nam có tính n nh t ươ ng i so v i giá th gi i, tuy nhiên n n kinh t - xã h i Vi t Nam v n ph i ch u nh ng nh h ưng n ng n khi giá x ng d u th gi i có bi n ng. âu là nguyên nhân c a mâu thu n này? Câu tr l i n m cách th c qu n lý giá c a Vi t Nam trong th i gian qua. 2.2.1 c im th tr ng xng d u Vi t Nam: T sau i h i VI n m 1986, t n ưc ta b ưc vào giai on m c a t o iu ki n cho nhi u chuy n bi n tích c c c a n n kinh t . Riêng phân ph i x ng d u, ngoài Petrolimex, lúc này ã có thêm nhi u doanh nghi p khác ưc cho phép ho t ng nh ư Công ty SAIGONPETRO, Công ty PETEC, Công ty X ng d u Hàng không VINAPCO, Công ty Th ươ ng m i d u khí PETECHIM, Công ty x ng d u Quân i,
34 Công ty X ng d u ng Tháp Petimex, Công ty liên doanh d u khí PETROMEKONG ây c ng ng th i là nh ng u m i nh p kh u, phân ph i xng d u. V m ng l c hóa d u, hi n Vi t Nam có m t nhà máy l c d u Dung Qu t, ang ho t ng v i 100% công su t, óng góp m t ph n không nh vào ngu n cung xng d u trong n ưc. Ngoài ra, chúng ta còn có các nhà máy s n xu t xng sinh h c, nhà máy ch ưng c t khí ng hành, nhà máy s n xu t d u m nh n, Ngày 16/09/2008, Chính ph ch m d t c ơ ch bù l các lo i x ng d u, ban hành c ơ ch giá nh h ưng th tr ưng. K t ây, doanh nghi p ph i t “b ươ n ch i” m b o ho t ng. Tuy nhiên, trên th c t , c ơ ch giá m i v n ch ưa theo k p v i s thay i liên t c c a giá x ng d u th gi i. Qu bình n ưc trích l p nh ưng c ng ch ưa phát huy h t tác d ng. Trãi qua nhi u giai on phát tri n, có th rút ra m t s c im c a ngành xng d u Vi t Nam nh ư sau: • Nhà n ưc ta can thi p sâu r ng vào th tr ưng x ng d u b ng các chính sách, thu , tr c p, quy nh giá. iu này giúp nhà n ưc có th ch ng iu ti t th tr ưng, b o v ưc l i ích ng ưi tiêu dùng, nh ưng c ng có th gây ra nhi u khó kh n cho các doanh nghi p. • Nhà n ưc ch nh các u m i nh p kh u và phân ph i x ng d u. Th ph n xng d u hi n nay ch y u t p trung vào các “ông l n” nh ư Petrolimex, PV OIL, PETEC, Ch 03 Công ty này thôi ã chi m n 90% th ph n x ng d u Vi t Nam. • Nhà n ưc can thi p ch t ch b ng chính sách giá. Khi nhà n ưc quy nh giá tr n, ng ưi tiêu dùng s ưc l i vì ưc cung c p s n ph m v i giá th p h ơn giá do doanh nghi p mu n n nh. V i chính sách quy nh giá tr n, doanh nghi p c quy n s ph i cung c p hàng hoá m c giá th p h ơn m c giá mong mu n nh ưng v n thu ưc l i nhu n t t dù không còn “ siêu l i nhu n”. • Nhà n ưc can thi p b ng các chính sách thu . Ph ươ ng pháp ánh thu hi n nay c a Nhà n ưc là ánh thu không theo s n l ưng, là m t hình th c tính vào chi phí c nh, ng ưi tiêu dùng không b nh h ưng do giá và s n l ưng không i, nh ưng l i nhu n doanh nghi p gi m b ng úng kho n thu . Các lo i thu ang áp d ng cho x ng du hi n nay nh ư: thu nh p kh u, thu VAT, thu tiêu th c bi t, thu thu nh p
35 doanh nghi p, phí x ng d u. Nh ng n m g n ây, chính sách thu c a chính ph ã ưc iu ch nh liên t c cho phù h p v i s bi n ng c a giá x ng d u trên th tr ưng th gi i. Thu nh p kh u là công c linh ho t nh t trong s các công c thu trong qu n lý giá x ng d u. Thu này tác ng tr c ti p n giá u vào c a các doanh nghi p u m i, t ó iu ch nh t ng/gi m giá bán ra. Có lúc thu nh p kh u ã xu ng t i m c 0% (tháng 05/2004, tháng 02/2011) khi tình hình giá th gi i t ng cao. ng thái này nh m m t ph n làm gi m áp l c bù l , m t ph n m b o không giá trong n ưc bi n ng m nh, gây s c cho ng ưi tiêu dùng, tuy nhiên l i làm gi m ngu n thu ngân sách. Khi giá x ng d u th gi i h nhi t, m c thu nh p kh u l i ưc gia t ng. Hi n nay, thu nh p kh u i v i diesel và d u h a là 5%, x ng và mazút v n gi m c 0%. • Nhà n ưc áp d ng chính sách tr c p thông qua bù l , tr giá. duy trì n nh th tr ưng, nhà n ưc yêu c u các doanh nghi p u m i nh p kh u x ng d u ph i th c hi n nh p kh u cho d tr qu c gia, b o m có ngu n hàng cho các ho t ng kinh t qu c dân c ng nh ư tiêu dùng toàn xã h i trên c ơ s giá bán l trong n ưc không ưc t ng ho c ch t ng chút ít. Các doanh nghi p này, ngoài vi c ph i th c hi n nh p kh u úng ti n , bán úng giá còn ph i th c hi n ngh a v tr giá bán cho ng ưi tiêu dùng t i các vùng mi n xa xôi nh ư mi n núi, h i o d n n tình hu ng nhi u doanh nghi p b h t v n. kh c ph c tình tr ng này, Nhà n ưc ã th c hi n “bù l ”, “tr giá” tc là th c hi n hoàn tr s ti n chênh l nh gi a chi phí u vào (cao hơn) v i thu nh p t u ra (th p h ơn) cho doanh nghi p. • Hi n nay, c ơ ch bù l tuy ã ưc bãi b nh ưng nh ng quan im b t ng trong cách th c qu n lý giá c a 02 “siêu b ” Công th ươ ng và Tài chính cho th y giá xng d u n ưc ta s có xu h ưng gi m và vi c bù l , tr giá kh n ng s ưc tái l p. Các c im nói trên c a th tr ưng x ng d u Vi t Nam ưc hình thành qua cách th c qu n lý giá c a Nhà n ưc. 2.2.2 Cách th c qu n lý giá x ng d u t i Vi t Nam th i gian qua: Chính sách qu n lý giá x ng d u Vi t Nam trãi qua nhi u giai on, có th chia làm các giai on nh ư sau: 2.2.2.1 Giai on tr c n m 2000:
36 Tr ưc n m 1989, ngu n cung x ng d u c a Vi t Nam ch y u ưc h tr t Liên Xô theo Hi p nh gi a hai bên, giá c lúc này áp theo m t m c c nh. n nm 1992, ngu n h tr t Liên Xô không còn, các doanh nghi p u m i ph i t cân i ngo i t nh p kh u x ng d u. Th i im này, doanh nghi p ưc quy t nh giá bán + 10% so v i giá chu n m b o ho t ng kinh doanh. T n m 1993 cho n tr ưc n m 2003 (th i im ra i Ngh nh 187 c a Chính Ph ), Nhà n ưc ban hành quy nh giá t i a, doanh nghi p t quy t nh giá bán buôn và bán l trong ph m vi giá t i a. Nhà n ưc xác nh mc ch u ng c a n n kinh t xác nh giá t i a, vi c iu ch nh giá t i a giai on này ch di n ra khi t t c các công c iu ti t ã s d ng h t. Giá tr n do nhà n ưc quy nh ưc hình thành theo nguyên t c: Giá bán = Giá nh p CIF * T giá ti th i im qui nh giá + Các kho n thu c a nhà n ưc + Phí l ưu thông c a ngành x ng d u Giai on này, nhi u công c v mô ã ưc áp d ng trong qu n lý giá x ng du, c th nh ư thu nh p kh u, ph thu, phí giao thông (phí x ng d u). Mt s c im n i b t trong cách th c qu n lý giá theo c ơ ch giá t i a trong giai on này nh ư sau: - Doanh nghi p ưc iu ch nh giá bán trong ph m vi giá t i a nhà n ưc ban hành cho nên có iu ki n m b o l i nhu n ho t ng t ó m b o huy ng ngu n ngo i t ph c v nh p kh u x ng d u. Ngoài ra, ngu n l i nhu n ó còn giúp các doanh nghi p u t ư m r ng h th ng, kho tàng, b n bãi, ph ươ ng ti n v n chuy n, - Không có bù giá trong giai on này. - Ngu n cung x ng d u m b o ph c v nhu c u tiêu th . - Các h s n xu t và ng ưi tiêu dùng l ưc h ưng m c giá t ươ ng i n nh; bi n ng giá tuy ch theo xu h ưng t ng song m c t ng u, không gây khó kh n nhi u cho s n xu t và tiêu dùng khi ch ng ho ch nh ưc ngân sách cho tiêu th x ng d u hàng n m. - Ngu n thu ngân sách t ng áng k thông qua các lo i thu , ph thu, phí xng d u.
37 - Giá d u th gi i vào th i im này ang m c áy (ch kho ng 10USD/thùng), vì th chính sách giá t i a c a nhà n ưc có ph n phát huy tác d ng tích c c. Tuy nhiên, vi c duy trì giá tr n quá lâu ã t o nên tâm lý “ng i t ng giá” c a ng ưi tiêu th , nh ng ph n ng m nh m x y ra khi có s gia t ng trong giá x ng d u. n u nm 2000, giá th gi i ã b t u chuy n mình theo h ưng t ng m nh, do ó, c ơ ch giá t i a c a nhà n ưc gi ng nh ư m t chi c bong bóng càng ngày càng cng lên b i áp l c t ng giá và nguy c ơ l m phát. Tr ưc tình hình này, bi n pháp bình n giá thông qua bù l , tr giá ã ưc áp d ng, kh i u cho m t giai on m i c a ngành x ng d u và hàng lo t tranh cãi liên quan n giá x ng d u cho n hôm nay. 2.2.2.2 Giai on t n m 2000 n 16/09/2008 khi nhà n c ch m d t bù l T u n m 2000, tình hình giá d u th gi i ã có nh ng chuy n bi n ph c t p. Vi c gi bình n m c giá n i a m c th p ã bu c Chính ph ph i áp dng chính sách bù l . S ti n bù l ngày càng tr thành gánh n ng i v i n n kinh t . N m 2000, s bù l là 1.000 t ng, n m 2005 vào kho ng 15.700 t , n n m 2008, s ti n bù l ã lên n trên d ưi 22.000 t ng. Ngu n xu t kh u d u thô không bù p cho kho n l này. Cơ ch giá x ng d u giai on này v n hành theo quy t nh 187/2003/Q -TTg ngày 15/09/2003 c a Chính ph . N i dung c ơ b n nh ư sau: - Nhà n ưc xác nh giá nh h ưng, doanh nghi p u m i ưc iu ch nh tng giá bán trong ph m vi + 10% ( i v i x ng) và + 5% ( i v i các m t hàng d u). - Hình thành 2 vùng giá bán; giá bán t i vùng xa c ng nh p kh u, doanh nghi p ưc phép c ng t i vào giá bán m t ph n chi phí v n t i nh ưng t i a không vưt quá 2% so v i giá bán vùng g n c ng nh p khu. - Ch thay i giá nh h ưng khi các y u t c u thành giá thay i l n, Nhà nưc không còn công c iu ti t, b o m các l i ích c a ng ưi tiêu dùng - Nhà n ưc và doanh nghi p. Ngày 10/04/2007, ngh nh 55/2007/N -CP ra i, theo ó, giá bán x ng d u vn hành theo c ơ ch th tr ưng có qu n lý c a nhà n ưc, gi m bù l các lo i d u h a, diesel. Các DN x ng d u ưc t quy t nh giá bán x ng theo c ơ ch th tr ưng, trên cơ s giá th gi i, thu nh p kh u, các chi phí u vào m b o úng quy nh c a Nhà n ưc, l i nhu n h p lý tái u t ư, phát tri n s n xu t và các ho t ng kinh
38 doanh c a doanh nghi p. Nhà n ưc ch qu n lý gián ti p b ng các quy nh v iu ki n kinh doanh x ng d u; iu hòa cung c u; mua, bán hàng d tr qu c gia và th c hi n ki m soát các y u t hình thành giá khi có d u hi u liên k t c quy n v giá hay u c ơ nâng giá. Tuy nhiên, quá trình th c hi n ch ưa theo c ơ ch th tr ưng, các doanh nghi p bán hàng theo úng quy nh c a Nhà n ưc, m c chi tr thù lao theo quy nh s 0676/2004/Q -BTM do chính sách thù lao rõ ràng nh ư nhau. Các T ng i lý, i lý ch ký h p ng v i m t u m i nh p kh u. V c ơ b n Nhà n ưc ki m soát giá nh p, giá bán và bù giá cho ng ưi tiêu dùng thông qua doanh nghi p (ng ưi tiêu dùng vn hi u là bù l cho doanh nghi p) phù h p v i chính sách iu hành v mô c a nn kinh t . Tuy nhiên vi c áp d ng bi n pháp duy nh t (bù giá), y u t n nh giá ưc t lên hàng u làm cho giá n i a thoát ly kh i giá th gi i, c ơ quan qu n lý Nhà nưc lúng túng khi ph i iu hành t ưc nhi u m c tiêu trong cùng m t th i im, cân i ngân sách b phá v , m t tính ch ng c a doanh nghi p, gi m ng lc ti t gi m chi phí, không có tích l y cho u t ư phát tri n, tình tr ng buôn l u x ng du qua biên gi i gia tng, th t thu ngân sách, iu quan tr ng lúc này là vi c ngưi tiêu dùng khó ch p nh n vi c iu ch nh giá và ph n ng m nh tr ưc thông tin doanh nghi p kinh doanh x ng d u không có hi u qu mà luôn ưc Nhà n ưc bù l . Cùng v i s bi n ng m nh m c a giá x ng d u th gi i, chính sách qu n lý giá lúc này ã tr nên b t c p, c n ph i áp d ng m t chính sách m i. 2.2.2.3 Giai on t 16/09/2008 n ngày 15/12/2009: Ngày 16/09/2008, B Tài chính ban hành quy t nh s 79/2008/Q -BTC, theo ó, các thương nhân Vi t Nam (theo quy nh c a Lu t Th ương m i) kinh doanh xu t kh u, nh p kh u x ng d u ho c ch bi n x ng d u t i th tr ưng trong n ưc (sau ây gi t t là doanh nghi p kinh doanh x ng d u u m i) ưc quy nh giá bán x ng d u theo c ơ ch giá th tr ưng, trong h th ng phân ph i thu c mình qu n lý. Tuy nhiên, tr ưc khi ban hành giá bán, doanh nghi p kinh doanh xng d u u m i có trách nhi m ng ký m c giá bán v i Liên B Tài chính - Công Th ương, sau ó t ch c bán hng theo giá ã ng ký, niêm yt giá bán ã ng ký công khai trong toàn h th ng, bán hàng kh i l ưng, úng ch t l ưng cho khách hàng và không ưc bán cao h ơn giá niêm y t. ng th i ph i ch p hành các bi n pháp bình n giá theo quy nh c a
39 pháp lu t khi th tr ưng có nh ng bi n ng b t thung. Quy t nh s 32/2008/Q - BCT ngày 23/09/2008 c a B Công th ươ ng c ng bãi b quy nh 0676/2004/Q - BTM v a bàn xa c ng qu c t ti p nh n x ng d u và m c thù lao i lý. T lúc này, mc thù lao i lý do doanh nghi p t th ươ ng l ưng v i các i lý, t ng i lý. V m t bù l , Thông t ư s 26/2009/TT-BTC ngày 06/02/2009 ch cho phép bù l m t hàng FO và KO n ngày 21/07/2008, DO n ngày 16/09/2008. Tuy nhiên, n ngày 20/08/2009, B Tài chính ban hành ti p thông t ư 169/2009/TT-BTC cho phép bù l n h t 31/12/2008. K t sau ngày 31/12/2008, ch m d t c ơ ch bù l xng d u. Cơ ch kinh doanh x ng d u ã chuy n sang v n hành theo c ơ ch th tr ưng có s qu n lý c a Nhà n ưc là m t b ưc chuy n quan tr ng trong l nh v c kinh doanh xng d u. Tuy nhiên, giai on u, các thông tin ra xã h i không y v v n vn r t nh y c m này nên c c ơ quan qu n lý và doanh nghi p còn ph i ch u s c ép r t ln t d ư lu n. Mt khác, giá bán các m t hàng x ng du theo c ơ ch th tr ưng cho nên, có th c nh tranh chi m l nh th ph n, các doanh nghi p ã th c hi n thù lao i lý theo th tr ưng, tuy nhiên sau m t th i gian cho doanh nghi p t nh giá không th c hi n ưc vì liên quan n chính sách v mô, Nhà n ưc v n iu hành giá dn n B tài chính li quy t nh bù giá d u cho 3 tháng cu i n m nh ưng m c bù l i xu t toán ph n chênh l ch gi a ph n doanh nghi p ã th c hi n v i khách hàng so v i quy nh 0676/2004/Q -BTM ngày 31/5/2004. Bên c nh ó, doanh nghi p không ưc ch ng v giá bán, m i l n iu ch nh giá ph i ng lý v i C c qu n lý giá, sau 3 ngày m i có phúc áp, quy t nh th ưng i sau m t th i gian ho c th m chí không ưc ng ý nên doanh nghi p ph i ch u l . Thêm vào ó, Thông t ư 56/2009/TT-BTC ngày 23/3/2009 v cơ ch trích và s dng qu bình n giá xng d u ưa ra nguyên t c tính toán và ng ký giá bán x ng du ch ưa phù h p vì v i quy nh chi phí kinh doanh t i a 600 ng/lít i v i d u, 400 ng/kg i v i FO ngoài chi phí nh p kh u, hao ht, v n chuy n, b ơm rót, lãi ngân hàng, kh u hao tài s n, chi phí giám nh, th t c h i quan còn ph i tr thù lao cho i lý, T ng i lý n n y u t c u thành giá c ơ s ch ưa ph n nh úng giá tr th c nh ưng l i l y ó làm m t trong nh ng c n c quy nh giá bán l , giá u vào th p h ơn giá bán và doanh nghi p b l .
40 Ngoài kho n bù l d u, n m 2008, kho n l x ng c a các doanh nghi p u mi c ng lên n con s vài ngàn t , B Tài chính quy t nh t m ng cho các doanh nghi p gi i quy t kho n l này, ng th i trích 1000 ng/lít x ng vào chi phí kinh doanh n m 2009 tr n ngân sách. Tuy v y, tình hình kinh t th gi i nói chung và Vi t Nam nói riêng v n chìm trong m m, c ơ ch giá c a nhà n ưc tuy có nh ng chuy n bi n tích c c nh ưng trên th c t v n còn ch ưa theo k p giá th gi i, do v y, nh ng doanh nghi p có v n l n v n có th “ch ng ch i” ưc, còn l i nh ng doanh nghi p nh thì kho n l ngày càng l n, nhi u s ki n mua l i, sáp nh p ã xu t hi n. Giai on này ti p t c b c l m t cách rõ nét nh ng b t c p trong chính sách qu n lý x ng d u. Tr ưc tình hình ó, m t c ơ ch m i ã ưc áp d ng t ngày 15/12/2009. 2.2.2.4 Giai on t 15/12/2009 n nay: Ngày 15/10/2009, Ngh nh 84/2009/N -CP c a Chính ph ra i, có hi u l c t ngày 15/12/2009. Ngh nh này quy nh v m i m t kinh doanh x ng d u và iu ki n kinh doanh x ng d u t i th tr ưng Vi t Nam. Cơ ch này quy nh giá x ng d u t ây s v n hành theo c ơ ch th tr ưng có nh h ưng c a nhà n ưc. Các doanh nghi p u m i ưc quy n quy t nh giá bán buôn, vi c iu ch nh giá bán l theo trình t quy nh ch t ch d a vào bi n ng giá các y u t c u thành u vào. Khi iu ch nh giá bán l , doanh nghi p u m i ph i ng th i báo cáo các c ơ quan nhà nưc có th m quy n m b o giám sát vi c iu ch nh giá. Ngh nh 84 i vào i s ng th hi n quy t tâm cao c a Chính ph trong vi c kiên trì v n hành kinh doanh x ng d u theo c ơ ch th tr ưng có s qu n lý c a Nhà n ưc, ã t o ra m t hành lang các doanh nghi p u m i sau nhi u n m v i c ơ ch bù l , có iu ki n thc hi n b ưc chuy n quan tr ng nh t trong ho t ng c a mình, ó là t ch u trách nhi m v k t qu kinh doanh x ng d u. V nguyên t c, các công c v mô (thu nh p kh u, qu bình n) ph i ưc s dng tr ưc, sau khi s d ng h t các công c này m i tính n vi c iu ch nh giá. Thu nh p kh u trong giai on này ưc Chính ph s d ng tri t . Mc thu nh p kh u x ng d u thay i liên t c theo tình hình bi n ng giá x ng d u th gi i. Th ng kê s ơ l ưc thu nh p kh u t i các l n iu ch nh nh ư sau:
41 Bng 2.7: Thu nh p kh u qua mt s ln iu ch nh t 2009 n nay Mt Ngày Ngày Ngày Ngày Ngày Ngày Ngày Ngày hàng 05/02/2009 19/02/2009 13/04/2009 29/05/2009 30/06/2009 21/07/2009 14/09/2009 26/01/2010 Xng 25% 20% 20% 20% 20% 20% 20% 20% Diesel 25% 25% 20% 20% 20% 20% 20% 15% Du 25% 40% 35% 35% 30% 30% 30% 20% ha Mazút 35% 35% 35% 30% 25% 25% 20% 15% Mt Ngày Ngày Ngày Ngày Ngày Ngày hàng 26/01/2010 19/04/2010 01/12/2010 22/12/2010 14/01/2011 10/06/2011 Xng 20% 17% 12% 6% 0% 0% Diesel 15% 10% 5% 2% 0% 5% Du 20% 15% 10% 6% 2% 5% ha Mazút 15% 12% 7% 5% 2% 0% Ngu ồn: t ổng h ợp t ừ www.mof.gov.vn V th c t qu n lý , Ngh nh 84 v p ph i nhi u khó kh n khi áp d ng vào th tr ưng: - S bt bình ng trong c nh tranh gi a các doanh nghi p: Vi c chuy n sang c ơ ch giá th tr ưng nh h ưng nhà n ưc t các doanh nghi p vào th ph i cnh tranh v i nhau chi m l nh th ph n. Trong khi ó, các doanh nghi p có xu t phát im không nh ư nhau, có s chênh l ch l n nh ưng l i ưa v cùng m t m t b ng c nh tranh v i nhau d n n doanh nghi p m nh càng có c ơ h i chi m l nh và chi ph i th tr ưng, doanh nghi p nh ph i nhìn doanh nghi p l n kinh doanh trong khi các y u t u vào thua kém h ơn. Xét v năng l ực c ầu c ảng, kho tàng, các doanh nghi p l n a ph n u có c u cng, ưng ng d n hi n i, do ó thu n l i trong vi c c p c ng các tàu có t i tr ng ln, ti t gi m chi phí v n t i, chuy n t i, l ưu tàu, hao h t, H th ng kho tàng l n giúp t n tr ưc thu n l i, load hàng nhanh chóng, m b o ngu n cung n nh, t ó n nh giá thành. Mạng l ưới phân ph ối ca các “ông l n” trong ngành này c ng phát tri n r ng kh p. hình thành m ng l ưi phân ph i, c n ph i có c quá trình
42 cng nh ư các y u t v th i gian, a im và m t s y u t khác gi a các doanh nghi p hoàn toàn khác nhau. i v i nh ng doanh nghi p ra i sau, v trí các tr m xng d u a s không thu n l i, ch y u xa; d n n chi phí cao. Bình quân m t tr m x ng d u v trí thu n l i thành ph , th xã s n l ưng tiêu th b ng 10- 20 l n tr m x ng d u nông thôn, vùng sâu, vùng xa. Ngoài ra, y u t vốn kinh doanh cng là m t trong nh ng khác bi t l n trong xu t phát im c a các doanh nghi p, th m chí trong kh i các doanh nghi p u m i. m b o nh p kh u, phân ph i x ng d u, các doanh nghi p cn l ưng v n r t l n, th p nh t c ng ph i nghìn t ng. Tuy v y, vn gi a các doanh nghi p u m i có quá nhi u chênh l ch, có doanh nghi p ưc a ph ươ ng ho c c ơ quan ch qu n quan tâm u t ư v n iu l hàng nghìn t , có doanh nghi p ch m t vài tr m t, ph i i vay lãi su t cao, nh ng doanh nghi p ra i lâu ã tích l y và huy ng ưc ngu n v n khác nhau, có nhi u ngành ngh b tr , lãi các nghành khác bù l cho x ng d u, doanh nghi p ra i sau ch y u dùng v n vay vi lãi su t ngân hàng cao, chi phí l n d n n vi c c u thành giá u vào c ng khác nhau - Cơ ch iu hành giá x ng d u trong giai on này trên danh ngh a ã c chuy n sang c ơ ch th tr ng có nh h ng nhà n c, tuy nhiên trên th c t cơ ch này vn ch a th c th c hi n m t cách úng ngh a. Tr ưc h t ph i k n sự can thi ệp quá sâu c ủa nhà n ước vào điều hành giá , các doanh nghi p không ưc ch ng iu ch nh giá cho k p v i bi n ng c a th tr ưng. M c dù ã ưc s d ng qu bình n nh ưng m c giá bán v n th p h ơn giá u vào quá nhi u. Giá c ơ s và giá bán l có th i k chênh l ch n 14%, doanh nghi p l to nh ưng v n ph i trích qu bình n. Th c ch t vi c trích qu bình n không phat huy ưc tác d ng, th m chí còn t ng thêm gánh n ng l cho doanh nghi p do vi c s dng không k p th i, m c s d ng không bù p ưc m c l . Vic kìm giá quá lâu h ly d n n ch trong tháng 3 n m 2011 ph i t ng t bi n 2 l n liên ti p vi m c tng cao t 2.000- 3.500 ng/ lít x ng d u, t o ra m t cú s c l n cho ng ưi tiêu dùng và xã hi. Th c t cho th y, vi ệc quy ết đị nh giá bán t ập trung vào m ột vài doanh nghi ệp chi ếm ưu th ế trên th ị tr ường . Do l i th u vào, các doanh nghi p này hoàn toàn ch
43 ng trong vi c duy trì m t m c lãi t ươ ng i trong khi v i m c này, các doanh nghi p nh khác l i ch u l . Vi c quy định m ức chi phí đầ u vào 600 ng/lít i v i x ng, d u DO, KO và 400 ng/lít i v i d u FO bu c doanh nghi p ph i duy trì m c thù lao i lý, t ng i lý m c th p, iu này gây r t nhi u khó kh n cho các i lý, t ng i lý, nh t là nh ng ơn v a bàn xa c ng. Cơ ch ế giá không theo k ịp nh ững bi ến độ ng giá x ăng d ầu th ế gi ới. Khi giá th ế gi ới t ăng cao , l, ch ưa ưc iu ch nh giá k p th i, doanh nghi p h n ch nh p kh u, gi m thù lao xu ng m c th p nh t gi m l , các i lý có iu v tài chính bán hàng cm ch ng g m hàng ch t ng giá, các i lý iu ki n tài chính kém h ơn thì c ng ch c m c ưc m t th i gian ng n và không th ch p nh n ưc vi c càng bán càng l, v n kinh doanh c n d n và óng c a hàng, t o ra tâm lý c ng th ng thi u ngu n cung c c b , ng ưi tiêu dùng m t m i, có khi i qua hàng ch c tr m x ng nh ưng không mua ưc ly 1 lít. Khi giá th ế gi ới xu ống th ấp, doanh nghi p nh p kh u b t u có lãi, nhi u khi ch ưa bù ph n l nh ưng h ưng v ng ưi tiêu dùng và tr ưc s c ép c a d ư lu n, Liên b th ưng ch o iu ch nh gi m giá ngay ho c m t s doanh nghi p có l i th ho c khi mua hàng may m n úng vào th i im giá th gi i th p không t giác ng kí gi m giá bán h th ng c a hàng c a mình mà l i cho thù lao cao t 500- 600 /lít th m chí có th i im 800 - 900 /lít iu này d n n th tr ưng hn n, các i lý, t ng i lý không ch p hành úng ngh nh, cùng m t lúc ng th i ký h p ng v i nhi u u m i và l a ch n mua c a u m i có m c thù lao cao hơn. Doanh nghi p có l i th thì tiêu th m nh còn doanh nghi p không có l i th không bán ưc. Tng i lý ưc h ưng l i l n trong khi ng ưi dân v n ph i mua theo úng giá quy nh, doanh nghi p th t thu và ngu n thu c a Nhà n ưc t thu b gi m. Giá bán trong n ước th ấp h ơn giá bán t ại các n ước lân c ận làm xu ất hi ện tình tr ạng buôn l ậu qua biên gi ới. Thêm vào ó, vi c duy trì giá bán m c th p khi n cho giá c a các m t hàng s n xu t ch ưa ph n ánh úng giá tr th c c a chúng. iu này xét trong tiêu th n i a thì ng ưi dân ưc h ưng l i vì giá bán th p, nh ưng trên bình di n xu t kh u thì không ch c ã có l i. Vi c Nhà n ưc gi giá n nh trong m t th i gian quá dài, thoát ly giá th gi i, ó t o s c ì và tâm lý ph n ng thái quá c a ng ưi
44 tiêu dùng v thay i giá mà không c n bi t n nguyên nhân và s c n thi t iu ch nh t ng giá. Sử d ụng qu ỹ bình ổn nh ằm t ạo ngu ồn v ốn l ưu động cho doanh nghi ệp là chính sách hoàn toàn h ợp lý. ây còn là công c nhà n ưc iu ti t giá, kìm ch l m phát. Tuy nhiên, vi c trích l p và s d ng còn nhi u chênh l ch, ch ưa phù h p v i nhau. t trong c ơ ch giá hi n nay, qu bình n th m chí l i tr thành gánh n ng l t ng thêm cho doanh nghi p. Vi ệc đă ng ký giá mang n ặng tính phê duy ệt. Quá trình phê duy t l i ph i m t vài ngày làm cho giá bán trong n ưc th ưng không theo k p giá th tr ưng, thêm vào ó, các ph ươ ng ti n thông tin i chúng ưa ra thông tin t ng/gi m giá r t s m, gây b t n th tr ưng do u c ơ tr ưc thông tin t ng giá, to ra tâm lý trông ch , l i c a ng ưi tiêu dùng và th ưng có ph n ng tiêu c c m i khi x ng, d u t ng, gi m giá. Nh ư v y, c ơ ch qu n lý x ng d u hi n nay theo Ngh nh 84 c a Chính ph trên th c t v n còn gây ra nhi u tranh cãi, nhi u quan im khác nhau, c bi t t sau cu c h i tho ngày 20/09 v “ iu hành giá x ng d u theo c ơ ch th tr ưng hi n nay” do B Tài chính và B Công th ươ ng ch trì. Mc dù v y, khi m t chính sách ưc ban hành, u có nh ng tác d ng tích c c và nh ng m t còn h n ch c a nó. 2.2.3 ánh giá chính sách qu n lý giá x ng d u c a Vi t Nam th i gian qua: Nhìn toàn c nh các chính sách qu n lý giá x ng d u c a n ưc ta t khi b t u hình thành ngành x ng d u cho n hôm nay, m i giai on có m t chính sách khác nhau d a trên tình hình th gi i và t n ưc lúc ó. ánh giá t ng th , có th rút ra nh ng m t tích c c và nh ng t n t i nh ư sau: 2.2.3.1 Nh ng thành công ã t c: - M r ng các thành ph n tham gia th tr ng: Nhà n ưc ã t o ưc m t h th ng các doanh nghi p Nhà n ưc tham gia ho t ng nh p kh u, phá v th c quy n nh p kh u thu c v các ơn v ã có c ơ s v t ch t k thu t ưc u t ư tr ưc và có th i gian tích l y khá dài, t o ra th ng m i cho các doanh nghi p l n u tiên tham gia nh p kh u và kh ng nh ưu th v ưt tr i c a các ơn v ưc u t ư theo mt cách nhìn m i trong c ơ ch th tr ưng. - n nh giá trong n c so v i giá th gi i: vi c kìm giá trong m t kho ng th i gian dài k c khi giá x ng d u th gi i có bi n ng b t th ưng có tác ng thúc