Luận văn Quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT tại Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt Nam

124 trang hapham 1760

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Luận văn Quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT tại Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt Nam", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

luan_van_quan_ly_rui_ro_trong_phong_thuc_tdct_tai_ngan_hang.pdf

Nội dung text: Luận văn Quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT tại Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP HỒ CHÍ MINH VÕ THỊ ÁI TRƢNG ĐỀ TÀI: QUẢN LÝ RỦI RO TRONG PHƢƠNG THỨC TÍN DỤNG CHỨNG TỪ TẠI NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh tế tài chính - ngân hàng Mã số : 60.31.12 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. TRƢƠNG THỊ HỒNG TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2010
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Số liệu được nêu trong luận văn là trung thực và có trích dẫn nguồn rõ ràng. Kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào. Tác giả ký tên Võ Thị Ái Trưng
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BẢNG, BIỂU LỜI MỞ ĐẦU CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ QUẢN LÝ RỦI RO TRONG PHƢƠNG THỨC TÍN DỤNG CHỨNG TỪ. 1 1.1 Phƣơng thức tín dụng chứng từ trong TTQT 1 1.1.1 Khái niệm và đặc trưng 1 1.1.1.1 Khái niệm 1 1.1.1.2 Đặc trưng 1 1.1.2 Quy trình tiến hành nghiệp vụ phương thức TDCT 2 1.1.3 Thư tín dụng thương mại là một công cụ quan trọng của phương thức TDCT. 3 1.1.3.1 Khái niệm 3 1.1.3.2 Tính chất 4 1.1.4 Các loại L/C 4 1.1.5 Các Văn bản Pháp lý liên quan đến phƣơng thức TDCT 4 1.1.5.1 Giới thiệu chung về UCP600 và ISBP681 4 1.1.5.2 Các văn bản pháp lý khác 5 1.2 Rủi ro trong phƣơng thức TDCT 5 1.2.1 Khái niệm 5 1.2.2 Các loại rủi ro trong phương thức TDCT 6 1.2.2.1 Căn cứ vào đối tượng bị thiệt hại 6 1.2.2.2 Căn cứ vào nguyên nhân phát sinh rủi ro 9 1.2.3 Chỉ tiêu phản ánh rủi ro trong phương TDCT của NHTM 16 1.2.4 Nhân tố tác động đến rủi ro trong phương thức TDCT 17 1.2.4.1 Nhân tố khách quan 17
1.2.4.2 Nhân tố chủ quan 18 1.3 Quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT 19 1.3.1 Khái niệm 19 1.3.2 Nội dung quản lý rủi ro trong phương thức TDCT 20 1.3.2.1 Quản lý bằng các biện pháp né tránh rủi ro 20 1.3.2.2 Quản lý bằng các biện pháp ngăn ngừa rủi ro 20 1.3.2.3 Quản lý bằng các biện pháp dự phòng và giảm thiểu rủi ro 21 1.4 Kinh nghiệm về quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT của một số ngân hàng trên thế giới 22 1.4.1 Kinh nghiệm của Citibank N.A, Malaysia 22 1.4.2 Kinh nghiệm của Deutsch Bank 22 1.4.3 Các bài học kinh nghiệm rút ra cho NHNo&PTNT Việt nam. 23 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 24 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG VỀ QUẢN LÝ RỦI RO TRONG PHƢƠNG THỨC TÍN DỤNG CHỨNG TỪ TẠI NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM 25 2.1 Khái quát về ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt Nam 25 2.1.1 Quá trình hình thành và phát triển 25 2.1.1.1 Lịch sử hình thành 25 2.1.1.2 Những thành tựu đã đạt được trong gần 22 năm qua (1998-2010) 26 2.1.2. Cơ cấu tổ chức 30 2.2 Thực trạng rủi ro trong phƣơng thức TDCT tại NHNo&PTNT Việt nam 30 2.2.1 Thực trạng thanh toán trong phương thức TDCT 30 2.2.2 Thực trạng rủi ro trong phương thức TDCT 31 2.2.2.1 Rủi ro tín dụng 31 2.2.2.2 Rủi ro đạo đức 33 2.2.2.3 Rủi ro hàng hóa 35 2.2.2.4 Rủi ro pháp lý, chính trị 35
2.2.2.5 Rủi ro ngoại hối 35 2.2.2.6 Rủi ro về kỹ thuật, nghiệp vụ 37 2.2.3 Những nguyên nhân dẫn đến rủi ro trong phương thức TDCT 40 2.2.3.1 Nguyên nhân khách quan 40 2.2.3.2 Nguyên nhân chủ quan 41 2.3 Thực trạng quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT tại NHNo&PTNT VN. . 43 2.3.1 Cơ chế quản lý rủi ro 43 2.3.2 Thực trạng quản lý rủi ro trong phương thức TDCT tại NHNo. 44 2.3.3 Đánh giá thực trạng quản lý rủi ro trong phương thức TDCT tại NHNo&PTNT Việt nam 48 2.3.3.1 Những kết quả đạt được 48 2.3.3.2 Những tồn tại chủ yếu và nguyên nhân 49 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 52 CHƢƠNG 3: CÁC GIẢI PHÁP TĂNG CƢỜNG QUẢN LÝ RỦI RO TRONG PHƢƠNG THỨC TÍN DỤNG CHỨNG TỪ TẠI NHNo&PTNT VIỆT NAM 3.1 Định hƣớng quản trị rủi ro trong phƣơng thức TDCT tại NHNo Việt nam 53 3.1.1 Định hướng phát triển phương thức TDCT 53 3.1.2 Định hướng quản trị rủi ro trong phương thức TDCT. 54 3.2 Các giải pháp tăng cƣờng quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT tại NHNo&PTNT Việt Nam. 56 3.2.1 Chú trọng đào tạo và nâng cấp chất lượng cán bộ 56 3.2.2 Hiện đại hóa công nghệ ngân hàng 59 3.2.3 Chú trọng thực hiện tốt công tác marketing, quan hệ khách hàng. 61 3.2.4 Nâng cao chất lượng các hoạt động nghiệp vụ 67 3.2.5 Xây dựng chính sách quản lý rủi ro trong phương thức TDCT 71 3.2.6 Sử dụng hiệu quả nguồn ngoại tệ trong TTQT 74 3.2.7 Hoàn thiện công tác xây dựng hệ thống quản trị rủi ro 77 3.2.8 Tăng cường công tác kiểm tra, kiểm soát nội bộ 78
3.2.9 Ban hành các văn bản hướng dẫn cụ thể hơn nữa 79 3.2.10 Mở văn phòng đại diện ở nước ngoài 79 3.2.11 Tăng cường tỷ lệ điện Swift chuẩn hóa xử lý tự động, có chính sách riêng cho từng chi nhánh tại những địa bàn khác nhau 80 3.2.12 Tăng cường công tác thu nhập, lưu trữ thông tin 81 3.3. Kiến nghị 82 3.3.1. Kiến nghị đối với Nhà nước và các Bộ, ngành liên quan 82 3.3.2 Đối với Ngân hàng Nhà nước 85 3.3.3 Đối với các doanh nghiệp XNK 90 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 94 KẾT LUẬN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC BIỂU PHÍ DỊCH VỤ PHƢƠNG THỨC TÍN DỤNG CHỨNG TỪ
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT NGUYÊN VĂN TẮT CIC Credit information center: trung tâm thông tin tín dụng ngân hàng nhà nước. DNVVN Doanh nghiệp vừa và nhỏ ICC International chamber of commerce: Phòng thương mại quốc tế ISBP International Standard Banking Practice (for the Examination of Documents under Documentary Credits subject to UCP): tập quán ngân hàng theo tiêu chuẩn quốc tế áp dụng cho việc kiểm tra chứng từ trong phương thức TDCT KDNH Kinh doanh ngoại hối L/C Letter of credit: thư tín dụng NHCK Ngân hàng chiết khấu NHĐL Ngân hàng đại lý NHNo/ Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn NHNo&PTNT NHPH Ngân hàng phát hành NHTL Ngân hàng thương lượng NHTM Ngân hàng thương mại NHXN Ngân hàng xác nhận NK Nhập khẩu SWIFT Society worldwide interbank and financial telecommunication: hệ thống điện tử liên ngân hàng toàn cầu TDCT Tín dụng chứng từ TTD Thư tín dụng TTQT Thanh toán quốc tế UCP Uniform custom and practice for documentary credit: quy tắc thực hành thống nhất về TDCT XK Xuất khẩu XNK xuất nhập khẩu
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, BẢNG, BIỂU Sơ đồ 1.1: Cơ chế hoạt động của phương thức TDCT Bảng 2.1: Thị phần TTXNK của NHNo Bảng 2.2: Doanh số thanh toán theo phương thức TDCT tại NHNo Bảng 2.3. Dư nợ cho vay XNK tại NHNo Sơ đồ 3.1: Sơ đồ xây dựng chiến lược khách hàng
LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ngày nay, dưới tác động của toàn cầu hóa, thương mại quốc tế đã trở thành một bộ phận không thể thiếu đối với mỗi quốc gia. Trong xu hướng đó, ngành tài chính ngân hàng nước ta đang có những điều chỉnh căn bản nhằm xây dựng một lộ trình mở cửa thích hợp, phát huy thế mạnh, khắc phục nhược điểm, từng bước tạo ra một hệ thống ngân hàng hiện đại, an toàn, hiệu quả và đạt được chuẩn mực quốc tế và khu vực. Bên cạnh những thời cơ, thuận lợi mà tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế mang lại, Việt nam cũng đang phải đối mặt với không ít khó khăn, thách thức. Một trong những thách thức lớn mà các doanh nghiệp, các tổ chức tín dụng Việt nam đang phải đối mặt là làm sao lựa chọn và vận dụng có hiệu quả phương thức thanh toán và các hợp đồng mua bán quốc tế. Là một mắt xích không thể thiếu trong hoạt động dịch vụ của ngân hàng, hoạt động TTQT ngày càng có vị trí quan trọng. Trong đó, phương thức thanh toán được sử dụng nhiều nhất là phương thức TDCT vì nó an toàn, giảm thiểu tối đa các rủi ro, bất trắc. Phương thức thanh toán này được nhiều doanh nghiệp và ngân hàng sử dụng bởi tính ưu việt của nó trong việc đảm bảo quyền lợi cho cả người mua lẫn người bán. NHNo&PTNT Việt nam được thành lập 22 năm, hoạt động TTQT còn mới mẽ nhưng đạt được những thành tựu nhất định. Sự mở rộng và phát triển đa dạng các sản phẩm TTQT đã tạo tiền đề căn bản thúc đẩy phương thức TDCT phát huy tính hiệu quả và trở thành công cụ đắc lực đáp ứng ngày một tốt hơn nhu cầu của các doanh nghiệp XNK và yêu cầu kiện toàn hóa hệ thống dịch vụ của ngân hàng trong quá trình mở cửa nền kinh tế đất nước. Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng các tập quán quốc tế cho thấy TDCT không phải là một nghiệp vụ đơn giản, nó tiềm ẩn nhiều rủi ro về tài chính và ảnh hưởng đến uy tín của các bên tham gia. Điều này đã làm phát sinh nhiều rủi ro và trong số các rủi ro đó đã dẫn đến tranh chấp và có nhiều vụ việc phía Việt nam bị thua thiệt. Chính vì vậy, viêc nghiên cứu rủi ro trong phương thức TDCT có ý nghĩa quan trọng đối với ngân hàng nói riêng và các bên tham gia nói chung.
Vậy làm thế nào để phòng ngừa và quản lý rủi ro, giảm thiểu tối đa những thiệt hại, rủi ro từ các tranh chấp trong vấn đề này tại NHNo&PTNT Việt nam là một yêu cầu cấp bách? Xuất phát từ lý do trên, tôi đã chọn đề tài “Quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT tại Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt nam” với mong muốn đề tài này có thể đóng góp vào việc quản lý rủi ro trong nghiệp vụ TDCT tại đơn vị mình. 2. Mục đích nghiên cứu - Nghiên cứu lý luận và thực tiễn về quản lý rủi ro trong phương thức TDCT. - Trên cơ sở nghiên cứu và lý luận, đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường quản lý rủi ro trong phương thức thanh toán TDCT tại Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt nam. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận cơ bản về phương thức thanh toán TDCT và quản lý rủi ro trong phương thức thanh toán TDCT. - Nghiên cứu và phân tích thực trạng quản lý rủi ro trong phương thức thanh toán TDCT tại Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt nam. - Đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường quản lý rủi ro trong phương thức thanh toán TDCT tại Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt nam. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Những vấn đề về quản lý rủi ro trong phương thức tín dụng chứng từ. - Phạm vi nghiên cứu: + Về nội dung: Giới hạn việc nghiên cứu quản lý rủi ro trong phương thức TDCT từ tại Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt nam. + Về thời gian: Thời gian nghiên cứu từ năm 2006 cho đến năm 2009. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp duy vật biện chứng kết hợp với duy vật lịch sử
làm cơ sở nghiên cứu, đồng thời áp dụng các phương pháp cụ thể sau: - Phương pháp nghiên cứu và tổng hợp tài liệu; - Phương pháp đối chiếu, so sánh; - Phương pháp diễn giải, quy nạp; - Phương pháp phân tích và tổng hợp. 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Luận văn dựa trên thực trạng nghiên cứu cộng với nghiên cứu lý luận, tư duy của nghiều nhà nghiên cứu, cũng như kinh nghiệm bản thân và đồng nghiệp trong quá trình tham gia nghiệp vụ TTQT, từ đó có các ý kiến đề xuất phù hợp với thực tế, đảm bảo tuân thủ các nguyên tắc, thông lệ quốc tế và quy định của pháp luật. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mục lục, mở đầu và kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được bố cục thành 3 chương như sau: - Chương 1: Tổng quan về quản lý rủi ro trong phương thức tín dụng chứng từ - Chương 2: Thực trạng quản lý rủi ro trong phương thức tín dụng chứng từ tại Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt nam. - Chương 3: Các giải pháp tăng cường quản lý rủi ro trong phương thức TDCT tại Ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt nam.
1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ QUẢN LÝ RỦI RO TRONG PHƢƠNG THỨC TÍN DỤNG CHỨNG TỪ. 1.1 Phƣơng thức tín dụng chứng từ trong TTQT 1.1.1 Khái niệm và đặc trưng 1.1.1.1 Khái niệm Phương thức TDCT là một sự thỏa thuận, trong đó một Ngân hàng (Ngân hàng mở thư tín dụng), theo yêu cầu của khách hàng (Người yêu cầu mở TTD), sẽ trả một số tiền nhất định cho một người khác (Người hưởng lợi số tiền của TTD) hoặc chấp nhận hối phiếu do người này ký phát trong phạm vi số tiền đó khi người này xuất trình cho Ngân hàng một bộ chứng từ thanh toán phù hợp với những quy định của TTD. Các bên tham gia chính trong phương thức TDCT gồm có: - Người yêu cầu mở L/C (Applicant): là Người NK hoặc là Người NK ủy thác cho một người khác. - NHPH L/C (Issuing Bank): là Ngân hàng của Người NK, nó cấp tín dụng cho Người NK. - Người hưởng lợi L/C (Beneficiary): là Người XK hay bất cứ người nào khác mà Người hưởng lợi chỉ định. - NHTB L/C (Advising Bank): là NHĐL của NHPH ở nước Người hưởng lợi. Ngoài ra, tùy thuộc vào loại hình L/C, có thể có sự tham gia của các Ngân hàng khác như: Ngân hàng xác nhận (Confirming Bank), Ngân hàng chiết khấu (Negotiating Bank), Ngân hàng được chỉ định (Nominated Bank), Ngân hàng hoàn trả (Reimbursing Bank), Ngân hàng chuyển nhượng (Transfering Bank), Ngân hàng chuyển chứng từ (Remitting Bank). 1.1.1.2 Đặc trưng a. Phương thức thanh toán TDCT liên quan đến hai quan hệ hợp đồng độc lập b. Hai nguyên tắc cơ bản trong phương thức TDCT - Nguyên tắc độc lập của L/C.
2 - Nguyên tắc tuân thủ chặt chẽ của chứng từ. c. Các bên giao dịch chỉ căn cứ vào chứng từ chứ không căn cứ vào hàng hóa trong phương thức TDCT. d. Quyền lợi của người bán và người mua trong hoạt động ngoại thương được đảm bảo một cách tương đối trong phương thức TDCT. 1.1.2 Quy trình tiến hành nghiệp vụ phương thức TDCT Sơ đồ quy trình nghiệp vụ phương thức thanh toán bằng L/C có thể tóm gọn các bước cơ bản như sau: (2) Ngân hàng thông báo Ngân hàng phát hành (5) Advising Bank Issuing Bank (6) (3) (5) (6) (8) (7) (1) HĐ Người hưởng lợi Người yêu cầu (Người bán) (4) (Người mua) Beneficiary Applicant Sơ đồ 1.1: Cơ chế hoạt động của phƣơng thức TDCT (1): Người mua làm đơn xin mở L/C gửi đến ngân hàng yêu cầu ngân hàng mở L/C cho người bán hưởng. Nếu ngân hàng chấp thuận mở L/C thì đơn xin mở L/C của người mua được sự chấp thuận của NHPH sẽ trở thành một hợp đồng dịch vụ được ký giữa hai bên. (2): Căn cứ vào đơn yêu cầu phát hành L/C, ngân hàng sẽ phát hành một L/C bằng điện Swift, trong đó ngân hàng cam kết thanh toán cho người bán nếu người này xuất trình được chứng từ thanh toán phù hợp với các quy định của L/C. (3): NHTB nhận được L/C thì phải xác minh tính chân thật bề ngoài của L/C sau đó thông báo và gửi bản gốc L/C cho người hưởng lợi TTD.
3 (4): Người bán nhận được L/C thì phải kiểm tra L/C, nếu không chấp nhận L/C thì yêu cầu người mua sửa đổi bổ sung L/C. Khi đã chấp nhận L/C, người bán tiến hành giao hàng. (5): Sau khi hoàn thành nghĩa vụ giao hàng, người bán lập chứng từ thanh toán theo yêu cầu đã nêu trong L/C gốc và các bản sửa đổi (nếu có), xuất trình chứng từ đến ngân hàng trả tiền thông qua NHTB. Nếu được ngân hàng mở L/C ủy quyền trả tiền hoặc L/C cho phép chiết khấu, NHTB sẽ kiểm tra chứng từ và thực hiện thanh toán cho người bán, sau đó chuyển bộ chứng từ để đòi lại tiền từ ngân hàng mở L/C. (6) NHPH L/C kiểm tra chứng từ, nếu thấy chứng từ phù hợp với L/C thì trả tiền cho người bán. Nếu chứng từ có sai biệt hoặc mâu thuẫn thì từ chối trả tiền và thông báo cho các bên liên quan để giải quyết. (7) NHPH L/C chuyển bộ chứng từ cho người yêu cầu phát hành L/C với điều kiện người này trả tiền hoặc chấp nhận trả tiền. (8) Người mua kiểm tra chứng từ nếu phù hợp thì hoàn tiền cho NHPH L/C, nhận chứng từ để đi nhận hàng, nếu phát hiện thấy chứng từ có sai sót so với quy định của L/C thì có quyền từ chối hoàn trả tiền, khi đó trách nhiệm thuộc về NHPH L/C. Như đã phân tích, các quy định của phương thức này rất chặt chẽ nhằm đảm bảo quyền lợi của tất cả các bên tham gia nên quy trình kỹ thuật của nó gồm rất nhiều bước. Trong mỗi bước đều tiềm ẩn nhiều vấn đề phức tạp mà nếu các bên không thận trọng thì sẽ dễ dàng phát sinh ra tranh chấp và rủi ro sẽ xảy ra. Ngoài ra, nếu trong phương thức thanh toán L/C còn có sự tham gia của các NHXN, ngân hàng hoàn trả tiền, thì quy trình thanh toán này còn phức tạp hơn, vì càng có nhiều mối quan hệ giữa các bên thì càng có thể xảy ra nhiều rủi ro hơn. 1.1.3 Thư tín dụng thương mại là một công cụ quan trọng của phương thức TDCT. 1.1.3.1 Khái niệm: Thư tín dụng thương mại (Letter of Credit) - gọi tắt là L/C: là một chứng thư (điện hoặc chứng chỉ), trong đó NHPH L/C sẽ cam kết trả tiền cho Người XK nếu họ xuất trình được các chứng từ phù hợp với các điều kiện và điều khoản quy định trong L/C.
4 1.1.3.2 Tính chất: L/C là những giao dịch riêng biệt với các hợp đồng mua bán, hoặc các hợp đồng khác mà các hợp đồng này có thể làm cơ sở của L/C và các Ngân hàng không bị liên can đến, hoặc bị ràng buộc vào các hợp đồng như thế thậm chí ngay cả trong L/C có bất cứ sự dẫn chiếu nào đến các hợp đồng đó. 1.1.4 Các loại L/C Phụ lục 1 1.1.5 Các Văn bản Pháp lý liên quan đến phương thức TDCT 1.1.5.1 Giới thiệu chung về UCP600 và ISBP681 UCP 600 - Quy tắc và thực hành thống nhất về TDCT, số 600, bản sửa đổi năm 2007 của Phòng Thương mại quốc tế (Uniform Customs and Practice for Documentary Credits ICC, 2007 Revision, No 600) và có hiệu lực từ ngày 01/07/2007. Phương thức TDCT được thực hiện theo bản quy tắc và thực hành thống nhất TDCT. Phòng thương mại quốc tế (ICC) được thành lập vào năm 1919. UCP được ban hành lần đầu tiên vào năm 1933. Việc UCP được các giới thương gia và ngân hàng của trên 174 nước và khu vực trên thế giới áp dụng là bằng chứng khẳng định sự thành công của Quy tắc này. Cần lưu ý rằng UCP là sản phẩm của một tổ chức quốc tế phi chính phủ chứ không chứ không phải là cơ quan của chính phủ các nước. UCP là bộ quy tắc quốc tế về thương mại thành công nhất từ trước đến nay. Bản UCP sửa đổi lần thứ nhất vào năm 1951, số 151 sau 19 năm kể từ lần ban hành UCP đầu tiên trên thế giới. Sau lần sửa đổi UCP lần thứ nhất, cứ khoảng 10 năm lại sửa đổi một lần. Phải mất hơn 14 năm mới tiến hành sửa đổi UCP lần thứ sáu là do có nhiều nguyên nhân. Để diễn giải 39 điều khoản của UCP 600, Phòng thương mại quốc tế đã tiến hành sửa đổi và bổ sung ISBP 645 2003 và ban hành ISBP 681 2007 để thay thế. ISBP681 là sự cụ thể hóa, sự bổ sung mang tính thực tiễn cho UCP600. ISBP không sửa đổi UCP và không mâu thuẫn với UCP cũng như với các ý kiến và Quyết định của Ủy ban Ngân hàng ICC, mà giải thích chi tiết và rõ ràng hơn cách
5 áp dụng các Quy tắc của UCP trong giao dịch hàng ngày. Nhờ vậy, ISBP sẽ làm giảm sự cách biệt không cần thiết giữa những nguyên tắc chung quy định trong các Quy tắc của UCP và công việc hàng ngày của những người thực hiện thanh toán bằng TDCT. 1.1.5.2 Các văn bản pháp lý khác a. Bản phụ trương UCP600 về việc xuất trình chứng từ điện tử. Bản diễn giải số 1.1 năm 2007 (eUCP-2002) Do trình độ công nghệ hiện đại hóa ngày càng cao nên việc xuất trình chứng từ điện tử ngày càng nhịều. Chính vì vậy ICC đã nghiên cứu và đưa ra quy định chung cho việc xuất trình chứng từ bằng điện tử. Bản phụ trương này có 12 điều và có một số quy định khác biệt với UCP b. Quy tắc thống nhất về hoàn trả tiền giữa các ngân hàng theo L/C (Uniform Rules for Bank – to – Bank Reimbursement Under Documentary Credits (URR): URR ấn bản 525 do ICC phát hành lần đầu tiên vào năm 1995, được xem như là sự mở rộng và chi tiết hoá điều khoản 19 (thỏa thuận về hoàn trả liên hàng) của UCP 500. URR 725 thay thế URR 525 là sự mở rộng và chi tiết hoá điều khoản 13 (thỏa thuận về hoàn trả liên hàng) của UCP 600, URR không mang tính chất bắt buộc các bên mua bán phải áp dụng. c. Tập quán L/C dự phòng (ISP98) Tập quán L/C dự phòng chỉ dùng cho loại L/C dự phòng và thường áp dụng ở thị trường Mỹ còn UCP thì áp dụng được cho cả L/C và L/C dự phòng. Khi áp dụng ISP98 người ta thường quy định vào trong L/C dự phòng đó là áp dụng theo ISP98 và luật New york. 1.2 Rủi ro trong phƣơng thức TDCT 1.2.1 Khái niệm Là một trong những lĩnh vực hoạt động kinh doanh của NHTM, TTQT ra đời và phát triển không ngừng như là một tất yếu khách quan. Tuy nhiên, trong quá trình hoạt động của mình, TTQT không chỉ đơn thuần mang lại những lợi ích kinh tế mà còn phát sinh những nguy cơ có thể gây ra rủi ro, tổn thất trực tiếp cho đất
6 nước, cho ngân hàng, cho doanh nghiệp hoạt động kinh doanh XNK. Rủi ro trong hoạt động TTQT của NHTM là vấn đề xảy ra ngoài ý muốn trong quá trình tiến hành hoạt động TTQT và ảnh hưởng xấu đến hoạt động kinh doanh của NHTM. Trong quá trình tiến hành hoạt động TTQT, rủi ro xảy ra khi quyền lợi của một bên tham gia bị vi phạm. Rủi ro không chỉ được hiểu theo nghĩa hẹp là việc chứng từ không được thanh toán, mà còn được hiểu rộng ra là bất kỳ một sự chậm trễ nào trong các khâu của quá trình TTQT. Rủi ro có thể xảy ra với tất cả các bên tham gia. Rủi ro trong phương thức TDCT là những biến cố không mong đợi có thể xảy ra và gây thiệt hại cho các bên tham gia trong phương thức TDCT. Những biến cố này mang tính khách quan và tồn tại độc lập với ý chí của các bên tham gia vào hoạt động thanh toán. 1.2.2 Các loại rủi ro trong phương thức TDCT 1.2.2.1 Căn cứ vào đối tượng bị thiệt hại a. Rủi ro đối với nhà XK Nhà XK xuất trình bộ chứng từ không phù hợp với L/C dẫn đến thời gian thanh toán bị kéo dài, thậm chí không được thanh toán. Khi đó, nhà XK phải tự xử lý hàng như dỡ hàng, lưu kho, bán đấu giá hay chở hàng quay về nước và chịu các loại chi phí như lưu kho, mua bảo hiểm cho hàng hóa trong khi không biết nhà NK có đồng ý nhận hàng hay không. NHPH hay NHXN mất khả năng thanh toán thì cho dù bộ chứng từ xuất trình là hoàn hảo thì nhà XK cũng không được thanh toán. Tương tự, nếu Ngân hàng chấp nhận hối phiếu bị phá sản trước khi hối phiếu đến hạn thì hối phiếu cũng không được thanh toán. Nhà XK phải chịu rủi ro về hệ số tín nhiệm của NHPH cũng như rủi ro về chính trị hay cơ chế chính sách của nước nhà NK. Rủi ro do nhà NK lừa đảo, cấu kết với cá nhân hay tổ chức phi ngân hàng lập nên những bộ chứng từ giả để lừa đảo hòng chiếm đoạt hàng mà không phải trả tiền. Mặc dù rủi ro này không dễ dàng thực hiện nhưng trên thực tế không phải là không xảy ra.
7 b. Rủi ro đối với nhà NK Nhà NK nhận được hàng hóa không đúng số lượng, chất lượng với quy định của hợp đồng. Do Ngân hàng chỉ phải kiểm tra tính chân thật “bề ngoài” của bộ chứng từ, mà không chịu trách nhiệm về hàng hóa thực giao nên rủi ro này xảy ra khi nhà XK thiếu trung thực đã lập bộ chứng từ không đúng với thực trạng hàng hóa, miễn là phù hợp L/C. NHPH, NHXN, ngân hàng được chỉ định có thể mắc sai lầm thanh toán cho bộ chứng từ có sai sót. Về nguyên tắc, nhà NK vẫn có quyền truy đòi lại số tiền thanh toán nhưng mất rất nhiều thời gian và chi phí. Nhà NK chưa nhận được bộ chứng từ để làm thủ tục nhận hàng mặc dù hàng đã cập cảng khiến nhà NK phải chịu chi phí lưu kho, lưu bãi. Trường hợp muốn nhận hàng hóa ngay, nhà NK sẽ đề nghị NHPH bảo lãnh và phải chịu rủi ro chấp nhận thanh toán với mọi sai sót của bộ chứng từ. Nhà XK không gửi hàng nhưng vẫn lập bộ chứng từ giả xuất trình đòi tiền NHPH. Loại rủi ro này tuy không chiếm tỷ lệ lớn song vẫn tồn tại. c. Rủi ro đối với NHTM  Rủi ro đối với NHPH Rủi ro do nhà NK mất khả năng thanh toán hoặc bị phá sản: Đây là loại rủi ro gây thiệt hại nặng nề nhất cho NHPH, do NH phải thanh toán cho bộ chứng từ hoàn hảo trong khi không thể thu hồi lại vốn từ người mua. Rủi ro do nhà XK có hành vi lừa đảo, giả mạo chứng từ: NHPH mặc dù đã kiểm tra chứng từ với sự cẩn thận hợp lý nhưng không phát hiện sai sót và tiến hành thanh toán. Nếu phía XK là một tổ chức “ma” hoặc bị phá sản, trong khi nhà NK không đủ năng lực tài chính để bồi thường thì NHPH cuối cùng sẽ là người phải gánh chịu rủi ro đó. Rủi ro do nhà NK không nhận hàng: Khi tỷ giá biến động theo hướng bất lợi hoặc giá hàng trên thị trường giảm mạnh, nhà NK không muốn nhận hàng vì sợ thua lỗ nên không tiến hành thanh toán. Trong trường hợp này, nếu tỷ lệ ký quỹ L/C không bù đắp được tỷ lệ trượt giá của nội tệ thì rủi ro này sẽ do NHPH gánh chịu.
8 NHPH còn có thể chịu rủi ro trong khâu kiểm tra chứng từ của chính ngân hàng mình,ví dụ như: + NHPH không phát hiện ra sai sót trên cơ sở bộ chứng từ không hoàn hảo và tiến hành thanh toán. Nếu nhà NK phát hiện ra sai sót của bộ chứng từ, họ có quyền từ chối thanh toán và NHPH phải gánh chịu rủi ro. + Kiểm tra không hết sai sót, dẫn tới mất quyền từ chối bởi ngân hàng không có quyền từ chối lần hai. + Bắt sai lỗi của bộ chứng từ, tức bộ chứng từ hoàn hảo lại cho là sai sót và tiến hành từ chối thanh toán, dẫn đến bị nhà XK khiếu kiện. + Tiến hành kiểm tra chứng từ vượt quá 05 ngày làm việc Ngân hàng dẫn đến mất quyền từ chối bộ chứng từ có sai sót, trong khi đó nhà NK có quyền từ chối thanh toán cho Ngân hàng đối với những lỗi đó.  Rủi ro đối với NHTB Về mặt nguyên tắc, NHTB chỉ chịu trách nhiệm có sự quan tâm hợp lý để đảm bảo tính chân thực của L/C mình thông báo mà không chịu trách nhiệm thanh toán. Tuy nhiên, nếu không hoàn thành tốt trách nhiệm và để xảy ra sai sót thì NHTB cũng phải gánh chịu rủi ro như không nhận được phí dịch vụ, thậm chí nghiêm trọng hơn là bị khởi kiện và đòi bồi thường thiệt hại.  Rủi ro đối với NHXN Rủi ro do NHPH không có khả năng thanh toán: NHXN phải thanh toán cho bộ chứng từ hoàn hảo bất luận có truy đòi được từ NHPH hay không. Như vậy, NHXN phải chịu rủi ro tín dụng đối với NHPH cũng như rủi ro chính trị và rủi ro ngoại hối của nước NHPH. Rủi ro trong khâu kiểm tra chứng từ: Trường hợp NHXN không phát hiện sai sót của bộ chứng từ và tiến hành thanh toán thì không thể truy đòi lại từ NHPH.  Rủi ro đối với NHCK chứng từ Theo UCP600, NHPH được miễn trách nhiệm thanh toán trong trường hợp bộ chứng từ có lỗi nên nếu NHCK chiết khấu miễn truy đòi cho bộ chứng từ sai sót thì phải một mình gánh chịu rủi ro này.
9 1.2.2.2 Căn cứ vào nguyên nhân phát sinh rủi ro a. Rủi ro tín dụng Là những rủi ro phát sinh do việc cấp tín dụng cho các bên liên quan nhưng không có khả năng hoàn trả. Rủi ro tín dụng liên quan trực tiếp đến tình hình tài chính, khả năng thanh toán của các bên. Trong phạm vi của bản luận văn này chỉ xem xét đến các khoản tín dụng được cấp thông qua nghiệp vụ thanh toán theo phương thức TDCT.  Đối với NHPH Khi phát hành L/C, NHPH đã thực hiện việc cấp tín dụng cho nhà NK vì thông thường L/C được phát hành với mức ký quỹ dưới 100%. Nhà NK chưa phải trả tiền nhưng đã được nhà XK giao hàng vì tin tưởng vào cam kết của NHPH. Rủi ro tín dụng đối với NHPH xảy ra khi nhà NK mất khả năng thanh toán hoặc bị phá sản. NHPH phải thực hiện thanh toán cho người thụ hưởng theo quy định của L/C nhưng không có khả năng đòi hoàn trả từ nhà NK.  Đối với NHCK: Khi thực hiện chiết khấu miễn truy đòi bộ chứng từ XK, NHCK đã thực hiện việc mua lại quyền đòi tiền của nhà XK từ NHPH L/C. Nếu NHPH mất khả năng thanh toán hoặc bị phá sản thì rủi ro tín dụng thuộc về NHCK.  Đối với NHXN Khi thực hiện việc xác nhận L/C nhưng không yêu cầu NHPH ký quỹ 100% trị giá L/C, NHXN có thể phải đối mặt với rủi ro tín dụng khi NHPH mất khả năng thanh toán hoặc bị phá sản. b. Rủi ro đạo đức Là những rủi ro khi một bên tham gia cố tình không thực hiện đúng nghĩa vụ của mình, làm ảnh hưởng đến quyền lợi của các bên liên quan. Trong thương mại quốc tế, các bên đối tác thường ở cách xa nhau, thậm chí không hề gặp nhau trong quá trình mua bán nên rất khó nắm rõ những thông tin về uy tín, đạo đức kinh doanh, năng lực tài chính của đối tác. Trong điều kiện như vậy, các rủi ro đạo đức xảy ra gây hậu quả rất nghiêm trọng đối với cả khách hàng lẫn ngân
10 hàng. Đặc biệt, trong phương thức TDCT, các hành vi đạo đức của bất kỳ một đối tác nào đếu ảnh hưởng nhiều đến các ngân hàng tham gia.  Rủi ro đạo đức của nhà XK NHPH chỉ có khả năng và trách nhiệm kiểm tra tính phù hợp của chứng từ xét trên bề mặt, mà không thể thẩm định tính xác thực của chứng từ, càng không thể kiểm tra được tình trạng của lô hàng NK. Nếu nhà XK cố tình giao hàng hóa không phù hợp với quy định của L/C để đòi tiền, NHPH theo cam kết phải trả tiền cho nhà XK trong khi nhà NK không được nhận hàng theo đúng hợp đồng. Nhà NK là người gánh chịu rủi ro cuối cùng song nếu NHPH là người cấp tín dụng cho nhà NK thì rủi ro của nhà NK cũng là rủi ro của ngân hàng.  Rủi ro đạo đức của nhà NK Hầu hết các trường hợp L/C đều được phát hành với mức ký quỹ nhỏ hơn 100%. Do vậy, khi NHPH thông báo cho nhà NK nộp tiền vào để thanh toán, nếu nhà NK vì những lý do cá nhân cố tình không thanh toán thì NHPH bị rủi ro phải thanh toán thay.  Rủi ro đạo đức của NHPH NHPH cũng có thể thông đồng với nhà NK cố tình tìm kiếm những bất đồng của bộ chứng từ để từ chối thanh toán cho nhà XK dù những lỗi bất đồng đó không phù hợp với UCP và thông lệ quốc tế, hoặc đang có nhiều ý kiến tranh cãi. NHCK và nhà XK có thể kiện ra phòng thương mại quốc tế nhưng cũng mất nhiều thời gian và tốn kém.  Rủi ro đạo đức của NHCK L/C cho phép đòi tiền bằng điện có thể bị NHCK lợi dụng đòi tiền dù bộ chứng từ có bất hợp lệ. Khi NHPH nhận được chứng từ và kiểm tra thấy bất đồng thì tiền đã thanh toán cho NHCK rồi. Về mặt lý thuyết, NHPH có quyền đòi lại tiền từ NHCK nhưng nếu NHCK không chịu trả tiền lại thì NHPH sẽ phải gặp rất nhiều khó khăn để đi khiếu kiện. Nhìn chung, nguyên nhân sâu xa của rủi ro đạo đức là các đối tác tham gia giao dịch không nắm được đầy đủ những thông tin cần thiết về đối tác. Vì vậy
11 mà đã đưa ra những quyết định sai lầm gây nên rủi ro trong thanh toán.  Rủi ro từ phía ngƣời chuyên chở Đã có trường hợp, người chuyên chở nhận hàng từ người bán, lấy tiền cước rồi biến mất. Khi đó, Ngân hàng vẫn phải có trách nhiệm thanh toán cho nhà XK, còn việc kiện hang tàu, chủ tàu hoặc đòi bồi thường bảo hiểm hoàn toàn tách rời với L/C. c. Rủi ro hàng hóa Là những rủi ro về mất mát, hư hỏng, khó tiêu thụ hàng hóa trong quá trình vận chuyển, bảo quản và tiêu thụ. Trong thương mại quốc tế, vận chuyển hàng hóa thường qua chặng đường dài, chuyển giao qua nhiều nước, nhiều con tàu, bảo quản trong kho lâu ngày. Vì vậy, hàng hóa có thể gặp rủi ro như phẩm chất, biến động về giá cả trong quá trình vận chuyển, bảo quản và tiêu thụ. Thậm chí hàng hóa còn có thể bị mất do đắm tàu, máy bay bị cháy, khủng bố, cướp biển, Điều này sẽ gây thiệt hạn cho các bên liên quan là nhà NK, nhà XK và Ngân hàng. Do đó, các bên tham gia cần phải tính toán, dự đoán trước những rủi ro để có biện pháp rào chắn hợp lý như mua bảo hiểm với những loại hình bảo hiểm phù hợp. d. Rủi ro chính trị, pháp lý Tham gia vào nhiều lĩnh vực, ngành nghề, có quan hệ với nhiều đối tượng kinh tế của nhiều quốc gia, TTQT chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của môi trường kinh tế, chính trị, xã hội của các quốc gia. Khi một quốc gia thay đổi các chính sách về dự trữ ngoại hối, chính sách quản lý hoạt động xuất nhập khẩu, thuế xuất nhập khẩu, tỷ giá, lãi suất sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động TTQT của các bên liên quan. Trong thực tế, những thay đổi này thường khiến các ngân hàng, nhà XK, nhà NK không thể thực hiện được cam kết của mình làm cho quá trình thanh toán bị ngưng trệ, thậm chí hủy bỏ gây thiệt hại cho các bên liên quan. Rủi ro chính trị còn liên quan đến những lệnh cấm vận của các nước đặc biệt là lệnh cấm vận của Mỹ đối với một số nước và tổ chức. Nếu thực hiện TTQT cho những nước nằm trong danh sách cấm vận của Mỹ bằng đồng Dolar qua
12 các ngân hàng tại Mỹ, khoản tiền thanh toán đó lập tức bị phong tỏa. Ngân hàng thực hiện thanh toán bị mất tiền trong khi người thụ hưởng vẫn chưa nhận được khoản tiền mà họ được hưởng. e. Rủi ro hối đoái Là khả năng xảy ra những tổn thất mà các bên tham gia giao dịch phải gánh chịu khi tỷ giá thay đổi vượt dự tính. Tỷ giá hối đoái phụ thuộc vào nhiều nhân tố khác nhau và các nhân tố này thường xuyên thay đổi kéo theo sự biến động không ngừng của tỷ giá hối đoái. Cho dù chỉ với một thay đổi nhỏ trong tỷ giá hối đoái nhưng khối lượng ngoại hối lớn cũng sẽ dẫn đến rủi ro rất lớn. Vì vậy các ngân hàng phải luôn tìm cách cân bằng trạng thái hối đoái để giảm bớt thiệt hại của rủi ro này. Bên cạnh những rủi ro tỷ giá, các ngân hàng còn có thể gặp rủi ro lãi suất. Rủi ro lãi suất thường xảy ra trong trạng thái kỳ hạn. Nếu trạng thái kỳ hạn không cân bằng có thể gặp rủi ro lãi suất. Ngay cả trong trường hợp trạng thái ròng cân bằng cũng có thể gặp rủi ro lãi suất nếu như thời điểm đáo hạn của các hợp đồng mua và bán không khớp nhau. Sở dĩ như vậy là vì rủi ro đối với trạng thái kỳ hạn nằm ở lãi suất của các loại ngoại tệ có mặt trong giao dịch mua bán của ngoại tệ đó. Nếu trước thời điểm đáo hạn của giao dịch có sự biến động về lãi suất của một trong hai đồng tiền giao dịch nằm ngoài mong muốn thì sẽ xuất hiện rủi ro lãi suất. Như vậy rủi ro hối đoái, cho dù là rủi ro tỷ giá hay rủi ro lãi suất, đều có khả năng ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng cung cấp ngoại tệ của ngân hàng, đặc biệt là trong tình hình thị trường ngoại hối biến động mạnh mẽ như hiện nay. f. Rủi ro tác nghiệp Là những rủi ro về sai sót kỹ thuật nghiệp vụ do chính bản thân các bên tham gia gây nên.  Đối với nhà XK Đó là rủi ro không lập được bộ chứng từ hoàn hảo theo quy định của L/C. Phương thức TDCT đòi hỏi một cách khắt khe về sự phù hợp tuyệt đối giữa bộ
13 chứng từ thanh toán và L/C. Một sự sai khác dù nhỏ nhất cũng có thể bị người mua và NHPH bắt lỗi và từ chối thanh toán. Đây là một trở ngại rất lớn với người XK vì họ gặp nhiều khó khăn trong việc đáp ứng những yêu cầu khắt khe đó.  Đối với nhà NK Đó là rủi ro do không nắm vững về nghiệp vụ nên quy định các điều khoản về chứng từ xuất trình theo L/C không chặt chẽ, khiến nhà XK dễ dàng lập được bộ chứng từ hoàn hảo mặc dù giao hàng không theo đúng quy định của hợp đồng.  Đối với NHPH Nội dung của L/C về cơ bản là do nhà NK đưa ra trong yêu cầu mở L/C của mình và đó cũng chính là những yêu cầu của nhà NK đối với nhà XK trong hợp đồng đã được cụ thể hóa thành yêu cầu của NHPH đối với nhà XK và nó ràng buộc trách nhiệm trả tiền của NHPH. Do vậy, khi NHPH chuyển tải không hết hoặc không chính xác nội dung trên đơn yêu cầu mở L/C của nhà NK vào L/C, nếu đó chính là vấn đề xảy ra tranh chấp thì NHPH phải chịu rủi ro khi nhà NK từ chối nhận chứng từ và thanh toán cho ngân hàng. Khi người thụ hưởng xuất trình bộ chứng từ tới NHPH, NHPH có trách nhiệm kiểm tra bộ chứng từ để quyết định trả tiền nếu bộ chứng từ hoàn hảo hay từ chối nếu bộ chứng từ có sai biệt. Đây là quy trình rất quan trọng đối với NHPH, tuy nhiên cũng là nguồn gốc của phần lớn các rủi ro mà chủ yếu là do không tuân thủ đúng quy trình nghiệp vụ như: Vì mối quan hệ với khách hàng, NHPH cố tình bắt những lỗi không quan trọng để từ chối thanh toán nhưng sự từ chối này không được NHCK công nhận. Việc tiến hành kiểm tra, bắt lỗi bộ chứng từ vượt quá thời hạn cho phép là 5 ngày làm việc của ngân hàng. Khi đó ngân hàng sẽ mất đi quyền từ chối trả tiền trong khi nhà NK lại không đồng ý thanh toán do bộ chứng từ có sai sót, đã chuyển bộ chứng từ cho người mở hoặc làm mất không trả lại chứng từ cho người xuất trình.  Đối với NHTB Khi nhận được L/C chuyển đến từ NHPH, NHTB có trách nhiệm kiểm tra tính chân thật bề ngoài của L/C (kiểm tra chữ ký ủy quyền nếu phát hành bằng
14 thư, bằng mã khóa “test key” nếu phát hành bằng telex, hoặc các mẫu điện đảm bảo tính xác thực nếu phát hành bằng Swift) trước khi thông báo L/C đến cho người thụ hưởng theo như chỉ dẫn của NHPH. Nếu NHTB đã sử dụng các giải pháp nghiệp vụ nhưng không thể xác định tính chân thật bề ngoài của L/C thì phải có ý kiến phản hồi cho NHPH không chậm trễ và từ chối thông báo cho người thụ hưởng. Nếu NHTB không kiểm tra tính xác thực của L/C đã thông báo cho nhà XK để nhà XK giao hàng nhưng không đòi được tiền do L/C giả mạo, nhà XK có quyền yêu cầu NHTB phải bồi thường. Rủi ro của NHTB lúc này không chỉ cho chính lô hàng bị mất mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng tới uy tín của ngân hàng.  Đối với NHCK/thƣơng lƣợng Là ngân hàng phục vụ người thụ hưởng, có trách nhiệm chiết khấu hoặc thương lượng bộ chứng từ do nhà XK xuất trình. NHCK khi quyết định chiết khấu bộ chứng từ phải kiểm tra chứng từ một cách cẩn thận để đảm bảo rằng bộ chứng từ hoàn toàn phù hợp và NHPH không thể từ chối thanh toán. Việc chiết khấu một bộ chứng từ không hoàn hảo rất rủi ro đối với NHCK vì họ có thể bị từ chối hoàn trả tiền từ NHPH trong khi đã thanh toán cho người thụ hưởng. Cho dù là chiết khấu có truy đòi thì việc đòi lại tiền từ người thụ hưởng cũng rất khó khăn và ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín của ngân hàng. NHTL không phải ứng trước tiền cho người thụ hưởng nhưng nếu NHTL không phát hiện ra sai biệt của bộ chứng từ và thông báo để người thụ hưởng chỉnh sửa kịp thời khiến bộ chứng từ bị từ chối thanh toán cũng làm ảnh hưởng đến uy tín của ngân hàng.  Đối với ngân hàng xác nhận NHXN có trách nhiệm kiểm tra bộ chứng từ do khách hàng xuất trình, nếu chứng từ phù hợp thì tiến hành thanh toán cho người thụ hưởng và đòi bồi hoàn từ NHPH. NHXN sẽ gặp rủi ro nếu không phát hiện ra bộ chứng từ có bất đồng vì đã thanh toán cho người thụ hưởng nhưng không đòi bồi hoàn được từ NHPH.
15 Việc NHXN trả tiền cho người thụ hưởng là miễn truy đòi, do vậy việc xác nhận L/C cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro. Hơn nữa, NHXN khi tham gia xác nhận là đã tự ràng buộc trách nhiệm của mình vào nghĩa vụ thanh toán L/C khi có tranh chấp xảy ra. Rủi ro đối với NHXN còn xảy ra khi không nắm vững được năng lực tài chính của NHPH, khi có tranh chấp sẽ phải chịu trách nhiệm thanh toán thay, do NHPH thiếu thiện chí hoặc mất khả năng thanh toán, thậm chí bị phá sản. Qua phân tích cho thấy, những rủi ro kỹ thuật xảy ra tại các ngân hàng phần lớn là do trình độ của cán bộ tác nghiệp. Hậu quả của rủi ro tác nghiệp rất nghiêm trọng, ảnh hưởng đến uy tín và tài sản của ngân hàng. g. Rủi ro NHĐL Khi triển khai hoạt động TTQT, các ngân hàng đều coi nhiệm vụ phát triển quan hệ đại lý ra nước ngoài là một nhiệm vụ mang tính quyết định cho việc mở cửa hoạt động của ngân hàng. Việc thiết lập và phát triển rộng rãi hệ thống NHĐL tạo lòng tin lẫn nhau, giúp cho các ngân hàng thực hiện nghiệp vụ TTQT được thuận tiện, nhanh chóng, giảm chi phí trung gian. Đứng trên gốc độ một ngân hàng A, những tài khoản mà ngân hàng đó mở tại ngân hàng khác được gọi là tài khoản Nostro. Ngược lại, những tài khoản mà ngân hàng khác mở tại ngân hàng A được gọi là tài khoản Vostro. Mỗi ngân hàng khi tham gia hoạt động TTQT đều chọn cho mình một số ngân hàng trung gian có uy tín để đảm bảo an toàn trong thanh toán. Nếu ngân hàng giữ tài khoản Nostro bị phá sản, đóng cửa sẽ là một rủi ro vô cùng nghiêm trọng đối với hoạt động của ngân hàng, thậm chí có thể phá sản theo. Do vậy, để phân tán rủi ro, các ngân hàng không nên duy trì một tài khoản Nostro duy nhất đối với một loại ngoại tệ giao dịch chính. Hơn nữa, quan hệ đại lý thông qua việc các ngân hàng thiết lập quan hệ Swift, Teskey, trao đổi chữ ký ủy quyền là một kênh cung cấp thông tin về khách hàng, góp phần hạn chế rủi ro trong phương thức thanh toán TDCT. h. Rủi ro công nghệ Là những bất trắc xảy ra do công nghệ thấp kém, không đáp ứng hoặc đáp
16 ứng không tốt yêu cầu đặt ra. Công nghệ lạc hậu, thủ công sẽ gây sai sót trong quá trình lập chứng từ, tìm kiếm thông tin và tốn kém chi phí cho nhà XNK. Đối với ngân hàng, việc đầu tư cho công nghệ ngân hàng đòi hỏi chi phí rất cao. Nhìn chung, các ngân hàng nhỏ, vốn ít không có điều kiện để trang bị công nghệ hiện đại thường gặp rủi ro này. Ví dụ như rủi ro trong quá trình truyền điện đi nước ngoài, trong lưu chuyển hồ sơ, chứng từ trong nội bộ ngân hàng sai sót trong hạch toán, thu phí dịch vụ. i. Rủi ro uy tín Là những bất trắc xảy ra gây ảnh hưởng, làm giảm uy tín của các bên. Đối với nhà xuất nhập khẩu, khi uy tín giảm sút, các ngân hàng đánh giá hệ số tín nhiệm của các nhà XNK thấp thì ngân hàng sẽ không tiến hành cho vay, mở L/C cho nhà NK hay ngừng chiết khấu chứng từ cho các nhà XK. Đối với ngân hàng, việc phát hành L/C là việc ngân hàng dùng uy tín của mình để tài trợ cho khách hàng, đứng ra cam kết thanh toán cho nhà XK khi xuất trình phù hợp. Uy tín của ngân hàng phụ thuộc vào trình độ nghiệp vụ, tính chuyên nghiệp, việc thực hiện các cam kết, tình hình tài chính cũng như lịch sử phát triển. Nếu một ngân hàng vì lý do nào đó bị giảm uy tín, sẽ gặp nhiều khó khăn trong việc mở L/C. L/C mở ra sẽ bị từ chối, bị yêu cầu xác nhận và chi phí rất tốn kém. 1.2.3 Chỉ tiêu phản ánh rủi ro trong phương TDCT của NHTM - Tỷ lệ nợ quá hạn/Tổng dư nợ cho vay mở L/C: Phản ánh rủi ro tín dụng trong phương thức TDCT. Ngân hàng tiến hành cho khách hàng mở L/C trả ngay vay để NK hàng hóa. Tuy nhiên đến hạn, do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan tác động như sự thay đổi về tỷ giá, thay đổi cung – cầu trên thị trường mà khách hàng không có khả năng để trả nợ. - Tỷ lệ L/C quá hạn và Ngân hàng phải trả nợ thay/Tổng số L/C: Là một chỉ tiêu tổng hợp phản ánh rủi ro tín dụng, đạo đức và rủi ro hàng hóa trong TTQT theo phương thức TDCT trả chậm. Người NK mở L/C trả chậm vay vốn từ nước ngoài
17 để NK hàng hóa. Tuy nhiên đến hạn, khách hàng không có khả năng thanh toán, dẫn đến quá hạn và ngân hàng buộc phải trả nợ thay. - Tỷ lệ L/C bị từ chối xác nhận/Tổng số L/C: Phản ánh rủi ro về uy tín của NHPH của nước NK trên trường quốc tế. Khi người XK, ngân hàng phục vụ người XK không tin tưởng vào khả năng thực hiện cam kết theo L/C của NHPH, hay lo sợ những rủi ro quốc gia của nước người NK thi họ không chấp nhận L/C được phát hành hoặc yêu cầu L/C phải được xác nhận bởi một ngân hàng có uy tín khác hoặc tại một quốc gia khác. 1.2.4 Nhân tố tác động đến rủi ro trong phương thức TDCT 1.2.4.1 Nhân tố khách quan a. Khủng hoảng kinh tế, lạm phát, sự biến động của giá cả hàng hóa Khủng hoảng kinh tế là một nhân tố quan trọng gây nên rủi ro quốc gia. Các L/C do các nước có khủng hoảng kinh tế phát hành thường hay yêu cầu phải được xác nhận bởi các ngân hàng uy tín ở các nước phát triển. Lạm phát làm cho đồng tiền trong nước mất giá so với đồng tiền nước ngoài và do đó làm giá cả hàng hóa thay đổi gây nên rủi ro hàng hóa trong phương thức L/C. b. Chính sách kinh tế, tính đồng bộ của hệ thống pháp luật Chính sách thương mại, các quy định về XNK của một quốc gia hay tính kém đồng bộ của hệ thống pháp luật có ảnh hưởng nhất định đến các bên tham gia trong phương thức TDCT. Một ví dụ điển hình là việc thay đổi chính sách của Mỹ đối với Việt Nam trong việc XNK cá basa, hàng dệt may, hàng giày da gây thiệt hại lớn cho các doanh nghiệp XNK Việt Nam. c. Chính sách tiền tệ Chính sách ngoại hối thay đổi gây nên sự biến động của tỷ giá ảnh hưởng đến hiệu quả của phương án kinh doanh, từ đó gây nên rủi ro tín dụng của khách hàng và của NHPH. Chính sách quản lý ngoại hối của nước NK, những quy định về chuyển ngoại tệ như hạn chế chuyển hay cấm chuyển ngoại tệ ra nước ngoài có ảnh hưởng trực
18 tiếp đến nhà XK. Ví dụ, khi quan hệ giữa Bắc Triều Tiên và Mỹ trở nên căng thẳng về vấn đề hạT nhân, Bắc Triều Tiên đã cấm sử dụng đồng USD trong các giao dịch với nước ngoài, như vậy, tất cả các giao dịch thanh toán bằng L/C đều không thực hiện được. Ngoài ra, cán cân thanh toán bị thâm hụt, dự trữ ngoại hối thấp cũng khiến các ngân hàng, nhà NK gặp khó khăn thậm trí không thể mua được ngoại tệ để thanh toán cho nước ngoài. d. Thế chế chính trị Rủi ro TDCT còn gây ra bởi sự bất ổn định về chính trị như nổi loạn, đảo chính vàv các biến cố chính trị khác. Do nổi loạn, đảo chính nên các ngân hàng không thể thực hiện nghĩa vụ thanh toán của mình, người XK không thể thực hiện nghĩa vụ giao hàng, người NK không thể nhận hàng. Đây là những nguyên nhân bất khả kháng. e. Thiên tai Động đất, bão, dịch bệnh, sóng thần, . . . là nhân tố gây nên rủi ro thiệt hại về hàng hóa trên đường vận chuyển và là nhân tố gây nên rủi ro hàng hóa. 1.2.4.2 Nhân tố chủ quan a. Năng lực quản lý, trình độ chuyên môn của các bên tham gia Đối với ngân hàng, năng lực quản lý, trình độ nghiệp vụ non kém của cán bộ nhân viên ngân hàng trong việc xét duyệt mở L/C, chiết khấu chứng từ là nhân tố khiến ngân hàng không lựa chọn được những khách hàng tốt, những dự án khả thi. Nhiều L/C được mở ra với các điều kiện mập mờ, không rõ nghĩa có thể hiểu theo nhiều cách khác nhau nhưng NHPH lại không đủ trình độ tư vấn cho khách hàng, NHTB lại không yêu cầu làm rõ nghĩa và đến khi bộ chứng từ xuất trình thì dẫn đến tranh chấp. Đối với doanh nghiệp XNK, năng lực quản lý, trình độ quản lý yếu kém là nhân tố quan trọng dẫn đến rủi ro tín dụng, rủi ro tác nghiệp của doanh nghiệp và theo đó là rủi ro tín dụng của NHPH. Đây là rủi ro được xem như phổ biến của các
19 doanh nghiệp. Nhà NK, nhà XK không tinh thông nghiệp vụ, ngoại ngữ nên rủi ro đã phát sinh ngay từ khi ký kết hợp đồng, lập Đơn xin mở L/C và lập chứng từ XK. b. Quy trình nghiệp vụ thiếu chặt chẽ Các quy định về nghiệp vụ không rõ ràng sẽ gây khó khăn cho các nhân viên trong việc rào chắn rủi ro. Ví dụ như các quy định về mua bảo hiểm, về tỷ lệ ký quỹ, về độ rủi ro của hàng hóa, về hạn mức mở L/C. Công tác kiểm tra, kiểm soát không chặt chẽ tạo kẽ hở cho nhân viên, lãnh đạo kết hợp với nhà XK, NK lừa đảo chiếm dụng vốn của khách hàng. c. Đạo đức, ý thức trách nhiệm của các bên tham gia Nhiều doanh nghiệp XNK kinh doanh theo kiểu chụp giật, không giữ uy tín nên khi gặp khó khăn sẵn sàng bỏ mặt ngân hàng tự đứng ra giải quyết và do đó dẫn đến rủi ro cho ngân hàng. Ý thức trách nhiệm của cán bộ ngân hàng cũng là một nhân tố quan trọng đối với rủi ro trong phương thức L/C. Nhiều cán bộ do không thẩm định kỹ năng lực tài chính, phương án kinh doanh của khách hàng, không nghiên cứu kỹ hồ sơ nên không phát hiện ra rủi ro để tìm giải pháp phòng ngừa dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Nhiều cán bộ do cẩu thả trong khâu soạn điện, khâu kiểm tra chứng từ nên không phát hiện ra những lỗi nghiêm trọng, không theo dõi thời hạn thanh toán để dẫn đến tình trạng chậm thanh toán cho người XK và bị phạt chậm thanh toán, . . . d. Thiếu thông tin Thông tin đóng vai trò rất quan trọng trong hoạt động TTQT. Tình trạng thiếu thông tin, thông tin không chính xác, không đầy đủ về đối tác là nguyên nhân dẫn đến rủi ro đạo đức, rủi ro hàng hóa, rủi ro quốc gia, . . . 1.3 Quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT 1.3.1 Khái niệm Cho đến nay, chưa có khái niệm thống nhất về quản lý rủi ro. Có nhiều trường phái nghiên cứu về rủi ro và quản lý rủi ro, đưa ra những khái niệm về quản lý rủi ro rất khác nhau, thậm chí mâu thuẫn, trái ngược nhau.
20 Có những nhà nghiên cứu cho rằng quản lý rủi ro đồng nghĩa với việc mua bảo hiểm. Đó chính là việc chỉ quản lý những rủi ro thuần túy, những rủi ro có thể phân tán, những rủi ro “có thể mua bảo hiểm”. Trong khi đó, trường phái hiện đại lại cho rằng cần phải quản lý tất cả mọi loại rủi ro một cách toàn diện và đầy đủ. Hơn nữa, quản lý rủi ro còn là một chức năng chung để nhận dạng, đối phó với nguyên nhân và hậu quả của rủi ro đối với một tổ chức. Quan điểm của trường phái hiện đại có thể coi là một quan điểm “quản lý rủi ro toàn diện”. Theo đó, có thể hiểu, “Quản lý rủi ro là quá trình tiếp cận rủi ro một cách khoa học, toàn diện và có hệ thống nhằm nhận dạng, kiểm soát, phòng ngừa và giảm thiểu những tổn thất, mất mát, những ảnh hưởng bất lợi của rủi ro”. 1.3.2 Nội dung quản lý rủi ro trong phương thức TDCT 1.3.2.1 Quản lý bằng các biện pháp né tránh rủi ro Thứ nhất, chủ động né tránh từ trước khi rủi ro xảy ra. Ví dụ: Ngân hàng A chuẩn bị mở L/C cho khách hàng B. Tuy nhiên, trong quá trình thẩm định, Ngân hàng đánh giá khả năng thanh toán của khách hàng không được đảm bảo nên Ngân hàng quyết định dừng cung cấp dịch vụ. Thứ hai, né tránh bằng cách loại bỏ những nguyên nhân gây ra rủi ro. Ví dụ: Hợp đồng quy định nhà NK mở một L/C cho nhà XK hưởng, trong đó bộ chứng từ yêu cầu xuất trình có vận tải đơn theo lệnh nhà NK. Đây chính là nguyên nhân gây rủi ro cho NHPH do nhà NK không cần hoàn thành nghĩa vụ thanh toán với Ngân hàng mà vẫn có thể nhận hàng. Để ngăn ngừa rủi ro này, NHPH phải yêu cầu vận tải đơn theo lệnh (To order of) của NHPH. 1.3.2.2 Quản lý bằng các biện pháp ngăn ngừa rủi ro Ngăn ngừa rủi ro là sử dụng các biện pháp để giảm thiểu số lần xuất hiện rủi ro hoặc giảm thiểu mức độ thiệt hại do rủi ro mang lại. Nhóm biện pháp ngăn ngừa tổn thất bao gồm: - Các biện pháp tập trung tác động vào chính mối nguy để ngăn ngừa tổn thất. Chẳng hạn trước khi ký kết hợp đồng với đối tác nước ngoài, để hạn chế thiệt hại,
21 doanh nghiệp có thể chủ động tư vấn luật, nhờ các chuyên gia giỏi nghiệp vụ ngoại thương thương thảo hợp đồng. - Các biện pháp tập trung tác động vào môi trường rủi ro: Môi trường rủi ro ở đây có thể là môi trường văn hóa, chính trị, luật pháp. Rủi ro sẽ xảy ra nếu nhân viên của doanh nghiệp không có những hiểu biết cần thiết về môi trường văn hóa, chính trị, . . . của nước đối tác, dẫn đến hành xử không đúng và gặp rủi ro. Biện pháp phòng ngừa: Đào tạo, huấn luyên, nâng cao trình độ cho cán bộ, đặc biệt là kiến thức về văn hóa, luật pháp và cách ứng xử. - Các biện pháp tập trung vào sự tương tác giữa nguy cơ và môi trường rủi ro. Ví dụ: Khi ngân hàng ban hành các quy trình, quy chế mới điều chỉnh phương thức TDCT cho phù hợp với yêu cầu thực tiễn nhưng không phải chi nhánh, cán bộ nào cũng có thể thích ứng ngay. Các phòng ngừa là phải thường xuyên theo dõi, cập nhật đầy đủ, kịp thời các thông tin, chính sách, quy trình, quy chế của ngân hàng. 1.3.2.3 Quản lý bằng các biện pháp dự phòng và giảm thiểu rủi ro Đây là các biện pháp để giảm thiểu những tổn thất, thiệt hại, mất mát, do rủi ro mang lại, bao gồm: - Cứu vớt những tài sản còn sử dụng được. - Chuyển nợ. Ví dụ: Sau khi thanh toán cho người hưởng lợi theo phương thức TDCT, NHPH sẽ đòi tiền thanh toán từ người yêu cầu mở L/C. - Xây dựng và thực hiện các kế hoạch phòng ngừa rủi ro. Trong hoạt động kinh doanh, ngân hàng và doanh nghiệp có thể đưa ra rất nhiều biện pháp dự phòng, hạn chế rủi ro. Ví dụ: Khi NK hàng hóa trị giá lớn, hàng “nhạy cảm” như phân bón, xăng dầu, sắt thép, . . . người bán thường yêu cầu người mua mở L/C tuần hoàn hoặc L/C cho phép đòi tiền bằng điện, Khi đó, độ rủi ro trong thanh toán là rất cao. Nhà NK sẽ yêu cầu người bán cung cấp bảo lãnh thực hiện hợp đồng hay L/C dự phòng hoặc không chấp nhận mở L/C tuần hoàn hay đòi tiền bằng điện.
22 1.4 Kinh nghiệm về quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT của một số ngân hàng trên thế giới 1.4.1 Kinh nghiệm của Citibank N.A, Malaysia Để phòng ngừa rủi ro trong phương thức TDCT, Ngân hàng Citibank N.A áp dụng mô hình xử lý TTQT tập trung theo khu vực, ví dụ như, Citibank N.A, Malaysia chịu trách nhiệm xử lý nghiệp vụ TTQT cho tất cả các Chi nhánh thuộc khu vực Châu Á. Phụ lục 2: Cơ cấu tổ chức của Trung tâm xử lý TTQT Citibank 1.4.2 Kinh nghiệm của Deutsch Bank Nhận thức được tầm quan trọng của đào tạo, ngay từ tháng 9 năm 2006, Deutsch Bank đã bắt đầu chương trình đào tạo UCP600. Trong vòng hơn một năm, ngân hàng này đã thực hiện hơn 80 khóa đào tạo trên toàn thế giới cho hơn 6000 đại diện hoạt động trong lĩnh vực XNK, giao nhận vận tải, bảo hiểm và ngân hàng. Theo Deutsch Bank, đây chỉ là bước đầu tiên của quá trình đào tạo và ngân hàng sẽ đưa ra những đánh giá phản hồi thị trường sau khi UCP600 có hiệu lực và tiếp tục chương trình đào tạo của mình. Không chỉ tiến hành đào tạo trong nội bộ, Deutsch Bank còn tổ chức các khóa đào tạo, thảo luận bằng 2 cách: - Mời các NHĐL đến thăm trụ sở và tổ chức thảo luận ngay tại Ngân hàng mình. - Cử các chuyên gia kinh nghiệm đi khắp các quốc gia trên thế giới để tổ chức các khóa đào tạo ngắn hạn về UCP600. Trong các buổi đào tạo này, Deutsch Bank kết hợp giữa đào tạo về lý thuyết và đi sâu phân tích các tình huống, các bài học kinh nghiệm trong quá trình áp dụng UCP600 hay phân tích các giải thích của ICC về các điều gây tranh cãi trong UCP600. Như vậy, Deutsch Bank vừa có thể quảng bá thương hiệu của mình với các ngân hàng bạn để giới thiệu và chào bán sản phẩm, vừa tiến hành đào tạo nghiệp vụ chuyên sâu cho các Ngân hàng đại lý nhằm nâng cao trình độ và giảm thiểu các rủi ro có thể xảy ra trong phương thức TDCT.
23 1.4.3 Các bài học kinh nghiệm rút ra cho NHNo&PTNT Việt nam. Qua kinh nghiệm về mô hình tổ chức và cách thức đào tạo của Ngân hàng Citibank và Deutsch Bank, ta có thể rút ra một số bài học về quản lý rủi ro trong phương thức TDCT đối với các NHTM Việt Nam: Thứ nhất, cần xây dựng mô hình quản lý, tổ chức phù hợp nhằm tạo điều kiện cho tác nghiệp TTQT và phòng ngừa tối đa rủi ro có thể xảy ra. Mô hình xử lý tập trung TTQT tại Trung tâm của Citibank có những thuận lợi trong việc quản lý rủi ro như: - Nâng cao chất lượng nhiệm vụ. - Kiểm soát rủi ro về mặt hoạt động: Thứ nhất, khi xử lý tập trung và phân định trách nhiệm của bộ phận nhận chứng từ và xử lý chứng từ nên 2 bộ phận này có thể kiểm tra chéo nhau. Thứ hai, hạn chế được tối đa rủi ro tác nghiệp do TTQT xử lý tập trung ở một Trung tâm sẽ dễ quản lý, đào tạo và kiểm soát hơn trường hợp được xử lý tại nhiều chi nhánh khác nhau. - Tạo chất lượng nhân viên đồng đều, theo tiêu chuẩn. - Do chuyên nghiệp nên có nhiều điều kiện tạo ra sản phẩm mới và cải tiến quy trình, mẫu biểu. - Giảm thiểu chi phí tác nghiệp. - Có bộ phận kiểm soát, phân định quyền hạn và trách nhiệm kiểm tra toàn bộ hoạt động của Trung tâm nên có thể hạn chế tối đa rủi ro. - Trình độ Công nghệ tiên tiến hiện đại nên Trung tâm có thể hoạt động thông suốt cho tất cả các chi nhánh trong khu vực Châu Á mà vẫn đảm bảo về mặt chất lượng giao dịch, thời gian, và tính bảo mật thông tin nhờ quy trình mã khóa, giải mã các bản chứng từ scan. Thứ hai, cần tập trung đào tạo nghiệp vụ trên toàn hệ thống ngân hàng, nhất là về những thay đổi của UCP600 so với UCP500, sự am hiểu tường tận các điều khoản của UCP600 và ISBP681. Các NHTM phải lên kế hoạch đào tạo cụ thể để có thể đạt được chất lượng đào tạo cao nhất.
24 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 Tóm lại, trong chương 1, luận văn đã vào nghiên cứu vấn đề lý luận cơ bản về phương thức TDCT như cơ cở ra đời, khái niệm, đặc trưng, quy trình thanh toán, phân loại . Từ việc tìm hiểu những vấn đề cơ bản về phương thức TDCT, luận văn đưa ra những lý luận về rủi ro trong phương thức thanh toán TDCT xét theo môi trường và nguyên nhân gây ra rủi ro như tác nghiệp, pháp lý, chính trị , để từ đó làm nền tảng cho việc phân tích những rủi ro xảy ra, quản lý những rủi ro trong thanh toán theo phương thức TDCT tại NHNo ở phần tiếp theo.
25 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG VỀ QUẢN LÝ RỦI RO TRONG PHƢƠNG THỨC TÍN DỤNG CHỨNG TỪ TẠI NGÂN HÀNG NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN VIỆT NAM 2.1 Khái quát về ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Việt Nam 2.1.1 Quá trình hình thành và phát triển 2.1.1.1 Lịch sử hình thành Có 3 mốc quan trọng trong lịch sử hình thành và phát triển của NHNo&PTNT Việt Nam:  Giai đoạn 1988-1990 Đây là giai đoạn khó khăn của hoạt động thương mại - thị trường. Bộ máy hoạt động phụ thuộc vào NHNN và bộ máy nhân sự tiếp nhận từ Vụ Tín dụng Nông nghiệp NHNo và một số cán bộ của Vụ tín dụng Thương nghiệp, ngân hàng đầu tư và xây dựng, Vụ kế toán và một số đơn vị khác.  Giai đoạn 1991-1996 Với tên gọi mới, Ngân hàng nông nghiệp là ngân hàng thương mại đa năng, hoạt động chủ yếu trên lĩnh vực nông nghiệp nông thôn. Ngày 30/07/1994, tại Quyết định số 160/QĐ-NHNN, Thống đốc NHNN chấp thuận mô hình đổi mới hệ thống quản lý của NHNo Việt nam. Thành lập ngân hàng phục vụ người nghèo 1995. Đến 01/01/2003 Ngân hàng phục vụ người nghèo chính thức chuyển thành ngân hàng Chính sách xã hội. Ngày 15/11/1996, Ngân hàng Nông nghiệp Việt Nam được đổi tên thành Ngân hàng Nông nghiệp và phát triển Nông thôn Việt Nam. Đánh giá chung: Đây là giai đoạn NHNo Việt nam tạo dựng nền móng vững chắc cho bước đường phát triển tiếp theo của mình. Tháng 07/1994, mô hình đổi mới hệ thống quản lý của Ngân hàng nông nghiệp Việt Nam ra đời.  Giai đoạn 1997-đến nay: Năm 1999, Luật NHNN và Luật các tổ chức tín dụng có hiệu lực thi hành, tạo hành lang pháp lý cho hoạt động ngân hàng.
26 Năm 2008 là năm ghi dấu chặng đường 20 năm xây dựng và trưởng thành của NHNo với sự hoàn thành toàn hệ thống chương trình IPCAS vào cuối năm 2008. Trong năm 2009, NHNo&PTNT Việt nam đã hai lần đồng loạt giảm lãi suất cho vay đối với khách hàng. Phát triển công nghệ thông tin, mở rộng dự án IPCAS II, xây dựng nền tảng để ứng dụng các dịch vụ sản phẩm ngân hàng hiện đại, tạo cho NHNo ưu thế cạnh tranh so với các ngân hàng khác. Tóm lại: 3 giai đoạn trong quá trình hình thành và phát triển của NHNo&PTNT Việt Nam được tổng kết như sau: Ngân hàng phát triển nông Ngân hàng chuyên doanh: nghiệp Việt nam Hoạt động trong lĩnh vực nông (giai đoạn 1988–1990) nghiệp, nông thôn. Ngân hàng thương mại đa Ngân hàng Nông nghiệp năng: Hoạt động chủ yếu trong lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn. Việt nam (giai đoạn 1990- 1996) Ngân hàng thƣơng mại đa NHNo&PTNT Việt nam năng: Có thêm nhiệm vụ đầu tư phát triển đối với khu vực nông (giai đoạn 1997- đến nay) thôn. 2.1.1.2 Những thành tựu đã đạt được trong gần 22 năm qua (1998-2010) Danh hiệu đơn vị Anh hùng lao động thời kỳ đổi mới; Huân chương lao động hạng nhì; Huân chương Độc lập hạng ba; Huân chương lao động các hạng. Hàng trăm Bằng khen, Cờ thi đua xuất sắc của Thủ tướng Chính phủ, của Ngành Ngân hàng (trên 1000 danh hiệu trong toàn hệ thống). Tổng tài sản: 386.868 tỷ VNĐ; Vốn tự có: 20.945 tỷ VNĐ; đến 16/03/2010 thêm 10.200 tỷ VNĐ; Tổng nguồn vốn: 434.331 tỷ VNĐ (26% TCTD); Tổng dư nợ 394.828 tỷ (33% TCTD); Có 4.500.000 thẻ với số dư tiền gửi: 6.500 tỷ đồng. UNDP (tháng 10/2007) bình chọn là doanh nghiệp số 1 trong 200 doanh nghiệp lớn nhất đang hoạt động tại Việt nam. Top 10 Giải thưởng Sao Vàng đất việt
27 2008, Doanh nhân tiêu biểu 2008 và Giải thưởng doanh nghiệp phát triển bền vững 2008; đơn vị tiêu biểu có đóng góp xuất sắc vào hội nhập kinh tế của đất nước. Ngày 07/02/2010, NHNo&PTNT Việt nam vinh dự là một trong số hơn 80 doanh nghiệp tiêu biểu hoạt động trong các lĩnh vực khác nhau trên toàn quốc được tín nhiệm bình chọn là thương hiệu uy tín.  Hoạt động KDNH: Tính đến nay hoạt động kinh doanh đối ngoại đã đóng góp 39 sản phẩm, chiếm tỷ trọng 23% trên tổng số 170 sản phẩm dịch vụ mà NHNo đang cung cấp cho khách hàng. Nếu so sánh về mức độ đa dạng của sản phẩm kinh doanh đối ngoại, NHNo ngang tầm với bất cứ một ngân hàng nội địa nào khác trên thị trường. Phụ lục 3: So sánh về sản phẩm kinh doanh ngoại hối giữa các ngân hàng Trong năm 2009, đã phát sinh nhu cầu một số sản phẩm KDNH mới như sau: - Chiết khấu công cụ chuyển nhượng: khách hàng XK có nhu cầu chiết khấu hối phiếu đối với lô hàng XK thanh toán bằng phương thức chuyển tiền. - Thanh toán/Chiết khấu bộ chứng từ giao dịch qua TradeCard. - Đại lý TTQT cho các ngân hàng khác: NHNo là đại lý cung cấp dịch vụ TTQT cho khách hàng của các NHTM khác chưa được phép làm TTQT. - Xác nhận L/C: NHNo đứng ra đảm bảo thanh toán LC do ngân hàng khác phát hành. Sau khi nghiên cứu, tìm hiểu cơ chế thực hiện các sản phẩm trên qua trao đổi với chi nhánh, sở giao dịch, các NHĐL, gặp gỡ trực tiếp với khách hàng và các kênh thông tin khác, thì có thể thấy đây là những sản phẩm mới, nếu triển khai được sẽ là một lợi thế cạnh tranh lớn cho NHNo, khó khăn chủ yếu duy nhất là cơ chế quản lý rủi ro, cụ thể: - Đối với sản phẩm chiết khấu công cụ chuyển nhượng và thanh toán/chiết khấu bộ chứng từ giao dịch qua TradeCard: đảm bảo cho việc chiết khấu của NHNo là hối phiếu và chứng từ điện tử, trong khi đó các văn bản pháp luật điều chỉnh các chứng từ dạng này còn hạn chế (luật công cụ chuyển nhượng, luật thương mại điện tử), chưa có hướng dẫn cụ thể và chưa chặt chẽ cũng đòi hỏi NHNo phải có cơ chế
28 chấp nhận rủi ro. - Đối với các sản phẩm phái sinh: tham gia các sản phẩm phái sinh NHNo cũng phải đối diện với các rủi ro phức tạp, trong khi hiện nay cơ chế quản lý các loại rủi ro này vẫn còn rất sơ khai. Mặt khác, giấy phép KDNH của NHNN cấp cho NHNo hiện nay chỉ cho phép những sản phẩm hiện có của ngân hàng. - Đối với các sản phẩm xác nhận L/C: NHNo cam kết thanh toán thay cho các ngân hàng khác: Để kiểm soát được rủi ro không hoàn trả của các ngân hàng đối tác, NHNo phải xây dựng được phải xây dựng được hệ thống hạn mức tín dụng dựa trên đánh giá về uy tín và năng lực của các ngân hàng này. Vì vậy đòi hỏi NHNo phải có và đánh giá được thông tin, độ rủi ro của ngân hàng đó cũng như khả năng chịu rủi ro cao mới có thể cung cấp dịch vụ này. Ban Quan hệ Quốc tế đã trình Ban lãnh đạo NHNo về khả năng cung cấp mộ số sản phẩm như TradeCard, làm đại lý TTQT, xác nhận L/C, tuy nhiên, xét về góc độ quản trị rủi ro, Ban lãnh đạo chủ trương thận trọng khi áp dụng. Năm 2009 là năm mà hệ thống IPCAS phát huy tác dụng mạnh mẽ, góp phần không nhỏ nâng cao hiệu quả xử lý nghiệp vụ KDNH và quản lý hoạt động. Ví dụ: trong 3 tháng đầu năm 2010, hệ thống phát sinh rất nhiều L/C trả chậm (213.3 triệu USD), như vậy trong một hoặc hai quý tiếp theo nhu cầu ngoại tệ để thanh toán L/C sẽ tăng cao. Phụ lục 4: Cơ cấu sản phẩm TTQT đối với hàng XNK trong năm 2009 Có thể nhận thấy đối với thanh toán XK, hình thức chuyển tiền chiếm khá lớn 49%, như vậy nhu cầu khách hàng chiết khấu công cụ chuyển nhượng (hối phiếu) là có tiềm năng. Kết quả hoạt động KDNH năm 2009 của NHNo khá khả quan, tuy một số nghiệp vụ có bị suy giảm một chút về doanh số so với năm 2008 nhưng chủ yếu là do tác động của sự suy giảm chung của nền kinh tế sau khủng hoảng và nhiều nguyên nhân khách quan khác. Theo báo cáo đánh giá mới nhất (tháng 8/2009) của tổ chức xếp hạng tín nhiệm Moody‟s về toàn bộ hệ thống ngân hàng Việt nam thì thị phần của NHNo là 21.7% cao gấp 1.5 lần so với ngân hàng có thị phần cao thứ 2 – BIDV: 14%.
29 Phụ lục 5: So sánh thị phần của các Ngân hàng Việt nam  Hoạt động thanh toán quốc tế Theo số liệu thống kê qua các năm, 4 NHTM lớn nhất (Agribank, VCB, Vietinbank, BIDV) cũng là 4 ngân hàng chiếm thị phần TTQT lớn nhất trên thị trường. Tính chung, 4 ngân hàng này chiếm khoảng 50% thị phần TTQT, 50% thị phần còn lại phân bổ cho 44 NHTM cổ phần và 51 ngân hàng nước ngoài. Mặc dù doanh số TTQT có những biến động nhất định, NHNo vẫn duy trì vị trí thứ 2 hoặc thứ 3 trên thị trường về thị phần TTQT ở mức khoảng 8%. Đây là dấu hiệu tích cực cho NHNo. Phụ lục 6: So sánh thị phần TTQT của một số ngân hàng. Doanh số XNK năm 2009 đạt 9.7 tỷ USD giảm khoảng 9% so với năm 2008, chiếm thị phần 7.7% tổng kim ngạch XNK cả nước năm 2009. Nhưng kết quả thu phí từ dịch vụ TTQT trong năm 2009 tăng 23.8% so với năm 2008 từ mức 188,8 tỷ VNĐ lên 233,7 tỷ VNĐ. So sánh với tổng lợi nhuận sau thuế năm 2009 của toàn ngân hàng thì tổng thu phí dịch vụ TTQT chiếm đến 15.3%. Phụ lục 7: Doanh số TTQT tại NHNo&PTNT Việt nam Bảng 2.1: Thị phần thanh toán XNK của NHNo (Đvt: Tỷ USD) Chỉ tiêu Năm 2006 2007 2008 2009 Kim ngạch NHNo 6.13 7.24 10.62 9.70 (tỷ USD) Cả nước 84.44 109.22 114.75 125.40 Tỷ trọng (%) NHNo 7.26 6.63 9.25 7.7 (Nguồn: Báo cáo thường niên 2006 - 2009 của NHNo) Phụ lục 8: Phí thu từ dịch vụ TTQT Hoạt động TTQT luôn đóng vai trò quan trọng trong nhóm sản phẩm kinh doanh ngoại hối nói riêng và trong nhóm sản phẩm dịch vụ nói chung. Thu từ phí dịch vụ TTQT năm 2009 chiếm tỷ trọng lớn trong tổng thu phí dịch vụ và tổng thu từ dịch vụ với mức tương ứng là 21.54% và 18.34%, chỉ đứng sau nguồn thu từ dịch vụ thanh toán trong nước.
30 Thị trường giao dịch XNK của NHNo ngày càng đa dạng, trải rộng khắp năm châu. Cho đến nay, NHNo đã cung cấp dịch vụ của mình ra 105 quốc gia, với nhiều thị trường mới. Phụ lục 9: Thị trƣờng thanh toán XNK năm 2009 Số lượng khách hàng XNK của NHNo năm 2009 đạt 1.731 khách hàng, tăng 22.8% so với năm 2008, trong đó có 24 Tổng công ty và tập đoàn. Số lượng giao dịch thanh toán XNK qua NHNo năm 2009 đạt 16.342 giao dịch (tăng 26% so với năm 2008). Ngân hàng thực hiện xuất sắc nghiệp vụ TTQT do ngân hàng Citibank trao tặng; Giấy chứng nhận Chất lượng TTQT do Standard Chartered Bank trao tặng. Tích cực tham gia các sự kiện quốc tế, góp phần nâng cao vị thế của NHNo trên trường quốc tế. Năm 2009, NHNo đã đón tiếp và làm việc với hơn 90 tổ chức, Hiệp hội, ngân hàng quốc tế. Hình ảnh, thương hiệu và các sản phẩm dịch vụ NHNo được quảng bá, đăng tải trên các phương tiện thông tin đại chúng, website, 2.1.2. Cơ cấu tổ chức Qua 22 năm xây dựng và trưởng thành: NHNo&PTNT Việt nam đã trở thành NHTM hàng đầu ở Việt nam, có vị thế trong khu vực và uy tín trên thế giới. (Số lượng cán bộ: 40 ngàn; Số lượng Chi nhánh và Phòng giao dịch: 2.224; Các đơn vị trực thuộc: 08 đơn vị). Phụ lục 10: Mô hình Tổ chức. 2.2 Thực trạng rủi ro trong phƣơng thức TDCT tại NHNo&PTNT Việt nam 2.2.1 Thực trạng thanh toán trong phương thức TDCT Trong hoạt động TTQT, đặc biệt là trong phương thức theo TDCT, các chi nhánh trong hệ thống NHNo được chia làm 2 loại: Loại 1: các chi nhánh thực hiện nghiệp vụ XNK theo phương thức TDCT (gọi là chi nhánh đầu mối): là các chi nhánh có đủ điều kiện cần thiết về nhân sự, thị trường và khách hàng cũng như công nghệ để trực tiếp xử lý các nghiệp vụ liên quan đến TDCT.
31 Loại 2: các chi nhánh thực hiện nghiệp vụ XNK theo phương thức TDCT gián tiếp. Các chi nhánh này sẽ thực hiện việc tiếp nhận và kiểm tra hồ sơ do khách hàng xuất trình, cấp hạn mức giao dịch cho các giao dịch cần sử dụng hạn mức và chịu trách nhiệm đối với các giao dịch do chi nhánh mình cấp hạn mức. Sau đó, các chi nhánh sẽ chuyển các chứng từ giao dịch thanh toán XNK của khách hàng đến chi nhánh đầu mối. Tại các chi nhánh đầu mối, khi nhận được chứng từ giao dịch từ chi nhánh chuyển đến thì tiến hành xử lý giao dịch và chịu trách nhiệm tác nghiệp. Bảng 2.2: Doanh số thanh toán theo phƣơng thức TDCT tại NHNo Năm chỉ tiêu Đơn vị tính 2006 2007 2008 2009 Tỷ USD 2.08 3.02 2.93 3.29 L/C Tỷ trọng (%) 33.93 41.71 27.59 33.92 Doanh số TTQT Tỷ USD 6.13 7.24 10.62 9.70 (Nguồn: Báo cáo hoạt động thanh toán L/C của NHNo năm 2006 - 2009) Doanh số thanh toán bằng phương thức TDCT qua NHNo từ năm 2006 -2009 tăng qua các năm, tỷ trọng bình quân là 34,29%. 2.2.2 Thực trạng rủi ro trong phương thức TDCT TDCT là phương thức thanh toán phổ biến nhất trong hệ thống NHNo. Sự phát triển và tăng trưởng trong hoạt động này là kết quả của sự vượt bật của NHNo trong hoạt động TTQT. Tuy nhiên, trong quá trình thanh toán quốc tế, NHNo & PTNT Việt Nam cũng trải qua những rủi ro đáng tiếc và từ dó, rút ra một số bài học kinh nghiệm đáng giá. Trong số các loại rủi ro còn lại thì rủi ro về kỹ thuật, tác nghiệp chiếm tỷ trọng cao nhất và cũng gây ra nhiều thiệt hại nhất. 2.2.2.1 Rủi ro tín dụng Rủi ro về tín dụng phát sinh khi ngân hàng cấp tín dụng cho các bên tham gia trong vào phương thức TDCT (cụ thể là nhà XK, nhà NK) nhưng không đòi được tiền khi đến hạn. Trong quá trình thực hiện hợp đồng, do những điều kiện khách quan như sự biến động của giá hàng, tỷ giá ngoại tệ, lãi suất ngân hàng,
32 chính sách thuế, và do bản thân doanh nghiệp kinh doanh kém hiệu quả, làm ăn thua lỗ, dẫn đến mất khả năng thanh toán, thậm chí phá sản và gây ảnh hưởng đến hoạt động chung của ngân hàng.  Minh họa 1: Vào 28/03/2008, NHNo đã phát hành L/C cho Công ty TNHH Nghĩa Phát với mức ký quỹ 10% để mua lô hàng hóa chất nguyên liệu ở Singapore, trị giá 940,000.00USD. 90% còn lại được bảo lãnh bằng lô hàng tồn kho hiện có trong kho và đã ký hợp đồng thuê kho ba bên và mua bảo hiểm đầy đủ. Công ty Nghĩa phát cam kết rằng sau khi bộ chứng từ về đến NHNo thì sẽ nộp tiền mặt vào để mua USD thanh toán. Vào ngày 25/04/2008, NHNo nhận được bộ chứng từ do RZB - Australia Singapore Branch gửi đến, kiểm tra và xác định chứng từ hoàn toàn phù hợp với L/C, NHNo thông báo cho Công ty Nghĩa Phát về thời hạn thanh toán bộ chứng từ là ngày 05/05/2008. Tuy nhiên, lượng hàng hóa tồn trong kho của Công ty đã bị thiếu hụt đi một phần so với lúc ban đầu, và Công ty đã nhiều lần trì hoãn nộp tiền với lý do hàng hóa không bán chạy và doanh số giảm. Cuối cùng, trước áp lực đòi tiền liên tục của RZB, NHNo phải yêu cầu công ty nhận nợ vay bắt buộc và thực hiện thanh toán vào ngày 25/05/2008. Đến qua năm 2010, Công ty Nghĩa Phát mới hoàn trả hết khoản vay này. Những khoản nợ như thế này cũng phần nào làm gia tăng tỷ lệ nợ quá hạn trên vốn và ảnh hưởng đến hiệu quả kinh doanh của NHNo. NHNo phải trích quỹ dự phòng rủi ro để giảm nợ theo định kỳ. Và việc thanh toán chậm cho lô hàng này đã làm giảm uy tín của NHNo đối với RZB. Chúng ta có thể thấy phần nào tình trạng rủi ro tín dụng tại NHNo thông qua bảng số liệu 2.3 về dư nợ cho vay XNK tại NHNo Bảng 2.3. Dƣ nợ cho vay XNK tại NHNo (Đơn vị tính: tỷ VNĐ) Chỉ tiêu 2006 2007 2008 2009 Dƣ nợ 1021 1523 2140 2879 Quá hạn 3.02 2.10 1.86 0.15 % 0.3 0.14 0.09 0.005
33 Nguồn: Báo cáo của phòng TTQT năm 2006-2009 Qua bảng số liệu trên, ta thấy số nợ quá hạn cho vay XNK của NHNo đã giảm qua các năm. Tỷ lệ này giảm rõ rệt, điều này chứng tỏ rủi ro tín dụng về XNK tại NHNo đã có chiều hướng giảm sút rõ rệt qua các năm. 2.2.2.2 Rủi ro đạo đức Trong trường hợp NHNo phục vụ khách hàng XK trong nghiệp vụ L/C hàng xuất, nếu nhà NK không phải là những bạn hàng đáng tin cậy, vì những lợi ích trước mắt mà không quan tâm đến đạo đức trong kinh doanh thì có thể lừa nhà XK xếp hàng trên tàu, rồi trì hoãn hoặc từ chối thanh toán bằng những thủ đoạn nghiệp vụ, bắt lỗi bất đồng bộ chứng từ, ép giá nhà XK để thu lợi cho mình. Rủi ro đạo đức không chỉ xảy ra ở ngân hàng mà ở cả khách hàng. Việc thanh toán chỉ dựa trên cơ sở chứng từ, không căn cứ vào thực tế việc giao hàng và các giao dịch khác có liên quan. Khách hàng nước ngoài lợi dụng khe hở này để tiến hành lừa đảo nhằm chiếm đoạt tài sản của các bên liên quan.  Minh họa 2: - Công ty A ký một hợp đồng nhập khẩu hàng máy Cassette từ Công ty B (Nhật Bản). NHNo là NHPH, NHTB phía Nhật là MIZUHO BANK LTD, TOKYO. Nội dung chứng từ có quy định: “Chứng từ vận tải: Bộ vận đơn đường biển sạch, đầy đủ 3/3 cùng một số chứng từ khác”. Hàng hóa được giao làm 2 lần, vào tháng 5 và tháng 6 năm 2003. Sau chuyến hàng đầu tiên, Công ty B giao tiếp theo chuyến hàng thứ 2 (chuyến cuối cùng) rồi xuất trình chứng từ đòi tiền NHNo. NHNo kiểm tra bộ chứng từ thanh toán và phát hiện có sai sót như sau: Vận đơn „nhận hàng để chở‟ và ghi chú „giao hàng lên tàu‟, không ghi ngày giao hàng như quy định”. Không biết là do vô tình hay cố ý mà người XK đã quên ghi ngày giao hàng. Mặc dù hàng hóa chưa về đến cảng nhận hàng, nhưng do tại thời điểm đó, thị trường cassette có biến động giảm giá, ảnh hưởng bất lợi đến người mua, Công ty A không muốn nhận hàng nữa nên đã thông báo cho NHNo từ chối thanh toán bộ chứng từ. Ngay sau khi nhận được điện từ chối chứng từ. MIZUHO BANK LTD, TOKYO lập tức phản bác, cho rằng chuyến hàng trước cũng sai sót giống như thế
34 nhưng NHNo không có ý kiến gì mà vẫn tiến hành thanh toán bình thường. Theo nguyên tắc hành động, NHNo từ chối thanh toán là không đúng, và MIZUHO BANK yêu cầu thanh toán ngay. Theo UCP500, thì NHNo từ chối thanh toán là đúng. Lỗi này phát sinh từ phía người XK trong khâu lập chứng từ không tuân thủ theo quy định của UCP500. Sau một thời gian tranh cải, thì vô tình giá cả hàng hóa lại tăng lên theo chiều hướng có lợi cho người mua, hàng hóa về đến cảng đủ số lượng, đúng chất lượng thì người NK đã đồng ý nhận hàng và thanh toán.  Minh họa 3: Hàng hóa không đúng số lượng và chất lượng - Vào 15/04/2004, tại một Chi nhánh của NHNo trên địa bàn Tp.HCM có phát hành một L/C trả ngay cho Công ty Tre Việt, không cho phép giao hàng từng phần và chuyển tải. Ngân hàng thông báo là BHF (tại Đức). Sau khoảng gần nữa tháng (03/05/2004), chứng từ về đến NHNo, nhưng trên B/L ngày tầu chạy là ngày 15/05/2004. Theo quy định của UCP500 & ISBP, NHNo kiểm tra chứng từ trong vòng 07 ngày, bộ chứng từ theo quy định L/C thì hoàn toàn phù hợp, và Công ty Tre Việt đã chấp nhận thanh toán. Đến ngày 20/05/2004, hàng hóa mới về đến Cảng, Công ty Tre Việt nhận hàng. Nhưng sự thật hàng hóa không như trên chứng từ quy định, mà chỉ còn một nữa (1/2) container hàng. Công ty Tre Việt có đến NHNo thông báo, NHNo có thông báo đến BHF, nhưng BHF không giải quyết được gì vì nhà XK đã nhận tiền từ nữa tháng trước. NHNo kiểm tra chứng từ chỉ căn cứ trên chứng từ sạch, không kiểm soát được số lượng và chất lượng hàng hóa, Và NHNo đã tư vấn giúp cho Công ty Tre Việt khởi kiện người bán, hãng tàu, Bảo hiểm. Từ đây, chúng ta có thể thấy, Người XK, hãng tàu & Công ty Bảo hiểm có thể thông đồng nhau để lừa đảo nhà NK và Ngân hàng. Người chịu rủi ro đạo đức của nhà NK chủ yếu là NHPH TTD. Biểu hiện của loại rủi ro này thường là việc yêu cầu NH phát hành L/C trên một hợp đồng thương mại giả, hoặc cố tình không thực hiện nghĩa vụ thanh toán đối với NHPH cho dù bộ chứng từ phù hợp. Rủi ro đạo đức ẩn mình dưới nhiều hình thức khác nhau, xảy ra tại nhiều thời điểm khác nhau trong tiến trình thực hiện phương thức TDCT. Và đây chính là một
35 khó khăn rất lớn để NHNo có thể kiểm soát hiệu quả loại rủi ro này. 2.2.2.3 Rủi ro hàng hóa Đây là một trong những rủi ro thường hay xảy ra tại NHNo.  Minh họa 4: - NHNo mở L/C trị giá 50,000.00 cho khách hàng NK gạo từ Thái Lan, quy định bảo hiểm 110% trị giá lô hàng, điều kiện bảo hiểm “Mọi rủi ro”. Bộ chứng từ xuất trình, trong đó bảo hiểm với điều kiện “Mọi rủi ro”, loại trừ rủi ro ẩm mốc, cháy nổ, không được coi là lỗi và NHNo phải tiến hành thanh toán. Khi hàng về đến cảng, nhà NK thấy 30% lô hàng bị hỏng do ẩm, mốc và tiến hành đòi bồi thường bảo hiểm. Tuy nhiên, bảo hiểm không thanh toán do điều kiện bảo hiểm khi ký kết đơn bảo hiểm là loại trừ rủi ro ẩm mốc. Bài học đặt ra ở đây là các doanh nghiệp Việt nam phần lớn không giỏi về nghiệp vụ ngoại thương nên họ không ý thức được các rủi ro phát sinh nên cán bộ ngân hàng cần phân tích kỹ các rủi ro có thể phát sinh để kịp thời phòng tránh. 2.2.2.4 Rủi ro pháp lý, chính trị Cơ sở để thực hiện hoạt động TTQT bằng TTD tại NHNo Việt nam hay tại các NHTM ở Việt nam hay cũng như các nước trên thế giới đều phải dựa vào các văn bản pháp lý mang tính quốc tế và mỗi quốc gia. TTQT có liên quan trực tiếp tới quyền lợi, trách nhiệm, uy tín của nhiều ngành, nhiều lĩnh vực và nhiều nước. Các quy tắc thống nhất về TTQT do Phòng Thương mại ban hành không phải là văn bản luật mà chỉ là tập hợp các tập quán, quy ước và thực tiễn Ngân hàng trong TTQT. Hoạt động TTQT không được tự động áp dụng các điều luật quốc tế quy định để điều chỉnh hoạt động TTQT, mà phải chấp hành các quy định của văn bản quốc tế. Các bên tham gia chỉ có quyền lựa chọn áp dụng hay không áp dụng. Nhưng trong thực tế vẫn xảy ra trường hợp xung đột giữa luật quốc gia và quy tắc TTQT. 2.2.2.5 Rủi ro ngoại hối Rủi ro ngoại hối trong hoạt động TTQT của các NHTM Việt nam nói chung và NHNo nói riêng thường xảy ra do lãi suất, tỷ giá gây ra. Hầu hết các doanh nghiệp chỉ đơn thuần NK hay XK. Do vậy, tất cả các khách hàng mở L/C tại NHNo thường
36 không thể cân đối ngoại tệ khi thanh toán L/C. Thậm chí ngay cả khi khách hàng kinh doanh cả hai mặt hàng XNK, họ cũng không thể cân đối đủ lượng ngoại tệ cho NK cần Ngân hàng hỗ trợ trong việc tìm kiếm nguồn ngoại tệ bổ sung. Đặc biệt, trong năm 2009, trên thị trường ngoại hối, cung và cầu ngoại tệ USD luôn mất cân đối, diễn biến tỷ giá phức tạp, dẫn đến trạng thái ngoại tệ của NHNo bị âm trong thời gian dài, có nhiều thời điểm âm hơn 100 triệu USD. Phụ lục 11. Trạng thái ngoại tệ tại ngân hàng năm 2009 Bảng tổng hợp cho thấy hầu hết các tháng trạng thái ngoại tệ đều bị âm, trong khi tỷ giá tăng dần dẫn đến nguy cơ rủi ro tỷ giá lớn. Trước thực trạng đó, Sở giao dịch đã nỗ lực tìm kiếm các nguồn ngoại tệ từ khách hàng, từ thị trường liên ngân hàng đồng thời tích cực xin hỗ trợ từ NHNN Việt nam. Nguồn USD mua từ NHNN có vai trò quan trọng hỗ trợ trạng thái ngoại tệ năm 2009. Phụ lục 12: Lƣợng USD mua từ NHNN Việt nam năm 2009 Mặc dù nguồn USD mua từ NHNN Việt nam là rất lớn (tính cả năm lên đến 975 triệu USD chiếm 34% trong tổng mua) nhưng vẫn không thể bù đắp được sự thiếu hụt USD do chênh lệch cung cầu từ phía các khách hàng. Vì vậy, Sở giao dịch đã chủ động báo cáo với Ban lãnh đạo NHNo và đề xuất thực hiện triển khai nhiều phương án linh hoạt để khuyến khích nguồn cung ngoại tệ USD. - Ví dụ như Ngày 9/11/2009, Ngân hàng Nhà nước đã công bố tỷ giá liên ngân hàng ở mức 17.018 đồng/USD, tăng 2 đồng so với ngày 6/11. Tuy lãnh đạo Ngân hàng Nhà nước đã tuyên bố không nới biên độ giao dịch tỷ giá, nhưng tâm lý xáo trộn đã khiến giá USD trên thị trường tự do tăng mạnh liên tục. Điều này thể hiện quan điểm tiếp tục điều chỉnh giá liên ngân hàng để làm tăng tỷ giá giao dịch trong biên độ và sự kiểm soát của NHNN. Các NHTM đã công bố giá giao dịch 17.896 đồng/USD, tăng 2 đồng so với tuần trước. - Trong khi đó, trên thị trường tự do, giá USD tiếp tục tăng dữ dội. Thị trường sôi động hẳn. Tỷ giá được các đại lý niêm yết ở mức 18.800 đồng/USD mua vào, 18.900 đồng/USD bán ra. So với giữa tuần trước, giá USD tự do đã tăng khoảng 200 đồng. Một mức tăng đủ lớn khiến những người có nhu cầu mua USD thấy lo
37 ngại. Như vậy, giá USD trên thị trường tự do hiện đã tiệm cận mốc 19.000 đồng. Thực tế, giá USD tại TP.HCM đã có lúc vượt quá 19.000 đồng, do có tin đồn NHNN sẽ nới biên độ giao dịch lên mức 10%. - NHNN đã ngay lập tức cho biết đó chỉ là tin đồn và khẳng định vẫn đang duy trì chính sách điều hành tỷ giá theo hướng ổn định, chỉ tăng tỷ giá liên ngân hàng thận trọng và có kiểm soát. Các doanh nghiệp và người dân cần cẩn trọng trước các tin đồn. Sau thông tin này, giá USD phía Nam đã hạ nhiệt. Tuy nhiên, diễn biến trên thị trường tự do lúc này khá sôi động. Tâm lý nhà đầu tư rất xáo trộn nhất là khi giá USD tăng rất mạnh. - Và cùng thời điểm này, nguồn cung của các NHNo không đủ để đáp ứng nhu cầu của các doanh nghiệp, chỉ ưu tiên với những mặt hàng thiết yếu thuộc nhóm mặt hàng ưu tiên như (phân bón, xăng dầu, thuốc tây, thuốc trừ sâu). Vì vậy, các doanh nghiệp NK các mặt hàng đồ gia dụng, hàng tiêu dùng, phải mua USD ngoài thị trường tự do, chấp nhận một mức giá chênh lệch khá cao. Từ đó, cho thấy, các doanh nghiệp phải chịu phần thiệt hại nặng nề này. Rủi ro ngoại tệ có thể được thể hiện dưới dạng hoạt động XK không hiệu quả do tỷ giá giữa đồng nội tệ với đồng tiền thanh toán giảm mạnh, ví dụ: tỷ giá USD/VND có những biến động bất thường, vào ngày 17/08/2010 tỷ giá liên ngân hàng là 18.544, nhưng qua ngày 18/08/2010, tỷ giá liên ngân hàng của đồng đô la mỹ đã tăng vọt lên 18.932 (tăng gần 2.1%), trong khi đó biên độ tỷ giá giữ nguyên mức +/-3%, làm cho các NHTM niêm yết tỷ giá bán ra của đồng USD kịch trần là 19.500. Những biến động này đã tác động không nhỏ đến hoạt động của các doanh nghiệp hoặc do sự khó khăn trong việc mua ngoại tệ để thanh toán dẫn đến người NK chậm thanh toán được cho người XK. 2.2.2.6 Rủi ro về kỹ thuật, nghiệp vụ Đây là loại rủi ro phổ biến nhất trong tất cả các khâu của quá trình giao dịch theo phương thức TDCT. Phương thức này đòi hỏi rất nghiêm ngặt về tính phù hợp của chứng từ, phù hợp với tiêu chuẩn, tập quán quốc tế nên một sai sót nhỏ cũng có thể tiềm ẩn rủi ro lớn cho ngân hàng.
38 Thứ nhất, rủi ro tác nghiệp trong L/C XK tại NHNo xảy ra trong các trường hợp sau: - Do không cẩn thận trong khâu kiểm tra chứng từ, thanh toán viên đã không phát hiện ra lỗi sai sót của bộ chứng từ để thông báo kịp thời cho khách hàng sửa đổi nên khi gửi chứng từ ra nước ngoài thì bị từ chối thanh toán. - Sau khi gửi bộ chứng từ ra nước ngoài, thanh toán viên không theo dõi để tra soát khoản tiền thanh toán, để tình trạng NHPH quá thời gian cho phép 05 ngày làm việc mà Ngân hàng không có trả lời về bộ chứng từ. Những sai sót trên của thanh toán viên đều gây ra rủi ro cho khách hàng và gây ảnh hưởng rất nhiều đến uy tín của NHNo.  Minh họa 5: Rủi ro khi NHNo gửi chứng từ đòi tiền chậm trễ - Ngày 10/06/2010, Công ty Thủy Hải sản Việt Nhật có xuất trình một bộ chứng từ, mặt hàng thủy hải sản, đòi tiền Industrial Bank of Korea, trị giá USD52,488.00. Sau khi kiểm chứng từ xong, không phát hiện có gì sai sót, nhưng nhân viên NHNo chỉ gửi Bộ chứng từ và lệnh đòi tiền đến NHPH là Industrial Bank of Korea, nhưng nhân viên NHNo quên gửi Health of Certificate. Đến ngày 16/06/2010, Industrial Bank of Korea có gửi điện thông báo rằng thiếu chứng từ. Ngay sau đó, NHNo đã gửi Health of Certificate, nhưng ngày 20/06/2010, Ngân hàng Industrial Bank of Korea có gửi điện thông báo rằng chứng từ có sai biệt và trừ phí 150USD (bao gồm cả điện phí), phí handling USD80.00. Đến khi nhận được điện thanh toán, tổng trị giá bộ chứng từ chỉ còn USD52,580.00. Cty Việt Nhật đã không chấp nhận phí trừ USD150.00. Nên cuối cùng nhân viên NHNo phải đứng ra trả số tiền này. Thứ hai, rủi to tác nghiệp trong L/C NK tại NHNo xảy ra trong các trường hợp sau: - Rủi ro trong khâu soạn điện mở, sửa đổi, thanh toán L/C: L/C một khi phát hành ra là cam kết của NHPH về việc thanh toán cho một bộ chứng từ xuất trình phù hợp. Vì vậy, khâu soạn điện, sửa đổi L/C là rất quan trọng. Đã có trường hợp thanh toán viên đánh sai lỗi chính tả phần mô tả hàng hóa trong L/C hay liệt kê
39 thiếu chứng từ yêu cầu xuất trình, gây tốn kém chi phí sửa đổi và làm giảm uy tín của ngân hàng. Trường hợp khác, có thanh toán viên khi làm điện thanh toán lại đánh sai số tiền là USD92,768.00 thay vì USD92,678.00 và phải làm điện đề nghị Ngân hàng nước ngoài chuyển lại số tiền thừa.  Minh họa 6: Rủi ro do không kiểm tra yêu cầu mở L/C căn cứ trên Hợp đồng. - Ngày 10/06/2010, Công ty TNHH Thiên Nghĩa nhập khẩu mặt hàng hóa chất, có mở L/C tại NHNo trị giá USD1,455,000.00. Người thụ hưởng là P&M Co., Ltd. Ngân hàng thông báo là RZB Singapore. Trên hợp đồng, yêu cầu ngày Latest Date of shipment là ngày 25/07/2010, ngày hết hạn mở L/C là ngày 10/08/2010. Nhưng trên Yêu cầu mở TTD mà Cty Thiên Nghĩa yêu cầu NHNo phát hành L/C thì ngày Latest date of shipment là ngày 25/06/2010, ngày hết hạn mở L/C là ngày 05/07/2010. NHNo đã căn cứ trên yêu cầu mở L/C mà không tư vấn cho khách hàng mở L/C theo hợp đồng. Đến ngày 22/06/2010. Công ty Thiên Nghĩa có thông báo với NHNo rằng P&M Co., Ltd yêu cầu phải tu chỉnh ngày hết hạn và ngày giao hàng chậm nhất là vì không theo yêu cầu như trên hợp đồng giữa hai bên đã ký kết. Do số tiền trị giá L/C tương đối nhiều, và NHNo tính phí sửa đổi gia hạn ngày hiệu lực (căn cứ trên giá trị TTD kể từ ngày hết hạn hiệu lực cũ đến ngày hiệu lực mới), nên phí tu chỉnh và điện phí lên đến 555.50USD. Và Công ty Thiên Nghĩa chịu trách nhiệm với phần phí tu chỉnh này do phía Cty không am hiểu về nghiệp vụ và nhân viên của ngân hàng cũng thiếu trách nhiệm trong việc kiểm tra chặt chẽ chứng từ. Nhưng đây cũng là bài học kinh nghiệm để cho tất cả thanh toán viên phải kiểm tra chặt chẽ hợp đồng và yêu cầu mở L/C của khách hàng, tư vấn cho khách hàng những điều khoản có lợi nhất vì không phải Doanh nghiệp nào cũng am hiểu về thông lệ thanh toán quốc tế. Thứ ba, rủi ro tác nghiệp còn xảy ra giữa các phòng ban, giữa Chi nhánh và Hội sở, khi quy trình thanh toán quốc tế chưa tách bạch trách nhiệm của Phòng Tín dụng và Phòng Thanh toán quốc tế, cách tác nghiệp giữa các phòng ban nên gây ra rủi ro trong quá trình thực hiện.  Tuy có những rủi ro đã xảy ra đối với phương thức TDCT tại NHNo&PTNT
40 Việt nam, nhưng những rủi ro ấy đã gây ra tổn thất thiệt hại không mấy đáng kể đối với ngân hàng trong những năm qua. 2.2.3 Những nguyên nhân dẫn đến rủi ro trong phương thức TDCT 2.2.3.1 Nguyên nhân khách quan Thứ nhất là từ thực trạng nền kinh tế Việt Nam. Môi trường pháp lý cho hoạt động TTQT theo phương thức TDCT chưa hoàn thiện. Thị trường hối đoái của Việt nam chưa phát triển mạnh. Hiện nay, hoạt động của thị trường ngày còn kém sôi động, nghiệp vụ còn đơn giản, chủ yếu là mua bán giao ngay và kỳ hạn, còn các nghiệp vụ như: hợp đồng tương lai, hợp đồng quyền chọn, hoán đổi là những công cụ chủ yếu để hạn chế rủi ro về tỷ giá cho doanh nghiệp và NHTM lại chưa phát triển mạnh. Thông tin tín dụng không đầy đủ: Hiện nay công tác xây dựng và cung cấp thông tin phục vụ các hoạt động của ngân hàng chưa được quan tâm đúng mức. Trung tâm thông tin (CIC) của NHNN cung cấp thông tin thiếu cập nhật, thiếu đầy đủ và thiếu tính chính xác. Ngoài ra, sự phối kết hợp giữa các NHTM còn hạn chế trong việc cung cấp thông tin, do vậy tạo kẽ hở cho khách hàng lợi dụng để xin bảo lãnh và vay vốn ở nhiều nơi. Chính sách thương mại chưa ổn định: Chính sách thương mại không ổn định gây khó khăn cho ngân hàng cũng như các doanh nghiệp XNK. Biểu thuế thường xuyên thay đổi gây khó khăn cho doanh nghiệp trong viêc tính toán hiệu quả sản xuất kinh doanh. Thủ tục hành chính trong quản lý XNK còn rườm rà, mất nhiều thời gian, gây phiền toái thậm chí còn làm lỡ nhiều cơ hội kinh doanh của doanh nghiệp và ngân hàng. Thứ hai là từ phía khách hàng. Trình độ nghiệp vụ yếu kém: Đội ngũ nhân viên nghiệp vụ của các doanh nhiệp Việt nam phần lớn không được đào tạo về nghiệp vụ ngoại thương, làm việc theo cảm tính. Trình độ ngoại ngữ của lãnh đạo yếu kém, không đủ khả năng để đàm phán ký kết hợp đồng trực tiếp với nước ngoài. Cán bộ còn ít hiểu biết về tập
41 quán và luật pháp quốc tế nên phần lớn doanh nghiệp Việt nam để doanh nghiệp nước ngoài soạn thảo hợp đồng khi ký kết hợp đồng mua bán ngoại thương, sau đó đọc qua và ký mà không có tham khảo ý kiến của tư vấn, luật sư. Do vậy, nhiều khi doanh nghiệp Việt nam ký hợp đồng với những điều khoản bất lợi. Trình độ yếu kém trong khâu quản lý, điều hành nguồn vốn, điều hành sản xuất, việc điều hành luồng tiền kém hiệu quả, không khoa học làm cho doanh nghiệp không thể trả nợ được khi đến hạn dẫn đến rủi ro tín dụng cho ngân hàng. Tình trạng thiếu thông tin và thiếu các mối quan hệ với đối tác nước ngoài làm cho các doanh nghiệp Việt nam không có nhiều cơ hội để lựa chọn đối tác tốt, có tín nhiệm trong thương mại quốc tế. Thiếu thông tin cộng thêm sự chủ quan, tham rẻ đã khiến nhiều doanh nghiệp gặp rủi ro bị lừa đảo. Ngoài ra, việc một số doanh nghiệp Việt nam còn thiếu trung thực, không giữ chữ tín trong kinh doanh đã gây ảnh hưởng không nhỏ tới uy tín của NHNo. 2.2.3.2 Nguyên nhân chủ quan Thứ nhất, hoạt động nghiệp vụ TTQT còn hạn chế Tại NHNo còn nhiều vướng mắc và thiếu sót là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến rủi ro trong phương thức TDCT. Hiện nay, NHNo đã chú trọng trong việc đa dạng hóa các loại TTD và đã chú ý sử dụng các loại TTD đặc biệt như: TTD điều khoản đỏ TTD giáp lưng, Tuy nhiên, việc sử dụng các loại TTD này tại NHNo vẫn rất ít, nên cán bộ TTQT vẫn chưa có nhiều kinh nghiệm, còn mắc không ít sai sót khi thực hiện. Công tác thẩm định chưa được coi trọng đúng mức và còn mang tính chất cảm tính. Thực tế hiện nay, việc thẩm định mở L/C còn sơ sài, mang tính chất đối phó. Việc đặt ra tỷ lệ ký quỹ chưa dựa trên cơ sở phân tích khoa học như phân tích thị trường, rủi ro nội tại trong L/C, tình hình tài chính của doanh nghiệp, khả năng quản lý của chủ doanh nghiệp, mà chủ yếu dựa trên phân tích rủi ro về mặt hồ sơ. Việc quy định tái thẩm định đối với các TTD có giá trị lớn là cần thiết và quản lý rủi ro tín dụng. Song, hiện nay công tác này còn chậm do thiếu người nên cũng gây nhiều khó khăn cho doanh nghiêp.
42 Việc chấp hành quy chế, quy trình nghiệp vụ L/C tại các Chi nhánh còn chưa nghiêm túc. Về nguyên tắc, L/C trả chậm thế chấp lô hàng NK thì hàng hóa phải thuộc sự quản lý của ngân hàng, ngân hàng giữ chìa khóa kho hàng và tiền bán hàng phải nộp vào ngân hàng để quản lý. Nhưng trên thực tế, nhiều Chi nhánh không theo sát quá trình tiêu thụ, hàng hóa lại để trong kho của bên ủy thác nên dễ bị lợi dụng rút hàng ra bán. Khách hàng lợi dụng quay vòng vốn hoặc do quản lý kém rơi vào tình trạng mất khả năng thanh toán cho ngân hàng như đã cam kết. Thứ hai, công tác đào tạo tại NHNo chưa được coi trọng đúng mức. Công tác đào tạo đã có tiến bộ nhưng không mang tính chất hệ thống, đặc biệt là công tác đào tạo nghiệp vụ thẩm định, nghiệp vụ TTQT cho nhân viên mới chưa được chú trọng đúng mức. Các buổi hội thảo nghiệp vụ không được tiến hành thường xuyên và hiệu quả chưa cao nên chưa phát huy được hết năng lực của từng cán bộ, nhân viên. Chưa có được những sách hướng dẫn nghiệp vụ chi tiết nên việc đào tạo chỉ mang tính chất truyền miệng kinh nghiệm. Thứ ba, công tác kiểm tra, kiểm soát kém hiệu quả. Công tác kiểm tra, kiểm soát chỉ mang tính chất hình thức, không phát hiện kịp thời vi phạm và những rủi ro tiềm ẩn. Một số chi nhánh không quan tâm đúng mức tới công tác này, vai trò của nó bị lu mờ, thậm chí có nơi phát hiện sai sót không có biện pháp xử lý hữu hiệu. Thứ tư, công nghệ thông tin lạc hậu chưa đáp ứng được nhu cầu nghiệp vụ. Hiện nay, NHNo đang sử dụng chương trình IPCAS, nhưng vẫn chưa hoàn thiện. Việc tích hợp giữa các chương trình còn hạn chế, chưa có chế độ báo lỗi tự động làm cán bộ nghiệp vụ phải mất nhiều thời gian kiểm soát. Mạng truyền tin hay bị tắc nghẽn, tốc độ xử lý kém, đặc biệt vào giờ cao điểm, kéo theo việc lập, truyền tin, hạch toán, bị chậm trễ. Thứ năm, tình trạng thiếu thông tin. Thông tin nội bộ về khách hàng, ngành hàng, ngân hàng, không được lưu trữ theo hệ thống nên khó khăn cho nhân viên trong công tác thẩm định khách hàng.
43 Trên mạng Swift có nhiều thông tin như: thông tin về lừa đảo, sát nhập, tách ngân hàng, tuy NHNo vẫn thu thập, cập nhật nhưng luôn xử lý chậm hơn các ngân hàng khác. Điều này gây ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động TTQT theo phương thức TDCT. Thứ sáu, công tác quản trị rủi ro trong hoạt động TTQT chưa được coi trọng đúng mức. Trong TTQT, đặc biệt là phương thức TDCT tuy có nhiều rủi ro, nhưng nếu làm tốt công tác quản trị rủi ro với những biện pháp rào chắn ngay từ đầu thì rủi ro được hạn chế tới mức thấp nhất, chẳng hạn như quy định mua bảo hiểm hàng hóa NK đối với những điều kiện cơ sở giao hàng mà người bán không có nghĩa vụ mua bảo hiểm như: FOB, CFR, EXW, vì nhiều doanh nghiệp không hiểu nghiệp vụ nên khi mở L/C mà không mua bảo hiểm để bảo vệ lô hàng nhập khẩu vì sợ tốn phí, chấp nhận thanh toán một bộ chứng từ không đầy đủ, sơ sài mà không yêu cầu tu chỉnh ngay từ đầu, tìm hiểu đối tác không kỹ. 2.3 Thực trạng quản lý rủi ro trong phƣơng thức TDCT tại NHNo&PTNT VN. 2.3.1 Cơ chế quản lý rủi ro Phương châm hoạt động hàng đầu của NHNo&PTNT Việt nam là kiểm soát tối đa mọi rủi ro có thể xảy ra nên trong quá trình hoạt động, NHNo đã từng bước xây dựng một hệ thống quản trị rủi ro từ chiến lược rủi ro, thực thi quản lý rủi ro đến hạ tầng quản lý rủi ro. Hệ thống quản trị rủi ro của NHNo được xây dựng như sau:  Chiến lược rủi ro: Chiến lược của NHNo là trở thành một tập đoàn đa năng trong lĩnh vựa ngân hàng – tài chính – bảo hiểm. NHNo đã thông báo các kế hoạch kinh doanh, phân tích môi trường kinh doanh và khẩu vị rủi ro của ngân hàng đến từng nhân viên để nhân viên có định hướng cụ thể cho hoạt động của mình.  Thực thi và quản lý rủi ro: - Tiến hành phân quyền cho lãnh đạo các cấp về phê duyệt hạn mức, phê duyệt các giao dịch. Việc phân quyền tạo điều kiện cho người quản lý có thời gian để xem xét kỹ các giao dịch trong phạm vi được phân quyền.
44 - Xây dựng hệ thống chế độ báo cáo rủi ro theo từng bậc trong cơ cấu tổ chức, mức độ chi tiết và thường xuyên của báo cáo.  Hạ tầng quản lý rủi ro: Quy chế, quy trình nội bộ, sách hướng dẫn tiêu chuẩn về tuân thủ, xây dựng văn hóa doanh nghiệp, công nghệ thông tin, cụ thể là: - Thành lập Phòng Kế hoạch Tổng hợp – Pháp chế của ngân hàng: Bộ phận này có trách nhiệm rà soát, xây dựng lại tất cả các mẫu biểu của các dịch vụ ngân hàng, bao gồm mẫu biểu phương thức TDCT theo hướng rào chắn các rủi ro. - Tách bộ phận tái thẩm định ra khỏi bộ phận quyết định cho vay, quyết định mở L/C nhằm tránh rủi ro đạo đức của nhân viên, tránh được việc nhân viên thông đồng với khách hàng để mở L/C khi không có đủ các điều kiện cần thiết. - Tách bộ phận kiểm soát ra khỏi bộ phận chăm sóc khách hàng, tạo điều kiện cho kiểm soát viên không bị ảnh hưởng bởi mối quan hệ với khách hàng trong việc ra quyết định. - Xây dựng hệ thống phân loại cho điểm theo độ rủi ro, xếp hạng tín dụng doanh nghiệp: loại A, B, C, phụ thuộc vào kết quả hoạt động kinh doanh, uy tín trong kinh doanh, lịch sử hoạt động. - Xây dựng quy định về các biện pháp rào chắn rủi ro: + Quy định về bảo hiểm: Quy định bắt buộc phải mua bảo hiểm trước khi mở L/C với những hàng hóa có điều kiện cơ sở giao hàng mà bảo hiểm không bao gồm trong trị giá hàng hóa. + Quy định về trách nhiệm trong quá trình tác nghiệp: Quy định tỷ lệ thưởng nhất định đối với những cá nhân mang lại hiệu quả công việc cao và tỷ lệ bồi thường nhất định đối với cá nhân gây thiệt hại cho ngân hàng nhằm nâng cao được tinh thần trách nhiệm của các nhân viên, cán bộ trong quá trình thực hiện nghiệp vụ. + Máy tính hóa công tác định lượng rủi ro: máy tính hóa các báo cáo rủi ro, bảng tính điểm, phân loại khách hàng, 2.3.2 Thực trạng quản lý rủi ro trong phương thức TDCT tại NHNo. 2.3.2.1 Quản lý bằng việc kiểm tra chéo giữa các phòng ban Tiến hành phân quyền cho Ban lãnh đạo và Giám đốc chi nhánh cấp 1 hạn
45 mức mở L/C. Tất cả các L/C nằm trong hạn mức của Giám đốc Chi nhánh thì chi nhánh được quyền quyết định, không phải trình lên cấp lãnh đạo. Tuy nhiên, để kiểm tra chéo giữa các phòng ban, NHNo quy định tất cả các L/C có giá trị = USD1,000,000.00 thì phòng TTQT phải trình lên Trung Ương phê duyệt. Tất cả L/C vượt hạn mức của chi nhánh sẽ chuyển lên phòng Quản lý tín dụng của Trung ương để thẩm định lại hồ sơ và thẩm định rủi ro TTQT của giao dịch. Phòng TTQT của từng Chi nhánh có trách nhiệm kiểm tra hồ sơ và phối hợp với phòng tín dụng để xem hạn mức bảo lãnh của khách hàng (đối với những L/C ký quỹ < 100%). Mọi giao dịch trước khi mở L/C đều phải hoàn tất về mặt đảm bảo phương án thanh toán: hoàn tất ký hợp đồng tín dụng, cầm cố, thế chấp tài sản, Phòng Kiểm soát nội bộ có trách nhiệm kiểm tra định kỳ, đột xuất việc tuân thủ quy định của ngân hàng tất cả các phòng ban trong hệ thống. 2.3.2.2 Quản lý rủi ro thông qua mô hình làm việc trong nội bộ Phòng TTQT Nhằm quản lý rủi ro và nâng cao chất lượng dịch vụ, phòng TTQT hiện tại của từng chi nhánh hoạt động theo mô hình: Thanh toán viên – Kiểm soát viên – Lãnh đạo phòng. Phòng được chia làm 3 nhóm, kiểm soát viên có nhiệm vụ làm đầu mối giao dịch, nhận hồ sơ và tư vấn, trao đổi trực tiếp với khách hàng. Cách làm này nhằm chuyên môn hóa giao dịch, và hạn chế rủi ro tác nghiệp do các thanh toán viên sẽ tập trung xử lý được giao dịch, làm điện mà không bị phân tán bởi điện thoại, khách hàng, Hơn nữa, mọi giao dịch đều được kiểm soát viên kiểm soát lại để phòng ngừa mọi rủi ro có thể xảy ra. Về mặt công nghệ, năm 2010, NHNo đã triển khai thành công dự án phần mềm IPCAS II. Đây là dự án được triển khai trên 5 module lớn: Tín dụng, Nguồn vốn, TTQT và tài chính kế toán, hỗ trợ tích cực cho hoạt động ngân hàng về mặt: tốc độ xử lý giao dịch, máy tính hóa việc hạch toán, theo dõi báo cáo, Khoảng nữa năm 2011, NHNo bắt đầu áp dụng chế độ lương, thưởng linh hoạt phụ thuộc vào tinh thần trách nhiệm, óc sáng tạo, cống hiến cho ngân hàng chứ
46 không áp dụng chế độ lương cào bằng như trước nhằm nâng cao tinh thần trách nhiệm của cán bộ công nhân viên, khiến họ cống hiến hết mình vì sự phát triển của ngân hàng. Tiến hành thay đổi, xây dựng lại quy trình, mẫu biểu, phân định rõ trách nhiệm của các phòng ban, cán bộ liên quan trong phương thức TDCT đồng thời tiến hành rà soát lại các hoạt động nghiệp vụ. Quá trình rà soát các hoạt động nghiệp vụ này nhằm đảm bảo quy trình nghiệp vụ hiện tại phù hợp với UCP600, các tập quán và thông lệ tiêu chuẩn quốc tế và luật pháp Việt nam, vừa đảm bảo tính an toàn nhưng vẫn linh hoạt và có khả năng cạnh tranh. NHNo đã tiến hành rà soát lại một số nghiệp vụ cơ bản liên quan đến TDCT như phát hành L/C, chiết khấu L/C, đồng thời thống nhất và quy chuẩn các mẫu biểu mới theo UCP600 ví dụ như: Đơn yêu cầu mở L/C, thư yêu cầu ký hậu, NHNo cũng bắt đầu thực hiện theo các hướng dẫn trong “SWIFT theo UCP600 guidelines” (Hướng dẫn sử dụng các mẫu điện SWIFT theo UCP600). Các mẫu điện nhóm 7 gừi qua mạng Swift cũng được soạn lại. 2.3.2.3 Quản lý từ việc lập kế hoạch đào tạo và triển khai đào tạo. Xác định rõ tầm quan trọng của việc hiểu rõ và áp dụng UCP600 và ISBP681 trong thực tiễn nghiệp vụ hàng ngày, phòng TTQT Hội sở đặt trọng tâm vào việc đào tạo UCP600, ISBP681, không chỉ đào tạo cán bộ, thanh toán viên trực tiếp thực hiện nghiệp vụ TTQT, mà đào tạo toàn cán bộ quan hệ khách hàng tại Chi nhánh trên toàn hệ thống cũng như tổ chức các Hội thảo giới thiệu các thay đổi mới trong TTQT. Chiến lược đào tạo được chia thành 3 giai đoạn chính với mục tiêu cụ thể khác nhau cho từng giai đoạn: - Giai đoạn 1: Tập trung đào tạo cán bộ quản lý, kiểm soát viên và cán bộ thực hiện nghiệp vụ TTQT trong toàn hệ thống trực tiếp tới trước ngày 01/07/2007. - Giai đoạn 2: Trong vòng một năm kể từ ngày UCP600 có hiệu lực, tiếp tục chương trình đào tạo với cán bộ thực hiện nghiệp vụ TTQT, mở rộng đào tạo với cán bộ quan hệ khách hàng tại các Chi nhánh, tổ chức hội thảo giới thiệu những điểm mới thay đổi của UCP600 tới các khách hàng, đồng thời chủ động tìm hiểu
47 những tình huống mới phát sinh theo UCP600. - Giai đoạn 3: Thực hiện đào tạo chuyên sâu sau thực tiễn một năm áp dụng UCP600 và ISBP681. Các giảng viên tham gia đào tạo được tập hợp từ hai nguồn chính: - Nguồn nội bộ: Cán bộ quản lý có kiến thức tương đối sâu và rộng về nghiệp vụ TDCT, đây là nguồn đào tạo có sẵn, có thể chủ động về mặt thời gian và nắm rõ nhất các nghiệp vụ của NHNo. - Nguồn bên ngoài: + Ngân hàng chủ động liên hệ với một số trường Đại học để tổ chức các lớp đào tạo về UCP do các giáo sư đầu ngành trong lĩnh vực ngoại thương giảng dạy. + Tham gia hoặc hợp tác tổ chức hội thảo về UCP600 với các ngân hàng lớn như: Citibank, Deutsche Bank, JP Morgan Chase, Standard Charted Bank, vừa tận dụng được nguồn chuyên gia của các ngân hàng này, vừa học hỏi được kinh nghiệm của các ngân hàng lớn trong nghiệp vụ L/C. + Mời các chuyên gia đến từ các Công ty bảo hiểm, vận tải và giao nhận lớn như Bảo Việt, Bảo Minh, Bảo hiểm Nông nghiệp, giải đáp các thắc mắc liên quan đến những vấn đề vận tải và bảo hiểm. Sau khi UCP600 bắt đầu có hiệu lực, NHNo bắt đầu tư vấn, hướng khách hàng sử dụng UCP600 thay cho UCP500. Tính đến cuối tháng 9/2007, hầu như tất cả các L/C phát hành qua NHNo đều được điều chỉnh bởi UCP600 và cho đến cuối năm 2007, 100% các giao dịch L/C đều áp dụng UCP600. Tính đến thời điểm tháng 9/2007, NHNo đã tổ chức được 3 khóa học cho TTV tại các trường Đại học, tham gia khoảng 10 buổi hội thảo cùng các ngân hàng nước ngoài, tổ chức đào tạo cho thanh toán viên và cán bộ quan hệ khách hàng về UCP, vận tải, bảo hiểm, tổ chức hội thảo UCP600 cho các doanh nghiệp. Ngân hàng cũng chủ động nghiên cứu các tình huống liên quan đến UCP600 mới thông qua các tài liệu, chuyên gia, tập hợp thành văn bản hướng dẫn cho thanh toán viên và cán bộ quan hệ khách hàng.
48 2.3.3 Đánh giá thực trạng quản lý rủi ro trong phương thức TDCT tại NHNo&PTNT Việt nam 2.3.3.1 Những kết quả đạt được Thực trạng rủi ro trong phương thức TDCT tại NHNo đã cho thấy rằng rủi ro xảy ra từ nhiều góc độ khác nhau, muôn hình muôn vẻ, luôn tồn tại và đồng hành với mọi hoạt động của ngân hàng. Song NHNo đã đạt được những thành tựu đáng kể, hạn chế được phần nào thiệt hại và ngăn chặn kịp thời những rủi ro tiềm ẩn trong phương thức thanh toán này. Công tác quản lý, phòng ngừa và hạn chế rủi ro trong phương thức TDCT của NHNo đã đạt được một số kết quả đáng ghi nhận sau: Thứ nhất, hạn chế được rủi ro, nâng cao năng lực cạnh tranh của NHNo trong phương thức TDCT. Rủi ro trong phương thức TDCT đã cải thiện rất nhiều. Tỷ lệ nợ quá hạn trong cho vay XNK đã giảm nhiều, từ chỗ trên 0.3% trong năm 2006 xuống còn 0.005% trong cuối năm 2009. NHNo đã thu hồi được 0.14 triệu USD mà trước đây đã trả nợ thay khách hàng. Hạn chế rủi ro trong cả hai phương thức: L/C trả ngay và trả chậm đạt được nhiều thành tích đáng kể là do Ban lãnh đạo ngân hàng đã yêu cầu các phòng ban nghiệp vụ rà soát, đánh giá lại toàn bộ khách hàng và chỉ mở L/C cho những khách hàng truyền thống, những khách hàng có uy tín, các doanh nghiệp có tình hình tài chính lành mạnh chứ không mở L/C tràn lan, trừ những doanh nghiệp ký quỹ 100%. Thứ hai, nâng cao được uy tín của mình trên thị trường quốc tế. Tỷ lệ L/C bị từ chối, xác nhận trong tổng số L/C phát hành giảm hơn nhiều, từ 6.51% năm 2006 xuống còn 0.17% trong năm 2009. Lúc đầu, có rất nhiều L/C người XK đã yêu cầu xác nhận, nhưng sau khi đàm phán với NHNo, người XK đã đồng ý mở L/C không cần xác nhận. NHNo đã mở những L/C trị giá lên tới hàng triệu USD mà không phải xác nhận. Thứ ba, giảm thiểu được các loại rủi ro NHNo đã giảm thiểu được rủi ro tác nghiệp, rủi ro ngoại hối, rủi ro năng lực cán bộ và trình độ công nghệ. Ngân hàng cũng đã áp dụng được các biện pháp rào