Tài liệu hướng dẫn giáo viên môn Khoa học tự nhiên Lớp 6 (Phần 1)

Nội dung text: Tài liệu hướng dẫn giáo viên môn Khoa học tự nhiên Lớp 6 (Phần 1)

1. HAØ NOÄI - 2015
2. PHẦN THỨ NHẤT MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ MÔ HÌNH TRƯỜNG HỌC MỚI TẠI VIỆT NAM – VNEN I. Cơ sở lí luận dạy học Dựa trên quan điểm của lí thuyết kiến tạo trong quá trình dạy học và giáo dục, quá trình dạy học theo mô hình trường học mới tại Việt Nam – VNEN được tổ chức phù hợp với nguyên tắc chung của các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực. Cụ thể là: 1. Học sinh là trung tâm của quá trình dạy học; 2. Học sinh tự thiết lập tiến độ và các bước đi cho quá trình học tập, với một chương trình tự học theo từng bước và tăng cường sự ưu việt của hoạt động nhóm; 3. Chú trọng đến tính tích cực để đảm bảo học sinh tự tìm tòi, suy nghĩ và chủ động nắm bắt kiến thức mới; giáo viên tận dụng khả năng tổ chức các hoạt động để giúp học sinh vận dụng kiến thức, kĩ năng vào cuộc sống; 4. Giáo viên duy trì một môi trường tích cực, cởi mở và đóng vai trò là người hướng dẫn học, chú trọng đến tính cạnh tranh đối với việc tiếp thu kiến thức của học sinh; 5. Sự hướng dẫn tự học từng bước được dựa trên sự hướng dẫn học bao gồm các hoạt động và bài tập diễn ra liên tiếp để hỗ trợ quá trình học tập. Phương pháp hướng dẫn tự học từng bước khuyến khích học sinh có sáng kiến và sáng tạo. Sự linh hoạt cho phép học sinh tiến bộ trên từng bước học tập của mình; 6. Nhà trường thiết lập mối liên hệ chặt chẽ giữa nhà trường với cha mẹ học sinh và cộng đồng, trong đó các thành viên của gia đình tham gia vào quá trình giáo dục và ở đây các dự án cộng đồng là một trụ cột chính của chương trình; 7. Giao quyền tự quản cho học sinh để đảm bảo sự tham gia tích cực của học sinh trong đời sống dân chủ trong nhà trường, với sự tăng cường các giá trị như sự hợp tác, tôn trọng và làm việc nhóm. Với các nguyên tắc trên, các hoạt động học theo mô hình trường học mới – VNEN được hướng dẫn theo một tiến trình phù hợp, có thể vận dụng được tất cả các phương pháp dạy học tích cực khác như: dạy học giải quyết vấn đề, phương pháp "Bàn tay nặn bột", dạy học dựa trên dự án 3
3. II. Yêu cầu chung về kế hoạch dạy học Để đảm bảo các nguyên tắc nói trên, mỗi bài học cần được xây dựng dựa trên một chủ đề dạy học, nhằm giải quyết một vấn đề/nhiệm vụ học tập tương đối hoàn chỉnh, từ việc hình thành kiến thức, kĩ năng mới đến vận dụng chúng vào giải quyết những vấn đề gắn với thực tiễn. Kế hoạch tổ chức hoạt động học của học sinh trong mỗi bài học cần đảm bảo các yêu cầu sau: 1. Chuỗi hoạt động học của học sinh thể hiện rõ tiến trình sư phạm của phương pháp dạy học tích cực được áp dụng trong toàn bộ bài học. Nhìn chung, tiến trình hoạt động học của học sinh theo các phương pháp dạy học tích cực đều phù hợp với tiến trình nhận thức chung: huy động những kiến thức, kĩ năng của mình để giải quyết tình huống/câu hỏi/vấn đề/nhiệm vụ học tập; nhận thức được sự chưa đầy đủ về kiến thức, kĩ năng của mình; xuất hiện nhu cầu và học tập để bổ sung, hoàn thiện kiến thức, kĩ năng mới; vận dụng kiến thức, kĩ năng mới để tiếp tục giải quyết tình huống/câu hỏi/vấn đề/nhiệm vụ học tập ban đầu và các tình huống/câu hỏi/vấn đề/nhiệm vụ học tập mới Ví dụ: Trong dạy học ở trường phổ thông, đối với việc xây dựng một kiến thức cụ thể thì tiến trình hoạt động giải quyết vấn đề được mô tả như sau: "đề xuất vấn đề – suy đoán giải pháp – khảo sát lí thuyết và/hoặc thực nghiệm – kiểm tra, vận dụng kết quả". Chuỗi hoạt động học của học sinh phù hợp với tiến trình sư phạm của phương pháp dạy học giải quyết vấn đề như sau: a) Hoạt động khởi động: Từ nhiệm vụ cần giải quyết, học sinh huy động kiến thức, kĩ năng đã biết và nảy sinh nhu cầu về kiến thức, kĩ năng còn chưa biết, về một cách giải quyết không có sẵn, nhưng hi vọng có thể tìm tòi, xây dựng được. Diễn đạt nhu cầu đó thành câu hỏi. b) Hoạt động hình thành kiến thức và Hoạt động luyện tập: Để giải quyết vấn đề đặt ra, học sinh cần phải học lí thuyết hoặc/và thiết kế phương án thực nghiệm, tiến hành thực nghiệm, thu lượm các dữ liệu cần thiết và xem xét, rút ra kết luận. Kiến thức, kĩ năng mới được hình thành giúp cho việc giải quyết được câu hỏi/vấn đề đặt ra. c) Hoạt động vận dụng: Trên cơ sở kiến thức, kĩ năng mới được hình thành, học sinh vận dụng chúng để giải quyết các tình huống có liên quan trong cuộc sống hàng ngày. d) Hoạt động tìm tòi, mở rộng: Học sinh tự đặt ra các tình huống có vấn đề nảy sinh từ nội dung bài học, từ thực tiễn cuộc sống, vận dụng các kiến thức, kĩ năng đã học để giải quyết bằng những cách khác nhau. 2. Mỗi hoạt động học tương ứng với một nhiệm vụ học tập giao cho học sinh, thể hiện rõ: mục đích, nội dung, phương thức hoạt động và sản phẩm học tập mà học sinh phải hoàn thành. Quá trình tổ chức mỗi hoạt động học của học sinh được thực hiện theo các bước như sau: a) Chuyển giao nhiệm vụ: Việc chuyển giao nhiệm vụ có thể được thực hiện thông qua nhiều hình thức khác nhau: lời nói trực tiếp của giáo viên; thông qua tài liệu, học liệu , đảm bảo cho tất cả học sinh quan tâm đến nhiệm vụ đặt ra, sẵn sàng nhận và tự nguyện thực hiện nhiệm vụ học tập. 4
4. b) Thực hiện nhiệm vụ: Học sinh hành động độc lập, tự chủ, trao đổi, tìm tòi, xoay trở để vượt qua khó khăn giải quyết nhiệm vụ. Trong quá trình đó, khi cần phải có sự định hướng của giáo viên. c) Tranh luận, hợp thức hoá, vận dụng tri thức mới: Dưới sự hướng dẫn của giáo viên, học sinh trình bày, tranh luận, bảo vệ sản phẩm học tập đã hoàn thành. Giáo viên bổ sung, chính xác hoá và hợp thức hoá kiến thức cho học sinh. 3. Thiết bị dạy học và học liệu được sử dụng trong bài học phải đảm bảo sự phù hợp với từng hoạt động học đã thiết kế. Việc sử dụng các thiết bị dạy học và học liệu đó được thể hiện rõ trong phương thức hoạt động học và sản phẩm học tập tương ứng mà học sinh phải hoàn thành trong mỗi hoạt động học. 4. Phương án kiểm tra, đánh giá trong quá trình dạy học phải đảm bảo sự đồng bộ với phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực được sử dụng. Cần tăng cường đánh giá về sự hình thành và phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh thông qua quá trình thực hiện các nhiệm vụ học tập; thông qua các sản phẩm học tập mà học sinh đã hoàn thành; tăng cường hoạt động tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng của học sinh. III. Sách Hướng dẫn học Nội dung sách Hướng dẫn học gồm: nội dung học tập, các hoạt động học tập phù hợp với nội dung và các biện pháp sư phạm để triển khai các hoạt động học tập; đánh giá năng lực học sinh thông qua các hoạt động học tập và hợp tác. Sách Hướng dẫn học trang bị cho học sinh khả năng hiểu biết, sự biểu đạt thông tin, kĩ năng tính toán, đề xuất, năng lực quản lí, năng lực bảo vệ môi trường học tập , đồng thời phát huy vai trò dân chủ trong học tập và thi đua lành mạnh. Để đảm bảo những nguyên tắc và yêu cầu trên trong quá trình dạy học, các bài học trong sách Hướng dẫn học được biên soạn theo từng chủ đề. Trong mỗi chủ đề, các đơn vị kiến thức có mối quan hệ chặt chẽ với nhau thành một thể thống nhất. Mỗi đơn vị kiến thức đều được hướng dẫn học theo một cấu trúc thống nhất gồm các hoạt động, trong đó có hoạt động cá nhân và/hoặc hoạt động nhóm; hoạt động với giáo viên và gia đình. 1. Hoạt động khởi động: Mục đích của hoạt động này là tạo tâm thế học tập cho học sinh, giúp học sinh ý thức được nhiệm vụ học tập, hứng thú học bài mới. Giáo viên sẽ tạo tình huống học tập dựa trên việc huy động kiến thức, kinh nghiệm của bản thân học sinh có liên quan đến vấn đề xuất hiện trong sách Hướng dẫn học; làm bộc lộ "cái" học sinh đã biết, bổ khuyết những gì cá nhân học sinh còn thiếu, giúp học sinh nhận ra "cái" chưa biết và muốn biết thông qua hoạt động này. Từ đó, giúp học sinh suy nghĩ và xuất hiện những quan niệm ban đầu của mình về vấn đề sắp tìm hiểu, học tập. Lưu ý: Nhiệm vụ học tập được giao cho học sinh trong hoạt động "Khởi động" cần đảm bảo rằng học sinh không thể giải quyết trọn vẹn với kiến thức, kĩ năng cũ mà cần phải học thêm kiến thức, kĩ năng mới trong các hoạt động "Hình thành kiến thức" và "Luyện tập" để hoàn thiện. 5
5. Có thể hình dung 3 hoạt động này đã đáp ứng đầy đủ mục tiêu dạy học theo chương trình, sách giáo khoa hiện hành, cần đảm bảo cho tất cả học sinh đều thực hiện được. 2. Hoạt động hình thành kiến thức: Mục đích của hoạt động này là giúp học sinh lĩnh hội được kiến thức, kĩ năng mới và đưa các kiến thức, kĩ năng mới vào hệ thống kiến thức, kĩ năng của bản thân. Giáo viên sẽ giúp học sinh xây dựng kiến thức mới của bản thân trên cơ sở đối chiếu kiến thức, kinh nghiệm sẵn có với những hiểu biết mới; kết nối/sắp xếp kiến thức cũ và kiến thức mới dựa trên việc phát biểu, viết ra các kết luận/ khái niệm/ công thức mới Người học thực hiện chuỗi các hoạt động học tập (cá nhân, hay nhóm, hoặc cả lớp) mà cho phép họ khám phá khái niệm trong chủ đề. Họ vật lộn với vấn đề hoặc hiện tượng và mô tả nó theo cách riêng của họ. Sau khi khám phá, những giải thích và các thuật ngữ để miêu tả những gì họ đã trải nghiệm sẽ được đưa ra. Khía cạnh quan trọng của giai đoạn này là sự giải thích theo những trải nghiệm của chính cá nhân học sinh. Hầu hết những giải thích không được đưa ra bởi các giáo viên. Người học đi đến kết luận riêng của họ qua các thí nghiệm. Do đó, qua sự trải nghiệm, người học cố gắng tự đi đến kết luận của riêng mình (giáo viên cần khuyến khích học sinh viết kết luận vào vở ghi bài). Ví dụ 1: Bài 9. Sự lớn lên và phân chia của tế bào Học sinh thảo luận nhóm: quan sát sự thay đổi về kích thước của tế bào và các thành phần bên trong tế bào trong hình 9.3, ghi lại các bước của quá trình lớn lên và phân chia tế bào, sau khi thống nhất ý kiến giữa các nhóm, đối chiếu với phần thông tin trong sách hướng dẫn học. Học sinh quan sát hình 9.4 nêu lên được mối quan hệ giữa sự lớn lên và phân chia của tế bào: Sự lớn lên là cơ sở của sự phân chia tế bào, lớn lên và phân chia tế bào là 2 pha của chu kì tế bào. Ví dụ 2: Bài 10. Đặc trưng của cơ thể sống Giáo viên có thể thiết kế hoạt động dạy học theo phương pháp chia nhóm quay vòng: giáo viên chia lớp thành 7 nhóm tương ứng với 7 phiếu bài tập có yêu cầu như sau: 1. Di chuyển: Tại sao thực vật và động vật cần di chuyển (chuyển động)? Em hãy đưa ra một số ví dụ? 2. Hô hấp: Em hãy cùng các bạn thực hiện 1 thí nghiệm nhỏ: hãy bịt mũi lại và thở, sau đó ngậm miệng và thở. Em hãy mô tả hiện tưởng xảy ra và ghi vào vở. Em có cần cả mũi và miệng để thở hay không? Tại sao? Tại sao chúng ta cần phải hít thở? 3. Sinh sản: Thảo luận với các bạn trong nhóm để trả lời câu hỏi sau: Ở độ tuổi bao nhiên thì các vật sống không cần bố mẹ chúng nữa? Hãy đưa ra một số ví dụ mà em biết? 4. Cảm ứng: Em hãy tìm một vài sự vật trong phòng mà khi chạm vào em cảm thấy có 1 trong các đặc điểm sau: mềm; nhẵn; gồ ghề? Ghi lại tên của vật mà em tìm thấy vào vở. 6
6. 5. Dinh dưỡng: Em hãy nêu một số ví dụ về các loại thức ăn tốt cho sức khoẻ con người và các loại thức ăn không tốt cho sức khoẻ con người? 6. Sinh trưởng: Thảo luận với các bạn trong nhóm để tìm ra 4 sinh vật có khả năng sinh trưởng (cả thực vật và động vật) và ghi lại vào vở. 7. Bài tiết: Hãy thảo luận với các bạn để trả lời câu hỏi: Tại sao các loài động vật cần phải bài tiết? Chúng có sử dụng hết hoàn toàn những thứ mà chúng ăn mỗi ngày không? Học sinh thảo luận để hoàn thành yêu cầu trong mỗi phiếu học tập được đặt sẵn trên bàn. Sau khoảng 3 phút, các nhóm dịch chuyển sang bàn kế tiếp để hoàn thành phiếu bài tập tiếp theo. Cứ như thế các nhóm sẽ dịch chuyển đi từng bàn để hoàn thành các phiếu bài tập từ 1 đến 7 về các đặc điểm của cơ thể sống. Sau khi các nhóm đã hoàn thành phần thảo luận tìm hiểu về các đặc điểm của cơ thể sống, giáo viên có thể yêu cầu các nhóm báo cáo kết quả trước cả lớp để cùng thống nhất. Các em đọc thông tin về những đặc điểm đặc trưng của 1 cơ thể sống, đối chiếu với những đặc điểm vừa nêu ở phần A, ghi tóm tắt những đặc điểm đó vào vở: – Sinh trưởng – Sinh sản – Hô hấp – Di chuyển – Bài tiết – Cảm ứng – Dinh dưỡng Sau khi biết được những đặc điểm cơ bản để nhận biết là 1 cơ thể sống (dù là thực vật hay động vật), các em sẽ thực hiện hoạt động tìm 20 vật trong tự nhiên (thực hiện ngoài sân trường hoặc trong vườn trường) và lập bảng phân loại: TT Tên mẫu vật Vật sống Đã từng sống Vật không sống 1 Lá rụng x 2 Hòn đá x 3. Hoạt động luyện tập: Mục đích của hoạt động này là giúp học sinh củng cố, hoàn thiện kiến thức, kĩ năng vừa lĩnh hội được. Giáo viên sẽ yêu cầu học sinh làm các “bài tập“ cụ thể giống như “bài tập“ trong bước hình thành kiến thức để diễn đạt được đúng kiến thức hoặc mô tả 7
7. đúng kĩ năng đã học bằng ngôn ngữ theo cách của riêng mình và áp dụng trực tiếp kiến thức, kĩ năng đã biết để giải quyết các tình huống/vấn đề trong học tập. Ví dụ 1: Bài 9. Sự lớn lên và phân chia của tế bào Một thí nghiệm được thiết kế để tìm hiểu về sự thay đổi số lượng tế bào sau 4 giờ. Biểu đồ sau thể hiện kết quả thí nghiệm: 1. Hãy lập bảng thể hiện kết quả của thí nghiệm? 2. Hãy dự đoán số lượng tế bào sau 6 giờ? Ví dụ 2: Bài 8. Đặc trưng của cơ thể sống 1. Tại 1 thời điểm, vật sống có thể không thể hiện đầy đủ cả 7 đặc điểm a) Tại thời điểm này, em đang thể hiện đặc điểm nào? Giải thích? Tuỳ vào mỗi cá nhân có thể đưa ra 1 hoặc 2 đặc điểm và giải thích vì sao lại là đặc điểm đó. Ví dụ: cảm ứng – nổi da gà khi cơ thể bị lạnh b) Bông hoa sen đang thể hiện đặc điểm sinh sản: vì có nhị và nhuỵ giúp hình thành hạt – duy trì nòi giống. 2. Một số chiếc ôtô có bộ phận cảm biến mà có thể phát hiện ra những vật xung quanh chúng, để giúp lái xe dừng hoặc bật đèn tự dộng khi trời tối. 8
8. a) Chiếc ô tô giống với sinh vật sống: di chuyển, thải chất thải và cảm ứng b) Ðiều gì khiến chiếc xe khác với co thể sống: không sinh trưởng, không sinh sản. 4. Hoạt động vận dụng: Mục đích của hoạt động này là giúp học sinh vận dụng được các kiến thức, kĩ năng để giải quyết các tình huống/vấn đề mới, không giống với những tình huống/vấn đề đã được hướng dẫn hay đưa ra những phản hồi hợp lí trước một tình huống/vấn đề mới trong học tập hoặc trong cuộc sống. Giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh kết nối và sắp xếp lại các kiến thức, kĩ năng đã học giải quyết thành công tình huống/vấn đề tương tự tình huống/vấn đề đã học. Đây có thể là những hoạt động mang tính nghiên cứu, sáng tạo, vì thế cần giúp học sinh gần gũi với gia đình, địa phương, tranh thủ sự hướng dẫn của gia đình, địa phương để hoàn thành nhiệm vụ học tập. Trước một vấn đề, học sinh có thể có nhiều cách giải quyết khác nhau. 5. Hoạt động tìm tòi mở rộng: Mục đích của hoạt động này là giúp học sinh không bao giờ dừng lại với những gì đã học và hiểu rằng ngoài những kiến thức được học trong nhà trường còn rất nhiều điều có thể và cần phải tiếp tục học, ham mê học tập suốt đời. Giáo viên cần khuyến khích học sinh tiếp tục tìm tòi và mở rộng kiến thức ngoài lớp học. Học sinh tự đặt ra các tình huống có vấn đề nảy sinh từ nội dung bài học, từ thực tiễn cuộc sống, vận dụng các kiến thức, kĩ năng đã học để giải quyết bằng những cách khác nhau. Người học vẫn được tiếp tục phát triển sự hiểu biết đồng thời với sự đánh giá những gì họ đã biết. Lưu ý: Hoạt động "Vận dụng" và "Tìm tòi, mở rộng" là các hoạt động giao cho học sinh thực hiện ở NGOÀI LỚP HỌC, giáo viên không tổ chức dạy học hoàn toàn trên lớp. Vì vậy, nội dung các hoạt động này trong sách Hướng dẫn học chỉ là những yêu cầu, định hướng và gợi ý về phương pháp thực hiện, mô tả sản phẩm học tập phải hoàn thành để học sinh tự phát hiện, lựa chọn tình huống thực tiễn nhằm vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học được trong bài học; tìm tòi mở rộng thêm theo sở thích, sở trường, hứng thú của mình. Các hoạt động này hết sức cần thiết và quan trọng, giúp cho việc phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh, cần phải tổ chức thực hiện đầy đủ và hiệu quả. Tuy nhiên, cần làm cho giáo viên và học sinh hiểu rõ rằng không được/không nên yêu cầu tất cả mọi học sinh đều phải thực hiện giống nhau đối với các hoạt động này; sản phẩm học tập của mỗi học sinh/nhóm học sinh trong các hoạt động này nhìn chung phải là không giống nhau. IV. Tổ chức hoạt động học của học sinh 1. Các hình thức hoạt động học của học sinh a) Hoạt động cá nhân: Loại hoạt động này yêu cầu học sinh thực hiện các bài tập/nhiệm vụ một cách độc lập nhằm tăng cường khả năng làm việc độc lập của học sinh. Nó diễn ra khá phổ biến, đặc biệt là với các bài tập/nhiệm vụ có yêu cầu khám phá, sáng tạo hoặc rèn luyện đặc thù. Khác với khám phá trong nghiên cứu khoa học, khám phá trong học tập không phải là một quá trình mò mẫm tự phát như trong mô hình Skinner mà là một quá trình có hướng dẫn của giáo viên, trong đó giáo viên khéo léo đặt học sinh vào địa vị người phát hiện lại, người khám phá lại những tri thức trong di sản văn hoá của loài người, của dân tộc. Giáo viên không cung cấp những 9
9. kiến thức mới bằng phương pháp thuyết trình – giải thích – minh hoạ mà bằng phương pháp tổ chức các hoạt động khám phá để học sinh tự lực chiếm lĩnh tri thức mới. Giáo viên cần đặc biệt coi trọng hoạt động cá nhân vì nếu thiếu nó, nhận thức của học sinh sẽ không đạt tới mức độ sâu sắc và chắc chắn cần thiết, cũng như các kĩ năng sẽ không được rèn luyện một cách tập trung. b) Hoạt động cặp đôi và hoạt động nhóm: Loại hoạt động này nhằm giúp học sinh phát triển năng lực hợp tác, tăng cường sự chia sẻ và tính cộng đồng. Thông thường, hình thức hoạt động cặp đôi được sử dụng trong những trường hợp các bài tập/ nhiệm vụ cần sự chia sẻ, hợp tác trong nhóm nhỏ gồm 2 em. Ví dụ: kể cho nhau nghe, nói với nhau một nội dung nào đó, đổi bài cho nhau để đánh giá chéo ; còn hình thức hoạt động nhóm (từ 3 em trở lên) được sử dụng trong trường hợp tương tự, nhưng nghiêng về sự hợp tác, thảo luận với số lượng thành viên nhiều hơn. Lưu ý: hoạt động nhóm chỉ hiệu quả với 3 – 4 học sinh; nếu quá 6 học sinh/nhóm thì hiệu quả sẽ không được phát huy tối đa. c) Hoạt động chung cả lớp: Hình thức hoạt động này phù hợp với số đông học sinh, nhằm tăng cường tính cộng đồng, giáo dục tinh thần đoàn kết, sự chia sẻ, tinh thần chung sống hài hoà. Hoạt động chung cả lớp thường được vận dụng trong các tình huống sau: nghe giáo viên hướng dẫn chung; nghe giáo viên nhắc nhở, tổng kết, rút kinh nghiệm; học sinh luyện tập trình bày miệng trước tập thể lớp Khi tổ chức hoạt động chung cả lớp, giáo viên tránh biến giờ học thành giờ nghe thuyết giảng hoặc vấn đáp vì như vậy sẽ làm giảm hiệu quả và sai mục đích của hình thức hoạt động này. d) Hoạt động với cộng đồng: Hoạt động với cộng đồng là hình thức hoạt động của học sinh trong mối tương tác với xã hội, bao gồm các hình thức, từ đơn giản như: nói chuyện với bạn bè, hỏi người thân trong gia đình đến những hình thức phức tạp hơn như: tham gia bảo vệ môi trường, tìm hiểu các di tích văn hoá, lịch sử ở địa phương 2. Tiến trình hoạt động nhóm Ở các lớp học theo mô hình trường học mới, học sinh ngồi học theo nhóm. Tuy nhiên, không phải lúc nào học sinh cũng hoạt động theo nhóm. Học sinh vẫn làm việc cá nhân, theo cặp trong nhóm. Các hình thức làm việc trong nhóm được thay đổi thường xuyên căn cứ vào yêu cầu của sách Hướng dẫn học và của thiết kế hoạt động của giáo viên. a) Làm việc cá nhân: Trước khi tham gia phối hợp với bạn học trong các nhóm nhỏ, cá nhân luôn có một khoảng thời gian với các hoạt động để tự lĩnh hội kiến thức, chuẩn bị cho các hoạt động đóng vai hay thảo luận trong nhóm. Phổ biến nhất có thể kể đến các hoạt động như đọc mục tiêu bài học, đọc văn bản, giải bài toán để tìm kết quả Cá nhân làm việc độc lập nhưng vẫn có thể tranh thủ hỏi hay trả lời bạn trong nhóm, vẫn thực hiện các yêu cầu của của nhóm trưởng (nếu có) để phục vụ cho các hoạt động cá nhân. 10
10. Tần suất của các hoạt động cá nhân trong nhóm rất lớn và chiếm ưu thế hơn so với các hoạt động khác. Làm việc cá nhân giúp học sinh có thời gian tập trung tự nghiên cứu, tự khám phá kiến thức, tự chuẩn bị những gì cần thiết trước khi sử dụng nó để có những hoạt động khác cùng cả nhóm. Trong quá trình làm việc cá nhân, gặp những gì không hiểu, học sinh có thể hỏi bạn ngồi cạnh hoặc nêu ra trong nhóm để các thành viên khác cùng trao đổi và nếu nhóm không giải quyết được vấn đề thì nhóm trưởng có thể nhờ giáo viên hỗ trợ. b) Làm việc theo cặp (2 học sinh): Tuỳ theo hoạt động học tập, có lúc học sinh sẽ làm việc theo cặp trong nhóm. Giáo viên lưu ý cách chia nhóm sao cho không học sinh nào bị lẻ khi hoạt động theo cặp. Nếu không, giáo viên phải cho đan chéo giữa các nhóm để đảm bảo tất cả học sinh đều được làm việc. Làm việc theo cặp rất phù hợp với các công việc như: kiểm tra dữ liệu, giải thích, chia sẻ thông tin; thực hành kĩ năng giao tiếp cơ bản (ví dụ như nghe, đặt câu hỏi, làm rõ một vấn đề), đóng vai. Làm việc theo cặp sẽ giúp học sinh tự tin và tập trung tốt vào công việc nhóm. Quy mô nhỏ này cũng là nền tảng cho sự chia sẻ và hợp tác trong nhóm lớn hơn sau này. c) Làm việc chung cả nhóm: Trong các giờ học của mô hình trường học mới luôn có các hoạt động cả nhóm cùng hợp tác. Ví dụ, sau khi học sinh tự đọc một câu chuyện, trưởng nhóm sẽ dẫn dắt các bạn trao đổi về một số vấn đề của câu chuyện đó; hoặc sau khi một cá nhân trong nhóm đã đưa ra kết quả của một bài toán, nhóm sẽ cùng trao đổi nhận xét, bổ sung về cách giải bài toán đó; hoặc là học sinh trong nhóm sẽ cùng thực hiện một dự án nhỏ với sự chuẩn bị và phân chia công việc rõ ràng Nhóm là hình thức học tập phát huy rất tốt khả năng sáng tạo nên hình thức này dễ phù hợp với các hoạt động cần thu thập ý kiến và phát huy sự sáng tạo. Điều quan trọng là học sinh cần phải biết mình làm gì và làm như thế nào khi tham gia làm việc nhóm. d) Làm việc cả lớp: Khi học sinh có nhiều ý kiến khác nhau xung quanh một vấn đề hoặc có những khó khăn mà nhiều học sinh không thể vượt qua, giáo viên có thể dừng công việc của các nhóm lại để tập trung cả lớp làm sáng tỏ các vấn đề còn băn khoăn hoặc bàn cãi. Lưu ý rằng những tình huống như vậy không xuất hiện thường xuyên trong lớp học. Như vậy, việc lựa chọn hình thức làm việc nào: cá nhân, cặp đôi, nhóm hay cả lớp đều phụ thuộc vào yêu cầu của các loại hình hoạt động và luyện tập. Sách Hướng dẫn học chỉ là một gợi ý cho việc tổ chức các hình thức hợp tác này, giáo viên cần lưu ý là không phải luôn tuân theo một cách máy móc thiết kế có sẵn của tài liệu. Tuỳ vào tình hình chung của cả lớp và thiết kế của cá nhân, giáo viên có sự thay đổi, ứng dụng linh động và phù hợp, đảm bảo tính hiệu quả cho bài học và sự hứng thú cho học sinh. Tránh dạy học đồng loạt theo hướng định lượng thời gian, bắt học sinh theo kịp tiến độ một cách khiên cưỡng, thông báo chung hoặc ghi các nội dung trên bảng trong khi hầu hết học sinh đã hiểu và làm được; chốt kiến thức trong từng phần nhỏ; cho học sinh giơ tay phát biểu quá nhiều gây mất thời gian; thay vì dạy cả lớp như hiện hành thì lại dạy cho nhiều nhóm nên việc giảng giải lặp đi lặp lại ở các nhóm khác nhau; sử dụng câu hỏi phát vấn nhiều và vụn vặt 11
11. 3. Vai trò của các thành viên trong hoạt động nhóm Để tránh việc tổ chức hoạt động nhóm mang tính hình thức. Trong khi thảo luận nhóm, cần phân rõ vai trò của cá nhân, nhóm trưởng, giáo viên. Cụ thể là: a) Cá nhân: tự đọc, suy nghĩ, giải quyết nhiệm vụ, có thể hỏi các bạn trong nhóm về những điều mình chưa hiểu; khi các bạn cũng gặp khó khăn như mình thì yêu cầu sự trợ giúp của giáo viên; thực hiện các yêu cầu của nhóm trưởng và yêu cầu của giáo viên. b) Nhóm trưởng: thực hiện các nhiệm vụ của cá nhân như những bạn khác; Bao quát nhóm xem các bạn có khó khăn gì không; phân công các bạn giúp đỡ nhau; tổ chức cho cả nhóm thảo luận những vấn đề khó khăn; thay mặt nhóm để liên hệ với giáo viên và xin trợ giúp; báo cáo tiến trình học tập nhóm; điều hành chốt kiến thức trong nhóm. Nhóm trưởng tạo cơ hội để mọi thành viên tự giác trong tự học, tích cực tham gia các hoạt động nhóm. Đối với các bạn nhút nhát thiếu tự tin, cần được khuyến khích nói nhiều, trao đổi nhiều, thể hiện nhiều trong hoạt động nhóm. Không để tình trạng một số thành viên làm thay, làm hộ các thành viên khác trong nhóm. Giáo viên lưu ý phân công học sinh luân phiên nhau làm nhóm trưởng. c) Thư kí của nhóm: thực hiện các nhiệm vụ của cá nhân như các bạn khác; Là người ghi chép hoặc vẽ lại những nội dung trao đổi hoặc kết quả công việc của nhóm. Việc ghi chép này giúp nhóm tổng hợp công việc mình đã thực hiện, trao đổi với các nhóm khác hoặc chia sẻ trước cả lớp. Để việc tổng hợp ý kiến, công việc của nhóm được thú vị và hấp dẫn. Giáo viên có thể cùng các em sáng tạo ra nhiều hình thức trình bày như tranh hoá hoặc sơ đồ hoá với các hình ảnh ngộ nghĩnh. Thư kí còn là người đánh dấu vào bảng tiến độ công việc để giúp nhóm trưởng báo cáo giáo viên. Giáo viên lưu ý phân công học sinh luân phiên nhau làm thư kí. 4. Vai trò của giáo viên trong tổ chức hoạt động nhóm: tạo ra một môi trường học tập năng động. – Chọn luân phiên các nhóm trưởng, thư kí nhóm để giúp giáo viên triển khai các hoạt động học tập. – Xác định và phân công nhiệm vụ cho các nhóm một cách cụ thể và rõ ràng. – Đứng ở vị trí thuận lợi để dễ dàng quan sát các nhóm học sinh làm việc và có thể hỗ trợ kịp thời cho các nhóm. Không nên dành thời gian làm việc ở một nhóm quá lâu, đứng một chỗ ở khu vực bàn giáo viên. – Giúp đỡ học sinh, gợi mở để học sinh phát huy tìm tòi kiến thức mới, hỗ trợ cho cả lớp, hướng dẫn học sinh báo cáo sản phẩm. Khi cần tạo tình huống để học tập, giáo viên có thể gọi học sinh còn yếu; khi cần biểu dương khích lệ học tập, giáo viên có thể gọi học sinh khá giỏi thay mặt nhóm để báo cáo; giao thêm nhiệm vụ cho những học sinh hoàn thành trước nhiệm vụ (giao thêm bài tập hoặc yêu cầu hướng dẫn các bạn khác ). – Vừa hướng dẫn học tập cho một nhóm, vừa kết hợp quan sát, đánh giá và thúc đẩy các nhóm khác làm việc. Việc chỉ định học sinh phát biểu, trình bày báo cáo phải được cân nhắc 12
12. phù hợp với nội dung hoạt động, đối tượng học sinh, không tập trung vào một số học sinh trong lớp, trong nhóm. – Tránh dạy học đồng loạt theo hướng định lượng thời gian. Học sinh hoặc nhóm học sinh đã hoàn thành nhiệm vụ của một hoạt động nào đó, trong khi chưa hết giờ giáo viên giao thêm nhiệm vụ học tập hoặc nhiệm vụ giúp các bạn khác, nhóm bạn khác chưa hoàn thành. – Việc trợ giúp học sinh cần có độ sâu, giao nhiệm vụ cần cụ thể chi tiết, phân phối thời gian hợp lí, linh hoạt để trợ giúp cho học sinh. Cần huy động được sự trợ giúp của học sinh khá giỏi, các nhóm đã hoàn thành nhiệm vụ trong lớp để trợ giúp học sinh và các nhóm chậm hơn, yếu hơn. Tóm lại vai trò của giáo viên là đưa câu hỏi, thăm dò, làm rõ, theo dõi, hỗ trợ và khuyến khích học sinh tiến bộ. V. Đánh giá trong quá trình dạy học Trong quá trình dạy học, căn cứ vào đặc điểm và mục tiêu của bài học, của mỗi hoạt động trong bài học, giáo viên tiến hành một số việc như sau: 1. Theo dõi, kiểm tra quá trình và từng kết quả thực hiện nhiệm vụ của học sinh/nhóm học sinh theo tiến trình dạy học; quan tâm tiến độ hoàn thành từng nhiệm vụ của học sinh để áp dụng biện pháp cụ thể, kịp thời giúp đỡ học sinh vượt qua khó khăn. Chấp nhận sự khác nhau về thời gian và mức độ hoàn thành nhiệm vụ của các học sinh; những học sinh hoàn thành nhiệm vụ nhanh hơn tiến độ chung thì được giao thêm nhiệm vụ học tập hoặc giúp đỡ bạn. Hằng tuần, giáo viên lưu ý đến những học sinh có nhiệm vụ chưa hoàn thành, giúp đỡ kịp thời để học sinh biết cách hoàn thành nhiệm vụ. 2. Nếu có nhận xét đặc biệt, giáo viên ghi vào phiếu, vở, sản phẩm học tập của học sinh về những kết quả đã làm được hoặc chưa làm được, mức độ hiểu biết và năng lực vận dụng kiến thức, mức độ thành thạo các thao tác, kĩ năng cần thiết 3. Đánh giá sự hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh: Giáo viên quan sát các biểu hiện trong quá trình học tập, sinh hoạt và tham gia các hoạt động tập thể để nhận xét sự hình thành và phát triển một số phẩm chất, năng lực của học sinh; từ đó động viên, khích lệ, giúp học sinh khắc phục khó khăn; phát huy ưu điểm và các phẩm chất, năng lực riêng; điều chỉnh hoạt động, ứng xử để tiến bộ. 4. Khuyến khích và hướng dẫn học sinh tự đánh giá và tham gia nhận xét, góp ý bạn, nhóm bạn – Học sinh tự rút kinh nghiệm ngay trong quá trình hoặc sau khi thực hiện từng nhiệm vụ học tập, hoạt động giáo dục khác; trao đổi với giáo viên để được góp ý, hướng dẫn. – Học sinh tham gia nhận xét, góp ý bạn, nhóm bạn ngay trong quá trình thực hiện các nhiệm vụ học tập môn học và hoạt động giáo dục; thảo luận, hướng dẫn, giúp đỡ bạn hoàn thành nhiệm vụ. 13
13. 4. Khuyến khích và hướng dẫn cha mẹ học sinh tham gia đánh giá Cha mẹ học sinh được khuyến khích phối hợp với giáo viên và nhà trường động viên, giúp đỡ học sinh học tập, rèn luyện; được giáo viên hướng dẫn tham dự, quan sát, hỗ trợ các hoạt động của học sinh; trao đổi với giáo viên bằng các hình thức phù hợp như lời nói, viết thư về các nhận xét, các biện pháp giúp đỡ học sinh. Lưu ý: Giáo viên không CHỈ đánh giá bằng cho điểm mà CHỦ YẾU đánh giá bằng nhận xét quá trình và kết quả học tập của học sinh; chủ yếu dùng lời nói để động viên, góp ý, hướng dẫn học sinh, đồng thời ghi lại những nhận xét đáng chú ý nhất vào "Sổ tay lên lớp" như: những kết quả học sinh đã đạt được hoặc chưa đạt được; các biểu hiện cụ thể về sự hình thành và phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh; những biện pháp đã áp dụng và những điều cần đặc biệt lưu ý để giúp cho quá trình theo dõi, giáo dục đối với cá nhân hoặc nhóm học sinh trong học tập, rèn luyện. Để đạt hiệu quả cao trong việc động viên, khích lệ học sinh, giáo viên cần đặc biệt quan tâm đến đặc điểm tâm sinh lí, hoàn cảnh riêng của từng học sinh để có những nhận xét thoả đáng; biểu dương, khen ngợi kịp thời đối với từng thành tích, tiến bộ giúp học sinh tự tin vươn lên; tuyệt đối tránh những nhận xét có tính xúc phạm, làm tổn thương tâm lí học sinh. Giáo viên kịp thời trao đổi với cha mẹ học sinh và những người có trách nhiệm để có thêm thông tin và phối hợp giúp cho sự hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh. Hằng tháng, đối với những học sinh cần được quan tâm, giáo viên ghi nhận xét vào "Sổ tay lên lớp" của giáo viên về thành tích hoặc hạn chế nổi bật trong học tập và rèn luyện; các biểu hiện của phẩm chất, năng lực; dự kiến áp dụng biện pháp cụ thể, riêng biệt nhằm bồi dưỡng học sinh có năng khiếu, giúp đỡ kịp thời những học sinh chưa hoàn thành nội dung học tập môn học và hoạt động giáo dục trong tháng. VI. Vai trò của Hội đồng tự quản học sinh Hội đồng tự quản học sinh là một tổ chức của học sinh, do học sinh bầu ra ở từng lớp, dưới sự hướng dẫn của giáo viên chủ nhiệm và cha mẹ học sinh để tổ chức các hoạt động học tập, vui chơi của chính học sinh; đồng thời quản lí, giám sát, điều chỉnh các hoạt động đó. Ví dụ: Hội đồng tự quản học sinh chuẩn bị và trực tiếp các hoạt động sinh hoạt tập thể trong và ngoài giờ lên lớp ở lớp và ở trường; hỗ trợ giáo viên quản lí lớp học thông qua việc theo dõi, quản lí, sử dụng các công cụ hỗ trợ đang có trong lớp; truyền đạt ý kiến phản ánh của học sinh trong lớp Các hoạt động của Hội đồng tự quản giúp học sinh tham gia một cách dân chủ tích cực vào quá trình học tập và giáo dục học sinh. Hội đồng tự quản học sinh không làm thay công việc của giáo viên. 14
14. PHẦN THỨ HAI HƯỚNG DẪN TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC CỦA HỌC SINH I. VỊ TRÍ, ĐẶC ĐIỂM MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN 1. Vị trí của môn Khoa học Tự nhiên Môn Khoa học Tự nhiên trong nhà trường phổ thông là một trong 8 môn học của chương trình THCS theo mô hình trường học mới Việt Nam. Môn Khoa học tự nhiên giúp học sinh có kiến thức về những tri thức khoa học phổ thông cơ bản về các đối tượng trong tự nhiên và đời sống, tập trung vào việc tìm hiểu các khái niệm cơ bản của khoa học tự nhiên. Ngoài ra, môn Khoa học Tự nhiên cũng có quan hệ chặt chẽ với các môn học khác như Toán học, Tin học, Công nghệ, Thể dục Do đó việc dạy học môn Khoa học Tự nhiên cần đặt trong mối liên quan tổng thể với các môn học khác. Khoa học tự nhiên là cơ sở của nhiều ngành kĩ thuật và công nghệ quan trọng. Sự phát triển của khoa học tự nhiên gắn bó chặt chẽ và có tác động qua lại, trực tiếp với tiến bộ của kĩ thuật và công nghệ và do vậy có giá trị to lớn trong đời sống và sản xuất.Việc giảng dạy môn Khoa học Tự nhiên có nhiệm vụ cung cấp cho học sinh trung học một hệ thống kiến thức cơ bản về khoa học tự nhiên ở trình độ phổ thông, bước đầu hình thành cho học sinh những kĩ năng và thói quen làm việc khoa học; hình thành và phát triển năng lực cho học sinh, rèn luyện cho học sinh tư duy logic và tư duy biện chứng, hình thành ở họ niềm tin về bản chất khoa học của các hiện tượng tự nhiên cũng như khả năng nhận biết của con người, khả năng ứng dụng khoa học để đẩy mạnh sản xuất, cải thiện đời sống; qua đó góp phần hình thành và phát triển ở họ các năng lực nhận thức, năng lực hành động và các phẩm chất và nhân cách mà mục tiêu giáo dục đề ra; chuẩn bị cho học sinh tiếp tục tham gia lao động sản xuất, có thể thích ứng với sự phát triển của khoa học kĩ thuật, học nghề, trung cấp chuyên nghiệp hoặc trung học phổ thông. 2. Đặc điểm của môn Khoa học Tự nhiên a) Môn học cốt lõi thuộc lĩnh vực giáo dục Khoa học Tự nhiên Lĩnh vực giáo dục Khoa học Tự nhiên có ưu thế hình thành và phát triển cho học sinh các phẩm chất như tự tin, trung thực; các năng lực tìm hiểu và khám phá thế giới tự nhiên qua quan sát và thực nghiệm; năng lực vận dụng tổng hợp kiến thức khoa học để giải quyết vấn đề trong cuộc sống, ứng xử với tự nhiên phù hợp với yêu cầu phát triển bền vững xã hội và môi trường. Lĩnh vực giáo dục Khoa học Tự nhiên được thực hiện trong nhiều môn học nhưng chủ yếu là các môn học: Cuộc sống quanh ta (các lớp 1, 2, 3); Tìm hiểu Tự nhiên (các lớp 4, 5); Khoa học Tự nhiên (cấp THCS); Vật lí, Hoá học, Sinh học, Khoa học Tự nhiên (cấp THPT). 15
15. Nội dung chủ yếu của môn học được tổ chức theo các mạch: Theo đối tượng môn học (vật chất, năng lượng, sự sống, trái đất); các quy luật chung của thế giới tự nhiên (tương tác, vận động, phát triển và tiến hoá); vai trò của khoa học đối với sự phát triển xã hội; vận dụng kiến thức khoa học trong sử dụng và khai thác thiên nhiên một cách bền vững. Những vấn đề trên sẽ được cụ thể hoá theo các lĩnh vực Vật lí, Hoá học, Sinh học, Khoa học trái đất cũng như các nội dung liên môn. Cấu trúc nội dung môn Khoa học Tự nhiên ở cấp trung học cơ sở gồm các phân môn với các chủ đề được sắp xếp sao cho vừa bảo đảm liên hệ theo logic tuyến tính đồng thời có thêm một số chủ đề liên phân môn, vừa tích hợp đồng tâm hình thành các nguyên lí, quy luật chung của thế giới tự nhiên. Hình thức tổ chức và phương pháp dạy học là tạo cơ hội cho học sinh được quan sát, thực nghiệm; tìm hiểu và khám phá khoa học; vận dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề lí thuyết và thực tiễn; thông qua đó phát triển các phẩm chất và năng lực. Hình thức và phương pháp kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh; trong đó tập trung đánh giá năng lực tìm tòi khám phá tự nhiên và năng lực giải quyết các vấn đề thực tiễn. Sử dụng đa dạng các hình thức và phương pháp kiểm tra đánh giá; phối hợp đánh giá của giáo viên và học sinh, đánh giá trong nhà trường và ngoài nhà trường, bài thi (bài kiểm tra) theo hình thức tự luận và trắc nghiệm khách quan. b) Những nét đặc trưng của môn Khoa học Tự nhiên Là môn khoa học thực nghiệm. Thực hành thí nghiệm và tham gia các hoạt động trải nghiệm sáng tạo là nét đặc trưng có tính ưu thế trong việc rèn luyện và phát triển các phẩm chất và năng lực cho học sinh. Nội dung kiến thức được chọn đưa vào chủ yếu là những kiến thức thức phổ thông và cơ bản, cần thiết cho việc nhận thức đúng đắn các hiện tượng tự nhiên, cho cuộc sống hằng ngày và cho việc lao động trong nhiều ngành kĩ thuật. Là môn khoa học luôn gắn với sự phát triển của cuộc cách mạng khoa học kĩ thuật. Nội dung chương trình đề cập đến một số kiến thức của khoa học hiện đại có liên quan đến nhiều dụng cụ và thiết bị kĩ thuật đang được sử dụng phổ biến trong cuộc sống và sản xuất. Là môn học có những vấn đề thực tiễn được vận dụng giải quyết bởi các kiến thức tích hợp liên môn vật lí, hoá học, sinh học và các môn học khác. Nội dung kiến thức trong tài liệu được sắp xếp một cách khoa học phù hợp với quy luật nhận thức giới tự nhiên về kiến thức kĩ năng vật lí, hoá học, sinh học và các môn học khác. Nội dung trong mỗi bài của sách Hướng dẫn học được trình bày một cách tinh giản phù hợp với thời lượng và khả năng tiếp thu của học sinh (gồm 5 hoạt động: Khởi động, hình thành kiến thức, luyện tập, vận dụng và tìm tòi khám phá). Khối lượng kiến thức và kĩ năng của mỗi chủ đề được cân đối và phù hợp trong các hoạt động học. 16
16. c) Phương pháp tổ chức hoạt động học tập bằng con đường khám phá Học tập là hoạt động chủ đạo ở lứa tuổi đi học. Tính tích cực học tập – về thực chất – là tính tích cực hoạt động nhận thức, đặc trưng ở khát vọng hiểu biết, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình chiếm lĩnh nội dung học tập bằng con đường khám phá. Khác với quá trình nhận thức trong nghiên cứu khoa học, quá trình nhận thức trong học tập không nhằm phát hiện những điều loài người chưa biết mà nhằm lĩnh hội những tri thức mà loài người đã tích luỹ được. Tuy nhiên, trong học tập học sinh cũng phải được “khám phá” ra những hiểu biết mới đối với bản thân. Học sinh sẽ thông hiểu, ghi nhớ và vận dụng linh hoạt những gì mình đã nắm được qua hoạt động chủ động tự lực khám phá của chính mình. Đó là chưa nói lên tới một trình độ nhất định thì sự học tập tích cực sẽ mang tính nghiên cứu khoa học và người học cũng làm ra những tri thức mới cho khoa học. Khác với khám phá trong nghiên cứu khoa học, khám phá trong học tập không phải là một quá trình mò mẫm tự phát như trong mô hình Skinner mà là một quá trình có hướng dẫn của giáo viên, trong đó giáo viên khéo léo đặt học sinh vào địa vị người phát hiện lại, người khám phá lại những tri thức trong di sản văn hoá của loài người, của dân tộc. Giáo viên không cung cấp những kiến thức mới bằng phương pháp thuyết trình – giải thích – minh hoạ mà bằng phương pháp tổ chức các hoạt động khám phá để học sinh tự lực chiếm lĩnh tri thức mới. Dạy khoa học trong cấp THCS là 1 thách thức khó khăn. Học sinh THCS rất hứng thú với thiên nhiên và môi trường xung quanh, rất muốn tìm hiểu các cách thức vận động của thế giới. Do đó, giáo viên phải là người trợ giúp học sinh trong việc phát hiện và khám phá thế giới. Mục đích của chúng tôi là giúp giáo viên tạo ra những bài học thú vị về chủ đề tế bào. Trong chủ đề này, chúng tôi phác thảo các khía cạnh quan trọng của giảng dạy khoa học trong trường THCS và đưa ra một số gợi ý về phương pháp giảng dạy hấp dẫn và hiệu quả. Giới thiệu và động lực (motivation) Là một giáo viên, bạn giữ 1 vai trò quan trọng trong lớp học và chịu trách nhiệm về việc tạo ra một môi trường học tập năng động. Bạn phải linh hoạt và cố gắng thích ứng, sửa đổi và làm phong phú chủ đề khoa học của bạn theo nhu cầu của học sinh của bạn và các yêu cầu của nhà trường. Đóng vai trò là một người lãnh đạo và hướng dẫn giảng dạy và cho phép các em học sinh thực hiện những trải nghiệm của mình trong việc học. Vai trò của bạn là đưa câu hỏi, thăm dò, làm rõ, theo dõi, hỗ trợ và khuyến khích học sinh tiến bộ. Học sinh là những ngôi sao trong lớp học. Kinh nghiệm của họ, nhận thức riêng của họ và câu hỏi của họ là nguồn gốc của việc giảng dạy của bạn, do đó ý tưởng của họ rất có giá trị và quan trọng. Điều quan trọng là khuyến khích học sinh tham gia với thế giới, để điều tra và khám phá nó một cách sáng tạo. Hãy luôn luôn nhớ rằng trẻ em là những nhà phát minh, những nghệ sĩ, nhà nghiên cứu, nhà khám phá và những triết gia nhỏ tuổi. 17
17. Phương pháp giảng dạy môn Khoa học Tự nhiên Khoa học giúp chúng ta hiểu cách thức vận động của tự nhiên. Bằng cách thu thập những trải nghiệm từ môi trường sống chung (thể chất, xã hội ) học sinh đã hình thành những ý tưởng riêng về các hiện tượng sinh học, vật lí ngay cả trước khi chúng đến trường. Chúng thực hiện điều đó xuất phát từ nhu cầu của chúng để dự đoán hay giải thích bất cứ điều gì xảy ra xung quanh, mặc dù hầu hết những ý tưởng này xa với các mô hình khoa học. Trong việc giảng dạy khoa học, giáo viên phải kích thích sự hứng thú của người học và thay đổi định kiến của họ về các chủ đề khoa học. Một điều rõ ràng rằng học sinh học tốt nhất khi họ được phép làm việc, được đưa ra lời giải thích của riêng mình theo thời gian thông qua một loạt các kinh nghiệm học tập. Người học có thêm kiến thức từ những trải nghiệm của thực tại và liên kết một cách xuyên suốt những thông tin mới thu nhận với kiến thức trước đây của họ. Để giúp họ đưa ra các kết nối giữa những gì họ đã biết và thông tin mới, chúng ta phải tuân theo năm bước khác nhau của quá trình dạy học: Thu hút, khám phá, giải thích, vận dụng và đánh giá. Bước 1. Thu hút/tạo hứng thú (engage) Đầu tiên, các học sinh phải được khuyến khích bằng một câu hỏi tư duy. Điểm khởi đầu này thu hút sự quan tâm của họ và cung cấp một cơ hội cho họ thể hiện những gì họ biết về các khái niệm. Họ có thể nói lên ý tưởng riêng /định kiến của họ về chủ đề. Bước 2. Khám phá (Explore) Người học thực hiện các hoạt động mà cho phép họ khám phá khái niệm trong chủ đề. Họ vật lộn với vấn đề hoặc hiện tượng và mô tả nó theo cách riêng của họ. Nếu họ có quan niệm sai lầm về chủ đề này, bước này có xu hướng để chứng minh với họ rằng những ý tưởng riêng của họ không thể giải thích một hiện tượng nhất định. Bước 3. Giải thích (Explain) Sau khi khám phá, những giải thích và các thuật ngữ để miêu tả những gì họ đã trải nghiệm sẽ được đưa ra. Khía cạnh quan trọng của giai đoạn này là sự giải thích theo những trải nghiệm. Hầu hết những giải thích không được đưa ra bởi các giáo viên. Người học đi đến kết luận riêng của họ qua các thí nghiệm. Do đó, qua sự giải thích theo kinh nghiệm, người học cố gắng tự đi đến kết luận của riêng mình (giáo viên cần khuyến khích học sinh viết kết luận vào vở ghi bài). Bước 4. Vận dụng (Elaborate) Giai đoạn này tạo cơ hội cho các người học áp dụng những điều đã học vào các tình huống mới và để phát triển một sự hiểu biết sâu sắc hơn. Là bước quan trọng để thảo luận và so sánh ý tưởng của họ với nhau. Bước 5. Đánh giá (Evaluate) Phần cuối cùng có một mục đích kép: người học vẫn được tiếp tục phát triển sự hiểu biết đồng thời với sự đánh giá những gì họ đã biết. Đây cũng là giai đoạn hợp lí để đánh giá trình độ hiểu biết của người học về các khái niệm. 18
18. II. CHƯƠNG TRÌNH MÔN HỌC 1. Hướng dẫn chung Hướng dẫn cách thực hiện chương trình theo hướng giao quyền chủ động cho các nhà trường xây dựng kế hoạch giáo dục nhà trường, đảm bảo sự phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của địa phương, nhà trường và năng lực của giáo viên, học sinh. Căn cứ vào nội dung chương trình và sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên 6 và Hướng dẫn dạy môn Khoa học Tự nhiên 6, cũng như đội ngũ giáo viên của nhà trường để bố trí, sắp xếp phân công giáo viên dạy và thời khoá biểu cho phù hợp. Hình thành và phát triển năng lực tự học cho học sinh là một trong số những mục tiêu chính của sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên. Kiến thức trong lĩnh vực khoa học tự nhiên cứ khoảng sau vài ba năm lại tăng gấp đôi. Vậy làm sao để học sinh với một lượng thời gian rất hạn chế vẫn có thể nắm bắt được những kiến thức cốt lõi và hiện đại của khoa học tự nhiên, một môn học đa ngành với rất nhiều phân môn? Cách tốt nhất là phải đổi mới cách học và cách dạy. Giáo viên phải dạy học sinh cách tự học hơn là tập trung vào việc truyền thụ kiến thức. Học sinh phải chủ động trong việc chiếm lĩnh kiến thức hơn là luôn bị động tiếp thu và ghi nhớ những gì có trong sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên, trong các bài học ở lớp. Chính vì vậy sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên được biên soạn theo hướng giúp học sinh tự học, tự tìm tòi khám phá với sự trợ giúp của thầy cô. Đồng thời nội dung và cách trình bày của sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên cũng góp phần giúp học sinh học tốt hơn, yêu thích môn học hơn. Những ý tưởng này được thể hiện như sau: – Coi trọng các quan sát, những thí nghiệm thực hành, tìm tòi khám phá theo hướng nghiên cứu khoa học và vận dụng giải quyết vấn đề. – Lựa chọn các tình huống, những trải nghiệm, những hình ảnh sống động từ thực tiễn để minh hoạ. – Liên hệ với thực tiễn đời sống: Kiến thức lí thuyết luôn được gắn liền với việc giải quyết các vấn đề của đời sống. Những gì có thể gắn kiến thức của bài học với việc bảo vệ sức khoẻ, bảo vệ môi trường hay có thể tác động đến đời sống xã hội đều được triệt để vận dụng và khai thác để học sinh tăng thêm hứng thú và thấy được kiến thức học được thực sự có ích đối với bản thân. – Giúp học sinh rèn luyện các kĩ năng tư duy khoa học: Trong từng chủ đề/bài học trong sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên luôn chú trọng rèn luyện cho học sinh những kĩ năng như quan sát, tiến hành thực nghiệm, kĩ năng phân loại, khái quát hoá, kĩ năng suy luận Điều này được thể hiện qua nhiều cách khác nhau. Ví dụ, học sinh được giới thiệu tranh ảnh, đồ thị, hoặc hiện tượng để rồi tự mình quan sát rút ra các kết luận cần thiết. – Các bài học cũng chú trọng tới hướng dẫn học sinh học cách giải quyết vấn đề. Các vấn để của thực tiễn và các tình huống được đưa ra trong bài học đòi hỏi học sinh tự mình vận dụng kiến thức hoặc thảo luận cùng bạn bè tìm cách giải quyết mà không đưa ra những tình huống, các vấn đề đã được giải sẵn làm ví dụ để học sinh bắt chước. 19
19. + Hướng dẫn học sinh cách xử lí thông tin: Các câu hỏi “tại sao?”, “làm thế nào?” luôn được đặt ra cho học sinh trong từng bài học của sách giáo khoa nhằm giúp các em có thói quen xử lí thông tin để hiểu các khái niệm một cách thấu đáo qua đó có thể ghi nhớ kiến thức tốt hơn, rèn luyện cách thức thu thập thông tin, và cách thức làm việc khoa học. Cái học sinh cần biết không chỉ đó là cái gì mà còn là làm thế nào biết được điều đó, tại sao lại phải như vậy. + Học theo hướng tích hợp: – Tích hợp các môn học: Khoa học tự nhiên là một môn khoa học đa ngành, muốn hiểu được sâu sắc các khái niệm cơ bản của môn học cũng như lí giải được các hiện tượng của thế giới tự nhiên đòi hỏi học phải nắm được các khái niệm của các môn học khác như toán, tin, công nghệ vì các đặc điểm của thế giới tự nhiên suy cho cùng đều do vật chất cấu tạo nên. Cho nên đặc tính hoá học của các nguyên tử sẽ quy định đặc tính của các phân tử, để rồi các đặc tính lí hoá học của các nguyên tử cấu tạo nên đơn chất và hợp chất. Chính vì vậy chương trình và sách được biên soạn đi từ thành phần hoá học với cấu trúc nguyên tử và phân tử tới các bào quan rồi tới tế bào, cơ thể Các kiến thức toán, tin, công nghệ được kết hợp một cách tối đa ở những nội dung có liên quan. Ví dụ: Khái niệm S/V (diện tích/thể tích) với các công thức toán học đã được vận dụng để giải thích kích thước tế bào nhỏ đem lại lợi thế gì cho việc trao đổi chất của tế bào với môi trường hay đặc tính hoá học của nước tạo nên những đặc tính lí học và rồi các đặc tính lí, hoá học của nước làm cho nước có vai trò quan trọng như thế nào đối với sự sống. Hay như trong bài “Tìm giá trị phân số của 1 số cho trước” môn Toán học 6, ở mục Hoạt động E có yêu cầu: “Em hãy tìm hiểu qua tài liệu, qua Internet: một quả trứng gà thường nặng khoảng bao nhiêu gam; khối lượng của mỗi thành phần của nó như vỏ, lòng trắng, lòng đỏ; lòng đỏ chiếm bao nhiêu phần trăm khối lượng của nó và tác dụng của trứng gà”; bài học này có tác dụng kích thích tư duy rất tốt cho học sinh khi học bài 20 “Động vật có xương sống”, ở chủ đề 7 “Nguyên sinh vật và động vật” 6 môn Khoa học Tự nhiên. – Tích hợp nội môn trong mỗi phân môn: sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên gồm 3 phân môn, vật lí, hoá học và sinh học. Mỗi phân môn lại có rất nhiều phân môn nhỏ hơn với kiến thức rất sâu và rộng. Làm thế nào để học sinh có được những kiến thức cơ bản của các phân môn một cách có hệ thống, dễ học dễ nhớ để giúp người học có thể vận dụng kiến thức một cách linh hoạt? Cách tốt nhất là phải biết dùng những chủ đề cốt lõi để khâu nối các phân môn lại với nhau tạo nên một hệ thống kiến thức. Những chủ đề khâu nối này như những sợi chỉ xuyên suốt các lĩnh vực học tập nối chúng lại thành một hệ thống như: tính thống nhất của vật chất, tính vận động của vật chất, cấu trúc phù hợp với chức năng, Ví dụ: Trong phân môn sinh học,nếu biết được cấu trúc có thể suy ra chức năng và ngược lại. Hay dùng chủ đề tiến hoá để khâu nối các lĩnh vực của sinh học lại với nhau. Thế giới sống liên tục tiến hoá tạo nên các đặc điểm và dạng sống thích nghi nhưng cũng duy trì được sự thống nhất. Học sinh cũng học được cách nhìn nhận sự việc một cách biện chứng khi trong các bài học 20
20. luôn được nhắc nhở rằng sinh vật là hệ thống mở tự điều chỉnh vì thế khi học sinh học nói chung cần phải xem xét một cách tổng thể và cần tính đến sự tương tác giữa sinh vật với môi trường. Định hướng cách tổ chức dạy học môn Khoa học Tự nhiên: + Sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên được biên soạn nhằm đổi mới cách tổ chức dạy học sao cho phát huy được tính tích cực chủ động của người học, phát huy khả năng vận dụng kiến thức, phát triển tư duy sáng tạo. Vai trò của giáo viên là đưa câu hỏi, thăm dò, làm rõ, theo dõi, hỗ trợ và khuyến khích học sinh tiến bộ. + Chấp nhận tiến độ học tập khác nhau giữa các học sinh, nhóm học sinh. Tránh dạy học đồng loạt theo hướng định lượng thời gian. Học sinh hoặc nhóm học sinh đã hoàn thành nhiệm vụ của một hoạt động nào đó, trong khi chưa hết giờ giáo viên giao thêm nhiệm vụ học tập hoặc nhiệm vụ giúp các bạn khác, nhóm bạn khác chưa hoàn thành. + Tổ chức lớp học theo mô hình Hội đồng tự quản (HĐTQ). Chủ tịch HĐTQ và các ủy viên điều hành được một số hoạt động học tập trong bài học. Định hướng tổ chức dạy học ở mỗi bài được thể hiện ở bố cục của một bài học: – Hoạt động khởi động thu hút/tạo hứng thú học tập. Đầu tiên, các học sinh phải được khuyến khích bằng một câu hỏi tư duy (tạo mâu thuẫn nhận thức – từ thí nghiệm; từ hiện tượng thực tế; ). Điểm khởi đầu này thu hút sự quan tâm của học sinh và cung cấp một cơ hội cho học sinh thể hiện những gì học sinh biết về các khái niệm. Họ có thể nói lên ý tưởng riêng/định kiến của họ về chủ đề (giáo viên cần khuyến khích học sinh viết tất cả vào vở ghi bài học). – Sau khi đã phát hiện ra học sinh đã biết được những gì và những gì còn thiếu, giáo viên sẽ chuyển sang hoạt động “Hình thành kiến thức mới”. Lúc này học sinh sẽ có hứng thú tiếp thu kiến thức vì thực sự cảm thấy có nhu cầu về thông tin mới để giải quyết các “thách đố” mà bài học đặt ra. Khi cần phải cung cấp kiến thức mới thì bài học có thể được bắt đầu bằng việc giới thiệu kiến thức rồi sau đó mới đưa ra các câu hỏi để học sinh thảo luận hay vận dụng kiến thức. Mục đích của hoạt động này là giúp học sinh khám phá và giải thích vấn đề học tập hoặc hiện tượng thực tế quan sát được và mô tả nó theo cách riêng của họ. Người học thực hiện chuỗi các hoạt động học tập (cá nhân, cặp đôi hay nhóm, hoặc cả lớp) mà cho phép họ khám phá nội dung mới trong chủ đề. Họ được suy nghĩ và trải nghiệm với vấn đề hoặc hiện tượng và mô tả, giải thích theo cách riêng của họ. Khía cạnh quan trọng của giai đoạn này là sự giải thích theo những trải nghiệm của chính cá nhân học sinh. Hầu hết những giải thích không được đưa ra bởi các giáo viên. Người học đi đến kết luận riêng của họ qua các thí nghiệm. Do đó, qua sự trải nghiệm, người học cố gắng tự đi đến kết luận của riêng mình (giáo viên cần khuyến khích học sinh viết kết luận vào vở ghi bài). – Cuối cùng để củng cố, luyện tập và nâng cao kiến thức cho học sinh giáo viên cần đưa ra những câu hỏi, tình huống có tính vận dụng và mở rộng kiến thức vừa học được. Sau khi đã chiếm lĩnh được các kiến thức mới của bài, học sinh lại được tiếp xúc với các tình huống mới, 21
21. các câu hỏi nhằm vận dụng kiến thức vừa mới học được. Những câu hỏi này có thể học sinh trả lời ngay được tại lớp hay có thể để các em về nhà suy nghĩ. Trong pha đánh giá, giáo viên sử dụng các cách tiếp cận khác nhau như ra câu hỏi, nêu tình huống (được thể hiện ở mục “Vận dụng” và mục “Tìm tòi mở rộng”) nhằm phát hiện và đánh giá xem học sinh đã học được những gì có liên quan đến chủ đề mà mình vừa học. + Môn Khoa học tự nhiên được biên soạn nhằm khuyến khích việc hình thành các ý tưởng hơn là bắt chước hay ghi nhớ kiến thức một cách máy móc. Những tình huống, câu hỏi hay các hoạt động mà môn Khoa học Tự nhiên đưa ra đều nhằm tìm kiếm lập luận của học sinh cũng như các ý tưởng mới. Vì vậy, các tình huống và vấn đề đưa ra trong bài thường là dạng câu hỏi mở có thể có nhiều phương án giải quyết để học sinh bàn luận trao đổi nhằm tìm ra phương án tối ưu. Mọi lập luận logic đều được chấp nhận và khuyến khích. Giáo viên không khuyến khích học sinh đi tìm một câu trả lời hoặc một giải pháp duy nhất đúng mà khuyến khích học sinh chấp nhận nhiều câu trả lời, nhiều giải pháp hợp lí. + Khuyến khích làm việc tập thể: Học sinh được dạy cách lắng nghe và học hỏi người khác, biết cách làm việc tập thể để phát huy sức mạnh của tập thể. Vì thế các cuộc thảo luận nhóm, tổ thường xuyên được đặt ra nhằm rèn luyện các kĩ năng này. Có nhiều chủ đề/bài trong môn Khoa học Tự nhiên được tổ chức theo hình thức dạy học dự án. + Rèn luyện kĩ năng diễn đạt bằng lời nói: Thông qua việc thảo luận, phát biểu tại lớp giáo viên không chỉ chú ý đến nội dung chuyên môn mà cần chú ý đến việc diễn đạt và sử dụng các thuật ngữ khoa học. Thông tin có ở người nào đó sẽ là thông tin chết nếu người đó không có khả năng truyền đạt lại cho người khác. Đồng thời qua thảo luận học sinh sẽ học hỏi được ở bạn bè. Học thầy không tày học bạn. Thông tin học sinh thu nhận được không chỉ một chiều mà nhiều chiều. Như vậy mỗi giáo viên, mỗi tổ/nhóm chuyên môn phải chủ động tìm hiểu, nghiên cứu chương trình và sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên 6 và Hướng dẫn dạy môn Khoa học Tự nhiên 6, đề xuất Ban Giám hiệu “KẾ HOẠCH DẠY HỌC” môn Khoa học Tự nhiên 6, có thể thay đổi trật tự dạy học các chủ đề cho phù hợp với điều kiện thực tế của nhà trường, nhưng Chủ đề 1 “Mở đầu môn khoa học tự nhiên” thì nên dạy trước tiên (có thể bố trí giáo viên môn vật lí hay môn hoá học hoặc môn sinh học đều được – miễn là giáo viên có điều kiện tốt nhất dạy chủ đề này). Có vấn đề khác mà các giáo viên cần chú ý là: cách tiếp cận của sách giáo khoa hiện hành là tiếp cận nội dung. Trong mô hình trường học mới, cách tiếp cận của sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên 6 là tiếp cận năng lực, với mục tiêu rèn cho học sinh lớp 6 năng lực tự học, năng lực mô tả phân loại, năng lực quan sát, năng lực tính toán, năng lực thí nghiệm thực hành, năng lực lập kế hoạch nên các nội dung môn học được sắp xếp lại gọn hơn. Ví dụ: Những tri thức chuyên sâu về cấu tạo giải phẫu và chức năng sinh lí của từng đối tượng/nhóm đối tượng sinh vật được lược bớt mà tập trung làm cho học sinh có tri thức về 22
22. nguyên tắc tổ chức thứ bậc trong sinh học (tế bào – cơ thể – quần thể – quần xã và hệ sinh thái – sinh quyển). Nguyên tắc thứ hai được làm rõ trong Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên 6 là nguyên tắc tính thống nhất và đa dạng của sự sống. Một điều cần lưu ý nữa là khi dạy Chủ đề 6 “Cây xanh”, Chủ đề 7 “Nguyên sinh vật và Động vật” và Chủ đề 8 “Đa dạng sinh học” giáo viên cần bổ sung những ví dụ cụ thể về những loài sinh vật phổ biến, nổi bật sống ở đó; thậm chí có thể thay nội dung trong sách Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên 6 bằng bài soạn của giáo viên về động/thực vật địa phương. 2. Chương trình chi tiết (A). Khung phân phối chương trình A1. Hướng dẫn chung Khung phân phối chương trình này áp dụng cho lớp 6 theo mô hình trường học mới, từ năm học 2015 – 2016. Khung phân phối chương trình quy định thời lượng dạy học cho từng phần của chương trình. Thời lượng quy định tại Khung phân phối chương trình áp dụng trong trường hợp học 1 buổi/ngày. Tiến độ thực hiện chương trình khi kết thúc học kì I và kết thúc năm học được quy định thống nhất cho tất cả các trường dạy học theo mô hình trường học mới trong cả nước. Căn cứ Khung phân phối chương trình, các trường thí điểm mô hình trường học mới cụ thể hoá thành phân phối chương trình chi tiết sao cho phù hợp với nhà trường. Các trường thí điểm mô hình trường học mới có điều kiện bố trí dạy học 2 buổi/ngày, có thể điều chỉnh phân phối chương trình tăng thời lượng dạy học cho phù hợp (hiệu trưởng phê duyệt, kí tên, đóng dấu và báo cáo phòng Giáo dục và Đào tạo). Khung phân phối chương trình Số tiết học Số tuần thực hiện Phần Ôn tập, Tổng Sinh học Vật lí Hoá học chung Kiểm tra Cả năm 35 105 14 47 28 8 8 Học kì 1 18 54 14 28 0 8 4 Học kì 2 17 51 0 19 28 0 4 23
23. Học kì 1: – Học kì 1 có 54 tiết với 14 tiết học gồm 2 chủ đề chung (từ bài 01 đến bài 04) và 36 tiết học chủ đề sinh học (từ bài 05 đến bài 18); có 2 tiết ôn tập cuối học kì 1 (sau khi kết thúc bài 17: Vai trò của cây xanh) với 2 tiết kiểm tra cuối kì 1. – Kết thúc Học kì 1: Học sinh học xong bài17; bài Ôn tập học kì I cần hướng dẫn học sinh ôn tập từ bài 1 đến bài 17. Học kì 2: – Học kì 2 có 51 tiết với 19 tiết học chủ đề sinh học (từ bài 18 đến bài 22) và 28 tiết học cho chủ đề vật lí, có 2 tiết ôn tập học kì 2 (sau khi kết thúc bài 32) với 2 tiết kiểm tra cuối năm. – Kết thúc Học kì 2: Học sinh học xong bài 32; bài Ôn tập học kì 2 cần hướng dẫn học sinh ôn tập từ bài 18 đến bài 32. A2. Gợi ý phân phối chương trình chi tiết Dự kiến TT Chủ đề Bài, nội dung thời gian 1 Chủ đề 1. Mở Bài 1: Mở đầu 3 tiết đầu môn khoa học tự nhiên Bài 2: Dụng cụ thí nghiệm và an toàn thí nghiệm 4 tiết (7 tiết) 2 Chủ đề 2. Các Bài 3: Đo độ dài, thể tích, khối lượng 4 tiết phép đo và kĩ năng thí nghiệm (7 tiết) Bài 4: Làm quen với kĩ năng thí nghiệm thực hành 3 tiết 3 Chủ đề 3. Trạng Bài 5: Chất và tính chất của chất 4 tiết thái của vật chất Bài 6: Nguyên tử, phân tử, đơn chất, hợp chất. 4 tiết (8 tiết) 4 Chủ đề 4. Bài 7: Tế bào – Đơn vị cơ bản của sự sống 3 tiết Tế bào Bài 8: Các loại tế bào 2 tiết (7 tiết) Bài 9: Sự lớn lên và phân chia của tế bào 2 tiết 24
24. 5 Chủ đề 5. Đặc trưng của Bài 10: Đặc trưng của cơ thể sống 2 tiết cơ thể sống (2 tiết) 6 Chủ đề 6. Bài 11: Cơ quan sinh dưỡng của cây xanh 3 tiết Cây xanh Bài 12: Trao đổi nước và dinh dưỡng khoáng ở 2 tiết cây xanh (19 tiết) Bài 13: Quang hợp ở cây xanh 2 tiết Bài 14: Hô hấp ở cây xanh 2 tiết Bài 15: Cơ quan sinh sản của cây xanh 3 tiết Bài 16: Sự sinh sản ở cây xanh 3 tiết Bài 17: Vai trò của cây xanh 4 tiết 7 Ôn tập học kì 1 2 tiết Bài kiểm tra viết học kì 1 2 tiết 8 Chủ đề 7. Bài 18: Nguyên sinh vật 2 tiết Nguyên sinh vật và Động vật Bài 19: Động vật không xương sống 6 tiết (16 tiết) Bài 20: Động vật có xương sống 4 tiết Bài 21: Quan hệ giữa động vật với con người 4 tiết 9 Chủ đề 8. Đa dạng sinh học Bài 22: Đa dạng sinh học 3 tiết (3 tiết) 10 Chủ đề 9. Bài 23: Sự nở vì nhiệt của các chất rắn, lỏng và khí. 4 tiết Nhiệt và tác động Ứng dụng. của nó đối với sinh vật Bài 24: Nhiệt độ. Đo nhiệt độ. 3 tiết (13 tiết) Bài 25: Sự chuyển thể của các chất 3 tiết Bài 26: Nhiệt đối với đời sống sinh vật 3 tiết 25
25. 11 Chủ đề 10. Bài 27: Chuyển động cơ. Vận tốc của chuyển động 3 tiết Lực và các máy cơ đơn giản Bài 28: Lực. Tác dụng của lực 3 tiết (15 tiết) Bài 29: Trọng lực 1 tiết Bai 30: Lực đàn hồi 2 tiết Bài 31: Lực ma sát 2 tiết Bài 32: Máy cơ đơn giản 4 tiết 12 Ôn tập học kì 2 2 tiết Bài kiểm tra viết cuối năm 2 tiết (B). Một số vấn đề cần lưu ý về phân phối chương trình Chương trình môn Khoa học Tự nhiên gồm 3 phân môn: vật lí, hoá học và sinh học được tích hợp với nhau, làm giảm được gánh nặng cho học sinh vì không phải học lại nhiều lần cùng một nội dung kiến thức ở các môn học khác nhau. Nội dung được trình bày trong tài liệu “Hướng dẫn học môn Khoa học Tự nhiên 6” theo 10 chủ đề. Mỗi chủ đề được viết theo hướng tích hợp nội môn, hoặc tích hợp liên môn. Trong từng chủ đề đã chọn đưa vào những nội dung cốt lõi của chủ đề và giúp cho học sinh thấy được một “bức tranh” khái quát hơn là đưa nhiều nội dung khoa học để nhằm có sự đầy đủ, chi tiết; chính vì thế mà giảm được thời lượng học kiến thức chuyên sâu, dành thời gian cho hoạt động trải nghiệm của học sinh. Cách tiếp cận ở trên cùng với việc thực hiện tích hợp giúp học sinh có một cái nhìn bao quát, liên hệ qua lại giữa các sự vật hiện tượng trong thế giới tự nhiên hơn là chỉ được xem xét, nhận thấy từng sự vật, hiện tượng một cách tách rời cô lập. Phần đầu tiên của sách (chủ đề 1 “Mở đầu môn Khoa học Tự nhiên” và chủ đề 2 “Các phép đo và kĩ năng thí nghiệm”) dành để giúp học sinh tìm hiểu về môn khoa học tự nhiên, rèn phương pháp học tập đặc thù bộ môn: Quan sát và thí nghiệm khoa học. Tiếp sau đó là chủ đề 3 “Trạng thái của vật chất” (đây là một phần nội dung hoá học 8 hiện hành được đưa xuống lớp 6) là kiến thức cơ sở để học tập các chủ đề sinh học và vật lí tiếp theo. Các chủ đề 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 môn Khoa học Tự nhiên 6 tạo điều kiện cho việc tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo của học sinh, hình thành được sự tự tin và hứng thú, tích cực học tập, phát triển kĩ năng giao tiếp. Chủ đề 4 là kiến thức nền tảng (cấp tổ chức sống tế bào) để học các chủ đề 5, 6, 7; đặc biệt khi học chủ đề 6 và 7 cần làm rõ các đặc trưng sống cấp cơ thể đã học ở chủ đề 5. III. HƯỚNG DẪN TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC 26
26. Chủ đề 1. MỞ ĐẦU MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN (7 tiết) I. Mục tiêu của chủ đề 1. Kiến thức – Làm quen với hoạt động nghiên cứu khoa học và quy trình nghiên cứu khoa học. – Tìm hiểu một số thành tựu nghiên cứu khoa học trong đời sống. – Kể tên được một số dụng cụ, máy móc thường dùng trong phòng thí nghiệm ở trường THCS. – Nêu được một số dụng cụ đo độ dài, đo thể tích, đo khối lượng với giới hạn đo và độ chia nhỏ nhất của chúng. – Nhận biết được các dụng cụ dễ vỡ, dễ cháy nổ và những hoá chất độc hại. – Nêu được các quy tắc an toàn cơ bản khi tiến hành các thí nghiệm. 2. Kĩ năng – Tạo hứng thú, bước đầu hình thành kĩ năng quan sát và có ý thức tìm tòi, nghiên cứu những hiện tượng tự nhiên, yêu thích môn khoa học. – Hình thành kĩ năng làm việc theo nhóm, kĩ năng báo cáo khoa học. – Hình thành thói quen chấp hành nội quy và an toàn thí nghiệm. 3. Thái độ – Tạo hứng thú, lòng say mê môn khoa học. – Có ý thức học tập đúng đắn. – Yêu tự nhiên, bảo vệ giới tự nhiên và sức khoẻ con người. 4. Định hướng các năng lực hình thành và phát triển cho học sinh Năng lực Kĩ năng Thái độ, giá trị 1.Năng Đọc hiểu, tổng hợp, nghiên cứu tài liệu Tò mò lực kiến thức Khoa Phân tích, đánh giá tài liệu Trách nhiệm học tự nhiên Đặt câu hỏi cho nội dung kiến thức và các vấn đề liên quan. Xác định vấn đề học tập, nội dung học tập 27
27. So sánh các nội dung kiến thức Công bằng Phân loại vật chất, sinh vật Sử dụng chính xác ngôn ngữ khoa học trong giao tiếp 2. Năng lực Đặt câu hỏi cho vấn đề nghiên cứu hay thí Nghiên cứu nghiệm. khoa học (Quan sát Dự đoán kết quả thí nghiệm, kết quả nghiên cứu Khách quan và thực Xây dựng giả thuyết có thể kiểm chứng được của Sáng tạo nghiệm) thí nghiệm, nghiên cứu Lập kế hoạch nghiên cứu, thiết kế, bố trí thí Kiên nhẫn nghiệm để kiểm chứng được giả thuyết. Quan sát ghi chép, thu thập số liệu, kết quả nghiên Toàn vẹn cứu Phân tích và đánh giá dữ liệu thu được để đưa ra Sáng tạo kết luận phù hợp Khách quan Trình bày kết quả nghiên cứu theo cách phù hợp Sáng tạo 3. Năng lực – Sử dụng dụng cụ và thiết bị đúng cách và an Cẩn thận thực hiện toàn trong phòng thí nghiệm – Lựa chọn dụng cụ, thiết bị phù hợp với thí Sáng tạo nghiệm, nghiên cứu. – Đánh giá hiệu quả của phương pháp và thiết bị Sáng tạo sử dụng. Tìm lỗi và sửa lỗi với các thiết bị, dụng cụ Khách quan 4. Năng lực Lập kế hoạch cho các hoạt động thực địa Sáng tạo thực địa Chuẩn bị dụng cụ, phương tiện tiến hành Cẩn thận hoạt động Sử dụng bản đồ thực địa Sáng tạo Quan sát, thu thập số liệu thực địa Toàn vẹn 28
28. – Năng lực tự học: lập kế hoạch học tập, thí nghiệm thực hành. – Năng lực giải quyết vấn đề: phát hiện và giải quyết vấn đề khi tìm hiểu các bước của quy trình nghiên cứu khoa học. – Năng lực hợp tác: cùng hợp tác làm thí nghiệm, phân tích kết quả – Năng lực phân tích, so sánh, tính toán thông qua bảng biểu. – Các kĩ năng quan sát, ghi chép làm việc khoa học và phẩm chất nghiên cứu khoa học. II. Nội dung chính của chủ đề Ở chủ đề này, học sinh cần nhận thức được rằng: – Môn khoa học là môn học có vai trò quan trọng trong việc tìm hiểu giới tự nhiên, nghiên cứu các sự vật hiện tượng tự nhiên gắn với thực tiễn và con người. – Hoạt động nghiên cứu khoa học là hoạt động chủ động tìm tòi, khám phá của con người nhằm phát hiện bản chất sự vật, phát triển nhận thức khoa học về thế giới; hoặc sáng tạo phương pháp mới và phương tiện kĩ thuật mới để làm biến đổi sự vật phục vụ cho mục tiêu hoạt động của con người. – Nghiên cứu khoa học theo một quy trình nhất định, từ việc đặt câu hỏi nghiên cứu, đề xuất giả thuyết, xây dựng phương án kiểm định giả thuyết, tiến hành thí nghiệm kiểm chứng, phân tích, xử lí dữ liệu đến việc đưa ra kết quả, lập báo cáo khoa học. Các em hiểu được rằng chân lí khoa học chỉ có thể được khẳng định bằng thực nghiệm. – Những thành tựu của khoa học là hết sức vĩ đại và lớn lao trong đời sống xã hội của con người. Việc tìm hiểu những thành tựu của khoa học ở Việt Nam và trên thế giới giúp các em say mê học tập và có một niềm tin mãnh liệt vào khả năng của con người. – Những trang thiết bị, đồ dùng phục vụ cho môn khoa học có vai trò quan trọng trong việc tổ chức học tập theo định hướng năng lực và hình thành nhân cách học sinh. Trong quá trình học tập các em phải tuân thủ các quy định về an toàn thí nghiệm, gìn giữ bảo dưỡng dụng cụ thí nghiệm, biết cách xếp đặt các dụng cụ thí nghiệm khoa học. Ngoài những dụng cụ thí nghiệm, dụng cụ đo thông thường các em còn được tiếp xúc với một số thiết bị, dụng cụ đo, máy móc hiện đại ở những nơi có điều kiện. – Tìm hiểu một số dụng cụ đo như đo độ dài, đo thể tích, đo khối lượng; giới hạn đo và độ chia nhỏ nhất của các dụng cụ đo. Trong chủ đề này, học sinh bước đầu hình thành thói quen học tập trải qua quá trình nghiên cứu, tìm tòi, học tập theo nhóm; bước đầu hình thành kĩ năng quan sát và có ý thức tìm tòi, nghiên cứu những hiện tượng tự nhiên, yêu thích môn khoa học; biết cách và có khả năng tự học cá nhân và học tập cùng cộng đồng. 29
29. Nội dung chủ đề được sắp xếp trong 2 bài học. Các bài đều thông qua việc tổ chức cho học sinh hoạt động theo với cấu trúc là 5 hoạt động chính mong muốn hình thành nên những kiến thức, kĩ năng và những năng lực cốt lõi cho học sinh trong quá trình học tập. Cụ thể các bài học như sau: Bài 1: Mở đầu (chuyển tải các kiến thức về hoạt động nghiên cứu khoa học, quy trình nghiên cứu khoa học và các thành tựu của khoa học). Bài 2: Dụng cụ thí nghiệm và an toàn thí nghiệm (chuyển tải các kiến thức về dụng cụ thí nghiệm, dụng cụ đo, cách sử dụng, bảo quản và an toàn thí nghiệm). III. Một số lưu ý về tổ chức dạy học các bài học thuộc chủ đề 1. Lưu ý chung Chủ đề Mở đầu môn khoa học tự nhiên có vai trò quan trọng trong việc định hướng cho học sinh hiểu được tầm quan trọng của môn học, bước đầu làm quen với phương pháp học tập tìm tòi, khám phá, hình thành kĩ năng làm việc nhóm, say mê hứng thú môn học; cung cấp một số kiến thức cho các em về dụng cụ thí nghiệm và các dụng cụ đo độ dài, đo thể tích, đo khối lượng, đo thời gian; hình thành những kĩ năng ban đầu trong quá trình học tập. Bài đầu tiên của môn học chỉ yêu cầu học sinh hiểu sơ bộ về các hoạt động nghiên cứu và quy trình đơn giản nghiên cứu khoa học. Trong quá trình học tập cấp THCS các em sẽ có các khái niệm rõ ràng hơn. Những hiểu biết tích lũy được một cách hệ thống nhờ hoạt động nghiên cứu khoa học có mục tiêu, có kế hoạch và được thực hiện dựa trên hệ thống các phương pháp khoa học gọi là những Tri thức khoa học. Từ quá trình cảm nhận và xử lí các vấn đề trong cuộc sống, kinh nghiệm, hiểu biết được tích lũy, ban đầu còn riêng lẻ, rời rạc, về sau hình thành những mối liên hệ mang tính hệ thống là Tri thức kinh nghiệm. Khoa học là hệ thống tri thức về mọi loại quy luật của vật chất và sự vận động của vật chất, những quy luật của tự nhiên, xã hội, tư duy. Nghiên cứu khoa học là sự phát hiện bản chất sự vật, phát triển nhận thức khoa học về thế giới; hoặc sáng tạo phương pháp mới và phương tiện kĩ thuật mới để làm biến đổi sự vật phục vụ cho mục tiêu hoạt động của con người. Hoạt động của người nghiên cứu khoa học là hoạt động nghiên cứu khoa học. Sản phẩm của nghiên cứu khoa học là những phát minh, phát hiện, sáng chế của con người. Phát minh là sự khám phá ra những quy luật, những tính chất hoặc những hiện tượng của thế giới vật chất tồn tại một cách khách quan mà trước đó chưa ai biết, nhờ đó làm thay đổi cơ bản nhận thức của con người. Phát hiện là sự khám phá ra những vật thể, những quy luật xã hội đang tồn tại một cách khách quan. Sáng chế là một giải pháp kĩ thuật mới về nguyên lí kĩ thuật, tính sáng tạo và áp dụng được. Sáng chế có khả năng áp dụng nên có ý nghĩa 30
30. thương mại, được cấp bằng sáng chế độc quyền (patent), có thể mua bán bằng sáng chế, cấp giấy phép sử dụng (licence) và được bảo hộ quyền sở hữu công nghiệp. Nghiên cứu khoa học phải thực hiện theo quy trình nghiên cứu khoa học. Khi tiếp xúc với các dụng cụ thí nghiệm, thực hành cần chú ý những điều về an toàn thực hành thí nghiệm. Đây là chủ đề đầu tiên học sinh được tiếp cận với môn khoa học tự nhiên. Những kiến thức, kĩ năng để hình thành thái độ và năng lực cho học sinh là rất cần thiết, nó sẽ giúp cho các em hình thành những thói quen học tập và tìm hiểu các vấn đề trong môn học xuyên suốt trong quá trình học ở cấp THCS nói riêng cũng như ở các lớp trên của cấp trung học. Giáo viên cần biết ở cấp Tiểu học, học sinh đã được làm quen với môn khoa học, đã biết tìm hiểu sơ lược những hiện tượng xung quanh gần gũi với các em. Các em học tập theo tinh thần học, vui chơi để tìm hiểu thiên nhiên. Tuy nhiên khi bước vào THCS, nhận thức của các em đã thay đổi một bước về lượng. Các hiện tượng tự nhiên xảy ra xung quanh không dừng lại ở quan sát hiện tượng, các em đã có ý thức tìm hiểu và muốn giải thích vì sao lại có hiện tượng như vậy, ảnh hưởng của nó đến đời sống, môi trường như thế nào. Giáo viên phải ý thức được rằng, bản chất của dạy học hướng đến hình thành năng lực cho học sinh, cốt lõi của nó là học sinh phải thông qua các hoạt động học tập tìm tòi, nghiên cứu, tự các em phát hiện ra bản chất của sự vật và hiện tượng. Cho nên người giáo viên phải tổ chức các hoạt động học tập cho học sinh trong quá trình học tập. Trong bài đầu tiên, chỉ giới hạn ở việc học sinh nhận dạng được hoạt động nghiên cứu khoa học là gì, nó khác với các hoạt động thông thường của con người trong đời sống như thế nào. Tiếp theo học sinh thông qua một số thí nghiệm thực hành để hiểu và nắm được sơ lược quy trình nghiên cứu khoa học, tìm hiểu một vấn đề của tự nhiên như thế nào. Ở đây chúng tôi chỉ đưa ra 6 bước cơ bản giúp cho các em hình thành kĩ năng tìm hiểu một vấn đề, một câu hỏi khoa học. Sau khi học trên lớp, các em được hoạt động ngoài lớp học để tìm hiểu một số thành tựu của khoa học hiện nay ở Việt Nam và trên thế giới. Thông qua các hình ảnh và báo cáo của học sinh giúp, từ đó các em hiểu được vai trò cũng như vị trí của nghiên cứu khoa học hiện nay. Ngoài ra bài học còn muốn học sinh bước đầu làm quen và biết tìm kiếm thông tin trên internet, rèn luyện các kĩ năng làm việc nhóm, làm việc cá nhân và làm việc với cộng đồng. Các em có khả năng tự tìm tòi, khám phá, tự thu thập thông tin và có thói quen đặt ra giả thuyết và từ đó hình thành các phương án để kiểm nghiệm và khẳng định các chân lí trong quá trình học tập và nghiên cứu. 31
31. IV. Hướng dẫn dạy các bài cụ thể của chủ đề Bài 1. MỞ ĐẦU 1. Mục tiêu bài học a) Kiến thức – Làm quen với hoạt động nghiên cứu khoa học và tiến trình nghiên cứu khoa học. – Tìm hiểu một số thành tựu nghiên cứu khoa học trong đời sống. b) Kĩ năng – Hình thành kĩ năng làm việc theo nhóm, kĩ năng báo cáo khoa học. – Các kĩ năng quan sát, thu thập, xử lí thông tin. c) Thái độ – Tạo hứng thú, lòng say mê môn khoa học. d) Định hướng các năng lực hình thành và phát triển cho học sinh – Năng lực tự học: lập kế hoạch học tập, bố trí thí nghiệm nghiên cứu khoa học. – Năng lực giải quyết vấn đề: phát hiện và giải quyết vấn đề tìm hiểu các hiện tượng tự nhiên của môn khoa học. – Năng lực hợp tác: Cùng hợp tác làm thí nghiệm, phân tích kết quả – Năng lực tính toán, công nghệ thông tin: trình bày các số liệu thu được. – Hình thành phẩm chất, tác phong nghiên cứu của nhà khoa học. 2. Hướng dẫn chung Vì là bài đầu tiên tổ chức cho các em học tập theo nhóm, học cặp đôi, học cá nhân, làm việc với toàn lớp, với cộng đồng nên đòi hỏi giáo viên phải tìm hiểu các kĩ thuật tổ chức học tập từ trước đó. Ví dụ về học tập theo nhóm như kĩ thuật điều khiển chia nhóm, bố trí chỗ ngồi, hướng dẫn học sinh cử trưởng nhóm, thư kí, hậu cần , đặc biệt là phát huy được vai trò của Hội đồng tự quản lớp học trong việc tổ chức các hoạt động học tập, cũng như hướng dẫn cách tự ghi chép vào vở của học sinh, cách thảo luận, cách trình bày báo cáo. Giáo viên cần hình thành cho các em có thói quen học tập theo các loại hình nhóm, thói quen tuân thủ theo các mệnh lệnh của giáo viên và sự điều hành của trưởng nhóm. Khi hoạt động nhóm, hoặc cặp đôi phải chú ý 4 bước sau đây: Bước 1: Giao nhiệm vụ cho học sinh rõ ràng dứt khoát bằng các hình thức thích hợp; làm rõ mục tiêu của hoạt động cũng như những yêu cầu đối với học sinh trong hoạt động. Bước 2: Làm việc cá nhân, dành thời gian thích đáng cho các em tự đọc thầm và suy nghĩ cá nhân nhiệm vụ học tập. Giáo viên hướng dẫn các em cách ghi chép vở ghi những ý kiến của mình theo sách Hướng dẫn học. 32
32. Bước 3: Thảo luận nhóm, giáo viên cần tập cho học sinh thói quen làm việc nhóm. Chẳng hạn như vai trò của nhóm trưởng là tự điều khiển nhóm thảo luận ra sao? Làm thế nào để tất cả các em trong nhóm đều có ý kiến, sự phản biện của các bạn trong nhóm. Giáo viên nên đưa ra quy trình thảo luận nhóm, chẳng hạn như từng em nêu ý kiến riêng của mình nhiệm vụ, câu hỏi, cách ghi chép bổ sung ý kiến của bạn vào vở và cử người ghi ý kiến thống nhất của cả nhóm như thế nào? Thống nhất hình thức báo cáo của nhóm và cử người báo cáo ra sao? Thông báo hoàn thành công việc hoặc gọi trợ giúp từ giáo viên như thế nào? Bước 4: Giáo viên kiểm tra kết quả hoạt động thông qua báo cáo của nhóm, vở ghi của các em. Khi có điều kiện giáo viên hướng dẫn học sinh tham gia thảo luận cả lớp. Dựa vào bảng tiến độ thực hiện công việc của các nhóm, giáo viên có thể cho toàn lớp thảo luận nhằm mục đích khẳng định những kết quả của các nhóm đã làm được hoặc hỗ trợ, giúp đỡ các em nếu thấy các em đều gặp khó khăn. Giáo viên hướng dẫn các nhóm báo cáo, cho các em phản biện, nhận xét đánh giá lẫn nhau; thống nhất ý kiến; hướng dẫn các em cách tự ghi vào vở ý kiến cuối cùng của hoạt động. Để điều khiển được sinh động hoạt động của nhóm, giáo viên cần khéo léo kết hợp với Hội đồng tự quản để các em tự học và tự chủ tham gia điều khiển hoạt động học tập. Kinh nghiệm cho thấy, giáo viên cần có bảng theo dõi tiến độ hoàn thành nhiệm vụ của bài học, khả năng quan sát học sinh, sự hoạt động của các nhóm để hỗ trợ kịp thời hoạt động của từng học sinh cũng như các nhóm. Trong quá trình dạy học, giáo viên cần xây dựng bảng tiến độ thực hiện công việc cho các nhóm trong lớp học. Có kế hoạch hỗ trợ giúp đỡ nhiều hơn những nhóm yếu: có thể là giáo viên hoặc điều chỉnh học sinh giữa các nhóm để các em có sự tự hỗ trợ tự giúp đỡ lẫn nhau. Hoạt động vận dụng và tìm tòi mở rộng, giáo viên hướng dẫn học sinh thực hiện ở nhà hoặc thực hiện ngoài lớp học. Tuỳ theo năng lực của học sinh mà các em sẽ thực hiện ở mức độ khác nhau. Giáo viên cần động viên, khích lệ và chọn thời điểm thích hợp để các em có điều kiện báo cáo kết quả của cá nhân hoặc nhóm thông qua những sản phẩm, kết quả đã làm được. Khi nhận xét, giáo viên phải tìm hiểu thật kĩ, nhất là những ý kiến trái chiều, tránh trường hợp bỏ qua các sai lầm của học sinh, phủ nhận ý kiến của học sinh mà không có căn cứ hoặc là tự mình khẳng định những ý kiến ngược với học sinh, không có cơ sở, căn cứ khoa học. Giáo viên phải hoà đồng vào các em để xem các em suy nghĩ, tiếp cận vấn đề như thế nào, chúng có sẵn những kinh nghiệm gì để từ đó đưa ra những câu hỏi hoặc các mệnh lệnh làm việc phù hợp, tránh sự áp đặt, khiên cưỡng. Những vấn đề học sinh có thể đưa ra vượt trình độ, giáo viên cần khéo léo phân hoá học sinh, đề xuất để các em giỏi, ham hiểu biết về nhà tự tìm hiểu thêm, tránh sa đà để làm cho vấn đề phức tạp, khó hiểu thêm. Giáo viên phải chuẩn bị đồ dùng, phương tiện cho từng nhóm: 33
33. + Các tranh ảnh trong bài + Dụng cụ cho các thí nghiệm trong bài + Các phương tiện trình chiếu, phiếu học tập, các slide (nếu có) 3. Các hoạt động A – HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG 1. Nội dung Trong những hình ảnh ở hình 1.1, hoạt động mà con người chủ động tìm tòi, khám phá ra cái mới là: – Làm thí nghiệm trong phòng thí nghiệm – Làm thí nghiệm trong tàu vũ trụ – Lấy mẫu nước bị ô nhiễm trên dòng kênh – Theo dõi nuôi cấy mô cây trồng trong phòng kính. Những hoạt động mà con người chủ động tìm tòi khám phá ra cái mới gọi chung là những hoạt động nghiên cứu khoa học. Muốn tìm tòi, khám phá ra cái mới, con người cần phải suy nghĩ và làm theo các bước nào? Ở đây, các em có thể đưa ra các ý kiến đúng hoặc chưa đúng theo sự hiểu biết của các em. 2. Tổ chức hoạt động Giáo viên cần chuẩn bị các hình ảnh như trong sách hướng dẫn học gồm 8 ảnh, có thể thay bằng những hình ảnh khác gần gũi với các em. Vấn đề là phải giúp các em bước đầu nhận ra được hoạt động nào là hoạt động nghiên cứu khoa học mà dấu hiệu của nó chính là hoạt động chủ động tìm tòi, khám phá ra cái mới của con người. Tuỳ từng địa phương, giáo viên có thể giới thiệu thêm các hình ảnh khác để làm phong phú hơn tư liệu cho bài học. Khi thảo luận nhóm để thống nhất ý kiến học sinh có thể đưa ra những cụm từ diễn tả được hoạt động khác miễn là phù hợp. Không nhất thiết phải cố gắng giúp các em chỉ ra chú thích tất cả các hình vẽ. Ở đây chỉ yêu cầu các em chỉ ra được một số hình ảnh nào đó, trong đó có những hoạt động nghiên cứu khoa học là được. Những hình ảnh chưa biết về nhà sẽ được sáng tỏ trong quá trình học tập của các em thông qua học tập với cộng đồng bằng cách các em tự hỏi bố mẹ, những người thân của các em. Thảo luận các câu hỏi trong bài. Những câu hỏi này rất quan trọng, giúp học sinh nhận ra được bản chất của hoạt động nghiên cứu khoa học. Đó là hoạt động mà con người chủ động tìm tòi khám phá ra cái mới. Giáo viên hướng dẫn các em tự ghi vào vở ý kiến của mình, đồng thời gợi ý giúp các em liên hệ thực tiễn để tìm ra ví dụ gần gũi với địa phương, hướng dẫn các em thảo luận. Ở đây muốn các em luôn có ý thức liên hệ thực tiễn đời sống để đưa ra ý kiến cá nhân của mình. 34
34. Trong quá trình tổ chức học tập, giáo viên cần theo dõi bảng tiến độ của các nhóm, đánh dấu vào bảng tiến độ thực hiện của các nhóm. Căn cứ vào thời gian làm việc, đối với các nhóm đã thực hiện xong, giáo viên có thể cho các em chuyển sang hoạt động tiếp theo. Giáo viên nên điều khiển các nhóm thảo luận và đánh giá kết quả làm việc của các nhóm. Tuyệt đối không được thiếu sự quan sát, bỏ rơi học sinh và kết quả của một nhóm nào, của một học sinh nào trong quá trình tổ chức hoạt động học tập. Việc các em tự đánh giá lẫn nhau là rất cần thiết giúp giáo viên có biện pháp và sự điều chỉnh kịp thời đối với từng cá nhân học sinh. B – HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC MỚI 1. Nội dung Hoạt động nghiên cứu khoa học của con người nhằm phát hiện ra bản chất quy luật của sự vật, hiện tượng trong thế giới tự nhiên, hoặc sáng tạo ra phương pháp, phương tiện mới để làm thay đổi sự vật, hiện tượng phục vụ cho mục đích của con người. Thí nghiệm 1: Giọt mực sẽ hoà tan nhanh hơn trong nước nóng hơn. Thí nghiệm 2: Khi nhiệt độ tăng lên thì thể tích của một lượng khí xác định sẽ tăng lên. Những phán đoán của con người để đưa ra câu trả lời sơ bộ về một vấn đề (hay câu hỏi nghiên cứu), mà chưa được chúng minh gọi là những giả thuyết. Nói chung, quy trình nghiên cứu khoa học có thể gồm các bước khác nhau, dưới đây là một quy trình nghiên cứu phù hợp với học sinh trung học: Bước 1: Xác định vấn đề (câu hỏi nghiên cứu) Bước 2: Đề xuất giả thuyết Bước 3: Thiết kế và tiến hành thí nghiệm kiểm chứng Bước 4: Thu thập, phân tích số liệu Bước 5: Thảo luận, rút ra kết luận Bước 6: Báo cáo kết quả. 2. Tổ chức hoạt động Đây là hoạt động trọng tâm của bài để giúp học sinh tìm hiểu, tự trải nghiệm và bước đầu hình dung và hình thành các bước nghiên cứu khoa học, rèn luyện cho các em tác phong nghiên cứu khoa học, kĩ năng làm việc theo nhóm. Giáo viên cần chuẩn bị kĩ lưỡng những thí nghiệm thực hành, lựa chọn những thí nghiệm đơn giản, gần gũi với các em, có thể thay những thí nghiệm trong sách hướng dẫn học bằng các thí nghiệm khác nếu thấy hiệu quả và hấp dẫn hơn và phù hợp với thực tiễn địa phương. Nên chia lớp: một nửa số nhóm làm thí nghiệm 1 và số còn lại làm thí nghiệm 2. 35
35. Giáo viên nên tổ chức cho các em biết suy nghĩ đưa ra các giả thuyết, tiên đoán những kết quả, lường trước các tình huống có thể xảy ra trong quá trình tìm hiểu, nghiên cứu của nhóm, đồng thời gợi ý cho các em xây dựng và thực thi những phương án thí nghiệm để kiểm chứng, không nhất thiết phải dựa vào các thiết bị có sẵn như sách hướng dẫn học đề xuất. Giáo viên cần lưu ý những phương án thí nghiệm mà học sinh đưa ra không giống với tài liệu. Trong trường hợp này vẫn tạo điều kiện cho các em thực hiện phương án của mình, có thể giao cho nhóm thực hiện ở nhà sau đó báo cáo kết quả với cả lớp sau. Giáo viên cần chỉ ra rằng phương án với những dụng cụ trong tài liệu chỉ là một phương án cụ thể, sau đó mới định hướng cho các em suy nghĩ đề xuất giải quyết vấn đề. Giáo viên có thể phân công một số nhóm đồng thời tiến hành thí nghiệm với các câu hỏi nghiên cứu khác nhau và có ý thức đặt các câu hỏi gợi mở để hướng tới quy trình tìm hiểu nghiên cứu khoa học và mỗi vấn đề phải được tối thiểu hai nhóm cùng nghiên cứu, cùng tìm hiểu. Có 2 thí nghiệm: Thí nghiệm 1: 2 cốc, nước nóng, nước lạnh, lọ mực, ống nhỏ giọt. Thí nghiệm 2: 1 vỏ chai, 1 bóng bay, chậu nước nóng, khăn bông. Hãy dự đoán hiện tượng xảy ra và đưa ra phương án bố trí, làm thí nghiệm. Ghi vào vở ý kiến của em. Giáo viên cần tôn trọng tất cả các ý kiến của các em học sinh, ý kiến thống nhất của các nhóm khi dự đoán và đề xuất phương án. Tuyệt đối không nên áp đặt phương án thí nghiệm cho các em. Trong hai thí nghiệm này, giáo viên cần rèn luyện cho các em những kĩ năng thực hành: – Kĩ năng quan sát – Kĩ năng xây dựng, lắp đặt thí nghiệm (lựa chọn dụng cụ và bố trí thí nghiệm) – Kĩ năng tiến hành thí nghiệm, vạch ra các bước thực hiện: sử dụng các dụng cụ như ống nhỏ giọt, lắp bóng bay – Kĩ năng thu thập, xử lí và khẳng định thông tin – Kĩ năng thảo luận nhóm, toàn lớp – Kĩ năng ghi chép (vở ghi) – Kĩ năng trình bày báo cáo Các thí nghiệm thực hành đưa ra do giáo viên lựa chọn cần phải làm trước, tránh trường hợp chuẩn bị thiếu dụng cụ. Một trong những nguyên tắc quan trọng là tôn trọng ý kiến của học sinh. Nếu các em cần hỗ trợ thì giáo viên cố gắng đáp ứng tốt nhất trong chừng mực có thể, hạn chế sự áp đặt. Nếu phát sinh và chưa có dụng cụ thí nghiệm thì giáo viên hướng dẫn các em làm các phương án thí nghiệm đó ngoài giờ, coi như bài tập làm ở nhà. Câu hỏi: Trong mỗi thí nghiệm ở trên, hãy mô tả công việc (quy trình) ghi vào vở theo gợi ý ở bảng 1.1 36
36. Bảng 1.1. Quy trình Mô tả công việc em làm theo các bước Bước 1: Xác định vấn đề (câu hỏi nghiên cứu) Bước 2: Đề xuất giả thuyết Bước 3: Thiết kế và tiến hành thực nghiệm kiểm chứng giả thuyết Bước 4: Thu thập, phân tích số liệu Bước 5: Thảo luận rút ra kết luận Bước 6: Báo cáo kết quả Đây là hoạt động khó nhất, tốn thời gian nhất đòi hỏi người giáo viên phải kiên trì, linh hoạt xử lí, chỉnh sửa cách trình bày của học sinh. Sự uốn nắn câu chữ, hướng các em dùng từ khoa học là rất cần thiết, giáo viên cần hướng dẫn các em trình bày ngắn gọn, súc tích, biểu hiện rõ ràng mạch lạc các bước của công việc. Vấn đề là phải cho các em mô tả được sự tìm tòi, khám phá (nghiên cứu khoa học) theo thứ tự 6 bước cơ bản. Cần giới thiệu cho các em 6 bước này là linh hoạt sử dụng. Trong quá trình vận dụng, tuỳ theo các vấn đề nghiên cứu, người ta có thể gộp lại để ít bước hơn hoặc cũng có khi chia ra nhiều bước hơn, nhưng những thứ tự công việc hầu như không thay đổi. Các em có thể gặp khó khăn bởi những thuật ngữ: khoa học, nghiên cứu khoa học, vấn đề, giả thuyết, thiết kế, thực nghiệm kiểm chứng, thu thập, phân tích số liệu, báo cáo kết quả Giáo viên cần hiểu và có thể minh hoạ bằng ví dụ cho các em, rồi sau này các em sẽ hiểu sâu sắc hơn các thuật ngữ này trong quá trình học ở trung học. Học nhóm: Hãy quan sát các biểu tượng ở hình 1.3, đặt tương ứng các bước trong quy trình nghiên cứu khoa học vào hình chữ nhật (dưới biểu tượng) sao cho thích hợp. Hoạt động này giúp các em bước đầu làm quen với một số biểu tượng và cách biểu diễn quy trình và hình thành sơ bộ mối qua hệ giữa các bước trong quy trình nghiên cứu khoa học mà sau này là cách học tập tìm tòi, khám phá. Giáo viên có thể tổ chức cho các em học sinh vận động thực hiện theo kiểu trò chơi, hướng dẫn các em vẽ quy trình vào vở theo cách hiểu của mình (sơ đồ khối chẳng hạn). 37
37. C – HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP 1. Nội dung Các hoạt động nghiên cứu khoa học là làm thí nghiệm, phân loại sản phẩm nghiên cứu. Giáo viên có thể cho học sinh tự lấy thêm các ví dụ gần gũi trong đời sống hằng ngày mà các em biết. Vẽ tóm tắt quy trình nghiên cứu khoa học theo hình 1.3. Có thể hướng dẫn các em vẽ theo sơ đồ khối. Để tìm hiểu: Loại giấy thấm nào hút được nhiều nước nhất? Giáo viên cần định hướng cho học sinh nghiên cứu theo 6 bước, tôn trọng ý kiến của các nhóm. 2. Tổ chức hoạt động Hoạt động cặp đôi: Hãy tìm hiểu các hoạt động của con người trong Hình 1.4. Hoạt động nào là hoạt động nghiên cứu khoa học? Ghi vào vở ý kiến của em. Hoạt động này chủ yếu giúp các em vận dụng tái hiện kiến thức và hiểu biết hơn về các hoạt động nghiên cứu khoa học. Hoạt động cá nhân: vẽ quy trình nghiên cứu khoa học vào vở. Giáo viên tôn trọng các hình vẽ của học sinh theo hình 1.3. Hoạt động nhóm: Tìm hiểu câu hỏi dưới đây để xây dựng phương án nghiên cứu khoa học. Loại giấy thấm nào hút được nhiều nước nhất? Hoạt động này giáo viên chủ yếu gợi ý, giúp các em tự tìm hiểu, đưa ra các phương án để thực hiện theo quy trình nghiên cứu khoa học. Sau khi đưa ra giả thuyết, có thể cho các nhóm tự làm thí nghiệm ở phòng bộ môn. Giáo viên gợi ý cho các em phác thảo và làm theo 6 bước của quy trình nghiên cứu. Hướng dẫn các em có thói quen ghi vào vở những ý kiến của mình. Chuẩn bị: Một vài loại giấy thấm, cốc, nước, nhíp, bình chia độ, cân điện tử. Gợi ý: Thực hiện và ghi vào vở theo quy trình ở Bảng 1.1. D – HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG Hoạt động: Tìm kiếm trên mạng internet, trao đổi với người thân để kể cho bạn trong lớp biết về một thành tựu của nghiên cứu khoa học mà em biết. Viết tóm tắt ra giấy, chia sẻ với các bạn qua “góc học tập” của lớp. Hướng dẫn học sinh thực hiện ở ngoài lớp học có sự hỗ trợ của cộng đồng. Giáo viên có thể gợi ý giao nhiệm vụ cho các nhóm học sinh Hoạt động này giúp các em tìm hiểu và tự hào về các thành tựu khoa học trong đời sống chúng ta. Trong quá trình ấy giúp các em tin yêu vào khoa học và cuộc sống ngày hôm nay. 38
38. Hoạt động này, giáo viên yêu cầu các em về nhà thực hiện, hướng dẫn các em cách tìm kiếm trên internet, cách ghi chép thông tin. Có thể hướng dẫn các em sử dụng powerpoint để báo cáo. Giáo viên có thể cho các nhóm đến lớp báo cáo. Chú ý hướng dẫn các em ghi chép những ý kiến của nhóm bạn và nhóm mình. Sản phẩm thực hiện được cần báo cáo với thầy (cô giáo) và nộp vào “góc học tập” để các bạn trong lớp chia sẻ, đánh giá. E – HOẠT ĐỘNG TÌM TÒI MỞ RỘNG Hoạt động này, giáo viên hướng dẫn cho các em hoạt động ở ngoài lớp học. Có thể tham khảo ý kiến của cha mẹ, thầy cô giáo hoặc các người thân của em. Có thể giao nhiệm vụ cho các nhóm thực hiện các bài tập sau đây: 1. Tìm hiểu một kết quả nghiên cứu khoa học mà em biết được ứng dụng tại gia đình em. 2. Chọn 1 trong những câu sau để đưa ra quy trình nghiên cứu: – Hiện tượng gì xảy ra nếu ta thổi khí cacbonic vào nước vôi trong? – Hiện tượng gì xảy ra nếu ta thả quả cam chưa bóc vỏ và đã bóc vỏ vào nước? – Hiện tượng gì xảy ra nếu ta cắm cành của bông hồng bạch vào cốc nước màu? Giáo viên cần dành thời gian cho các nhóm báo cáo hoặc đánh giá báo cáo của các nhóm. Sản phẩm thực hiện được cần báo cáo với thầy (cô giáo) và nộp vào “góc học tập” để các bạn trong lớp chia sẻ, đánh giá. * Gợi ý kiểm tra đánh giá Dưới đây là một số câu hỏi tham khảo, giáo viên có thể sử dụng để định hướng cho học sinh tự học: Câu 1. Chọn những cụm từ ở cột B điền vào chỗ ở cột A cho phù hợp. Cột A Cột B Những hoạt động chủ động (1) của con người a- sáng tạo ra nhằm (2) bản chất, quy luật của sự vật, b- tìm tòi, khám phá hiện tượng trong giới tự nhiên; hoặc (3) phương pháp mới và phương tiện kĩ thuật mới để làm biến c- phát hiện ra đổi sự vật là những hoạt động nghiên cứu khoa học. d- tự nhiên thấy Đáp án: 1-b; 2-c; 3-a. Câu 2. Phân biệt hoạt động nghiên cứu khoa học với các hoạt động thông thường khác. 39
39. Gợi ý: Hoạt động nghiên cứu khoa học có các dấu hiệu sau: – Tìm tòi, khám phá ra cái mới – Chưa biết trước được kết quả – Thời gian có thể kéo dài – Sản phẩm có thể không đúng với dự đoán ban đầu. Câu 3. Nêu trình tự các bước trong quy trình nghiên cứu khoa học. Gợi ý: 6 bước (xem sách hướng dẫn học) Câu 4. Kể tên một số thành tựu nghiên cứu khoa học của Việt Nam và thế giới mà em biết. Gợi ý: xem trên mạng internet website của Bộ Khoa học Công nghệ. Câu 5. Hãy đưa ra quy trình nghiên cứu một tình huống thực tiễn mà em quan tâm? Gợi ý: Tham khảo ý kiến người thân. Bài 2. DỤNG CỤ THÍ NGHIỆM VÀ AN TOÀN THÍ NGHIỆM 1. Mục tiêu bài học a) Kiến thức – Kể tên được một số dụng cụ, máy móc thường dùng trong phòng thí nghiệm ở trường trung học. – Nêu được một số dụng cụ đo độ dài, đo thể tích, đo khối lượng với giới hạn đo và độ chia nhỏ nhất của chúng. – Nhận biết được các dụng cụ dễ vỡ, dễ cháy nổ và những hoá chất độc hại. – Nêu được các quy tắc an toàn cơ bản khi tiến hành các thí nghiệm. b) Kĩ năng – Phân biệt được các bộ phận, chi tiết của kính lúp, kính hiển vi quang học và bộ hiển thị dữ liệu. – Tập sử dụng kính lúp, kính hiển vi quang học và bộ hiển thị dữ liệu. – Hình thành thói quen chấp hành nội quy và an toàn thí nghiệm. c) Thái độ – Yêu thích nghiên cứu khoa học – Giữ gìn và bảo vệ các thiết bị thí nghiệm, phòng học bộ môn. d) Định hướng các năng lực hình thành và phát triển cho học sinh – Năng lực tự học: lập kế hoạch học tập. – Năng lực giải quyết vấn đề: phát hiện và giải quyết vấn đề. – Năng lực hợp tác: Cùng hợp tác làm việc theo nhóm – Năng lực tính toán, công nghệ thông tin: trình bày báo cáo. – Các kĩ năng quan sát, hoàn thành bảng biểu và phẩm chất nghiên cứu khoa học. 40
40. 2. Hướng dẫn chung Bài học này giúp các em làm quen với các thiết bị thí nghiệm của môn Khoa học mà trong suốt quá trình học tập các em phải làm quen đồng thời cũng giúp các em tìm hiểu các quy tắc an toàn cơ bản khi tiến hành thí nghiệm. Yêu cầu các các em tìm hiểu một số dụng cụ, máy móc thường dung trong phòng thí nghiệm, phòng bộ môn của nhà trường, biết phân biệt được một số dụng cụ đo độ dài, đo thể tích, đo khối lượng. Việc tìm hiểu dụng cụ đo rất quan trọng, nhất là khái niệm giới hạn đo, độ chia nhỏ nhất cũng như thang đo của dụng cụ. Trong quá trình học tập, học sinh sẽ biết được dụng cụ đo để đo các đại lượng nào, cách sử dụng và bảo quản nó. Để đảm bảo an toàn khi sử dụng thiết bị thí nghiệm, các dụng cụ cần cho học sinh tìm hiểu các tính năng và công dụng của nó như dễ vỡ, dễ cháy nổ, mau hư Trong giai đoạn hiện nay, ngoài những dụng cụ đo thông thường, còn có rất nhiều các dụng cụ đo được số hoá, rẻ tiền, với độ chính xác cao, nên chúng tôi cố gắng giới thiệu cho học sinh tiếp cận theo cách tiếp cận mới khi làm thí nghiệm. Những thiết bị này học sinh ở các nước vẫn sử dụng ở cấp trung học trong quá trình học tập. Việc rèn luyện kĩ năng lựa chọn, lắp ráp, xếp đặt dụng cụ thí nghiệm khi sử dụng và bảo quản hết sức quan trọng. Giáo viên cần giáo dục cho các em ý thức giữ gìn, tuân theo các nội quy trong quá trình sử dụng. Việc sử dụng kính lúp, kính hiển vi là rất cần thiết đối với học sinh nhất là học sinh lớp 6. Những nơi có bộ thí nghiệm hiển thị dữ liệu thì cần hướng dẫn cho các em biết cách sử dụng, đặc biệt là sự vận dụng của các em vào nghiên cứu tìm hiểu các bài học trong chương trình. Nhiều dụng cụ thí nghiệm đưa ra tìm hiểu có tính chất làm quen để các em biết, có thể thông qua tranh vẽ hoặc tìm hiểu trực tiếp. Thông qua hoạt động tìm hiểu tính chất của dụng cụ mà các em biết giữ gìn và phòng tránh những khả năng gây hư hại, hoặc có quy tắc sử dụng an toàn, thiết bị, hoá chất độc hại, nguy hiểm. Giáo viên không nhất thiết yêu cầu học sinh tìm hiểu tất cả dụng cụ thí nghiệm mà chỉ cần chọn ra một số dụng cụ tiêu biểu các chủng loại để học sinh tìm hiểu. Giáo viên chuẩn bị nhiều các loại dụng cụ thí nghiệm, máy móc, các dụng cụ đo. Bài này tốt nhất là tổ chức học ở phòng học bộ môn. Có thể chuẩn bị tranh ảnh các dụng cụ, máy móc mà không mang đến lớp được. 3. Hướng dẫn tổ chức các hoạt động học A – HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG 1. Nội dung – Những dụng cụ thí nghiệm có tên là: cốc, lọ mực, ống nhỏ giọt, vỏ chai, bóng bay, chậu nước, nhíp, bình chia độ, cân điện tử – Những vật liệu có tên là: giấy thấm – Những hoá chất có tên là: nước, mực, nước vôi trong – Ngoài ra còn có những thứ khác có tên là: quả cam, bông hoa, khăn bông Chú ý: Sự phân loại này không có ranh giới rõ rệt phụ thuộc vào cách sử dụng chúng. 41
41. 2. Tổ chức hoạt động Giáo viên có thể sử dụng kĩ thuật khăn trải bàn hoặc công não Từ kiến thức của bài trước, giáo viên đưa ra khái niệm dụng cụ thí nghiệm, vật liệu, hoá chất giúp các em phân biệt được chúng. Câu hỏi: Hãy kể tên những dụng cụ thí nghiệm, vật liệu, hoá chất em đã làm ở bài trước, ghi vào vở. Giáo viên cần dành thời lượng, gợi ý cho các em hoạt động thảo luận theo nhóm, biết cách ghi chép vào vở. – Thời gian cho các em suy nghĩ và ghi ý kiến vào vở; – Thời gian thảo luận nhóm; – Các nhóm báo cáo (nếu cần thiết). B – HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC MỚI 1. Nội dung *Các thiết bị, thí nghiệm: Xem trong hình 2.1, 2.2. *Kính lúp và cách sử dụng Chú ý: có thể giới thiệu thêm về Robert Hooke đã phát hiện các tế bào trong nút bấc, ông đã quan sát tế bào bằng kính lúp (nhằm chuẩn bị cho bước D. Hoạt động vận dụng: ở những nơi không có điều kiện về kính hiển vi thì học sinh có thể quan sát tế bào bằng kính lúp). * Kính hiển vi và cách sử dụng * Bộ hiển thị dữ liệu và cách sử dụng Các chức năng trên màn hình hiển thị chưa giới thiệu trong sách hướng dẫn học: (13): Mở tập tin từ thẻ nhớ. 42
42. (14): Tắt âm. (15): Chỉnh độ sáng màn hình. (16): Cài đặt ngày tháng và căn lề màn hình. (17): Hiển thị đồ thị (18): Đánh dấu những điểm đặc biệt. (19): Thống kê dữ liệu. (20): Phân tích dữ liệu. (21): Chuẩn cảm biến về không (22): Cân bằng các cảm biến. * Độ dài, thể tích, khối lượng là các đại lượng của vật. Dụng cụ dùng để đo các đại lượng của vật gọi là dụng cụ đo. Nói chung, khi sử dụng bất kì dụng cụ đo nào cũng cần biết giới hạn đo và độ chia nhỏ nhất của nó. Tập hợp những vạch và số ghi trên dụng cụ đo là thang đo của dụng cụ đo. Giới hạn đo là giá trị lớn nhất mà dụng cụ đo được. Độ chia nhỏ nhất là giá trị nhỏ nhất mà dụng cụ đo được. 2. Tổ chức hoạt động Hoạt động: Hãy quan sát hình 2.1, 2.2, kể tên một số dụng cụ mà em biết. Trao đổi với nhóm để biết tên những dụng mà em chưa biết. Ghi vào vở ý kiến của em Chuẩn bị: Một số dụng cụ thí nghiệm. Gợi ý: Trao đổi, thảo luận, sau đó tiếp xúc với dụng cụ. *Kính lúp và cách sử dụng – Hướng dẫn các cách chuyển giao nhiệm vụ cho học sinh: Mục đích của hoạt động này là giúp học sinh Khám phá và Giải thích vấn đề học tập. Giáo viên cần chú ý hoạt động này được chuyển tiếp từ hoạt động khởi động (đây là nhiệm vụ học tập tiếp nối mà không phải là nhiệm vụ học tập mới tinh, độc lập với hoạt động khởi động). Nhiệm vụ học tập này phải bắt đầu từ những khó khăn, những mâu thuẫn học sinh gặp phải ở hoạt động khởi động: thiết bị nào giúp em quan sát con kiến, vân tay, tem thư dễ dàng hơn? Giáo viên có thể cho học sinh tập quan sát với các vật dụng gần gũi như quan sát chữ viết trong vở, chiếc bút, cục tẩy sau đó tập quan sát với mẫu vật: chiếc lá, nhị hoa (chú ý đặc điểm cần quan sát). Mục tiêu là học sinh phải sử dụng được kính lúp để có thể quan sát mẫu vật (với độ phóng đại từ 3 đến 20 lần). 43
43. * Kính hiển vi và cách sử dụng Giáo viên tổ chức cho học sinh thảo luận nhóm tìm hiểu cấu trúc của kính hiển vi, ghi chú thích từng bộ phận, cách sử dụng kính hiển vi rồi hướng dẫn học sinh làm tiêu bản quan sát đường kính của 1 sợi tóc. Giáo viên thao tác mẫu, quan sát đường kính của 1 sợi tóc được làm sẵn rồi hướng dẫn học sinh thực hiện (Chú ý hướng dẫn học sinh kĩ năng sử dụng kính: vị trí đặt kính, tư thế quan sát, ghi chép hoặc vẽ lại những gì quan sát được ), vì để đo chính xác đường kính của sợi tóc là khó, nên giáo viên chú ý hướng dẫn các em các thao tác làm quen với kính, còn thí nghiệm giúp học sinh luyện tập thành thạo hơn. * Bộ hiển thị dữ liệu và cách sử dụng Giáo viên giới thiệu bộ hiển thị giữ liệu và một số loại cảm biến với học sinh. Trong 22 chức năng xuất hiện trên màn hình bộ hiển thị dữ liệu, giáo viên chỉ nên tập trung vào một số chức năng thường xuyên sử dụng (từ 1 đến 12) vì đây là tiết đầu tiên học sinh làm quen với bộ hiển thị dữ liệu. Các chức năng khác sẽ tìm hiểu dần trong các tiết học sau. Học cá nhân và cặp đôi (trang 17): Hoạt động này, giáo viên cần tổ chức cho học sinh làm việc theo nhóm. Trước hết cho các em xem ảnh trong sách hướng dẫn học, ghi chép và tự ghi vào vở, sau đó cho các nhóm tìm hiểu một số dụng cụ cụ thể. Vấn đề là các em không những kể tên mà còn biết sơ lược tính chất cơ học, hoá học của các dụng cụ. Giáo viên phải chủ động thời gian, không ép học sinh phải chỉ ra tất cả các dụng cụ hoá chất, chỉ cần chọn một số dụng cụ, hoá chất điển hình để cho các em quan sát, nhận xét. Giáo viên cũng có thể cho các em kể tên một số các dụng cụ, vật liệu hoá chất không theo bảng 2.1 mà theo sự phân loại tính chất của chúng như sau: – Nhóm các dụng cụ, hoá chất dễ vỡ: các đồ bằng thuỷ tinh như ống nghiệm, ống dẫn, phễu, cốc – Nhóm các dụng cụ, hoá chất dễ cháy nổ: như cồn, ete – Nhóm các dụng cụ, hoá chất độc hại, nguy hiểm: như axit sunfuric H2SO4, các kim loại nặng, hợp chất của kim loại nặng như thuỷ ngân, hợp chất của thuỷ ngân, chì, hợp chất của chì – Nhóm các dụng cụ, hoá chất mau hỏng: như ống nghiệm, nút bấc – Nhóm các dụng cụ, hoá chất tiêu hao: như ống nghiệm, cồn đốt Hoạt động: Để an toàn cho mình và các bạn, trong quá trình sử dụng dụng cụ làm thí nghiệm, ta phải làm gì? Hãy chia sẻ với các bạn và ghi ý kiến của em vào vở. Hoạt động này, giáo viên có thể tổ chức hoạt động cặp đôi, dành thời gian cho các em suy nghĩ, chia sẻ với bạn và ghi chép những ý kiến của mình vào vở. Có thể cho một vài em trình bày ý kiến cá nhân, từ đó giáo viên giúp các em chia sẻ ý kiến với các bạn trong cả lớp. 44
44. Hoạt động: Đọc thông tin trong khung dưới đây, ghi tóm tắt vào vở. Hoạt động này giúp các em làm quen với đoạn văn bản, rèn luyện kĩ năng ghi chép tóm tắt đồng thời ghi nhớ những kiến thức cơ bản. Giáo viên cần dành thời gian cho các em thực hiện. Có thể kiểm tra việc ghi chép của một số học sinh và đưa ra các ghi chép hay nhất cho cả lớp tham khảo. Những kiến thức này rất cần thiết cho việc thực hành tiếp theo. C – HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP 1. Nội dung Hoạt động: Hãy tìm hiểu các dụng cụ đo ở Hình 2.4, hoàn thành Bảng 2.2, ghi vào vở. Chuẩn bị: Một số dụng cụ đo (Thước thẳng, Cân tạ, Bình chia độ, Cân đồng hồ ). Bảng 2.2. Bảng một số dụng cụ đo Giới hạn Độ chia STT Tên dụng cụ đo Đo đại lượng nào? đo nhỏ nhất 1 Thước thẳng 1 m 1 cm Độ dài 2 Cân tạ 100 kg 0,5 kg Khối lượng 3 Bình chia độ 100 ml 1 ml Thể tích, dung tích 4 Cân đồng hồ 10 kg 0,01 kg Khối lượng 5 Thước cuộn 10 m 1 mm Độ dài 2. Tổ chức hoạt động Hoạt động này rất quan trọng, là cốt lõi trong bài. Giáo viên nên bố trí chia nhóm các dụng cụ cho một số nhóm tiếp xúc tìm hiểu và thực hiện. Khi thảo luận có thể đặt câu hỏi cho các em phân biệt các dụng cụ đo này, hoặc như thế nào mới gọi là một dụng cụ đo. Trong các dụng cụ đo ở sách hướng dẫn học, giáo viên có thể lấy thêm các dụng cụ khác nữa, cho các em kể tên. Phân biệt hay nhận dạng các dụng cụ đo. Có thể cho các em tự chế tạo các dụng cụ đo ở nhà, sau đó mang đến lớp báo cáo. Cũng có thể cho các em sưu tầm các dụng cụ đo độ dài, đo thể tích chất lỏng mà có ở gia đình. Việc chỉ ra thang đo, giới hạn đo và độ chia nhỏ nhất trên mỗi dụng cụ đo có ý nghĩa quan trọng trong quá trình làm thí nghiệm ở cấp trung học. Trong sách hướng dẫn học đưa ra 4 nhóm dụng cụ đo: (1) Những dụng cụ đo độ dài 45