Tài liệu hướng dẫn giáo viên môn Khoa học xã hội Lớp 6 (Phần 2)

Nội dung text: Tài liệu hướng dẫn giáo viên môn Khoa học xã hội Lớp 6 (Phần 2)

1. Phần hai GIỚI THIỆU KHÁI QUÁT CÁC BÀI HỌC VÀ BÀI MINH HOẠ BÀI HỌC LIÊN MÔN Trong tổng số 21 bài học của tài liệu Hướng dẫn học Khoa học xã hội 6, có 3 bài (bài 1, 2 và bài 21) được xây dựng trên ý tưởng kết hợp kiến thức, kĩ năng chung của phân môn Lịch sử và Địa lí vào trong một bài học. BÀI 1. TÌM HIỂU MÔN KHOA HỌC XÃ HỘI 1. Mục tiêu Mục tiêu của bài học nhằm giúp HS tìm hiểu về nội dung và cách học môn Khoa học xã hội. Biết phát huy và kế thừa phương pháp tự học mà HS có được từ Tiểu học, bài học này làm rõ hơn lí do và vai trò của việc tự học, từ đó gợi ý cho HS định hướng cách học môn học này. HS cũng sẽ được tìm hiểu cấu trúc nội dung của môn Khoa học xã hội bằng cách khai thác tài liệu Hướng dẫn học Khoa học xã hội 6 và trình bày kết quả theo gợi ý sơ đồ trong tài liệu. Ngoài ra, HS còn có nhiệm vụ tự lập kế hoạch học tập môn học, một hoạt động thể hiện rõ khả năng tự học của các em. 2. Về nội dung Bài học được trình bày theo cấu trúc chung với 5 hoạt động : Hoạt động khởi động – liên hệ với những hiểu biết về lịch sử, địa lí của HS ở nơi sinh sống, chia sẻ với các bạn trong nhóm, tạo không khí hoạt động tích cực để dẫn vào môn học ; Hoạt động hình thành kiến thức - đề cập tới cấu trúc và vai trò cơ bản của môn Khoa học xã hội, phương pháp học tập môn Khoa học xã hội, trong đó, nhấn mạnh đến vấn đề tự học ; Hoạt động luyện tập và Hoạt động vận dụng với nội dung xây dựng sơ đồ các bài học trong môn Khoa học xã hội và lựa chọn phương pháp học tập cho cá nhân ; Hoạt động tìm tòi mở rộng - yêu cầu HS thể hiện rõ cách tự học của mình qua việc tự lập kế hoạch tự học ở nhà môn Khoa học xã hội trong từng tuần của năm học. Điểm lưu ý ở bài học này là HS trình bày được các loại bài học : liên môn, Lịch sử, Địa lí, tên các bài học và trình bày được cách học, hình thức học tập mà các em thấy hiệu quả. GV cũng cần kiểm tra kết quả lập kế hoạch tự học tập của HS. Về phương pháp và hình thức tổ chức dạy học : HS phải tự tìm tòi, khám phá và lựa chọn cách tự học phù hợp với phong cách học của cá nhân. Tuy nhiên, GV cần lưu ý HS thực hiện theo những yêu cầu về tổ chức tự học mà tài liệu đưa ra, đảm bảo đạt 58
2. được mục tiêu của bài học với sản phẩm đã được xác định rõ, là bản kế hoạch học tập của HS. BÀI 2. BẢN ĐỒ VÀ CÁCH SỬ DỤNG BẢN ĐỒ 1. Về mục tiêu Bài học được xây dựng chủ yếu trên các kiến thức, kĩ năng thuộc phân môn Địa lí. Tuy nhiên, trong phân môn Lịch sử cũng có khá nhiều bản đồ được sử dụng và HS cũng cần được rèn luyện kĩ năng sử dụng bản đồ. Mục tiêu của bài học giúp cho HS biết được khái niệm về bản đồ ; tỉ lệ bản đồ ; các cách thể hiện đối tượng địa lí, lịch sử trên bản đồ và quan trọng hơn cả là biết cách đọc và sử dụng bản đồ trong học tập và đời sống. 2. Về nội dung – Bài 2 bao gồm một số nội dung của các bài : 2, 3 và 5 trong SGK Địa lí 6 hiện hành ; trật tự các nội dung trong bài học lần lượt theo nội dung từ bài 2, 3 đến bài 5, song có sự điều chỉnh một số nội dung giữa các hoạt động cho phù hợp. Cụ thể : + Bài 2 trong SGK Địa lí 6 hiện hành đã được giảm tải, vì vậy chỉ có khái niệm bản đồ được đưa vào trong bài này. + Lược bớt ý a và b của mục 2, bài 3 trong SGK Địa lí 6 hiện hành và đưa một phần nội dung của mục 2 vào hoạt động thực hành của bài học này. + Thêm nội dung về cách sử dụng bản đồ nhằm rèn luyện cho HS kĩ năng sử dụng bản đồ trong học tập Lịch sử và Địa lí và trong đời sống. Bài 2 là bài học liên môn Lịch sử và Địa lí, nên có thêm bản đồ lịch sử ở hoạt động luyện tập (Bản đồ cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng năm 40) ; bổ sung thêm một số loại và dạng kí hiệu lịch sử trong mục kí hiệu bản đồ. Nội dung của bài học gồm 3 đơn vị kiến thức : + Tìm hiểu về bản đồ và tỉ lệ bản đồ : khái niệm bản đồ, ý nghĩa của tỉ lệ bản đồ và hai dạng thể hiện của tỉ lệ bản đồ. + Nhận biết kí hiệu bản đồ : một số loại và dạng kí hiệu thường được sử dụng để thể hiện các đối tượng địa lí và lịch sử trên bản đồ. + Tìm hiểu cách sử dụng bản đồ. 59
3. 3. Về phương pháp và hình thức tổ chức dạy học Phương pháp dạy học và hình thức tổ chức dạy học bài học này chủ yếu là GV tổ chức và hướng dẫn HS làm việc cá nhân, cặp đôi và nhóm, nhằm giúp HS tự lực tiếp thu kiến thức, rèn luyện kĩ năng qua việc khai thác nội dung bài học từ các bản đồ, hình vẽ, các bảng thống kê và các đoạn thông tin. GV là người giúp HS tháo gỡ khó khăn, giải đáp thắc mắc khi HS tiếp cận các nguồn kiến thức, đồng thời GV còn có trách nhiệm chuẩn xác và chốt kiến thức sau các phần trình bày, báo cáo của HS. BÀI 21. TÌM HIỂU QUÊ HƯƠNG EM 1. Về mục tiêu Sau khi HS đã có được những kiến thức về lịch sử và địa lí, các em sẽ vận dụng để tìm hiểu những hiện tượng địa lí, lịch sử ở ngay địa phương mình. HS được hướng dẫn thực hiện việc điều tra, thu thập, xử lí thông tin và trình bày kết quả làm việc theo nhóm. Như vậy, cách làm việc cá nhân, nhóm cũng được vận dụng để hoàn thành bài tập. Yêu cầu kết quả sản phẩm không cần quá cao. Mỗi nhóm HS chỉ cần thực hiện 1 trong 3 nội dung và kết quả báo cáo được trình bày cũng theo nhóm. Tài liệu Hướng dẫn học Khoa học xã hội 6 hướng dẫn HS lần lượt tìm thông tin và ghi kết quả cho từng nội dung chi tiết. Tổng hợp kết quả của 3 nhóm, mỗi HS sẽ có báo cáo đầy đủ về địa phương mình. 2. Về nội dung Bài học đề cập tới 3 nội dung sau : – Nội dung 1 : Tên địa phương, vị trí, điều kiện địa lí của địa phương, HS đang sống hiện nay và tên mà địa phương đã từng có trong quá khứ. Với nội dung này, HS cần : nêu được tên xã/phường nơi mình sống ; tìm hiểu trước đây xã/phường có tên nào khác không, nếu có thì tên là gì. Nếu biết nguồn gốc của tên xã/phường hiện có và lí do thay đổi tên thì càng tốt. Về vị trí địa lí : HS cần biết xã/phường giáp những xã phường nào. Nếu xác định được các xã/phường lân cận giáp ở phía nào thì càng tốt. Về điều kiện địa lí : HS mô tả được xã/phường có dạng địa hình nào là chủ yếu (vùng núi, trung du hay đồng bằng ; nếu có tên của khu vực địa hình đó thì càng tốt), có sông hồ không, tên của chúng. Khí hậu của địa phương như thế nào ? (mùa đông, mùa hè hoặc mùa mưa, mùa khô ; nếu có được nhiệt độ, lượng mưa cả năm, theo mùa thì càng tốt). Địa phương có loại đất nào là chủ yếu. Địa phương có rừng không, sinh vật (các loại cây, con) có phong phú không ? (nếu HS ở thành phố, không cần mô tả 2 yếu tố này). Khi mô tả những yếu tố của điều kiện tự nhiên, nên lưu ý HS có nhận xét về vai trò, tác dụng của chúng đối với đời sống của con người ở địa phương. 60
4. – Nội dung 2 : Một số nghề của địa phương, những thuận lợi và khó khăn hiện nay đối với các nghề, quá trình phát triển của một số nghề đó. HS cần kể được tên các nghề ở địa phương (trồng cây gì, nuôi con gì, tên các nghề thủ công và sản phẩm của chúng). Ở đây nên mở rộng tới cả các ngành của sản xuất công nghiệp (ví dụ : một số địa phương có nhà máy sản xuất linh kiện điện tử, có xí nghiệp dệt, ). HS mô tả được những ngành, nghề đó dựa vào đâu để phát triển (có điều kiện về đất, nước, khí hậu ; có nguyên vật liệu, có nguồn lao động) và cho ra những sản phẩm gì (lương thực, thực phẩm, quần áo, ). Về quá trình phát triển nghề ở địa phương : HS biết được nghề đó có từ bao giờ. Không nhất thiết phải nêu rõ số năm, có thể mô tả đã có từ lâu đời hoặc gần đây mới có. Chú ý đến mức độ phát triển, ví dụ : trước đây rất phát triển, nhưng gần đây sản xuất thu nhỏ do không có nguyên vật liệu, do gây ô nhiễm môi trường, do không bán được hàng, Đối với HS lớp 6, chỉ cần các em nhận xét về sự thay đổi, chưa cần nêu nguyên nhân cũng như hậu quả của nó. Về những thuận lợi và khó khăn đối với sản xuất, GV gợi ý HS liên hệ chủ yếu tới điều kiện tự nhiên (ví dụ : có đất màu mỡ, sẵn nước để trồng lúa, có rừng mây, tre để phát triển nghề thủ công, ) vì kiến thức về điều kiện xã hội và kinh tế của HS còn hạn chế nên chưa yêu cầu các em nhận xét sự tác động của những yếu tố này đến sự phát triển nghề ở địa phương. Song, nếu các em nêu được tác động của nguồn lực lao động, lao động có chất lượng, thì càng tốt. – Nội dung 3 : Di tích lịch sử, di tích văn hoá và lễ hội ở địa phương của HS. HS nêu được tên các di tích lịch sử, văn hoá (và có thể cả tự nhiên) ở địa phương, vị trí của những di tích này ; nêu được tên của các lễ hội. HS cần mô tả chi tiết về chúng. Ví dụ, về các di tích lịch sử, văn hoá, tự nhiên : mô tả hình dạng, cách bố trí, sự ra đời và việc tôn tạo, bảo vệ chúng ; về các lễ hội : thời gian, địa điểm, cách tổ chức, người tham gia. GV lưu ý HS tìm hiểu ý nghĩa của những di tích, lễ hội này đối với đời sống người dân ở địa phương. 3. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học Bài học có 3 nội dung như đã nêu ở phần trên. Sau khi cho HS đọc và nhận biết mục tiêu, nội dung của bài học, GV cho HS lựa chọn 1 trong 3 nội dung để tìm hiểu. Những em có cùng ý tưởng về nội dung được tập hợp trong một nhóm. Nên chia lớp thành 3 nhóm có số HS bằng nhau. Nếu có sự chênh lệch, GV nên tư vấn để HS điều chỉnh nhóm. Hoạt động chia nhóm nên giao cho Hội đồng tự quản của lớp thực hiện, song GV yêu cầu HS giải quyết nhanh. Nếu số HS trong lớp quá đông (trên 40 HS), GV nên yêu cầu HS chia thành 6 nhóm để hai nhóm cùng thực hiện đồng thời 1 nội dung. Cách tổ chức này cũng có ưu việt, HS của nhóm cùng nhiệm vụ sẽ thi đua nhau thực hiện tốt nhiệm vụ và từng thành viên trong mỗi nhóm có nhiệm vụ rõ ràng để thực hiện, HS không dựa vào bạn. 61
5. Tài liệu đã trình bày khá kĩ nội dung chi tiết HS cần tìm hiểu. Tuy nhiên, có thể HS chưa hiểu ý tưởng của bảng gợi ý. GV nên hướng dẫn HS phân công các bạn trong nhóm thực hiện các công việc cụ thể ; gợi ý từng loại thông tin nên tìm ở đâu và cách thu thập thông tin. Ví dụ, về tên địa phương, phân công cho bạn A và B, đề nghị các em về nhà hỏi ông/bà, cha/mẹ ; từ ông/bà, cha/mẹ, có thể hỏi tiếp ai trong địa phương biết về vấn đề này ; các em cần ghi chép lại kết quả điều tra. Ở một số nội dung, GV nên yêu cầu HS có sản phẩm cụ thể (ví dụ, về sản phẩm của một nghề thủ công). Kết quả các nhóm thu thập được có thể tổ chức thành cuộc triển lãm nhỏ trong lớp. Cách trình bày báo cáo nên đa dạng, có thể gồm báo cáo viết, tranh vẽ (ví dụ, mô tả cảnh quan tự nhiên của địa phương) ; sản phẩm thực của một nghề ở địa phương, Đại diện các nhóm cần được trình bày báo cáo và các bạn ở các nhóm phải ghi chép lại báo cáo của nhóm bạn để cuối cùng mỗi em đều có một báo cáo về quê hương của mình. Công việc này không thể thực hiện trong thời gian ngắn, nên GV cần hướng dẫn cho HS bắt đầu công việc chọn nội dung, tạo nhóm phân công thành viên và tiến hành công việc tìm tư liệu từ trước 3 tuần. Các tuần tiếp theo HS tổng hợp thông tin, phân tích và viết báo cáo. Đến thời điểm học bài này, HS trình bày sản phẩm và hoàn tất báo cáo về địa phương qua tổng hợp các báo cáo của nhóm bạn vào báo cáo của nhóm mình. Kế hoạch tìm hiểu quê hương có thể triển khai như sau : Thứ Thời Công việc Sản phẩm Trách nhiệm tự gian 1 Tuần - HS chọn nội dung. - Đăng kí chọn nội dung của HS. - GV và Hội thứ nhất - Tạo nhóm. - Lớp có 3/6 nhóm - danh đồng tự quản - Phân công việc cho sách từng nhóm. lớp. thành viên. - Thành viên chấp nhận - Nhóm trưởng - Thành viên nhận biết nhiệm vụ (xem thêm phụ lục và các thành nhiệm vụ, cách làm. dưới đây). viên trong - Thành viên thực hiện - Báo cáo cá nhân theo nhóm. nhiệm vụ (chủ yếu thu nhiệm vụ được phân công. thập thông tin). - Các ghi chép thô từ tìm hiểu thực tế. 2 Tuần - Thành viên tiếp tục - Tổng hợp các ghi chép thô. Nhóm trưởng thứ hai thực hiện nhiệm vụ : - Trao đổi, xử lí thông tin và các thành + Thu thập thông tin, trong nhóm. viên trong + Xử lí thông tin, - Báo cáo tổng hợp kết quả nhóm. + Thu thập hiện vật. của các thành viên. 62
6. Thứ Thời Công việc Sản phẩm Trách nhiệm tự gian 3 Tuần - Kiểm tra lại kết quả, so - Báo cáo nhóm : bài viết, Nhóm trưởng thứ ba sánh với nhiệm vụ được ảnh chụp (nếu có), tranh vẽ, và các thành giao. bài trình bày trên powerpoint viên trong - Hoàn tất sản phẩm (nếu có). nhóm. (báo cáo viết, vẽ ; - Hiện vật. hiện vật). - Chuẩn bị sản phẩm để trình bày trước lớp. 4 Ngày - Trình bày sản phẩm - Sản phẩm của nhóm (trình GV và Hội đồng trình trên vị trí được bố trí. bày đủ nội dung, đẹp, hấp tự quản, các bày - Đại diện nhóm báo dẫn, hình thức phong phú). nhóm trưởng. (ngày cáo, nhóm bạn bình cuối của luận. tuần thứ - Các thành viên nhóm - Bài ghi đầy đủ 3 nội dung 3 - thời khác ghi chép, bổ sung tìm hiểu về quê hương của điểm bố nội dung của nhóm bạn mỗi cá nhân. trí thực trong vở ghi của cá hiện bài nhân. học Tìm hiểu quê hương em) PHỤ LỤC Bảng phân công nhiệm vụ của thành viên trong nhóm (ví dụ nhóm 1) Nhóm Thành viên Công việc Ghi chú 1 - Nhóm trưởng. - Điều hành nhóm ; tìm thông tin - Tuỳ số lượng thành về tên địa phương. viên trong nhóm và - Bạn A. - Tìm thông tin về vị trí địa lí. công việc để phân - Bạn B. - Tìm thông tin về địa hình. công cho phù hợp. - Bạn C. - Tìm thông tin về thời tiết, khí hậu. - Có thể bố trí thành - Bạn D. - Tìm thông tin về sông, hồ. nhóm 2 - 3 HS để - Bạn E. - Tìm thông tin về đất và thực, cùng nhau đi tìm các động vật. thông tin. 63
7. BÀI HỌC LỊCH SỬ I. MỘT SỐ ĐIỂM CẦN LƯU Ý KHI THỰC HIỆN CÁC BÀI HỌC LỊCH SỬ 1. Quan hệ giữa nội dung tài liệu Hướng dẫn học và phương pháp giảng dạy Theo tinh thần đổi mới của tài liệu Hướng dẫn học, vấn đề phát huy, rèn luyện kĩ năng và năng lực tư duy độc lập của HS, không được sử dụng trong giảng dạy đang trở thành một yêu cầu bức thiết. Vì vậy, nội dung chủ yếu được biên soạn trong tài liệu Hướng dẫn học là sự kiện lịch sử, quan hệ giữa các sự kiện, tính liên tục của các sự kiện trong tiến trình lịch sử. Hơn nữa, phần lịch sử ở lớp 6 vừa mang tính cụ thể vừa mang tính khái quát, hệ thống. Tuy nhiên, mục tiêu đặt ra không phải chỉ là học ghi nhớ cụ thể, chi tiết hay khái quát về quá khứ, về xã hội nguyên thuỷ, về xã hội cổ đại, chuẩn bị cho việc học tập một cách đầy đủ và sâu rộng phần lịch sử thời trung đại, cận - hiện đại ở các lớp 7, 8, 9 mà vừa có tính chất ôn tập, vừa có yêu cầu hệ thống hoá một cách chặt chẽ hơn, nâng cao trình độ nhận thức về các sự kiện cơ bản trong tiến trình phát triển của lịch sử xã hội nguyên thuỷ và xã hội cổ đại. Các sự kiện được đề cập đến đều nhằm phục vụ một yêu cầu nhất định về kiến thức hay thái độ, tư tưởng. Để đổi mới phương pháp giảng dạy, đáp ứng yêu cầu phát triển năng lực tự học, phát huy tính tích cực của HS đồng thời góp phần giúp HS tự khám phá và nhận thức nội dung trọng tâm của các bài học, GV cần xem lại phần lịch sử xã hội nguyên thuỷ, xã hội cổ đại, tiếp cận với các thành tựu khoa học mới có liên quan. Về các câu hỏi trong tài liệu Hướng dẫn học, GV cần tổ chức, hướng dẫn HS trả lời, tuy nhiên, trong quá trình thực hiện bài học, nếu thời gian cho phép, GV có thể đặt thêm các câu hỏi phụ, phù hợp với trình độ nhận thức của HS hoặc phù hợp với mục tiêu bài học. Đồng thời, GV có thể chủ động trong việc tổ chức dạy học và đặt câu hỏi cho HS phát biểu ý kiến. Tuy nhiên, vẫn phải tuân thủ 5 bước của tài liệu Hướng dẫn học Khoa học xã hội 6. Theo tinh thần chung của tài liệu Hướng dẫn học Khoa học xã hội 6 có thể không trình bày một số mục có tính chất nhận định hay đánh giá, như nhận định về nguồn gốc của loài người, thắng lợi hay ý nghĩa lịch sử của một cuộc kháng chiến mà thay bằng một số câu hỏi. Trong quá trình thực hiện, tuỳ theo mục tiêu của bài học, GV có thể sử dụng các câu hỏi trong Hướng dẫn học hoặc đặt thêm một số câu hỏi khác nhằm tăng thêm tính sinh động của bài học. Sự kết hợp giữa nội dung và phương pháp ở đây vừa nhằm củng cố những kiến thức cơ bản, kiến thức trọng tâm về lịch sử, vừa rèn luyện tư duy độc lập của HS, giảm bớt tính áp đặt và cách học thuộc lòng. 64
8. Về các nhân vật lịch sử cũng vậy, tài liệu Hướng dẫn học chỉ nêu các nhân vật chính, không đánh giá hay bình luận. GV và HS có thể cùng trao đổi để tìm hiểu và khai thác. Trong hoàn cảnh hiện nay, tuy còn nhiều hạn chế và chưa đồng đều ở các địa phương khác nhau, số lượng thiết bị và đồ dùng dạy học ở một số địa phương đã khá phong phú. Vì vậy việc suy nghĩ và có phương pháp khai thác, sử dụng các thiết bị và đồ dùng dạy học là cần thiết. 2. Nội dung về xã hội nguyên thuỷ a) Tính đặc thù Đây là những nội dung trình bày về nguồn gốc loài người, sự chuyển biến từ vượn thành người và tổ chức xã hội của con người thời nguyên thuỷ, trong đó Việt Nam là một trong những nơi có dấu tích của người nguyên thuỷ đã từng sinh sống. Cần phải giúp HS có được một nhận thức đúng về những dấu tích của con người thời nguyên thuỷ trên thế giới và trên đất nước ta. Theo các thành tựu khảo cổ học, cách ngày nay khoảng 30 - 40 vạn năm, trên đất nước ta đã có Người tối cổ (tức Người vượn) sinh sống. Dựa vào những điều kiện tự nhiên thuận lợi, Người tối cổ vừa từng bước vươn lên trong cuộc sống, thay đổi hình dạng để trở thành người hiện đại, vừa từng bước mở rộng vùng cư trú. Những hiện vật bằng đá, những dấu tích hài cốt còn để lại đã chứng tỏ điều đó. Vượt qua khó khăn, con người tiếp tục phát triển qua các giai đoạn đồ đá mới để từ đó phát minh ra thuật luyện kim, nghề trồng lúa nước cũng như tụ họp nhau lại thành những cộng đồng có tiếng nói chung. Một điểm cần lưu ý khi hướng dẫn HS tìm hiểu bài học này là : thời gian cách rất xa ngày nay, các chứng cứ, hiện vật lịch sử rất ít, có nhiều quan điểm khác nhau khi đề cập, giải quyết một nội dung, thời gian xác định sự tồn tại của các sự kiện, nhân vật lịch sử có độ sai số khá lớn, b) Để tổ chức dạy học tốt bài học này, cần tập trung tổ chức các hoạt động học tập và hướng dẫn HS trả lời các vấn đề sau : - Biết được nguồn gốc loài người. - Quá trình chuyển biến từ vượn thành người diễn ra như thế nào ? Những đặc trưng của quá trình chuyển biến này. - Đời sống vật chất, tổ chức xã hội của con người thời nguyên thuỷ như thế nào ? - Nguyên nhân dẫn tới sự tan rã của xã hội nguyên thuỷ. 65
9. - Người nguyên thuỷ trên lãnh thổ Việt Nam đã để lại những dấu tích gì ? Ở đâu ? - Những khái niệm : Người tối cổ, bầy người nguyên thuỷ, thị tộc, bộ lạc. c) Gợi ý về phương pháp dạy học và hình thức tổ chức dạy học Để dạy tốt những nội dung này, GV tổ chức hướng dẫn HS làm việc với kênh chữ và kênh hình trong tài liệu Hướng dẫn học để trả lời các câu hỏi, nếu có điều kiện, GV cho các em : - Tiếp xúc với các băng hình về các thành tựu kinh tế, văn hoá liên quan tới bài học. - Tìm hiểu các nội dung : các quan niệm khác nhau về nguồn gốc loài người, những dấu tích của người nguyên thuỷ trên đất nước ta. - Giới thiệu các trang web, hướng dẫn để HS truy cập, tìm hiểu những nội dung có liên quan. 3. Nội dung về các quốc gia cổ đại trên thế giới a) Tính đặc thù Đây là nội dung trình bày về những nhà nước đầu tiên đã hình thành ở phương Đông, phương Tây, thành tựu văn hoá cổ đại của cư dân phương Đông và phương Tây. Nội dung đề cập đến cơ sở hình thành các quốc gia cổ đại phương Đông và phương Tây, sự khác nhau của cơ sở hình thành, đặc điểm kinh tế - xã hội, văn hoá và những nét riêng khác biệt của từng quốc gia. b) Để tổ chức dạy học tốt bài học này, cần tập trung tổ chức các hoạt động học tập và hướng dẫn HS trả lời các vấn đề sau : - Những nhà nước đầu tiên ở phương Đông (Ai Cập, vùng Lưỡng Hà, Trung Quốc, Ấn Độ) và phương Tây (Hi Lạp, Rô-ma) đã hình thành như thế nào ? - Những nét chính về tình hình kinh tế - xã hội, thể chế nhà nước của các quốc gia cổ đại phương Đông và phương Tây. - Cư dân phương Đông và phương Tây cổ đại đã để lại những thành tựu văn hoá gì ? - Những khái niệm : công xã, lao dịch, quý tộc, nhà nước chuyên chế cổ đại, Thiên tử, nô lệ, chiếm hữu nô lệ, chủ nô, dương lịch, âm lịch. 66
10. c) Gợi ý về phương pháp dạy học và hình thức tổ chức dạy học Để dạy tốt những nội dung này, ngoài việc tổ chức hướng dẫn cho HS làm việc với kênh chữ và kênh hình trong tài liệu Hướng dẫn học để trả lời các câu hỏi, GV cần hướng dẫn cho các em : - Lập bảng thống kê những điểm khác nhau về điều kiện tự nhiên, thời gian hình thành, các giai cấp, các ngành kinh tế giữa các quốc gia cổ đại phương Đông và phương Tây. - Kể chuyện về các ông vua thời cổ đại hoặc những hiểu biết của em về thành tựu văn hoá cổ đại. - Tìm hiểu về các công trình văn hoá cổ đại tiêu biểu : Kim tự tháp, Vạn lí trường thành, đền Pác-tê-nông. 4. Nội dung về các quốc gia cổ đại trên đất nước ta a) Tính đặc thù Đây là những nội dung trình bày về sự hình thành, phát triển của các quốc gia cổ đại trên đất nước ta : Văn Lang, Âu Lạc, Cham-pa, Phù Nam. Mỗi một quốc gia được hình thành trên cơ sở văn hoá riêng, do đó đặc điểm kinh tế - xã hội, văn hoá có nét riêng độc đáo, tạo nên sự đa dạng về kinh tế, văn hoá của các quốc gia trong quá trình phát triển của lịch sử. b) Để tổ chức dạy học tốt bài học này, cần tập trung tổ chức các hoạt động học tập và hướng dẫn HS trả lời các vấn đề sau : - Nhà nước Văn Lang, Âu Lạc ra đời trong hoàn cảnh nào ? - Nhà nước Văn Lang có tổ chức như thế nào ? Đời sống vật chất và tinh thần của cư dân Văn Lang. - Cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Tần diễn ra như thế nào ? - Sự ra đời của nước Cham-pa và Phù Nam. - Tình hình kinh tế, văn hoá của Cham-pa và Phù Nam. - Cần chú ý : đây là bài học khó, vì vậy GV chú ý hướng dẫn HS nhận thức đúng các vấn đề sau : + Tiếp theo giai đoạn nguyên thuỷ, vượt qua khó khăn, cư dân cổ trên đất nước ta tiếp tục phát minh ra thuật luyện kim, phát triển nghề trồng lúa nước cũng như tụ họp nhau lại thành những cộng đồng có tiếng nói chung. 67
11. + Nền kinh tế nông nghiệp dần dần ổn định, mật độ cư dân ngày càng đông, sự phân hoá giàu nghèo xuất hiện, giao lưu giữa các cộng đồng ngày càng gia tăng. Xuất phát từ nhiều yêu cầu khác nhau, vào những thời điểm khác nhau, ba quốc gia đầu tiên đã hình thành trên ba miền đất nước : Bắc, Trung, Nam. Sự tồn tại và phát triển của các quốc gia cổ đại này cũng tạo nên các nền văn minh khác nhau. Tuy nhiên, cũng cần thấy rằng, quốc gia Văn Lang, Âu Lạc ra đời sớm nhất (từ thế kỉ VIII - VII TCN) và trở thành cội nguồn chủ yếu của dân tộc Việt Nam sau này. + Mặc dù bị xâm chiếm và phải trải qua hơn 1000 năm dưới chế độ thống trị của các triều đại phong kiến phương Bắc, quốc gia Âu Lạc cổ vẫn không mất đi, tính liên tục xuyên suốt của lịch sử dân tộc Việt Nam vẫn được giữ vững, đặc biệt từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX. + Tất nhiên, mỗi quốc gia đều có con đường phát triển và tồn tại riêng của mình, điều này minh chứng cho sự tồn tại của quốc gia Cham-pa và quốc gia cổ Phù Nam. + Vấn đề mở rộng tầm nhìn về lịch sử dân tộc là cần thiết trong hoàn cảnh hiện nay. Tuy nhiên, đây cũng là một khó khăn không thể giải quyết được ngay trong một thời điểm. Tài liệu Hướng dẫn học do đó cũng chỉ tập trung một vài điểm nhằm giúp HS nhận thức đầy đủ hơn về sự đóng góp của các dân tộc ít người trong quá trình dựng nước và giữ nước. Thông qua các nội dung có liên quan của Bài 7. Cham-pa và Phù Nam. GV tuỳ theo vị trí và mục tiêu, có thể nhấn mạnh hoặc bổ sung một số kiến thức cần thiết nhằm giúp HS hiểu sâu sắc, sinh động các ý tưởng cơ bản. – Những khái niệm : tù trưởng, thủ lĩnh, bộ (thời Văn Lang), Lạc hầu, Lạc tướng, trung nguyên, quân thành, quận, châu, Bà La Môn. c) Gợi ý về phương pháp dạy học và hình thức tổ chức dạy học Để dạy tốt những nội dung này, ngoài việc tổ chức hướng dẫn cho HS làm việc với kênh chữ và kênh hình trong tài liệu Hướng dẫn học để trả lời các câu hỏi, GV cần cho các em thực hiện một số yêu cầu sau : - Vẽ sơ đồ tổ chức của nhà nước Văn Lang, Âu Lạc và mô tả thành Cổ Loa. - Tổ chức cho các em kể chuyện về Sơn Tinh – Thuỷ Tinh, Mỵ Châu – Trọng Thuỷ, hoặc trình bày những hiểu biết của mình về các công trình kiến trúc tiêu biểu của người Chăm. - Tìm hiểu về : thành Cổ Loa, thánh địa Mĩ Sơn, tháp Chăm. 68
12. 5. Nội dung về sự biến đổi của nước ta trong các thế kỉ I - X a) Tính đặc thù Đây là những nội dung trình bày về chính sách áp đặt ách cai trị của các triều đại phong kiến phương Bắc đối với nhân dân ta và những chuyển biến của xã hội nước ta dưới tác động của các chính sách đó. Chú ý giúp HS nhận thức rõ, mặc dù các triều đại phong kiến phương Bắc đô hộ hơn 1000 năm, nhưng nhân dân ta vẫn giữ được phong tục tập quán, bản sắc riêng, không bị đồng hoá. Nhân dân ta tiếp thu một cách có chọn lọc những phong tục tập quán của người Hán. b) Việc tổ chức dạy học bài học này cần tập trung tổ chức các hoạt động học tập và hướng dẫn HS trả lời các vấn đề sau : - Các triều đại phong kiến phương Bắc đã thực hiện chính sách áp đặt ách cai trị đối với nhân dân ta như thế nào ? - Xã hội nước ta có những chuyển biến gì dưới tác động của các chính sách áp đặt ách cai trị của các triều đại phong kiến phương Bắc ? - Một số khái niệm : huyện lệnh, Thứ sử, tôn thất, Thượng thư. c) Gợi ý về phương pháp dạy học và hình thức tổ chức dạy học Để dạy tốt những nội dung này, GV tổ chức hướng dẫn cho HS làm việc với kênh chữ và kênh hình trong tài liệu Hướng dẫn học để trả lời các câu hỏi. Ngoài ra, GV cho các em : Lập bảng so sánh về cơ cấu xã hội nước ta thời Văn Lang, Âu Lạc và thời kì bị các triều đại phong kiến phương Bắc đô hộ. Gợi ý cho HS tìm hiểu những phong tục, tập quán và tín ngưỡng của người Việt được nhân dân ta giữ gìn, phát huy trong thời kì chống phong kiến phương Bắc. 6. Nội dung về các cuộc đấu tranh giành độc lập tiêu biểu của dân tộc (từ thế kỉ I đến đầu thế kỉ X) a) Tính đặc thù Đây là những nội dung trình bày về các cuộc khởi nghĩa của nhân dân ta chống lại sự thống trị của các triều đại phong kiến phương Bắc trong các thế kỉ I – X. Kháng chiến là cuộc kháng cự về quân sự khi đất nước có độc lập, còn khởi nghĩa cũng là cuộc kháng cự về quân sự nhưng trong hoàn cảnh đất nước bị thống trị, bị đô hộ. 69
13. Tính chất của các cuộc kháng chiến và khởi nghĩa có sự khác nhau, nhưng cũng có điểm tương đồng, cụ thể là : - Nguyên nhân diễn ra. - Địa điểm và thời gian diễn ra. - Người lãnh đạo. - Động lực của cuộc khởi nghĩa (kháng chiến). - Diễn biến. - Kết quả và ý nghĩa. b) Để tổ chức dạy học tốt bài học này, cần tập trung tổ chức các hoạt động học tập và hướng dẫn HS tìm hiểu các vấn đề sau : - Các cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng, Bà Triệu, Lý Bí, Mai Thúc Loan, Phùng Hưng diễn ra như thế nào ? - Những nhân vật lịch sử tiêu biểu liên quan đến các cuộc đấu tranh giành độc lập của dân tộc (từ thế kỉ I đến đầu thế kỉ X). - Đặc điểm, ý nghĩa lịch sử và bài học kinh nghiệm của các cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc là gì ? c) Gợi ý về phương pháp và tổ chức dạy học Nội dung và cấu trúc trình bày một cuộc khởi nghĩa như hướng dẫn ở ý a). Tuy nhiên, đối với HS cấp Trung học cơ sở không cần rõ ràng thứ tự và đầy đủ các yếu tố trên mà các yếu tố đó được trình bày như một câu chuyện một cách ngắn gọn, sinh động. Trong tài liệu Hướng dẫn học và trong quá trình hướng dẫn cho HS học tập có thể tách ra thành các hoạt động tìm hiểu nguyên nhân, diễn biến, kết quả và ý nghĩa của cuộc khởi nghĩa để các em dễ tìm hiểu. Song yêu cầu cuối cùng là các em kể được cuộc khởi nghĩa đó bằng sự hiểu biết của mình và bằng chính ngôn ngữ của các em. Yêu cầu chung đối với HS Trung học cơ sở khi học lịch sử phải được học một cách sinh động và hứng thú. Để cho nội dung các cuộc khởi nghĩa đạt được hiệu quả đó, các thầy/cô giáo cần lưu ý (sau khi tổ chức cho các em hoạt động cá nhân, cặp đôi, nhóm và cả lớp) : - Hỏi các em đã biết gì về người lãnh đạo, hay địa danh diễn ra cuộc khởi nghĩa đó. Ví dụ : Hai Bà Trưng, Bà Triệu, Lý Bí, Mai Thúc Loan, Phùng Hưng, Cách làm này giúp các em tò mò và hứng thú khi tìm hiểu. - Khi dạy học, GV nên : + Yêu cầu các em dựa vào bản đồ, sơ đồ, tranh, ảnh để trình bày về một sự kiện lịch sử. Nếu có thể, xây dựng các băng hình về diễn biến của cuộc khởi nghĩa đó. 70
14. + Có thể xây dựng kịch bản cho HS tổ chức đóng vai. + Tổ chức dạy trong bảo tàng, thực địa nếu có điều kiện. + Tổ chức cho các em thi kể chuyện. 7. Nội dung về bước ngoặt lịch sử đầu thế kỉ X a) Tính đặc thù Đây là dạng nội dung trình bày về các cuộc đấu tranh giành độc lập tự chủ của họ Khúc, họ Dương và giành độc lập hoàn toàn với chiến thắng Bạch Đằng năm 938 của Ngô Quyền tiếp nối các cuộc khởi nghĩa của nhân dân ta dưới thời Bắc thuộc. Tuy nhiên, với các cuộc đấu tranh này, nhân dân ta đã giành được quyền tự chủ và sau đó là độc lập. b) Để tổ chức dạy học tốt bài học này, cần tập trung tổ chức các hoạt động học tập và hướng dẫn HS trả lời các vấn đề sau : - Các cuộc đấu tranh giành và giữ vững quyền tự chủ do Khúc Thừa Dụ, Khúc Hạo, Dương Đình Nghệ lãnh đạo diễn ra và giành thắng lợi như thế nào ? - Nguyên nhân, diễn biến, ý nghĩa, vai trò của chiến thắng trên sông Bạch Đằng năm 938. - Cách đánh giặc độc đáo của Ngô Quyền được thể hiện như thế nào ? c) Gợi ý phương pháp và hình thức tổ chức dạy học - Sử dụng lược đồ, tranh, ảnh, băng hình. - Có thể xây dựng kịch bản cho HS tổ chức đóng vai. - Tổ chức dạy trong bảo tàng, thực địa nếu có điều kiện. - Gợi ý cho các em đọc và hiểu các đoạn thông tin có trong tài liệu Hướng dẫn học. - Tìm hiểu về chiến thắng Bạch Đằng năm 938. II. GIỚI THIỆU MỘT SỐ BÀI BÀI 4. CÁC QUỐC GIA CỔ ĐẠI TRÊN THẾ GIỚI (2 tiết) Chuẩn bị cho bài học : Giáo viên : - Tranh ảnh về các quốc gia cổ đại trên thế giới. - Lược đồ các quốc gia cổ đại phương Đông và phương Tây. - Phiếu học tập. Học sinh : Sách, vở, đồ dùng có liên quan đến nội dung bài học. 71
15. A. HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG Vào bài mới, thầy/cô giáo có thể giới thiệu : Khi xã hội nguyên thuỷ tan rã, xã hội có giai cấp và nhà nước đã ra đời. Trước khi tìm hiểu về sự ra đời và phát triển của các quốc gia cổ đại trên thế giới, các em hãy thảo luận một số vấn đề sau : - Kể tên những quốc gia cổ đại ở phương Đông và phương Tây mà em biết. - Em biết gì về các quốc gia đó ? HS có thể biết, không biết hoặc biết chưa đầy đủ. Tuy nhiên, điều đó không quan trọng. Những câu hỏi đó sẽ gây ra sự xung đột giữa những kiến thức mà các em đã biết nhưng chưa đầy đủ với kiến thức các em chưa biết, từ đó kích thích sự tò mò và tạo nên sự hứng thú cho HS trước khi tìm hiểu bài học. Sau đó, GV cho các em đọc mục tiêu của bài : - Biết được những nhà nước đầu tiên đã hình thành ở phương Đông (Ai Cập, Lưỡng Hà, Trung Quốc, Ấn Độ) và phương Tây (Hi Lạp, Rô-ma). - Biết được những nền tảng kinh tế, xã hội, thể chế nhà nước của các quốc gia cổ đại phương Đông và phương Tây. - Góp phần rèn luyện kĩ năng thuyết trình một nội dung lịch sử, kĩ năng so sánh, phân tích, hợp tác. - Giáo dục ý thức đấu tranh chống chế độ áp bức, bóc lột. Một điều GV cần lưu ý không chỉ ở bài học này mà ở tất cả các bài học trong chương trình là không nên xem nhẹ hoạt động này vì đây là mục tiêu sau khi học xong bài học mà HS cần phải theo dõi và giải quyết trong suốt quá trình học tập dưới sự hướng dẫn của GV, HS phải hoàn thành. B. HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC 1. Tìm hiểu về điều kiện tự nhiên, đời sống kinh tế của các quốc gia cổ đại phương Đông và phương Tây GV yêu cầu HS làm việc cặp đôi. 72
16. a) Từng cặp đọc thông tin, kết hợp quan sát các hình 1, 2, 3 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 29, 30) để hoàn thành bài tập dưới đây vào vở : Nội dung Phương Đông Phương Tây Các quốc gia cổ đại a) Thuận lợi Điều kiện tự nhiên b) Khó khăn b) Tiếp đó, yêu cầu HS đọc đoạn thông tin, kết hợp quan sát hình 4, 5 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 30, 31) để thực hiện các yêu cầu và trả lời các câu hỏi sau : - Miêu tả cảnh người nông dân Ai Cập cổ đại làm ruộng qua hình 4. - Qua quan sát hình 5, em hãy miêu tả những hoạt động kinh tế chủ yếu ở Hi Lạp cổ đại. - Nền kinh tế phương Đông và phương Tây cổ đại khác nhau như thế nào ? Tại sao có sự khác nhau đó ? Ở hoạt động này, GV cho HS trao đổi đàm thoại theo cặp đôi để thống nhất nội dung của bảng thống kê trên và nội dung của các câu hỏi. HS thảo luận xong, GV yêu cầu trình bày kết quả với mình hoặc nếu có thời gian, có thể trình bày trước lớp. 2. Tìm hiểu về các giai cấp, tầng lớp trong xã hội cổ đại phương Đông và phương Tây GV yêu cầu HS làm việc nhóm. GV giới thiệu về các giai cấp, tầng lớp trong xã hội cổ đại phương Đông và phương Tây, kết hợp quan sát các hình 6, 7, 8, 9 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 31 - 33) để thực hiện các yêu cầu sau : - Vẽ và trình bày sơ đồ các giai cấp, tầng lớp trong xã hội cổ đại phương Đông và phương Tây. - Miêu tả hoạt động lao động của nông dân và nô lệ qua hình 6 và 7. 73
17. - Miêu tả hoạt động giải trí của chủ nô Rô-ma qua hình 8 và 9. Ở hoạt động này, GV sử dụng kĩ thuật dạy học các mảnh ghép. Cách tiến hành như sau : GV chia lớp thành 6 nhóm : Nhóm 1, 2 : trao đổi thảo luận để vẽ và trình bày sơ đồ các giai cấp, tầng lớp trong xã hội cổ đại phương Đông, phương Tây. Nhóm 3, 4 : trao đổi thảo luận để miêu tả hoạt động lao động của nông dân và nô lệ qua hình 6 và 7. Nhóm 5, 6 : trao đổi, thảo luận để miêu tả hoạt động giải trí của chủ nô Rô-ma qua hình 8 và 9. Sau đó các nhóm tập hợp ý kiến nên sẽ có đủ các “chuyên gia” về các vấn đề đã thảo luận trên, “chuyên gia” về từng vấn đề có trách nhiệm trao đổi lại với các nhóm khác về vấn đề mà nhóm mình tìm hiểu sâu. HS trao đổi, thảo luận xong, GV yêu cầu trình bày kết quả trước lớp, có thể gọi HS khác bổ sung. Cuối cùng, GV đưa ra kết luận. 3. Tìm hiểu thể chế nhà nước ở phương Đông và phương Tây cổ đại GV yêu cầu HS học tập theo nhóm. 74
18. - Yêu cầu HS đọc thông tin kết hợp quan sát hình 10 và 11 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 33, 34) để thực hiện các yêu cầu sau : Các ông vua của phương Đông cổ đại có tên gọi như thế nào ? Họ có những quyền gì ? Em hãy miêu tả hình 10. Chỗ nào không hiểu, có thể hỏi bạn hoặc nhờ sự trợ giúp của GV. HS thảo luận xong, GV yêu cầu trình bày kết quả với mình hoặc nếu có thời gian, đại diện nhóm trình bày trước lớp. - Tiếp đó, một hoặc hai em miêu tả hình 10 và hình 11 (gợi ý : thành phần tham gia, không khí đại hội, những ai có quyền giơ tay phát biểu, ). Ở hoạt động này, GV sử dụng phương pháp trao đổi, đàm thoại kết hợp với phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan để trả lời các câu hỏi và miêu tả các hình ảnh trong mục. Cuối cùng, GV kết luận và bổ sung thêm. C. HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP 1. GV phôtô phiếu học tập trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 34, 35) cho HS thực hiện. Sau đó, hướng dẫn HS điền vào chỗ trống ( ) để hoàn thành phiếu học tập. 2. GV hướng dẫn HS xác định vị trí các quốc gia cổ đại phương Đông và phương Tây trên lược đồ thế giới (phiếu học tập (trang 35) đã được phôtô và phát cho từng em). 3. GV động viên các em không nhìn vào tài liệu Hướng dẫn học để hoàn thành bảng, mà biểu đạt bằng sự hiểu biết của mỗi em. 4. GV hướng dẫn HS dựa vào nội dung bài học để tìm hiểu xem những địa danh ở cột bên trái phù hợp với tên quốc gia nào ở cột bên phải và cho HS ghi số thứ tự và chữ cái tương ứng vào vở. 5. Tổ chức lớp thành các nhóm, thảo luận với bạn và trả lời câu hỏi sau : Giai cấp nào có vai trò quan trọng nhất trong xã hội phương Đông và phương Tây cổ đại ? Vì sao ? HS thảo luận xong, GV yêu cầu trình bày kết quả với mình hoặc nếu có thời gian, đại diện nhóm trình bày trước lớp. GV nhận xét và sửa chữa, hoàn thiện. 75
19. D. HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG Cùng với sự hỗ trợ của người thân, thầy/cô giáo và bạn bè, em tìm hiểu thêm về nội dung sau : - Quyền lực của vua chuyên chế cổ đại phương Đông được thể hiện như thế nào ? - Nguồn gốc, vị trí và vai trò của giai cấp nô lệ trong xã hội phương Tây cổ đại. - Nếu sống ở thời cổ đại và có quyền lựa chọn quốc gia để sinh sống, em sẽ chọn là công dân nước Ai Cập hay Hi Lạp ? Vì sao ? * Thông tin bổ trợ cho giáo viên 1. Thị quốc Còn gọi là thành bang, quốc gia - thành thị. Hình thức tổ chức nhà nước thời cổ đại (Hi Lạp). Về cơ bản, mỗi quốc gia bao gồm một thành thị và vùng phụ cận. Mỗi quốc gia tồn tại một cách độc lập, cư dân khai thác những sản vật địa phương và mở mang các ngành nghề thủ công riêng. Các thị quốc có quan hệ mật thiết với nhau trong việc mua bán, trao đổi sản vật. Mỗi quốc gia thành thị có thành, chợ, lâu đài, đền thờ, phố xá, đường lớn, Cư dân chủ yếu là thợ thủ công và thương nhân. Quyền lực xã hội nằm trong tay các chủ nô, chủ xưởng, nhà buôn, song cũng hình thành thể chế dân chủ : Đại hội công dân bầu cử các cơ quan nhà nước và quyết định mọi việc quan trọng của quốc gia. 2. Đấu sĩ Những nô lệ thời đế quốc Rô-ma có võ nghệ, phải đọ kiếm, đấu gươm với nhau để mua vui cho chủ nô, nhiều người đã chết ở trường đấu. Vì vậy, người nô lệ - đấu sĩ đã nổi dậy hay tham gia nhiều cuộc khởi nghĩa nô lệ. Ví dụ, năm 73 TCN, các nô lệ - đấu sĩ của một trường đấu gần Rô-ma đã khởi nghĩa, do Xpác-ta-cút lãnh đạo. Cuộc đấu tranh thu hút hàng vạn nô lệ và dân nghèo I-ta-li-a tham gia. 3. Cơ đốc giáo (còn gọi là Ki-tô giáo) Một trong ba tôn giáo lớn trên thế giới (cùng với đạo Phật, đạo Hồi). Đạo Cơ đốc ra đời từ thế kỉ I ở Rô-ma thời chúa Giê-su. Đến thế kỉ XI - XVI, lần lượt phân thành ba phái : Công giáo ở Tây Âu, Chính thống giáo ở Nga và các nước Đông Âu, sau Cải 76
20. cách tôn giáo, đạo Tin Lành ra đời. Tuy các giáo phái đạo Cơ đốc đều thờ Giê-su (Cơrít) nhưng có những điểm khác biệt trong giáo lí, hành lễ. Đạo Cơ đốc lúc mới ra đời là tôn giáo của những người bị áp bức, nó tuyên truyền tư tưởng bình đẳng, bác ái của con người trước chúa, lòng tin ở cuộc sống nơi thiên đàng, tố cáo tội ác của giai cấp thống trị. Về sau, đạo Cơ đốc bị giai cấp thống trị sử dụng làm công cụ để mê hoặc, áp bức nhân dân lao động và trở thành quốc giáo của đế quốc Rô-ma. 4. Chữ số Rô-ma Hệ thống chữ số của người Rô-ma được kí hiệu bằng các quy ước : I (một), II (hai), III (ba), IV (bốn), V (năm), X (mười), L (năm mươi), C (một trăm), D (năm trăm), M (một nghìn). Ngày nay, người ta thường dùng để đánh số thứ tự các đề mục lớn trong văn bản (gọi là số La Mã), để viết các thế kỉ (thế kỉ XX), thiên niên kỉ (thiên niên kỉ thứ III) 5. Trang trại Còn gọi là đại trại, đại điền trang, từ La-tinh là “latifundium” gồm có hai bộ phận “latus” (rộng lớn) + “fundus” (đất đai, ruộng đất, do các chủ nô, quý tộc cướp đất hay mua của những người dân nghèo). Mỗi trang trại thường sử dụng vài trăm nô lệ làm lực lượng sản xuất chủ yếu. Trang trại, chủ nô Rô-ma bóc lột nô lệ rất thậm tệ, vượt qua sự bóc lột của các quốc gia chiếm hữu nô lệ trước đó. 6. Xpác-ta-cút Mọi người đều ghi nhớ cuộc khởi nghĩa của Xpác-ta-cút. Xpác-ta-cút là một đấu sĩ. Đấu sĩ chỉ khác nô lệ ở chỗ họ không phải là công cụ để làm việc mà là thứ đồ chơi để mua vui cho đám người khát máu. Hàng nghìn sư tử, voi đã chết gục trên đấu trường trong những trận đấu lớn. Nhưng mãi rồi cũng chán. Người ta nghĩ ra trò người đấu với người. Những người nô lệ đấu sĩ sẽ phải đâm chém nhau để làm vui cho đám đông. Một cái chết như vậy đang chờ đợi Xpác-ta-cút. Là người khoẻ mạnh, cao lớn, đẹp trai và nhanh nhẹn, Xpác-ta-cút giống một người khổng lồ, có những bắp thịt cuồn cuộn. Chính người Rô-ma cổ đại cũng phải nói rằng, Xpác-ta-cút không những có một thể lực vĩ đại mà còn có một sức mạnh tinh thần vĩ đại. Trong một túp lều lụp xụp, nằm trên tấm đệm lá khô, đã bao lần Xpác-ta-cút thao thức nhớ đến những dãy núi và những cánh rừng của quê hương Tơ-ra-xơ ! Xpác-ta-cút có đủ thông minh và nhanh nhẹn để trốn khỏi cảnh đời nô lệ nhưng chàng không muốn giành tự do cho mỗi riêng mình. Tại trại đào tạo đấu sĩ ở Ca-pua, nhìn thấy xung quanh là những con người lực lưỡng, từng ngày từng giờ Xpác-ta-cút tìm cách nhen nhóm trong lòng họ ngọn lửa phẫn nộ, ý thức chiến đấu vì tự do. 77
21. Cuộc khởi nghĩa của các đấu sĩ ngày đêm được tích cực chuẩn bị. Khi việc chuẩn bị đã gần như đâu vào đấy, chỉ còn có việc mở khoá để lấy vũ khí vào tay, thì bọn chủ nô Rô-ma hay biết, Xpác-ta-cút cùng các bạn chiến đấu chạy thoát lên núi Vê-duy-vơ. Nhiều nô lệ chạy theo họ lên núi. Quân đội của giai cấp chủ nô Rô-ma vây chặt, chiếm lĩnh tất cả những con đường lớn nhỏ dẫn vào núi Vê-duy-vơ. Bọn chủ nô nghĩ rằng những kẻ dám chống lại họ đã bị sa lưới, đã bị họ nắm chặt trong tay. Xung quanh toàn cảnh núi non hiểm trở, có những tảng đá đâm tủa lên nhọn hoắt “có tài thánh cũng không thể thoát vòng vây”. Bọn chủ nô đã suy nghĩ một cách chủ quan. “Dã thú” đã sa lưới, cần gì phải vội. Nhưng họ đã phải trả giá đắt vì nhầm lẫn. Những người khởi nghĩa có trí tuệ và có đôi tay của người quen lao động. Họ lấy những sợi dây dẻo kết thành chiếc thang dây chắc. Và từ đỉnh núi, họ lần lượt nối đuôi nhau, leo tụt xuống vực sâu, thoát khỏi vòng vây mà quân đội của bọn chủ nô không hề hay biết. Ván bài tự lật ngửa. Tình thế lại đảo ngược. Kẻ đi bao vây - bọn chủ nô Rô-ma, trở lại bị bao vây. Quân đội chủ nô bị đánh tan tành không kịp trở tay. Quân khởi nghĩa trở nên hùng mạnh. Bây giờ không phải chỉ có mấy chục người mà là hàng nghìn nghĩa binh. Vũ khí chỉnh tề. Lời kêu gọi của Xpác-ta-cút đã vang đến mọi hang cùng ngõ hẻm trên khắp bán đảo I-ta-li-a. “Nếu các bạn cho mình là những con vật thì các bạn cứ việc chờ lưỡi dao của bọn đồ tể, còn nếu các bạn coi mình là người thì hãy đứng lên ! Tại sao các bạn cứ phải khom lưng quỳ gối như những con vật ? Các bạn ! Những con người tự do ! Nếu phải đánh nhau thì chúng ta sẽ đánh nhau với những kẻ áp bức chúng ta. Nếu phải chết thì chúng ta hãy chết dưới bầu trời tự do. Xông vào cuộc đấu tranh sinh tử vì tự do còn hơn là chịu chết trên đấu trường để làm trò giải trí cho kẻ thù”. Từ phòng thủ chuyển sang tấn công, đội quân của Xpác-ta-cút đã tiêu diệt nhiều đơn vị quân đội thù địch gặp trên đường và ngày càng tiến sâu vào phía nam, thu nạp thêm hàng nghìn chiến sĩ mới. Những người sống trong thời đại đó đã phải kinh ngạc trước việc những kẻ hôm trước còn được coi như súc vật, hôm nay lại đang đánh thắng quân đội Rô-ma hùng mạnh vào bậc nhất thế giới. Nô lệ, sau khi trốn khỏi các đại điền trang của bọn chủ nô, liền biến các công cụ lao động của mình thành vũ khí : nông dân vũ trang bằng liềm hái và cày cuốc, thợ rèn vũ trang bằng búa rìu, người đầu bếp vũ trang bằng que nướng thịt. Nhưng khi đứng hẳn trong hàng ngũ quân khởi nghĩa, họ liền được phát gươm và mộc cướp được của kẻ thù. Cờ hiệu của những người khởi nghĩa là chiếc mũ đỏ cắm trên ngọn giáo dài. Theo tập quán cổ xưa, nô lệ sẽ đội chiếc mũ này lên đầu khi giành được tự do. Nhìn thấy cờ xí của mình, nô lệ như nhìn thấy tự do, nhìn thấy ngày được về lại quê cũ, những xóm làng ở Tiểu Á, nương đồi ở Hi Lạp, những đồng cỏ ở xứ Gô-lơ, 78
22. những rừng rậm ở Giéc-man. Đoàn quân nô lệ tiến như vũ bão trên đất I-ta-li-a, liên tiếp đánh bại đại quân Rô-ma. Viện Nguyên lão Rô-ma đã thức tỉnh. Họ bắt đầu hiểu rõ đây thực sự là cuộc chiến tranh rộng lớn và nghiêm trọng. Qua con mắt họ, lãnh tụ của cuộc khởi nghĩa này là một “kẻ mọi rợ”. Nhưng “kẻ mọi rợ” này lại nắm vững chiến thuật hơn tất cả các tướng tài Rô-ma. Trước sự lo lắng hoang mang của bọn đại chủ nô, Xpác-ta-cút vẫn tỉnh táo. Chàng hiểu rõ đương đầu với Rô-ma hùng mạnh không phải chuyện dễ dàng. Chàng muốn nhân lúc thừa thắng, đưa đoàn quân nô lệ vượt qua khỏi bán đảo I-ta-li-a để họ tìm được tự do trên mảnh đất quê hương của mình. Nhằm mục đích đó, đại quân kéo lên phía bắc, tìm cách vượt qua dãy núi An-pơ. Nhưng vì một lí do gì đó không rõ, kế hoạch không được thực hiện. Đại quân phải kéo về phía nam định vượt biển sang đảo Xi-xi-li-a. Giặc biển ở Địa Trung Hải hứa sẽ giúp thuyền bè cho quân khởi nghĩa, nhưng họ chỉ hứa suông. Xpác-ta-cút cho làm nhiều bè vượt biển. Nhưng gió bão đã làm tan tác những mảng bè mới hình thành. Sau nhiều lần thất trận trước sức mạnh của quân nô lệ, bọn chủ nô Rô-ma đã cử một tên thương nhân bao thầu và cho vay nặng lãi chỉ huy quân đội để đàn áp cuộc khởi nghĩa, hắn tên là Crát-sút. Trong nhà hắn có rất đông nô lệ để hắn sử dụng vào việc bao thầu chữa nhà, xây nhà ở Rô-ma. Trở thành kẻ toàn quyền chỉ huy quân đội, Crát-sút bắt đầu công việc bằng cách củng cố kỉ luật. Hắn cho xử tử ngay những người lính dao động, sợ hãi trước hàng quân. Khi quân đội nô lệ đang còn chưa có cách vượt biển sang đảo Xi-xi-li-a, Crát-sút cho xây dựng một phòng tuyến lớn, định vây hãm tiêu diệt nghĩa quân của Xpác-ta-cút ngay trên vùng bờ biển miền Tây Nam nước I-ta-li-a. Nhưng Crát-sút đã thất vọng. Vào một đêm rất lạnh, trời đầy tuyết trắng xoá, bằng sự dũng mãnh và bất ngờ, nghĩa quân đã chọc thủng phòng tuyến, vượt khỏi vòng vây. Quân đội chủ nô bỏ phòng tuyến, tập trung truy kích nô lệ. Trận đánh cuối cùng diễn ra ở khu vực Đông Nam bán đảo I-ta-li-a. Trước khi vào trận, Xpác-ta-cút nói với các chiến hữu của mình lời chia tay : “Sự nghiệp của chúng ta là thiêng liêng và chính nghĩa, nó sẽ không mất đi cùng với cái chết của chúng ta dù hi sinh, chúng ta vẫn sẽ để lại cho con cháu ngọn cờ tự do và công bằng nhuốm máu chính nghĩa của chúng ta”. Giữa trận đánh đang có nhiều chiều hướng xấu, một chiến sĩ dắt ngựa đến giục Xpác-ta-cút chạy trốn. Người anh hùng đã từ chối. Bị giáo đâm trúng đùi, Xpác-ta-cút vẫn quỳ nấp sau tấm khiên, tiếp tục chiến đấu. Người anh hùng ấy đã hi sinh trong trận đánh bên cạnh các chiến hữu của mình như một vị chỉ huy. Người ta không tìm thấy thi hài của Xpác-ta-cút. 79
23. Bọn chủ nô tiếp tục đàn áp dã man những người nô lệ của mình. Trên suốt con đường từ Rô-ma đến Ca-pua, những giá chữ thập mang những người bị hành hình trồng rải rác thành một hàng rào kéo xa tít tắp. Đó là con đường rợp bóng tạo bằng những thân cây rùng rợn, những thanh ngang thay cho cành cây và xác mới đóng trên giá thay cho thân cây. Bọn chủ nô muốn vĩnh viễn dập tắt ý chí nổi dậy của nô lệ. Nhưng nô lệ không quên Xpác-ta-cút. Người già kể lại cho người trẻ nghe những thắng lợi to lớn và cái chết phi thường của Xpác-ta-cút. (Theo : Wikipedia.org) BÀI 5. VĂN HOÁ CỔ ĐẠI (3 tiết) Chuẩn bị cho bài học : Giáo viên : - Tranh, ảnh về các quốc gia cổ đại phương Đông và phương Tây. - Phiếu học tập (được phôtô đủ cho các nhóm). Học sinh : Sách, vở, đồ dùng học tập có liên quan đến bài học. A. HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG Vào bài, GV có thể giới thiệu : Cách đây hàng nghìn năm, cư dân thời cổ đại đã sáng tạo ra những thành tựu văn hoá rực rỡ. Trước khi tìm hiểu về các thành tựu của cư dân các quốc gia cổ đại trên thế giới, các em hãy thảo luận một số yêu cầu sau : - Cư dân cổ đại phương Đông và phương Tây viết chữ như thế nào ? - Các công trình kiến trúc nổi tiếng thế giới nào được xây dựng từ thời cổ đại ? Nêu những hiểu biết về các công trình kiến trúc đó. Ở hoạt động khởi động này, GV tổ chức hoạt động cả lớp : GV sử dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề. Những yêu cầu được đặt ra với vốn kiến thức mà các em đã có không thể trả lời đầy đủ được. Từ đó tạo ra sự kích thích, tò mò, mong muốn khám phá, tìm hiểu những nội dung chưa biết của bài học. Sau đó, GV cho HS tìm hiểu mục tiêu của bài : 80
24. - Hiểu được qua hàng nghìn năm tồn tại, cư dân cổ đại đã để lại cho nhân loại một di sản văn hoá đồ sộ, quý giá. - Trình bày được một số thành tựu văn hoá của các quốc gia cổ đại phương Đông và phương Tây trên các lĩnh vực : lịch và thiên văn học, chữ viết, khoa học, nghệ thuật. - Góp phần rèn luyện kĩ năng miêu tả, thuyết trình về một công trình kiến trúc điển hình thời cổ đại qua tranh ảnh. - Yêu thích, trân trọng và có ý thức duy trì, bảo tồn các di sản văn hoá của nhân loại. B. HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC 1. Tìm hiểu cách tính lịch và quan sát thiên văn của cư dân cổ đại phương Đông và phương Tây GV tổ chức cho HS hoạt động cặp đôi. Yêu cầu HS đọc thông tin trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 39), trao đổi để trả lời câu hỏi : - Cư dân cổ đại phương Đông và phương Tây đã có những hiểu biết ban đầu về thiên văn như thế nào ? - Cư dân cổ đại phương Đông và phương Tây đã tính lịch như thế nào ? Ở hoạt động này, GV tổ chức cho HS trao đổi đàm thoại theo cặp đôi để thống nhất nội dung trả lời và hoàn thành bảng thống kê. Tiếp đó, GV yêu cầu HS hoàn thành bảng thống kê : Nội dung Phương Đông Phương Tây Quan sát thiên văn Cách tính lịch Tên gọi lịch 81
25. 2. Khám phá thành tựu chữ viết của cư dân cổ đại phương Đông và phương Tây GV yêu cầu HS học tập theo nhóm. Đọc thông tin kết hợp quan sát các hình 1 và 2 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 39, 40), trả lời các câu hỏi dưới đây : - Cư dân phương Đông và phương Tây cổ đại viết chữ như thế nào ? Người phương Đông thường viết chữ trên chất liệu gì ? - Hãy so sánh chữ viết của người phương Đông và phương Tây cổ đại. Ở hoạt động này, GV sử dụng kĩ thuật dạy học “khăn trải bàn”. Cách tiến hành như sau : Chia HS thành các nhóm. Mỗi cá nhân trong nhóm làm việc độc lập trong khoảng vài phút, suy nghĩ về câu hỏi và viết vào phần của mình. Hết thời gian các thành viên trong nhóm chia sẻ, thống nhất câu trả lời. Ý kiến thống nhất về chữ viết của người phương Đông và phương Tây ; so sánh sự khác nhau và giống nhau về chữ viết của người phương Đông và phương Tây được viết vào phần chính giữa. HS thảo luận xong, GV yêu cầu trình bày kết quả với mình hoặc nếu có thời gian, đại diện nhóm trình bày trước lớp. 3. Tìm hiểu những hiểu biết về khoa học của cư dân cổ đại phương Đông và phương Tây GV tổ chức cho HS học tập theo nhóm. a) GV yêu cầu HS đọc thông tin kết hợp quan sát các hình 3 và 4 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 40, 41). Từng em đọc, nếu chỗ nào chưa hiểu, có thể hỏi bạn hoặc nhờ sự trợ giúp của GV. Sau đó, thảo luận và trả lời các câu hỏi sau : - Cư dân cổ đại phương Đông và phương Tây đã đạt những thành tựu gì về khoa học ? - Kể tên một số nhà khoa học và phát minh từ thời cổ đại mà em biết. Ở hoạt động này, GV tổ chức cho HS trao đổi đàm thoại trong nhóm để thống nhất nội dung báo cáo với GV. Không nhất thiết và không nên yêu cầu HS trả lời đúng từng lời của đoạn trích mà chỉ cần các em nêu được ý chính như : Người Ai Cập cổ đại đã nghĩ ra phép đếm đến 82
26. 10, tính được số Pi bằng 3,16. Người Ấn Độ sáng tạo nên các chữ số mà ta đang dùng ngày nay Tiếp đó, GV yêu cầu HS kể tên một số nhà khoa học và phát minh từ thời cổ đại mà em biết. b) Thầy/cô giáo giới thiệu về tiểu sử và phát minh của nhà Vật lí Hi Lạp cổ đại Ác-si-mét. c) Yêu cầu HS kể lại cho bạn nghe câu chuyện Ơ-rê-ca của Ác-si-mét. 4. Tìm hiểu những thành tựu văn học, nghệ thuật của cư dân cổ đại phương Đông và phương Tây GV tổ chức cho HS hoạt động nhóm. a) HS đọc hai đoạn thông tin, kết hợp quan sát các hình ảnh trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 43, 44) để thực hiện các yêu cầu sau : - Miêu tả một trong những công trình kiến trúc, điêu khắc dưới đây mà em thích nhất. - Kể tên một số công trình kiến trúc và điêu khắc nổi tiếng của các quốc gia cổ đại phương Đông, phương Tây và nêu nhận xét của em về các công trình kiến trúc đó (GV có thể gợi ý cho HS nêu nhận xét về các công trình kiến trúc : kiên cố, đồ sộ, trình độ lao động sáng tạo ) b) Sau đó, GV giới thiệu về Kim tự tháp Ai Cập và đền thờ Pác-tê-nông, nhấn mạnh những nét độc đáo, đặc sắc của các công trình đó. Ở hoạt động này, GV hướng dẫn HS sử dụng đồ dùng trực quan để miêu tả những công trình kiến trúc đó. Cách tiến hành như sau : HS làm việc cá nhân để xây dựng bài miêu tả sau đó trao đổi với bạn để thống nhất nội dung báo cáo với thầy/cô giáo. c) Tiếp đó, GV tổ chức cho HS thảo luận và thực hiện yêu cầu sau : - Hãy miêu tả hoạt động của con người trong hình 14 tài liệu Hướng dẫn học (trang 45). - Em hãy đóng vai một hướng dẫn viên du lịch, giới thiệu cho thầy/cô giáo và các bạn trong lớp (đóng vai trò là khách tham quan) về Kim tự tháp (Ai Cập) hoặc đền Pác-tê-nông (Hi Lạp). 83
27. C. HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP GV tổ chức cho HS hoạt động cá nhân. 1. GV phôtô phiếu học tập và yêu cầu HS thực hiện : Điền nội dung vào chỗ trống ( ) để hoàn thành phiếu học tập sau : PHIẾU HỌC TẬP Khi loài người bước vào xã hội văn minh, các dân tộc và cổ đại đã sáng tạo nên nhiều thành tựu văn hoá rực rỡ trên các lĩnh vực : và thiên văn học, chữ viết, khoa học, nghệ thuật. Những thành tựu văn hoá cổ đại có vai trò, ý nghĩa lớn đối với lịch sử văn minh nhân loại và có nhiều thành tựu còn tồn tại đến 2. Dựa vào nội dung bài học, GV hướng dẫn HS lập bảng (theo yêu cầu sau) vào vở và điền những nội dung thích hợp : Nhà khoa học, Ác-si-mét Hê-rô-đốt Hô-me Pi-ta-go Ta-lét Ơ-cơ-lít văn học tiêu biểu Thành tựu lớn 3. GV phôtô phiếu học tập, phát cho HS để thực hiện hoạt động cá nhân. 84
28. PHIẾU HỌC TẬP Hãy nối những thành tựu văn hoá ở cột bên phải tương ứng với quốc gia/ vùng ở cột bên trái. 1. Ai Cập a. Đấu trường Cô-li-dê 2. Lưỡng Hà b. Đền Pác-tê-nông 3. Ấn Độ c. Chữ viết trên thẻ tre 4. Trung Quốc d. Chủ nhân chữ số 0 5. Hi Lạp e. Kim tự tháp 6. Rô-ma g. Vườn treo Ba-bi-lon GV động viên các em không nhìn vào tài liệu để nối mà biểu đạt bằng sự hiểu biết của mỗi em. 4. GV tổ chức cho HS thảo luận với bạn để trả lời các câu hỏi sau : - Đặc điểm kiến trúc của người phương Đông có gì khác so với người phương Tây ? - Những thành tựu văn hoá cổ đại nào còn tồn tại đến ngày nay ? Theo em, thành tựu nào có ý nghĩa quan trọng nhất ? Vì sao ? D. HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG Hoạt động này, GV hướng dẫn HS làm việc ở nhà hoặc ngoài lớp học. HS vận dụng kiến thức đã học để trả lời câu hỏi : 85
29. - Kể tên 7 kì quan thế giới thời cổ đại. Kì quan nào còn tồn tại đến ngày nay ? - UNESCO công nhận ở Việt Nam hiện nay có bao nhiêu di sản văn hoá nhân loại ? Đó là những di sản nào ? E. HOẠT ĐỘNG TÌM TÒI MỞ RỘNG 1. Hướng dẫn HS tìm hiểu sâu sắc hơn về những thành tựu văn hoá cổ đại, em tìm đọc một số cuốn sách và trang web sau : - Almanach, Những nền văn minh thế giới, NXB Văn hoá – Thông tin, 2013. - Nguyễn Văn Khoả (Chủ biên), Thần thoại Hi Lạp, NXB Thời đại. - Lê Huy Hoà (Chủ biên), Bách khoa tri thức phổ thông, NXB Lao động, Hà Nội, 2007. - http: //www.bachkhoatrithuc.vn - 2. Sưu tầm hình ảnh và tư liệu về các công trình kiến trúc sau : Kim tự tháp ở Ai Cập, Vườn treo Ba-bi-lon ở Lưỡng Hà, Đền thờ Pác-tê-nông ở Hi Lạp, Đấu trường Cô-li-dê ở Rô-ma. * Thông tin bổ trợ cho giáo viên Những đoạn trích dưới đây giúp cho HS bổ sung kiến thức để học bài, làm các loại bài tập, viết các bài ngắn về tường thuật, miêu tả, giải thích một số vấn đề nêu trong bài và dùng trong hoạt động ngoại khoá. 1. Vườn treo Ba-bi-lon Vườn treo được xây dựng để làm gì ? Vườn treo, kì quan thế giới thứ hai, đã xuất hiện vào thời kì vua Na-vu-khô-đô-xốp. Có thể đây là quà tặng của ông dành cho người vợ, một công chúa Ba Tư, mà tên của nàng chúng ta chưa được biết. Không loại trừ rằng nàng cũng là tên Xêm-mi-ra-mi-đa, như Nữ hoàng A-xi-ri huyền thoại. Theo truyền thuyết, Na-vu-khô-đô-xốp đã ra lệnh xây dựng vườn treo để vơi bớt nỗi cô đơn của vợ trong khi ông đi chinh chiến dài ngày, mà cũng có thể là ông không muốn nàng sống giữa khung cảnh đơn điệu của đồng bằng sông Ơ-phơ-rát, sẽ nhớ đến những dãy núi xanh - quê hương thân yêu của nàng. Thật ra, những khu vườn trong lâu đài được vun trồng trên những mảnh đất xơ xác, không thích hợp, không phải là điều gì mới mẻ mà đã có từ thời vua A-xi-ri là Xi-na-khê-rip (705 - 682 TCN), người nổi tiếng với những dự định ngông cuồng của mình. Ông ta cũng đã ra lệnh đục phá những hố trên nền đất đá và đá tảng xung quanh 86
30. đền thờ thần tối cao của A-xi-ri là A-súp ở thành phố Ni-nê-vi-a. Những hố này được nối liền với nhau bởi những mương dẫn nước ngầm. Sau đó người ta lấp đất vào các hố để làm nền đất cho khu vườn. Quả thật, vườn A-xi-ri không đáng để so sánh với vườn Xêm-mi-ra-mi-đa. Còn nói về vẻ đẹp của quần thể kiến trúc và sự đa dạng của các loài thực vật được giới thiệu ở đây thì những người thời ấy và sau này là các tác giả Hi Lạp và La Mã đều nhất trí xác định rằng vườn Ba-bi-lon là độc nhất vô nhị đối với thế giới thời đó. Na-vu-khô-đô-xốp đã ra lệnh cho binh lính của mình đào tất cả những loài thực vật bắt gặp trên đường hành binh và chuyển ngay về Ba-bi-lon. Không có đoàn tàu nào mà không chở từ các nước xa đến đây những loài thực vật lạ. Cứ như vậy mà ở Ba-bi-lon đã mọc lên một vườn cây lớn và đa dạng về thành phần - đó là vườn thực vật đầu tiên trên thế giới. Vườn treo được hình thành như thế nào ? Mỗi một bậc thềm, có lẽ vườn có bảy bậc thềm, đều là một vườn riêng (từ đó có tên gọi theo số nhiều là “những vườn treo”). Hơn nữa, cả bảy bậc thềm tạo nên một thể thống nhất. Ở vành ngoài mỗi bậc thềm, người ta trồng các loại cây leo và bò từ bậc thềm này sang bậc thềm khác và liên kết cả bảy vườn riêng lẻ thành một quần thể duy nhất. Quần thể này trông giống như một quả núi xanh mọc thẳng đứng lên với một khối rậm rì những cây, bụi, hàng rào cây xanh và hoa như đang treo hoặc bốc hơi, từ đó có tên gọi là vườn treo. Về mùa hè, khi nhiệt độ không khí lên tới 50oC, những người nô lệ liên tục dùng tay bơm nước giếng lên rất nhiều đường mương, cho nước chảy vào toàn bộ hệ thống tưới từ bậc thềm cao nhất xuống dưới. Trên hòn núi cao ấy có những con suối và thác nước, trong các hồ nhỏ có vịt bơi, có ếch nhái kêu ộp oạp, ong, bướm và chuồn chuồn bay lượn từ bông hoa này sang bông hoa khác. Và trong khi cả thành phố Ba-bi-lon mệt nhoài dưới cái nắng chang chang thì các vườn Xêm-mi-ra-mi-đa vẫn tươi tốt, rực rỡ, không hề bị nắng cháy, không bị thiếu độ ẩm. Có thể, chính sự tương phản dữ dội như thế là nguyên nhân vườn treo Ba-bi-lon lọt vào hàng thứ hai trong danh sách Bảy kì quan thế giới cổ đại. (Theo : Gansrai Khairt, Bảy kì quan thế giới, NXB Trẻ, tr. 22-23) 2. Kim tự tháp Kê-ốp Kì quan nghệ thuật thứ nhất là gì ? Kim tự tháp Kê-ốp ở Ghi-da (Ai Cập) là kì quan thế giới cổ nhất và duy nhất còn giữ lại được cho đến ngày hôm nay. Kì quan này mang tên của người sáng lập ra nó là Pha-ra-ông Kê-ốp (vua Ai Cập) (khoảng năm 2551 - 2528 TCN). Do kích thước của Kim tự tháp khá lớn nên người ta còn gọi là Kim tự tháp lớn và xếp đầu danh sách các kì quan thế giới. Nếu không kể Vạn lí trường thành của Trung Quốc thì Kim tự tháp Kê-ốp là công trình lớn nhất do con người thời xưa xây dựng nên. Chiều cao của nó là 146,6m, nghĩa là gần bằng một ngôi nhà chọc trời 50 tầng. Diện tích đáy là 230 x 230m. Trên một không gian như vậy có thể dễ dàng 87
31. bố trí cùng một lúc năm nhà thờ lớn nhất thế giới là : nhà thờ thành Pi-e ở La Mã, nhà thờ thánh Pôn và tu viện Ve-xmin-tơ ở Luân Đôn, nhà thờ Flô-ren-ti và nhà thờ Mi-lan. Với số đá dùng để xây dựng nên Kim tự tháp Kê-ốp, người ta có thể xây dựng tất cả nhà thờ của nước Đức đã được dựng trong thiên niên kỉ hiện nay của chúng ta. Pha-ra-ông Kê-ốp trẻ tuổi đã ra lệnh xây dựng Kim tự tháp ngay sau khi cha ông ta là Xnôp-ru qua đời. Cũng như tất cả các Pha-ra-ông từ thời Giô-xe (khoảng năm 2069-2590 TCN), Kê-ốp muốn khi chết mình được chôn cất trong Kim tự tháp. Cũng như những người tiền nhiệm của mình, ông cho rằng, Kim tự tháp của ông phải có kích thước vượt trội hơn, kì vĩ hơn và tráng lệ hơn tất cả Kim tự tháp khác. Khi khối đá đầu tiên trong số hơn hai triệu khối đá dùng để xây dựng Kim tự tháp được đục đẽo trên công trường khai thác đá ở bờ sông Nin, người ta đã tiến hành nhiều công tác chuẩn bị phức tạp. Thoạt đầu cần phải tìm một khối đá thích hợp để xây dựng Kim tự tháp. Trọng lượng của công trình là 6.400.000 tấn, đất phải đủ độ vững chắc để Kim tự tháp không bị lún xuống dưới tác động của trọng lượng riêng. Mặt bằng xây dựng được chọn ở phía nam Cai-rô, thủ đô Ai Cập hiện nay, trên chỗ nhô lên của cao nguyên trong sa mạc, cách làng Ghi-da 7km về phía tây. Khu đất lẫn đá tảng vững chắc này đủ sức chịu đựng trọng lượng của Kim tự tháp. Kim tự tháp được xây dựng như thế nào ? Đầu tiên người ta san bằng khu đất. Để làm việc này, người ta đã đắp xung quanh nó một cái đập không thấm nước bằng cát và đá. Bên trong ô vuông mới hình thành ấy, người ta lại đào dày đặc mạng lưới những con mương, không lớn lắm có trục giao nhau làm cho khu đất giống như một bàn cờ khổng lồ. Các con mương được dẫn nước vào, độ cao của mực nước được đánh dấu trên các thành mương, sau đó tháo nước ra. Những người thợ đá đã bạt đi tất cả những gì nhô cao hơn mặt thoáng của nước và các đường mương lại được đổ đầy đá, thế là nền Kim tự tháp đã được xây dựng xong. Trên 4000 hoạ sĩ, kiến trúc sư, thợ đá và các thợ thủ công khác đã hoàn thành công tác chuẩn bị này trong gần 10 năm. Chỉ sau đó mới bắt đầu việc xây dựng Kim tự tháp. Theo nhà sử học Hi Lạp Hê-rô-đốt (490 - 425 TCN), việc xây dựng đã được tiếp tục thêm khoảng 20 năm nữa ; gần 100.000 người đã lao động xây dựng nên lăng mộ Kê-ốp khổng lồ. Chỉ riêng tiền chi cho thực phẩm của thợ xây như củ cải, hành và tỏi cũng đã tốn gần 20 tỉ mác Đức hiện nay. Nhưng số liệu về số lượng thợ nói trên bị nhiều nhà nghiên cứu đương thời nghi ngờ. Theo ý kiến họ, đơn giản là trên công trường xây dựng không có đủ chỗ cho một số lượng người như vậy : hơn 8000 người không thể lao động có năng suất mà phiền vướng nhau. 88
32. Vào thời kì xây dựng Kim tự tháp, Ai cập là một đất nước giàu có. Hằng năm, từ cuối tháng 6 đến tháng 11, sông Nin dâng nước lũ tràn ngập đồng ruộng quanh vùng, để lại một lớp phù sa dày, biến vùng sa mạc khô cằn thành một vùng đất phì nhiêu. Bởi vậy, vào những năm thuận lợi có thể thu hoạch mỗi năm ba vụ : ngũ cốc, trái cây và rau quả. Như thế là từ tháng 6 đến tháng 11, những người nông dân không thể lao động trên đồng ruộng của mình. Và họ đã rất vui mừng khi vào thời gian này, tại ngôi làng của họ xuất hiện người của nhà vua đến ghi tên những ai muốn làm việc trên công trường xây dựng Kim tự tháp. Ai làm việc trên công trường xây dựng Kim tự tháp ? Hầu như tất cả mọi người đều muốn làm việc này và có nghĩa là công việc ấy không phải là lao động cưỡng bức mà là lao động tự nguyện. Điều đó được giải thích bởi hai lí do : Mỗi người tham gia công trình đều có chỗ ở, có áo quần, được ăn và tiền tiêu vặt. Sau 4 tháng khi nước sông Nin rút khỏi đồng ruộng, những người nông dân lại quay trở về đồng quê của mình. Ngoài ra, mỗi người Ai Cập đều coi mình có nghĩa vụ tự nhiên và lấy làm vinh dự được tham gia xây dựng Kim tự tháp cho vua. Bởi vì, mỗi người đóng góp phần hoàn thành nhiệm vụ vĩ đại này đều hi vọng rằng, vận mệnh bất diệt của Đức vua cao cả có liên quan đến bản thân mình. Vậy nên cuối tháng 6, những người nông dân lũ lượt kéo đến vùng Ghi-da. Tại đây, họ được bố trí những căn lều tạm và phiên chế thành tổ 8 người. Những người đàn ông cho thuyền sang công trường đá ở bên kia sông Nin. Tại đây, họ dùng các loại đục, cưa, khoan để đẽo chuốt từng tảng đá thành những khối đá có kích thước cần thiết. Mỗi nhóm thợ ấy dùng dây chão và đòn bẩy để đưa các khối đá của mình lên con lăn bằng gỗ, rồi lót ván để kéo khối đá ra bờ sông Nin. Tại đây, một chiếc thuyền buồm sẽ đưa toán thợ và khối đá nặng tới 7,5 tấn về bên này sông. Đá được lăn tới công trường xây dựng theo các đường lót ván. Tại đây, bắt đầu công việc nặng nhọc nhất, bởi thời ấy cần câu và các thiết bị khác chưa được sáng chế. Khối đá được đặt lên giàn con lăn và đưa đến một đầu dốc, chiều ngang 20 mét, lát gạch nung từ đất phù sa sông Nin. Những người thợ dùng dây chão và đòn bẩy để kéo khối đá lên công trường xây dựng Kim tự tháp ở trên cao. Tại đây, họ đặt khối đá vào nơi do kiến trúc sư chỉ định, với độ chính xác đến từng milimét. Kim tự tháp càng xây cao thì đường vận chuyển ngày càng dài và dốc, mặt bằng thi công trên cao càng thu hẹp lại. Bởi vậy, công việc ngày càng trở nên nặng nhọc. Công việc nào nguy hiểm nhất ? Công việc nguy hiểm nhất là xếp “tháp” - kéo khối đá cao 9m lên theo đường dốc để đặt vào chóp tháp. Bao nhiêu người đã bỏ mạng trong khi thực hiện công việc này, chúng ta không biết được. Như vậy là sau 20 năm, việc xây dựng Kim tự tháp đã hoàn thành, gồm có 128 lớp đá và cao hơn nhà thờ Xtra-buốc 4m. Hồi ấy, Kim tự tháp cũng gần giống như hiện nay. Đó là một quả núi có tầng bậc. Tuy nhiên, công việc chưa kết thúc ở đây. Người ta 89
33. lại lát đá lên các bậc nên mặt Kim tự tháp không thật phẳng, nhưng cũng không còn các tầng bậc nữa. Để hoàn tất các công việc, bốn mặt ngoài hình tam giác của Kim tự tháp đã được ốp bằng những phiến đá vôi trắng bóng. Cạnh các phiến đá được lát khít đến mức không thể tách nổi một lưỡi dao cạo. Thậm chí, đứng cách Kim tự tháp vài mét ta cũng có ấn tượng đây là một khối đá nguyên khổng lồ. Những phiến đá lát ngoài được mài bóng như gương phẳng bằng những loại đá mài cứng nhất. Theo xác định của những người chứng kiến, mộ táng Kê-ốp lấp lánh dưới ánh mặt trời và ánh trăng như một khối pha lê khổng lồ phát sáng từ bên trong. Trong lòng Kim tự tháp là cả một hệ thống đường vào, dẫn qua một lối đi lớn dài 47m, gọi là hành lang lớn, đưa đến phòng Pha-ra-ông yên nghỉ có chiều dài 10,5m, chiều ngang 5,3m và chiều cao 5,8m. Toàn bộ văn phòng được ốp đá hoa cương, nhưng không được trang trí hoa văn gì cả. Nơi đây, người ta đặt một quan tài bằng đá hoa cương để trống, không có nắp. Quan tài này được đưa vào đây từ khi còn đang xây dựng, vì nó không đưa lọt bất kì cửa vào nào hiện nay của Kim tự tháp. Những phòng của Pha-ra-ông như vậy đều thấy các Kim tự tháp của Ai Cập. Đó là nơi cư ngụ cuối cùng của Pha-ra-ông. Việc mai táng Pha-ra-ông đã diễn ra như thế nào ? Sau khi chết, xác ướp của nhà vua được đưa vào phòng an táng của Kim tự tháp. Các cơ quan nội tạng của người quá cố được để vào các hũ kín riêng biệt gọi là “Ka-no-pa”, đặt cạnh quan tài trong phòng an táng. Như vậy, hài cốt của Pha-ra-ông đã tìm được nơi trú ngụ ở trần thế trong Kim tự tháp, còn “Ka” của người quá cố thì rời khỏi mộ phần. “Ka” theo quan niệm của người Ai Cập là linh hồn, là “cái bản ngã thứ hai” của con người. “Ka” rời khỏi thân xác khi chết và có thể phiêu diêu giữa thế giới trần gian và thế giới mộ phần. Sau khi rời khỏi phòng an táng. “Ka” bay lên đỉnh tháp theo lớp đá ốp bên ngoài nhẵn bóng đến mức không một người chết nào khác đi trên nó được. Nơi ấy, đã có cha của Pha-ra-ông - Thần “Mặt Trời” Ra - ngự trị trong tháp Mặt Trời của mình, và Pha-ra-ông quá cố bắt đầu hành trình vào cõi bất tử. Gần đây, một số nhà bác học tỏ ra nghi ngờ : Kim tự tháp lớn có đích thực là hầm mộ của Pha-ra-ông Kê-ốp không ? Để bảo vệ cho giả thuyết ấy, họ đưa ra ba luận cứ : Phòng mai táng, trái với phong tục tập quán lúc bấy giờ, không có bất kì sự trang trí nào. Quan tài bằng đá, nơi phải để thi thể của Pha-ra-ông quá cố, chỉ được chế tác một cách thô sơ, nghĩa là chưa thật sự sẵn sàng, nắp đậy chưa có. Và cuối cùng, có luồng không khí bên ngoài lọt vào phòng mai táng qua những lỗ thông lớn trên Kim tự tháp và thổi vào theo hai cửa hẹp. Nhưng, những người chết 90
34. không cần không khí - đó chính là một luận cứ đáng để giả định rằng Kim tự tháp Kê-ốp không phải là nơi mai táng. Hơn 3500 năm qua, bên trong Kim tự tháp lớn không bị ai quấy nhiễu. Tất cả lối vào đều được xây bít lại, còn mộ phần thì theo quan niệm của người Ai Cập đã được các linh hồn bảo vệ - sẵn sàng trừ diệt kẻ nào âm mưu đột nhập vào đó. Cùng với lớp ốp lát ngoài, Kim tự tháp còn bị mất cả chóp tháp và những lớp đá lát trên ngọn. Bởi vậy, giờ đây chiều cao của Kim tự tháp không còn là 146,6m nữa mà là 137,2m. Hiện đỉnh Kim tự tháp là một hình vuông, mỗi cạnh khoảng 10m. Năm 1842, đỉnh tháp này đã trở thành nơi tiến hành các lễ hội đặc biệt, Vua Pru-xi-a (nguyên là một quốc gia thành lập năm 1525 sau đó, đến trước năm 1945, là đất nước thuộc nước Đức - ND) - Phi-ri-đrích Vi-hem - một người nổi tiếng là yêu nghệ thuật, đã phái đến vùng đồng bằng sông Nin một đoàn khảo sát dưới sự lãnh đạo của nhà khảo cổ học Ri-hat-đơ Lep-xi-ut tìm mua các tác phẩm nghệ thuật và các hiện vật khác cho một viện bảo tàng về Ai Cập được thành lập tại Bec-lin (được khai trương năm 1855). Tại sao lá cờ Pru-xi-a tung bay trên Kim tự tháp ? Ngày 15 - 10, nhân dịp ngày sinh của nhà vua, Lep-xi-ut với một số người Ả Rập du mục đã trèo lên Kim tự tháp như chính ông đã cho biết, dưới tiếng hô ba lần “Đức vua muôn năm !”, ông đã cắm lên đỉnh Kim tự tháp lá cờ Pru-xi-a với hình ảnh con đại bàng và đất nước Pru-xi-a. Lep-xi-ut cũng đã mừng lễ Giáng sinh năm 1842 một cách độc đáo như thế. Hôm trước ngày Giáng sinh, ông đã đốt ngọn lửa Giáng sinh trên đỉnh Kim tự tháp lớn, còn trong phòng Pha-ra-ông, ông để vào quan tài đá hoa cương một cây cọ có trang trí một số món quà nhỏ, tặng cho những người tham gia đoàn khảo sát. Đối với chúng ta ngày nay, những nghi thức ấy có vẻ lạ kì và hài hước, nhưng chúng đã đem lại một sự thành công bất ngờ. Sau khi báo chí đăng tin về con đại bàng Pru-xi-a trên đỉnh Kim tự tháp được xây dựng 4000 năm trước đây thì sự hứng thú đối với những công trình sáng tạo vĩ đại nhất của thời cổ đại, sự hứng thú xưa nay vốn có của giới thượng lưu tôn giáo, đã trở thành tài sản của các tầng lớp xã hội rộng rãi nhất. (Theo : Nguyễn Xuân Trường - Trần Thái Hà, Tư liệu dạy học Lịch sử (phần lịch sử thế giới cổ đại), Sđd, tr.127 - 132) 3. Tục ướp xác người chết ở Ai Cập cổ đại Theo tín ngưỡng của người Ai Cập cổ đại, người tuy chết, nhưng linh hồn bất tử. Họ cho rằng trong thân thể của mỗi người đều có linh hồn “Ka” đi theo thân thể người như hình với bóng. Khi người chết thì “Ka” mới rời khỏi xác người, bắt đầu cuộc sống độc lập. Chỉ khi nào xác chết hoàn toàn bị huỷ diệt thì “Ka” mới chết theo, nhưng giữ được xác chết thì “Ka” sẽ có ngày quay về với thể xác, con người sẽ sống lại. Vì tin như vậy, nên người Ai Cập cổ đại đã có tục ướp xác chết (mômi) để giữ xác ấy mãi mãi không thối rữa. 91
35. Thuật ướp xác ra đời ở Ai Cập từ thời Cổ vương quốc, khoảng năm 2700 TCN và tồn tại mãi đến thế kỉ V sau CN. Có những người chuyên môn làm nghề ướp xác chết. Thoạt tiên, người thợ thông một cái móc sắc lên lỗ mũi lên óc của người chết, moi tất cả óc ra, rồi cho vào một chất nước đặc biệt vào đầu rửa sạch sọ. Sau đó, họ dùng một con dao đá rất sắc, rạch bụng, moi tất cả ruột gan ra, trừ tim vẫn giữ nguyên trong lồng ngực, và rửa sạch bụng bằng rượu vang và nước thơm, nhồi các chất thơm vào bụng khâu lại. Não và nội tạng chứa vào 4 cái vò. Người Ai Cập quan niệm quả tim là trung tâm phát sinh sự thông minh và tình cảm cho nên phải giữ nguyên trong lồng ngực để chờ ngày phán xử cuối cùng. Xác được ngâm vào muối súc trong vòng 70 ngày. Xác teo quắt lại, chỉ còn da bọc xương. Sau khi xoa dầu thơm và chất hoá học lên xác ướp, người ta bó chặt cái xác lại bằng những băng vải. Riêng các ngón tay được lồng vào cái túi bằng vàng để khỏi rơi rụng. Sau đó người ta đặt xác chết vào một quan tài bằng gỗ hay bằng đá. Để cho “Ka” dễ nhận ra “mômi” của mình, người ta tạc hình người chết trên nắp quan tài. Phần đầu của quan tài chạm trổ theo khuôn mặt của người chết ; phần thân, chạm hay vẽ hoa văn như quần áo nên trông quan tài giống như một bức tượng người không chân tay. Việc ướp xác lúc đầu là độc quyền của vua và hoàng hậu. Từ năm 1500 TCN, xác của các nhà quý tộc cũng được ướp. Sau đó, tục ướp xác lan đến những người giàu có trong xã hội. Những xác ướp này có thể tồn tại nguyên vẹn hàng mấy nghìn năm. Gần đây, Viện bảo tàng Ai Cập ở thủ đô Cai-rô đã trưng bày 26 xác ướp của các Pha-ra-ông đã chôn cất cách ngày nay 4000 - 5000 năm, vẫn được bảo quản tốt. (Theo : Đặng Đức An (Chủ biên), Những mẩu chuyện lịch sử thế giới, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1999, tr. 28 - 29). BÀI 6. NHÀ NƯỚC VĂN LANG, ÂU LẠC (3 tiết) Chuẩn bị cho bài học : Giáo viên : - Tranh, ảnh về nhà nước Văn Lang, Âu Lạc. - Lược đồ Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. - Sơ đồ tổ chức nhà nước Văn Lang và sơ đồ khu di tích thành Cổ Loa. Học sinh : Sách, vở, đồ dùng có liên quan đến bài học. 92
36. A. HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG Vào bài mới, GV có thể giới thiệu : Cách đây hàng nghìn năm, trên đất nước ta đã ra đời nhà nước đầu tiên đó là nhà nước Văn Lang, tiếp theo là nhà nước Âu Lạc. Để tìm hiểu sự ra đời của các nhà nước trên, em hãy nêu những hiểu biết của mình về một số nội dung sau : - Hằng năm, giỗ Tổ Hùng Vương diễn vào ngày nào ? Ở đâu ? Tại sao cả nước ta lại có ngày giỗ Tổ ? - Em biết gì về khu di tích thành Cổ Loa. GV yêu cầu HS nêu những hiểu biết của mình về vấn đề trên, có thể các em không trả lời đúng và đủ hết, điều đó không quan trọng vì đây chỉ là câu hỏi gây tò mò và tạo nên sự hứng thú cho các em trước khi tìm hiểu nội dung bài học, qua đó GV tổ chức các hoạt động cho HS sau này. Sau đó, GV cho HS tìm hiểu mục tiêu của bài : - Biết được hoàn cảnh và sự ra đời của nước Văn Lang, Âu Lạc. - Trình bày được tổ chức nhà nước Văn Lang, đời sống vật chất và tinh thần của cư dân Văn Lang ; nét chính diễn biến cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Tần, qua đó rút ra bài học cho công cuộc bảo vệ Tổ quốc. - Vẽ được sơ đồ bộ máy nhà nước Văn Lang, Âu Lạc, mô tả thành Cổ Loa. - Giáo dục lòng biết ơn, công lao dựng nước của các vua Hùng ; giáo dục tinh thần cảnh giác. Rèn luyện ý thức bảo tồn khu di tích Đền Hùng, khu di tích thành Cổ Loa. B. HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC 1. Tìm hiểu về sự thành lập nước Văn Lang GV tổ chức cho HS hoạt động nhóm. GV yêu cầu HS đọc đoạn thông tin kết hợp quan sát hình 1, 2, 3 trong mục 1 của tài liệu Hướng dẫn học (trang 52, 53), thảo luận để thực hiện các yêu cầu và trả lời các câu hỏi sau : 93
37. - Xác định trên lược đồ vùng Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, nơi hình thành các bộ lạc lớn - tiền thân của nhà nước Văn Lang. - Nhà nước Văn Lang ra đời trong hoàn cảnh nào ? - Tên đầu tiên của nước ta là gì, đóng đô ở đâu ? Do ai đứng đầu ? Đối với câu hỏi : Xác định trên lược đồ vùng Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, nơi hình thành các bộ lạc lớn – tiền thân của nhà nước Văn Lang, GV sử dụng đồ dùng trực quan để tổ chức cho HS quan sát bằng việc treo lược đồ lên bảng hoặc yêu cầu HS quan sát lược đồ trong tài liệu Hướng dẫn học để xác định. Đối với các câu hỏi : Nhà nước Văn Lang ra đời trong hoàn cảnh nào ? Tên đầu tiên của nước ta là gì, đóng đô ở đâu ? Do ai đứng đầu ? GV sử dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề. GV có thể tạo tình huống có vấn đề như sau : Vào khoảng thế kỉ VIII – VII TCN, các bộ lạc ở vùng đồng bằng ven các con sông lớn thuộc Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ ngày nay xuất hiện sự phân hoá giàu nghèo, xung đột, Tình hình đó đặt ra yêu cầu gì ? Ai là người có thể đứng ra giải quyết tình hình đó ? Qua đó, kích thích HS suy nghĩ, tìm tòi và giải quyết trên cơ sở kiến thức ở nội dung phần thông tin. Sau đó, GV có thể sử dụng kĩ thuật “khăn trải bàn” để giải quyết vấn đề đặt ra. Cách tiến hành như sau : Chia HS thành các nhóm. Mỗi cá nhân làm việc độc lập trong vòng khoảng 2 – 3 phút suy nghĩ và viết vào phần mang số của mình. Hết thời gian làm việc cá nhân, các thành viên trong nhóm chia sẻ, thảo luận và thống nhất câu trả lời. Ý kiến thống nhất được nhóm viết vào phần chính giữa. Kĩ thuật “khăn trải bàn” GV yêu cầu đại diện nhóm lên trả lời, có thể HS trả lời chưa đầy đủ câu hỏi mà chỉ cần trả lời được ý chính. Cuối cùng, GV kết luận những nội dung chính. 94
38. Với HS khá giỏi, GV có thể bổ sung thêm câu hỏi : Tại sao các quốc gia cổ đại ở phương Đông chủ yếu hình thành ở lưu vực các con sông lớn ? 2. Trình bày tổ chức của nhà nước Văn Lang GV tổ chức cho HS làm việc cặp đôi. Đối với hoạt động này, GV yêu cầu HS tập trung vào nội dung việc tổ chức, hướng dẫn HS vẽ và trình bày được Sơ đồ tổ chức của nhà nước Văn Lang. Từng em đọc các thông tin kết hợp quan sát hình 4 và hình 5 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 53, 54). Sau đó, thảo luận và thực hiện yêu cầu sau : Dựa vào các đoạn thông tin trên, điền nội dung thích hợp vào ô trống trong sơ đồ (tài liệu Hướng dẫn học, trang 54) và trình bày sơ đồ đó. Ở yêu cầu này, GV sử dụng kĩ thuật trao đổi, đàm thoại hoặc kĩ thuật "khăn trải bàn" để hoàn thành sơ đồ trên. HS có thể điền chưa đúng hoặc đầy đủ hết các thông tin, mà chỉ cần các em nói được ý chính. Sau đó, GV kết luận và cùng HS hoàn thành sơ đồ tổ chức của nhà nước Văn Lang. Với HS khá giỏi, bổ sung thêm câu hỏi : Em cho biết tổ chức của nhà nước Văn Lang có gì giống và khác so với tổ chức nhà nước cổ đại phương Đông và phương Tây mà em đã được học ? 3. Tìm hiểu về đời sống vật chất và tinh thần của cư dân Văn Lang GV tổ chức cho HS làm việc nhóm. Hướng dẫn HS đọc thông tin, kết hợp quan sát hình 6, 7, 8, trả lời câu hỏi và thực hiện yêu cầu sau : - Đời sống vật chất và tinh thần của cư dân Văn Lang có gì nổi bật ? - Hãy mô tả về nhà ở của cư dân Văn Lang (Với yêu cầu này, GV tổ chức cho HS trao đổi, đàm thoại với các thành viên trong nhóm để thống nhất nội dung và báo cáo kết quả với GV). 95
39. - Nêu những hiểu biết của em về tín ngưỡng của cư dân Văn Lang. HS thảo luận xong, GV yêu cầu trình bày kết quả với mình hoặc trước lớp. GV yêu cầu HS liên hệ và so sánh với cách ăn, mặc, ở hiện nay. 4. Tìm hiểu sự ra đời của nhà nước Âu Lạc GV tổ chức cho HS làm việc nhóm. GV hướng dẫn HS đọc thông tin trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 56, 57). Sau đó, thảo luận và trả lời các câu hỏi : - Trình bày cuộc chiến đấu chống quân Tần của nhân dân Tây Âu – Lạc Việt. - Nêu tổ chức bộ máy nhà nước Âu Lạc dưới thời An Dương Vương. Với hoạt động này, GV sử dụng kĩ thuật dạy học “các mảnh ghép”. Cách tiến hành như sau : GV chia HS trong lớp thành 2 nhóm và giao nhiệm vụ cho mỗi nhóm : Nhóm 1 : trao đổi, thảo luận về cuộc chiến đấu chống quân Tần của nhân dân Tây Âu - Lạc Việt. Nhóm 2 : thảo luận về tổ chức bộ máy nhà nước Âu Lạc dưới thời An Dương Vương. Mỗi nhóm thảo luận về nhiệm vụ đã được phân công. Sau đó, thành viên của nhóm này sẽ tập hợp với thành viên của nhóm kia để thành một nhóm mới, như vậy trong nhóm mới sẽ có đủ các “chuyên gia” về các vấn đề (Cuộc chiến đấu chống quân Tần của nhân dân Tây Âu - Lạc Việt ; Tổ chức bộ máy nhà nước Âu Lạc dưới thời An Dương Vương). Mỗi “chuyên gia” sẽ có trách nhiệm trao đổi lại với cả nhóm mới về vấn đề đã có cơ hội tìm hiểu sâu ở nhóm cũ. Đồng thời, nhóm mới sẽ thảo luận thêm về nguyên nhân ra đời của nhà nước Âu Lạc (nhiệm vụ mới). Với HS khá, giỏi hoặc nhóm hoàn thành công việc trước, GV bổ sung thêm câu hỏi : So sánh về tổ chức bộ máy nhà nước Âu Lạc với nhà nước Văn Lang. 96
40. 5. Khám phá thành Cổ Loa và cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Triệu Đà GV tổ chức cho HS làm việc nhóm. GV hướng dẫn HS đọc đoạn thông tin kết hợp quan sát các hình 9, 10, 11 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 57, 58, 59) thảo luận và trả lời các câu hỏi sau : - Hãy cho biết lực lượng và vũ khí được trang bị cho quân đội ở thành Cổ Loa. - Tại sao quân dân Âu Lạc đánh bại được cuộc xâm lược của quân Triệu. - Vì sao An Dương Vương lại thất bại nhanh chóng ? Với hoạt động này, GV sử dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề, bằng cách tạo tình huống học tập có vấn đề, yêu cầu nhóm HS giải quyết vấn đề trên cơ sở kiến thức đã học và nội dung thông tin của mục này. Với HS khá giỏi, GV có thể bổ sung thêm câu hỏi : Em có nhận xét gì về việc xây dựng thành Cổ Loa vào thế kỉ III - II TCN ở nước Âu Lạc ? C. HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP GV hướng dẫn HS thảo luận thực, hiện các yêu cầu sau : 1. Vẽ sơ đồ tổ chức nhà nước Văn Lang, Âu Lạc và nêu nhận xét. 2. Em hãy mô tả thành Cổ Loa và nêu nét độc đáo của thành. 3. Lập bảng thống kê về nước Văn Lang và nước Âu Lạc vào vở theo nội dung sau : Nội dung Nước Văn Lang Nước Âu Lạc Hoàn cảnh ra đời Tổ chức nhà nước Sự sụp đổ 97
41. GV động viên các em không nhìn vào tài liệu Hướng dẫn học để vẽ sơ đồ và lập bảng thống kê. Không nhất thiết và không nên yêu cầu HS điền đúng từng nội dung ở bảng trên mà chỉ cần các em điền được ý chính. D. HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG GV hướng dẫn HS làm ở nhà : 1. Em hiểu thế nào về câu nói của Bác Hồ : "Các vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước". 2. Có phải nước Âu Lạc sụp đổ là do mất cảnh giác không ? Qua đó, em rút ra bài học gì đối với công cuộc bảo vệ chủ quyền đất nước hiện nay ? E. HOẠT ĐỘNG TÌM TÒI MỞ RỘNG 1. Em hãy sưu tầm hình ảnh và tư liệu về các di tích sau : Đền Hùng, thành Cổ Loa, các di sản có liên quan đến Hùng Vương và An Dương Vương. 2. Để tìm hiểu sâu sắc hơn về tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, di tích Đền Hùng và di tích thành Cổ Loa, em tìm đọc một số cuốn sách và trang web sau : - http: //www.giaoducphothong.edu.vn - Phạm Bá Khiêm, Đền Hùng và tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, NXB Văn hóa, Thông tin, Hà Nội, 2013. 3. Tìm hiểu các câu chuyện Sơn Tinh – Thuỷ Tinh, Mỵ Châu – Trọng Thuỷ * Thông tin bổ trợ cho giáo viên 1. Thời Văn Lang - Âu Lạc "Kể năm hơn bốn nghìn năm, Tổ tiên rực rỡ, anh em thuận hoà. 98
42. Hồng Bàng là tổ nước ta, Nước ta lúc ấy gọi là Văn Lang. Thiếu niên ta rất vẻ vang, Trẻ con Phù Đổng tiếng vang muôn đời. Tuổi tuy chưa đến chín mười, Ra tay cứu nước dẹp loài vô lương. An Dương Vương thế Hùng Vương, Quốc danh Âu Lạc cầm quyền dị dân". (Theo : Hồ Chí Minh - Toàn tập (Lịch sử nước ta), Tập 3, tr. 22) 2. Hùng Vương (vua Hùng) Người đứng đầu nước Văn Lang, thực tế là thủ lĩnh của liên minh các bộ lạc thời dựng nước. Có nhiều cách giải thích khác nhau về từ "Hùng". Có ý kiến cho rằng từ "Hùng" là cách phân âm Hán - Việt của từ "Khun" - danh hiệu thủ lĩnh các tộc người Việt. Vua Hùng với âm cổ "Phô Khun" có nghĩa là bố của các thủ lĩnh. Có người đoán định rằng, chữ "Hùng" và chữ "Lạch" trong chữ Hán viết gần giống nhau. Nên đã chép "Hùng" thành "Lạc". Khi về thăm đền Hùng (tháng 10-1954), Bác Hồ đã có câu nói nổi tiếng : "Các vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước". 3. Lễ hội thời Hùng Vương Sinh hoạt văn hoá tinh thần của người dân thời Hùng Vương là những dịp tập trung, biểu hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, trong cùng một lúc, ở cùng một nơi theo cùng một mục đích và điều này, đến lượt nó, trở thành một hình thức sinh hoạt văn hoá tinh thần đặc sắc nữa của con người thời Hùng Vương. Đó là những ngày hội, ngày lễ. Thời Hùng Vương, có nhiều hình thức và nhiều lễ hội khác nhau. Tuy nhiên, chắc chắn là do tầm quan trọng của nó, có một thứ lễ hội đã được người đương thời chú trọng mượn nghệ thuật tạo hình ghi lại. Đó là thứ lễ hội tổng hợp nhiều tiết mục và ý nghĩa khác nhau. Qua những hình ảnh được phản ánh bằng một bút pháp hiện thực sinh động, có thể hình dung được, về đại thể, thứ lễ hội tiêu biểu đó ở thời Hùng Vương như dưới đây. 99
43. Trong những yếu tố làm nên những ngày hội, trước hết phải kể đến tục đánh trống đồng. Qua những hình ảnh cụ thể của tục lệ này, tự đương thời truyền về, có thể thấy một số đặc điểm chung của tục lệ như : không đánh trống đơn độc mà hoà tấu từng đôi hoặc hai đôi trống cùng lúc, bắc giàn trên trống để ngồi hoặc đứng mà đánh theo kiểu giã cối chày tay, người đánh trống thường hoá trang trong bộ trang phục hình chim và gồm có cả nam lẫn nữ. Còn có thể có cách đánh trống bằng ống nước với ý nghĩa tượng trưng cho mưa, và cách kê trống đặt ống thông xuống đất với ý nghĩa nối cho tiếng trống vang động thấu trời đất, trong khi sử dụng trống hội. Đánh cồng (chiêng) cũng là yếu tố làm nên ngày hội. Cồng là nhạc cụ, sử dụng trong ngày hội, nó còn có ý nghĩa tượng trưng cho sự sinh sản thịnh vượng. Cồng cũng được hoà tấu thành bộ và treo thành giàn ở nhà sàn mái tròn dùng làm kho thóc. Trong ngày hội, còn có nhảy múa và ca hát. Những người múa hát phần lớn đều hoá trang trong bộ trang phục hình chim. Điều này mang một số yếu tố ý nghĩa tín ngưỡng cổ truyền. Múa hát có nhạc cụ (khèn, chuông, sênh, phách) thiên về biểu diễn và thưởng thức văn nghệ. Múa hát với vũ khí trong tay (giáo, rìu chiến) thiên về mặt rèn luyện và biểu dương tinh thần thượng võ. Giã cối là tục lệ ngày hội. Từng đôi nam nữ cầm chày đứng giã cối tròn. Đó là những chiếc cối rỗng, là những thứ dụng cụ nông nghiệp, đồng thời là nhạc cụ và cũng là vật tượng trưng cho sự sinh sôi nảy nở. Trở thành một tiết mục trong ngày lễ hội, giã cối (và hát) vừa là hình thức biểu diễn và thưởng thức văn nghệ vừa là trò chơi và hình thức giao duyên nam nữ, vừa mang ý nghĩa cầu mong sinh sản thịnh vượng. Hát đối và sinh hoạt nam nữ cũng là một tiết mục ngày hội. Có một hình thức hát đối đáp nam nữ khá đặc sắc đã ghi lại : ở trong những ngôi nhà sàn mái cong, từng đôi nam nữ ngồi đối diện, lồng chân giao tay vào nhau mà hát, bên cạnh một người đánh một thứ trống, tương tự như trống khẩu. Đây là một hình thức sinh hoạt nam nữ luyến ái và trao tình, kèm với văn nghệ và được nghi thức của tục lệ bảo vệ hàm ý cầu mong sinh sôi nảy nở. Lối hát đối đáp nam nữ kèm những động tác sinh hoạt, vẫn còn được bảo lưu mãi về sau cũng như là trong suốt lịch sử tồn tại của hội làng Việt Nam, những tục lệ trò chơi và sinh hoạt nam nữ bao giờ cũng có một vị trí quan trọng. Bơi thuyền và những hoạt động trên sông nước, là tục lệ ngày hội vào những loại quan trọng và phổ biến nhất thời Hùng Vương nhằm mục đích cầu nước và rèn luyện kĩ thuật bơi thuyền, tinh thần thượng võ. Những con thuyền độc mũi cong, đuôi én, mình thon dài, trên có nhiều người ngồi hoặc đứng, hoá trang thành chim công, cầm vũ khí hoặc giầm bơi, hoạt động khẩn trương, là một trong những hình ảnh hội lễ được người thời Hùng Vương chú ý truyền ghi. Một hình thức hội nước khác là hình thức hiến tế cầu cúng thuỷ thần. Trên những chiếc thuyền lớn, có sàn cao, chở trống đồng (gọi mưa) bình đồng (đựng nước thiên) với người cầm cung thần và cả chó nữa, 100
44. canh giữ, có cảnh cầm giáo đâm người trói, đánh trống và người chèo lái hoá trang vũ trang. Đua thuyền và cúng tế thuỷ thần như vậy là một tục lệ ngày hội nước thời Hùng Vương. Mãi về sau, những hình thức hội nước này vẫn được bảo lưu, phổ biến ở nhiều làng Việt Nam. Một tục lệ ngày hội ở thời Hùng Vương nữa là kể chuyện dân gian theo nghi thức. Người kể chuyện ở đây hẳn là nghệ nhân dân gian, đồng thời cũng có thể là người coi giữ việc cầu cúng trong làng. Người kể chuyện, mặc trang phục ngày hội, vừa kể chuyện vừa làm những động tác minh hoạ bằng tay chân. Hình thức kể chuyện ngày hội như thế này ở nhiều miền quê Việt Nam về sau vẫn giữ được gần nguyên vẹn. (Theo : Văn Tân, Thời đại Hùng Vương (lịch sử - kinh tế - chính trị - văn hoá - xã hội), NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1976, tr. 223 - 227) BÀI 7. CHAM-PA VÀ PHÙ NAM (3 tiết) Chuẩn bị cho bài học : Giáo viên : - Tranh, ảnh về nhà nước Cham-pa và Phù Nam - Lược đồ Giao Châu và Cham-pa giữa thế kỉ VI – X. - Máy chiếu (nếu có) ; Phiếu học tập. Học sinh : - Sách, vở, đồ dùng học tập liên quan đến bài học. - Sưu tầm tranh ảnh về các di tích : Mĩ Sơn, Sa Huỳnh, Óc Eo A. HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG 1. Vào bài, GV có thể giới thiệu : Cách đây hàng nghìn năm, trên đất nước ta cùng với sự ra đời của nhà nước Văn Lang - Âu Lạc ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ thì ở Trung Bộ, Nam Trung Bộ và Nam Bộ còn có sự ra đời của những nhà nước khác như Cham-pa, Phù Nam. Để tìm hiểu sự ra đời các nhà nước trên, em hãy thực hiện các yêu cầu sau : - Nêu những hiểu biết của mình về một trong những khu di tích : Mĩ Sơn, Sa Huỳnh, Óc Eo. - Em biết gì về nhà nước Cham-pa và nhà nước Phù Nam ? Nêu những hiểu biết của mình về các nhà nước đó. GV có thể chiếu một đoạn video (nếu có) về khu di tích Mĩ Sơn, Sa Huỳnh, hay văn hoá Óc Eo hoặc liên quan đến nhà nước, văn hóa Cham-pa, Phù Nam. Đồng thời nêu câu hỏi : Em có biết gì về nội dung đoạn video đó ? Ở hoạt động này, GV sử dụng 101
45. phương pháp dạy học nêu vấn đề kết hợp với phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan để tạo tình huống có vấn đề với các câu hỏi nêu trên, tạo ra sự mâu thuẫn xung đột giữa kiến thức các em đã biết về văn hoá và nhà nước Cham-pa, Phù Nam với những vấn đề các em chưa biết hoặc biết nhưng chưa đầy đủ, từ đó, kích thích sự tìm tòi, khám phá kiến thức mới của bài học. Các em có thể không trả lời đủ và đúng hết, điều đó không quan trọng vì đây chỉ là câu hỏi gây tò mò và tạo hứng thú đối với HS khi tìm hiểu điều chưa biết. Sau đó, GV cho HS tìm hiểu mục tiêu của bài : - Trình bày được sự ra đời của nước Cham-pa và Phù Nam. - Nêu được nét chính tình hình kinh tế, văn hoá của Cham-pa và Phù Nam. - Xác định trên lược đồ về vị trí của nhà nước Cham-pa. Có khả năng sưu tầm và khai thác tranh ảnh về các di tích Sa Huỳnh, Mĩ Sơn, tháp Chăm, Óc Eo, phục vụ nội dung bài học. - Hình thành nhận thức đúng về sự tồn tại của ba quốc gia cổ đại trên lãnh thổ nước ta. Rèn luyện ý thức duy trì và bảo tồn các khu di tích Cham-pa, Óc Eo. B. HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC 1. Tìm hiểu sự ra đời của nước Cham-pa GV tổ chức cho HS hoạt động nhóm. Trước hết, GV tổ chức, hướng dẫn HS quan sát lược đồ hình 1 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 62), xác định giới hạn vùng đất và một số địa danh của nước Cham-pa. Với hoạt động này, GV sử dụng đồ dùng trực quan, cho HS quan sát lược đồ, trao đổi, thảo luận để xác định. 2. Tìm hiểu về tình hình kinh tế, văn hoá, xã hội của nước Cham-pa GV tổ chức cho HS hoạt động nhóm. Yêu cầu HS đọc kĩ thông tin, kết hợp quan sát hình 2 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 63) để thảo luận, trả lời các câu hỏi sau : 102
46. - Nêu các ngành kinh tế chính của cư dân Cham-pa. - Đời sống văn hoá, tín ngưỡng của cư dân Cham-pa như thế nào ? Ở hoạt động này, GV tổ chức cho HS trao đổi, đàm thoại để thống nhất nội dung trả lời của nhóm. Cuối cùng, đại diện nhóm báo cáo kết quả làm việc với GV. Nếu có điều kiện, GV có thể hướng dẫn cho từng nhóm đã trả lời xong, hoặc cả lớp so sánh với tình hình kinh tế Văn Lang, Âu Lạc. 3. Tìm hiểu sự ra đời của nước Phù Nam GV tổ chức cho HS hoạt động nhóm. Với hoạt động này, GV yêu cầu HS tập trung vào nội dung Cơ sở hình thành nhà nước Phù Nam. Từng em trong nhóm đọc thông tin. Sau đó, nhóm thảo luận và trả lời các câu hỏi sau : - Nước Phù Nam ra đời vào thời gian nào và dựa trên cơ sở của nền văn hoá nào ? Nêu những hiểu biết về văn hóa Óc Eo. - Hãy cho biết thể chế chính trị của nước Phù Nam (Với hoạt động này, GV sử dụng kĩ thuật dạy học nêu vấn đề nhằm tạo tình huống có vấn đề : Cùng với sự ra đời của nhà nước Cham-pa ở Trung Bộ (ngày nay), ở Nam Bộ còn hình thành một nhà nước Phù Nam. HS trao đổi, thống nhất nội dung của nhóm để trả lời hai câu hỏi trên. Cuối cùng, đại diện nhóm báo cáo kết quả làm việc với GV. Nếu có thời gian, GV có thể nói với một số nhóm hoàn thành công việc trước hoặc nói với cả lớp nếu tất cả các nhóm cùng hoàn thành hoạt động này về địa bàn của Phù Nam ở giai đoạn thịnh đạt. 4. Tìm hiểu tình hình kinh tế, văn hoá, xã hội của nước Phù Nam GV tổ chức cho HS hoạt động nhóm. 103
47. Hoạt động này, GV yêu cầu HS tập trung vào tìm hiểu tình hình kinh tế, văn hoá xã hội của cư dân Phù Nam. GV tổ chức hướng dẫn HS đọc thông tin và quan sát hình 4 và 5 trong tài liệu Hướng dẫn học (trang 64, 65). Sau đó, trao đổi thảo luận để trả lời các câu hỏi sau : - Nêu tình hình nông nghiệp, thủ công nghiệp, ngoại thương của cư dân Phù Nam. - Đời sống vật chất, tinh thần của cư dân Phù Nam như thế nào ? Đối với hoạt động này, GV cho HS trao đổi, đàm thoại để thống nhất nội dung trả lời của nhóm. Với HS khá giỏi, GV có thể bổ sung thêm câu hỏi : So sánh tình hình nông nghiệp, thủ công nghiệp, ngoại thương của cư dân Phù Nam với cư dân Văn Lang, Âu Lạc. C. HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP GV tổ chức HS làm việc cá nhân 1. Hoàn thành phiếu học tập GV phôtô cho các em phiếu học tập theo yêu cầu : PHIẾU HỌC TẬP Lập bảng thống kê về quốc gia Cham-pa và Phù Nam theo nội dung sau : Nội dung thống kê Cham-pa Phù Nam Hoàn cảnh ra đời Thể chế chính trị Các ngành kinh tế chính Văn hoá GV động viên HS không nhìn vào tài liệu để lập bảng mà biểu đạt bằng sự hiểu biết của mình. 104
48. 2. Trao đổi, thảo luận để trả lời câu hỏi : Nước Cham-pa và Phù Nam ra đời dựa trên cơ sở nền văn hoá nào ? D. HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG Đây là những hoạt động GV hướng dẫn HS làm việc ở nhà. Những di sản văn hoá của người Chăm còn được lưu giữ đến ngày nay phản ánh sự phát triển của ngành nào ? Theo em, cần phải làm gì để gìn giữ và phát triển những di sản văn hoá đó. E. HOẠT ĐỘNG TÌM TÒI MỞ RỘNG 1. Để tìm hiểu sâu sắc hơn về di tích lịch sử Mĩ Sơn, các nền văn hoá Sa Huỳnh, Óc Eo, GV hướng dẫn HS tìm đọc một số cuốn sách và trang web sau : - Lương Ninh (Chủ biên), Lịch sử Đông Nam Á, NXB Giáo dục, 2005. - Nguyễn Quang Ngọc (Chủ biên), Tiến trình lịch sử Việt Nam, NXB Giáo dục Việt Nam, 2010. - ; ; Thông tin bổ trợ cho giáo viên 1. Lâm Ấp – Cham-pa từ thế kỉ III đến thế kỉ X Sau khi lật đổ chính quyền đô hộ, thành lập quốc gia độc lập, được sự che chắn của Cửu Chân, Giao Chỉ, Lâm Ấp có điều kiện xây dựng và phát triển trong yên bình. Vốn là vùng đất sinh sống chủ yếu của hai bộ lạc Dừa và Cau, trải qua nhiều cuộc tranh chấp, xung đột, Lâm Ấp dần dần trở thành một quốc gia chung của người Chăm. Theo 105
49. các nguồn sử liệu ít ỏi còn lại, vào khoảng thế kỉ V - VI, Lâm Ấp chính thức đổi tên là Cham-pa (theo tên gọi bông hoa Michelia Champacca, vốn được người Ấn dùng làm tên gọi một tiểu quốc của mình). Lãnh thổ Cham-pa kéo dài từ nam Hoành Sơn đến Bình Thuận, được chia thành 4 châu (bang) : Amaravati (Quảng Nam - bắc), Vigiaya (Bình Định - Phú Yên), Kauthara (Khánh Hoà) và Panduranga (Ninh Thuận - Bình Thuận). Dưới châu là các huyện (hạt), dưới huyện là thôn. a) Về kinh tế Tồn tại trên một vùng đất ven biển, hẹp về bề ngang, Cham-pa vừa có đồng bằng, vừa có cao nguyên, đồi núi. Hoạt động kinh tế khá phong phú. Nông nghiệp đóng vai trò chủ yếu. Người dân Chăm biết làm ruộng từ sớm, mỗi năm hai vụ lúa “bạch điền” và “xích điền”. Họ cũng biết đào mương máng dẫn nước vào ruộng. Tuy nhiên, ruộng đất ít, người Chăm phải trồng thêm các cây lương thực như đậu, kê và các loại vừng, hoa quả, đặc biệt là dừa, cau. Cham-pa hầu như không có ruộng tư. Đất đai thuộc quyền chi phối hoàn toàn của vua. Vua Chăm thường cấp đất cho các chùa, đền. Người dân Chăm cày ruộng công nộp tô thuế cho nhà nước. Một số khác cày thuê cho chùa, đền để sống. Các nghề thủ công như dệt (lụa, vải bông), gốm, xây dựng, làm đồ trang sức phát triển. Nghề khai thác lâm sản giữ một vị trí quan trọng trong nền kinh tế. Hàng thủ công mĩ nghệ, lâm sản quý như gỗ, trầm hương, ngà voi, sừng tê, chim công, vẹt, là những mặt hàng được thương nhân nước ngoài ưa chuộng. Thương nhân người Hoa, In-đô-nê-xi-a thường dong thuyền cập bến ở vùng bờ biển Cham-pa để trao đổi hàng hoá. b) Về chính trị Sau một thời gian xây dựng, tổ chức chính trị Cham-pa dần dần ổn định. Chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hoá Ấn Độ. Từ khi thành lập cho đến thế kỉ X, Cham-pa (theo sử sách Trung Quốc) trải qua các tên Lâm Ấp - Hoàn Vương - Chiêm Thành và trải qua các triều đại lớn : - Gangaragia : thế kỉ VI - VIII, kinh đô là Sinhapura (Trà Kiệu, Duy Xuyên, Quảng Nam). - Panduranga : thế kỉ VIII - giữa thế kỉ IX, kinh đô là Virapura (Phan Rang, Ninh Thuận). - Indrapura : giữa thế kỉ IX - X, kinh đô là Indrapura (Đồng Dương, Quảng Nam). Thể chế nhà nước là quân chủ chuyên chế, vua có toàn quyền đối với đất nước và cư dân ; thường dùng vương hiệu Ấn : Vácman. 106
50. Giúp vua trị nước có hai tôn quan (Đại thần) : Senapati (Tây na bà đế) phụ trách dân sự và Tapatica (Tát bà địa ca) phụ trách quân sự. Bên dưới là một số thuộc quan, chia thành 3 cấp : Luân đa tính, Ca luân trí đế, Ất tha già lam. Ở địa phương, các châu đều có hai chức chánh, phó cai quản với sự giúp sức của một loạt quan lại. Quan lại nói chung không có lương, cũng không được cấp ruộng đất. Họ sống chủ yếu bằng cung cấp của dân vùng mình cai quản. Như nhận xét của một số nhà sử học, vua Chăm rất hiếu chiến, quân đội từ buổi đầu đã có đến 4 - 5 vạn người, gồm bộ binh, tượng binh và thuỷ binh. Thuỷ binh gồm hàng trăm chiếc thuyền lớn, nhỏ. Vũ khí có giáo mác cung nỏ, áo giáp bằng mây đan, mộc gỗ. Cham-pa chưa có luật thành văn. Những người có tội, chịu hình phạt nặng nề như voi giày, gậy nhọn đâm vào đầu, bị bắt làm nô lệ. c) Về xã hội Nhìn chung, người Chăm được chia thành 4 đẳng cấp kiểu Ấn Độ : Brahman (Tăng lữ), Ksatrya (quý tộc) là hai đẳng cấp cao nhất nắm quyền hành trị nước. Vaishya và Sudra là dân bị trị. Nô lệ - Hulun - là tầng lớp thấp nhất, bấy giờ khá đông. Trong quan hệ xã hội, mặc dù chế độ phụ hệ đã thống trị, vua, quan đều là nam, song chế độ mẫu hệ vẫn phổ biến trong nhân dân. Người Hoa đến Cham-pa đã có nhận xét : “Đối với người Chiêm Thành, phụ nữ là tất cả, nam giới không là gì cả”. d) Về văn hoá Ngay từ những thế kỉ IV - V, văn hoá Cham-pa đã khá phát triển. Theo các bia kí còn lại, từ các thế kỉ III - IV, người Chăm đã theo Ấn giáo, thần Inđra (tối cao) được thờ ở khắp nơi. Bên cạnh đó, các thần chính của Ấn giáo : Brahm, Vishnu và Siva được thờ phụng phổ biến. Tuy nhiên, trong khi du nhập Ấn giáo, người Chăm lại tôn thần Siva (Thần sức mạnh tàn phá của tự nhiên) lên cao nhất và nhiều nơi hoà với tín ngưỡng cổ truyền, dựng thành các ngẫu tượng Visa - Uma (vợ Siva) vừa có râu vừa có vú. Vào thế kỉ V, đạo Phật cũng được du nhập, đến thế kỉ IX trở thành tôn giáo được đề cao. Các tín ngưỡng dân gian địa phương tiếp tục tồn tại và phát triển, như thờ tổ tiên, thờ Linga (dương vật), Yoni (âm vật) và ngẫu tượng Linga - Yoni. 107
51. Một thành tựu văn hoá quan trọng của Cham-pa là việc sáng tạo các chữ viết riêng của mình. Ban đầu, người Chăm dùng chữ Phạn của Ấn Độ để khắc các văn bản trên bia, nhưng đến thế kỉ IV, họ đã sáng tạo ra chữ viết riêng, theo mẫu tự Phạn, gồm 16 nguyên âm, 31 phụ âm và 32 âm sắc. Có lẽ họ là những người đầu tiên ở Đông Nam Á sáng tạo ra chữ viết riêng của mình. Tuy nhiên, người Chăm hầu như không biết làm giấy và ít quan tâm đến giáo dục hay ghi lại các sáng tác văn học của mình. Do đó, ngoài các bia kí tự của vua hay chùa, đền, không có văn bản nào khác. Hơn nữa, do tác động của các tăng lữ, nhất là các tăng lữ người Ấn được làm việc trong triều, vua Cham-pa chỉ quý chuộng chữ Phạn. Người Chăm cũng biết dùng và làm lịch từ sớm. Lịch của họ là lịch Saka của Ấn Độ, chia thời gian theo chu kì 12 năm, mỗi năm 12 tháng, mỗi tháng có 2 tuần sáng và hai tuần tối (theo tuần trăng), mỗi tuần có 7 ngày. Ngày đầu tiên của lịch Saka tương ứng với ngày 3 tháng 3 năm 78 Công lịch. Nghệ thuật xây dựng và tạo hình thời này cũng khá phát triển với hàng loạt di tích còn lại với Trà Kiệu, đặc biệt là khu thánh địa Mĩ Sơn (Quảng Nam). Bên cạnh các tháp Chăm độc đáo vừa mang phong cách Ấn vừa có nét riêng của mình là hàng loạt tượng, phù điêu đặc sắc. Nghệ thuật ca múa, âm nhạc cũng phát triển với hàng loạt nhạc cụ như trống các loại, đàn cầm, đàn tì bà 5 dây, địch. Hình các vũ nữ được ghi lại trên các bức phù điêu ở bệ cột hay chân tượng. Trong tiến trình lịch sử, các vua Cham-pa không chỉ lo lắng củng cố quyền thống trị trên lãnh thổ của mình mà còn tiến hành nhiều cuộc chiến tranh với các nước xung quanh. Vào thế kỉ IV, các vua Phạm Văn, Phạm Phật, Phạm Hồ Đạt nhiều lần đem quân đánh lên phía bắc Hoành Sơn, sau đó lấy vùng này làm biên giới phía Bắc. Giữa thế kỉ VI, nhân Lý Bí khởi nghĩa lật đổ ách đô hộ của nhà Lương, vua Cham-pa đã cất quân đánh ra Cửu Chân, buộc Lý Bí phải cử Lý Phục Man và Phạm Tu đem quân vào đẩy lui. Đầu thế kỉ IX, vua Cham-pa lại đem quân vượt Hoành Sơn đánh lên vùng Hoan Ái, phá tan thành trì của nhà Đường, định chiếm đóng lâu dài, nhưng rồi bị đánh lui. Có lẽ đây là thời kì hưng thịnh nhất của Cham-pa vì cùng lúc này Cham-pa còn đánh sang cả Chân Lạp. Cuối thế kỉ X, theo lời xúi giục của Ngô Nhật Khánh, vua Cham-pa đem quân ra đánh Đại Cồ Việt nhưng không được. Tiếp đó, sau cuộc tấn công của vua Lê Đại Hành, một triều đại Chăm mới thành lập, dời đô vào Vigiaya (Trà Bàn - Bình Định). 4. Vương quốc Phù Nam ở các thế kỉ I - VI Cũng như các vùng đất khác của Việt Nam, đất Nam Bộ từ sớm đã có người sinh sống. Sự tồn tại của hàng loạt nền văn hoá ở Đông và Tây Nam Bộ được phát hiện trong thời gian qua đã chứng tỏ điều đó. Phần lớn cư dân có nguồn gốc Anh-đô-nê-diêng quen thuộc của vùng Nam Á. Trong số những nền văn hoá này, nổi lên nền văn hoá Óc Eo ở các vùng thuộc An Giang, Kiên Giang, Đồng Tháp, ngày nay. Trên cơ sở một 108
52. trình độ văn hoá phát triển và tiếp xúc với một số cư dân từ Ấn Độ sang, vào thế kỉ I, ở đây hình thành một quốc gia của người bản địa với tên gọi Phù Nam (từ gốc là Ba Phnom = người đi săn). Sau mấy thế kỉ tồn tại, Phù Nam trở thành một quốc gia hùng mạnh, khống chế nhiều tiểu quốc xung quanh. Nhà nước theo thể chế quân chủ chuyên chế. Vua có quyền hành tuyệt đối và cũng dùng vương hiệu Ấn : Vácman, kinh đô đóng ở Sresthapura. Cơ sở kinh tế là nông nghiệp. Nhân dân biết đào kênh, khai ngòi tưới tiêu cho đồng ruộng. Lúa tẻ là cây lương thực chính, ngoài ra họ còn trồng mía, hoa quả, trầu cau. Nhiều nơi trồng dâu nuôi tằm, dệt vải lụa. Khai thác lâm sản quý là một nguồn thu nhập quan trọng. Ngà voi, sừng tê, gỗ quý, trầm hương là những món hàng trao đổi với thương nhân nước ngoài. Đồ trang sức bằng vàng bạc, đá quý cũng rất phát triển. Óc Eo là một hải cảng nổi tiếng từ xa xưa. Thương nhân Trung Quốc, các nước phía nam, thậm chí cả thương nhân Rô-ma cổ đại cũng thường lui tới. Ở đây, khảo cổ học phát hiện được chiếc nhẫn khắc chữ Hán, huy hiệu và tiền Rôma, gương đồng Hán. Ở Óc Eo cũng còn để lại di tích các công trình kiến trúc bằng gạch ngói, đường lát đá, tượng thần, Tôn giáo chính là Ấn Độ giáo. Người ta tìm thấy nhiều tượng Brahma, Visnu, Siva, Harihara. Ngoai ra ở đây cũng có nhiều tượng Phật chứng tỏ sự du nhập của đạo Phật. Tín ngưỡng thờ Linga, Yoni cũng phổ biến. Chữ viết chính là chữ Phạn. Phù Nam có quan hệ giao lưu với các nước xung quanh như Cham-pa, một số tiểu quốc Chân Lạp. Đầu thế kỉ VI, do mâu thuẫn nội bộ gia đình nhà vua, Phù Nam bị một số lực lượng của các tiểu quốc Chân Lạp tấn công rồi lật đổ. Phù Nam trở thành một vùng đất phụ thuộc Chân Lạp. (Theo : Trương Hữu Quýnh - Đinh Xuân Lâm - Lê Mậu Hãn (Chủ biên), Đại cương lịch sử Việt Nam toàn tập, NXB Giáo dục Việt Nam, 2014, tr 95 - 98. PHIẾU ÔN TẬP 2 QUA NỘI DUNG CÁC QUỐC GIA CỔ ĐẠI TRÊN ĐẤT NƯỚC VIỆT NAM, EM ĐÃ CÓ NHỮNG HIỂU BIẾT GÌ ? (Sau Bài 7. Cham-pa và Phù Nam) Chuẩn bị cho tiết ôn tập : Giáo viên : Phôtô đủ phiếu ôn tập cho HS trong lớp thực hiện. 109