Tài liệu Xã hội học : Tham nhũng

Nội dung text: Tài liệu Xã hội học : Tham nhũng

1. Xã hội học : Tham nhũng
2. Xã hội học : Tham nhũng – Phần I I. THAM NHŨNG - HỆ QUẢ CỦA SỰ MẤT MÁT NĂNG LỰC TRÊN QUI MÔ XÃ HỘI 1. Đặt vấn đề Mục tiêu cơ bản của tôi khi bàn về tham nhũng là đi tìm xem tại sao tham nhũng lại trở thành một hiện tượng phổ biến trong đời sống xã hội của các nước đang phát triển. Trong một buổi chiêu đãi của Bộ trưởng Bộ phát triển hải ngoại của chính phủ Liên hiệp Vương quốc Anh, có một người đã hỏi Đại sứ Liên hiệp Vương quốc Anh về tình hình tham nhũng ở nước Anh. Ông ta trả lời nửa đùa, nửa thật rằng: Lâu quá nên tôi quên mất rồi, hình như nó đã chấm dứt từ thế kỷ XVI. Tất nhiên chúng ta không căn cứ vào câu trả lời của một nhà ngoại giao để đưa ra kết luận, nhưng chúng ta có thể thấy rằng các quan chức ở những nước phát triển nói một cách khá tự tin về tình trạng hiếm hoi của tham nhũng ở nước mình. Nếu theo dõi hàng ngày chúng ta sẽ thấy một cách rất rõ ràng là ở tất cả các nước đang phát triển, các nước lạc hậu, hiện tượng tham nhũng trở thành một nguy cơ, trở thành câu chuyện hàng ngày của đời sống chính tri, đời sống kinh tế. Nếu theo dõi theo vùng, chúng ta cũng thấy rằng ở những vùng đang phát triển, hiện tượng tham nhũng đang nở rộ. Như vậy có thể đi đến nhận định rằng ở những nước phát triển tình trạng tham nhũng ít hơn, còn ở những nước đang phát triển thì hiện tượng tham nhũng nhiều hơn, tham nhũng đã đạt đến trạng thái văn hóa, tức là nó phổ biến đến mức trở thành thói quen của xã hội. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là vẫn có những quốc gia có mức độ tham nhũng cao nhưng lại là một nước phát triển về kinh tế, ví dụ như Nhật Bản. Rõ ràng là ngay tại các quốc gia phát triển về mặt kinh tế thuần túy, hiện tượng tham nhũng cũng vẫn tồn tại và vẫn có thể ở quy mô lớn. Do đó cần phải đi sâu hơn để nghiên cứu
3. xem trạng thái phát triển nào thì hạn chế được hiện tượng tham nhũng. Có thể nói rằng chỉ ở những quốc gia phát triển toàn diện trong đó đặc biệt phát triển về mặt chính trị thì hiện tượng tham nhũng mới được khắc phục một cách có hiệu quả. Cho nên, cần phải lấy cái mốc phát triển ở đây là phát triển toàn diện, không đơn thuần là phát triển kinh tế. Vậy nguyên nhân nào dẫn đến sự nở rộ của tham nhũng ở các nước đang phát triển? Có rất nhiều nguyên nhân gây ra hiện tượng tham nhũng nhưng tôi không có tham vọng nghiên cứu một cách toàn diện hiện tượng tham nhũng ở trong bài này, mục đích của tôi là đi sâu vào nghiên cứu xã hội học về năng lực và mối quan hệ giữa sự không tương thích của năng lực đối với đòi hỏi của cuộc sống và hiện tượng tham nhũng. 2. Quan hệ biện chứng giữa sự mất mát năng lực và tham nhũng Ở hầu hết những quốc gia chậm phát triển cả về kinh tế lẫn chính trị, thì năng lực xã hội đầu tiên mà người ta thường nói đến là năng lực lao động. Con người phải bỏ ra một sức lực rất lớn để có thể kiếm được một khoản thu nhập chỉ vừa đủ để tái sản xuất sức lao động của mình, tức là con người quá vất vả để có được đời sống đơn giản, để tồn tại, cho nên, con người luôn luôn sẵn sàng làm những việc xấu. Tại sao lại có tình trạng đó? Phải nói rằng, có rất nhiều nguyên nhân nhưng sự thiếu hụt năng lực là một trong những nguyên nhân quan trọng nhất. Bởi vì năng lực con người thấp kém, hay nói cách khác, con người có những năng lực không phù hợp với đòi hỏi của thời đại nên họ không thể tìm kiếm được cơ hội cho mình, không thể bán một cách có hiệu quả sức lực, trí tuệ, tài năng của mình. Khi con người không phát triển được năng lực của mình thì chất lượng cuộc sống của họ kém, và rất ít người chịu chấp nhận thân phận ấy, cho nên người ta bươn chải bằng những cách không chính đáng, không công bằng, tạo ra những dấu hiệu đầu tiên hay tạo ra cơ sở xã hội của hiện tượng tham nhũng. Hiện tượng mất năng lực trên qui mô xã hội xảy ra khá phổ biến ở nhiều quốc gia chậm phát triển. Sau một thời kỳ rất dài xây dựng chủ nghĩa xã hội, xây dựng nền
4. kinh tế kế hoạch tập trung, bỗng nhiên toàn bộ đời sống xã hội được dịch chuyển đến một miền mới, đó là miền đổi mới và mở cửa, thế là những người ngồi trong thâm cung của nền kinh tế kế hoạch trở lên lạc hậu, họ không có năng lực để sống trong cái miền mà xã hội dịch chuyển đến. Những người không có năng lực để sống trong miền mình đến mà vẫn phải sống thì chỉ nguyên việc họ sống được bằng lao động "quá đát" của mình đã là tham nhũng. Bởi vì những năng lực lao động đã lạc hậu thì không thể tạo ra giá trị gia tăng được nữa và điều đó có nghĩa là lao động ấy đã sử dụng một lượng năng lượng một cách vô ích, sử dụng thời gian một cách vô ích tức là làm lãng phí các nguồn năng lượng sống và tàn phá sự phát triển. Nhưng con người vẫn phải tiếp tục sống, tiếp tục tồn tại nên kết quả là những năng lực không tạo ra giá trị giá tăng ấy vẫn được bán như là một dịch vụ xã hội phổ biến. Bán những năng lực giả, những năng lực không tạo ra giá trị gia tăng nhưng lại thu về những lợi ích thật thì đấy chính là tham nhũng. Đây không còn là sự tham nhũng có ý thức của các cá nhân mà là sự tham nhũng có ý nghĩa xã hội. Từ trước đến nay, người ta vẫn nhìn nhận tham nhũng như là một vấn đề đạo đức nhưng tôi cho rằng đây là một vấn đề có khía cạnh đạo đức chứ không phải hoàn toàn chỉ là vấn đề đạo đức. Nếu như nhìn tham nhũng dưới góc độ xã hội học, chúng ta có thể thấy vấn đề một cách đa diện hơn. Khi quan niệm tham nhũng là vấn đề đạo đức chúng ta thường cho rằng những người lấy một cách có ý thức thì mới xấu, mới là tham nhũng. Nhưng chúng ta quên mất rằng không ý thức được sự xấu xa của mình thì mới là xấu nhất, bởi vì vô tình làm việc xấu thì hậu quả của nó sẽ lớn hơn nhiều so với làm một cách có tính toán. Tôi lấy ví dụ, trong phòng làm việc người ta bật điều hòa lên nhưng chẳng ai dùng cả, vào ra không tắt, họ không lấy cái gì cả nhưng họ để cho năng lượng của xã hội bị tiêu tốn một cách vô ích và hành động đó được gọi là lãng phí. Đó là tham nhũng, không thể là lãng phí được. Không phải cứ bỏ vào túi một cái gì đó mới được gọi là tham nhũng mà anh không làm gì để làm tiết kiệm hơn cho xã hội, để xã hội trở lên hợp lý hơn thì cũng là
5. tham nhũng bởi anh đã không làm đúng với chức năng của anh. Người không tắt điều hòa nhiệt độ ra về vẫn lĩnh lương. Anh ta lĩnh lương mà không làm một việc bảo vệ cho lợi ích của xã hội thì tức là anh ta tham nhũng. Cho nên nói lãng phí là không đúng, từ lãng phí là một cách phân cấp theo quan niệm hành chính quan liêu để định nghĩa một loại tội phạm phổ biến đó là tham nhũng trách nhiệm. Nếu nghiên cứu tỷ lệ giữa lấy và phá có thể thấy rằng tỷ lệ ấy là 10/1, phá 10 lấy 1. Xét về mặt hiệu quả làm giảm sự phát triển thì rõ ràng việc "phá" có hiệu quả lớn hơn việc "lấy". Cho nên, tuyệt đối không nên coi đó là sự lãng phí mà phải xem đó là tham nhũng. Tham nhũng ở góc độ này cũng là kết quả của sự mất mát năng lực bởi con người không có năng lực nhận thức về những trách nhiệm xã hội mà mình buộc phải làm. Xã hội cũng không đủ năng lực đưa ra những đòi hỏi về trách nhiệm của từng thành viên của nó và cũng không đủ năng lực để nhận ra sự phá phách của các thành viên ấy. Sự mất mát năng lực hay sự lạc hậu của năng lực là nguyên nhân nảy sinh tham nhũng còn bởi vì nó gây ra sự chênh lệch giữa khả năng cống hiến và nhu cầu. Nhu cầu là một vấn đề của sự phát triển, nhu cầu mà không có tăng trưởng thì không thể có phát triển được hay nói cách khác nhu cầu là điểm đầu tiên của sự phát triển và chính nó cũng là một đòi hỏi của cuộc sống. Trước đây chúng ta phấn đấu để ăn no, mặc đủ, nhưng bây giờ chúng ta lại phấn đấu để ăn ngon, mặc đẹp. Như vậy là đã có sự chuyển dịch của nhu cầu từ phạm trù “ăn no, mặc đủ” đến “ăn ngon, mặc đẹp”. Người ta vẫn cho rằng đó là biểu hiện của sự lãng phí mà không giải thích nổi nó là hiện tượng của sự phát triển các nhu cầu mà sự phát triển các nhu cầu là tiền đề của sự phát triển kinh tế. Cho nên, nhu cầu là một yếu tố luôn luôn phát triển, không thể và không nên tiết chế hoặc lên án nó mà chỉ có thể lên án hiện tượng không tương thích giữa sự cống hiến và nhu cầu. Con người bao giờ cũng thế, sau ăn ngon mặc đẹp là niềm kiêu hãnh chân chính về các giá trị tinh thần. Người ta chỉ có thể kiêu hãnh về các giá trị tinh thần của mình chừng nào người ta trung thực, hay là người ta chi trả cho sự "ăn ngon, mặc đẹp" của mình
6. bằng những lao động hết sức trung thực. Con người không dối trá nếu nó không cần phải dối trá cũng có kết quả tốt. Vậy cái gì làm cho con người dối trá? Đấy chính là sự không tương thích giữa năng lực với nhu cầu. Có thể nói, sự không tương thích của năng lực, sự không đầy đủ, sung mãn của năng lực để cung cấp các dịch vụ chân chính, hay là chi trả một cách chân chính cho các nhu cầu, chính là cơ sở xã hội học của hiện tượng tham nhũng. Hiện tượng mất năng lực của những xã hội như vậy là một trạng thái đáng lo ngại. Con người bất lực trên từng cá thể và trên quy mô xã hội. Toàn bộ năng lực của con người không đủ để nhận thức cuộc sống nữa, không đủ để xác lập địa vị hợp lý của mình và không đủ lòng tin vào địa vị đương nhiên mà mình có trong cuộc sống. Tức là con người không làm chủ cuộc sống của chính mình, con người không có khát vọng để hình dung ra tương lai của mình, không có trách nhiệm để hoàn tất cuộc sống hiện tại của mình và mất hoàn toàn cảm hứng thưởng thức các thành tựu của quá khứ. Khi con người mất đi khả năng hoàn thiện cuộc sống hiện tại, mất đi khả năng và mất đi cảm hứng để xấp xỉ dự đoán về tương lai của mình, mất cảm hứng để ngắm lại lịch sử của mình tức là con người trở thành một đối tượng bị cô lập, một đối tượng bị mất gốc rễ, mất triển vọng và mất dĩ vãng, đấy chính là lúc con người dễ tham nhũng nhất. Cho nên đây không chỉ là vấn đề xã hội học mà còn là vấn đề triết học, vấn đề chính trị học, kinh tế học và phát triển học vô cùng quan trọng cần được nghiên cứu một cách nghiêm túc. II. NHỮNG YẾU TỐ GÂY RA SỰ MẤT MÁT NĂNG LỰC TRÊN QUI MÔ XÃ HỘI Vấn đề là chúng ta phải nghiên cứu một cách có hệ thống hơn để lý giải tại sao con người ở các nước chậm phát triển lại có hiện tượng phổ biến về sự mất mát năng lực, sự thiếu hụt năng lực hay là sự không tương thích giữa năng lực với đòi hỏi của thời đại? Cái gì tạo ra hiện tượng ấy? Tôi không định dừng lại ở việc phân tích những qui luật tất yếu về tính lạc hậu tương đối của năng lực con người so với
7. tốc độ phát triển của đời sống xã hội, nhất là trong thời đại toàn cầu hoá. Sự phát triển càng tăng nhanh bao nhiêu thì tính dễ bị lạc hậu của tất cả các kinh nghiệm, các năng lực càng diễn ra nhanh bấy nhiêu. Năng lực của con người được hình thành sau một chuỗi kinh nghiệm sống và hình thành bằng sự chuẩn bị của quá khứ cho nên nó không thể theo kịp một cách tuyệt đối với sự phát triển của thời đại. Đòi hỏi của cuộc sống ngày hôm nay và ngày mai luôn luôn khác so với ngày hôm qua, do đó năng lực được chuẩn bị để đáp ứng đòi hỏi của ngày hôm qua luôn có sự lạc hậu tương đối. Hiện tượng lạc hậu tương đối về mặt năng lực là khía cạnh đã được nhận thức. Việc nghiên cứu khoa học thông thường của các trường học, các trường dạy nghề để bổ sung vào chương trình giáo dục và đào tạo các nội dung mới phù hợp với đòi hỏi của thị trường lao động chính là biện pháp để khắc phục sự lạc hậu tương đối về năng lực của con người. Vấn đề mà tôi muốn đề cập là sự chuẩn bị sai cho con người, tức là việc tung những đầu tư lớn vào việc chuẩn bị những năng lực không phù hợp với đòi hỏi của cuộc sống. Đây là một khía cạnh chưa được nhận thức. Tôi cũng không có tham vọng nghiên cứu hết những sự sai lạc trong việc chuẩn bị năng lực mà chỉ nghiên cứu sự chuẩn bị sai do những hướng dẫn sai và do sự lạc hậu của cuộc sống trên những lĩnh vực cơ bản, đó là kinh tế, văn hoá, chính trị và giáo dục. 1. Sự hướng dẫn sai về mặt kinh tế Trong một thời gian dài, vấn đề lựa chọn các mô hình kinh tế được đặt ra một cách sôi nổi ở hầu hết các nước đang phát triển và các quốc gia chuyển đổi. Cho đến nay, các mô hình kinh tế vẫn luôn được lựa chọn bằng tiêu chuẩn chính trị mà không phải bằng các tiêu chuẩn, hay các đặc thù kinh tế. Nói cách khác, lựa chọn mô hình kinh tế là kết quả của hoạt động chính trị. Trong các mô hình kinh tế này, có không ít mô hình được lựa chọn dựa trên những quan điểm chính trị khác biệt, mâu thuẫn với sự phát triển tự nhiên của đời sống kinh tế. Chọn mô hình kinh tế nào, người ta sẽ phải đào tạo người lao động theo mô hình ấy. Người ta cũng phải
8. đào tạo các nhà quản lý, xây dựng hệ thống pháp luật và xây dựng môi trường cho đời sống kinh tế dựa vào các đòi hỏi của mô hình đã chọn. Do đó, sự lựa chọn mô hình kinh tế theo những tiêu chuẩn chính trị như vậy đã kéo theo hậu quả là trói buộc thân phận của dân tộc vào những quan điểm chính trị cụ thể, làm mất tính năng động, tính tự do của các lực lượng kinh tế và ảnh hưởng sống còn đến đời sống phát triển. Mô hình kinh tế kế hoạch tập trung một mô hình có những đặc thù như vừa phân tích. Sự khác biệt về mặt chính trị trong mô hình kinh tế này đã cản trở sự phát triển tự nhiên của nền kinh tế. Với cách giải thích theo logic lịch sử, coi thể chế kinh tế có vai trò quyết định đời sống chính trị, người ta đã cường điệu và tuyệt đối hoá vai trò của sở hữu tư liệu sản xuất như một đại lượng tĩnh. Dưới ảnh hưởng của những tư tưởng đó, vai trò của sở hữu nhà nước và kinh tế quốc doanh được đề cao, ngược lại sở hữu tư nhân bị lên án và bị xóa bỏ. Kết quả là kinh tế quốc doanh, kinh tế tập thể chiếm vị trí chủ đạo, còn kinh tế tư nhân hầu như bị xoá bỏ. Kinh tế tư nhân chính là không gian thuận lợi cho sự phát triển các bản năng kinh doanh, bảo tồn và phát triển các khả năng làm xuất hiện các giá trị gia tăng hay nói cách khác là làm cho không gian tự do cá nhân về kinh tế ngày càng rộng mở. Nhưng do bị lấn át và chỉ còn tồn tại một cách bất hợp pháp nên kinh tế tư nhân không còn là một không gian tự nhiên hỗ trợ cho sự phát triển năng lực kinh tế của con người. Sự phát triển lệch lạc, trái tự nhiên của kinh tế chính là một trong những tiền đề cơ bản của sự mất mát năng lực kinh tế của con người. Con người chuẩn bị toàn bộ các năng lực của mình theo tiêu chuẩn của nền kinh tế mà nhà cầm quyền định xác lập và khi mô hình kinh tế ấy sụp đổ, nhường chỗ cho một hình thái kinh tế khác thì toàn bộ năng lực đã chuẩn bị của con người trở nên không tương thích với những đòi hỏi mới. Mặt khác, do khu vực kinh tế tư nhân bị lấn át khiến cho con người cũng không có điều kiện để có được những năng lực dự phòng, kết quả là
9. con người bỗng nhiên rơi vào trạng thái mất toàn bộ năng lực. Tại sao tham nhũng lại nở rộ vào thời kỳ chuyển đổi kinh tế? Là bởi vì con người với những năng lực chỉ thỏa mãn trong điều kiện của nền kinh tế kế hoạch đột nhiên bị di chuyển tới một miền mới với các điều kiện, các đòi hỏi hoàn toàn khác mà vẫn phải sống, vẫn phải cung cấp dịch vụ trong điều kiện không có năng lực. Đây chính là một hình thức tham nhũng, bản chất của sự tham nhũng này là cung cấp các dịch vụ dối trá vì con người không có năng lực để cung cấp các dịch vụ chân chính. Chúng ta cần trước hết xem con người như một đối tượng khách quan, như một đối tượng có sự phát triển tự nhiên chứ không phải có sự phát triển cưỡng bức theo các định hướng mà một vài người nào đó trong số cộng đồng con người ngộ nhận. Nếu chúng ta cưỡng bức con người phải nhận thức cho được, phải theo bằng được cái mà một ai đó muốn hoặc cái mà một ai đó cho rằng nó là có lý thì vô tình chúng ta đã tiêu diệt sự đa dạng sinh học trong nhận thức của loài người và do đó tiêu diệt năng lực thích nghi của con người trước những rủi ro có thực mà con người gặp phải trong quá trình phát triển. 2. Sự hướng dẫn sai về mặt chính trị Sự lạc hậu về chính trị là một nguyên nhân quan trọng gây ra sự thiếu hụt năng lực chính trị của con người. Chính trị lạc hậu tạo ra sự lạc hậu của thể chế, sự lạc hậu của thể chế là vật cản quan trọng nhất đối với toàn bộ tiến trình phát triển con người. Về bản chất, hệ thống chính trị là nền tảng để cầm quyền, là lực lượng cầm quyền, là người tổ chức và lãnh đạo xã hội, vì thế nó có ảnh hưởng mang tính quyết định đến mọi mặt của đời sống, không chỉ là cuộc sống hiện tại mà cả cuộc sống tương lai. Có thể khẳng định rằng mọi nền chính trị không đa dạng về mặt tinh thần và không dân chủ về hoạt động đều là nền chính trị lạc hậu. Bởi vì nền chính trị ấy không có năng lực giải phóng con người, nền chính trị ấy neo con người và các hoạt động của nó vào một số tiêu chuẩn hạn hẹp để quản lý. Tất cả các mặt đời sống của con người đều bị áp đặt theo một khuynh hướng được qui
10. định bởi lý tưởng chính trị của những người cầm quyền. Chính việc bị áp đặt bởi một khuynh hướng và nhất là khi nhu cầu chính trị của khuynh hướng ấy có sự khác biệt với nhu cầu phát triển của đời sống đã gây ra hiện tượng mất mát năng lực, thiếu hụt năng lực chính trị của toàn xã hội. Xã hội không được khuyến khích chuẩn bị những năng lực phù hợp với đòi hỏi để có thể tạo ra kết quả phục vụ cuộc sống mà xã hội được khuyến khích, được gây chú ý, hoặc được dạy dỗ (ở những mức độ khác nhau, từ những diễn đàn khác nhau, từ những trình độ khác nhau) để chuẩn bị những năng lực phù hợp với dự báo và sự khẩn thiết của đời sống chính trị. Đây là một vấn đề hết sức quan trọng, nó khá phổ biến ở các quốc gia chậm phát triển về mặt chính trị, những nước mà đặc trưng cơ bản của nó là thiếu dân chủ, không có dân chủ. . Trong suốt một thời kỳ rất dài người ta dạy dỗ con người theo những mục tiêu chính trị, theo những sự tưởng tượng chính trị và khuyến khích con người chuẩn bị những năng lực phù hợp với thẩm mỹ chính trị của nhà cầm quyền mà không để cho con người chuẩn bị những năng lực theo những đòi hỏi tự nhiên của đời sống. Hệ thống chính trị sử dụng tất cả những phương tiện mà mình có trong tay để hướng dẫn con người chuẩn bị những năng lực phù hợp với nhu cầu của đời sống chính trị, tức là những thứ mà hệ thống chính trị cần chứ không phải là những thứ mà cuộc sống đòi hỏi. Có thể thấy hiện tượng mất năng lực biểu hiện rất rõ ở một tầng lớp rất quan trọng trong xã hội, đó là tầng lớp trí thức. Đội ngũ trí thức ở các nước đang phát triển là đội ngũ phụ họa, đội ngũ mà đời sống tinh thần, đời sống chính trị của họ lệ thuộc hoàn toàn vào nhà cầm quyền. Họ không có năng lực để độc lập về mặt nhận thức hoặc năng lực độc lập về mặt chính trị cho nên tiếng nói của họ là tiếng nói phụ họa, có nghĩa là trí thức cũng tham gia vào sự hướng dẫn sai lệch về mặt chính trị. Độ không phù hợp hay độ mất mát năng lực ở giới trí thức là rất lớn vì họ trượt theo những sự hướng dẫn không còn giá trị khách quan nữa. Bản chất của hiện tượng đó chính là sự mất mát năng lực của giới trí thức. Giới trí thức là một lực lượng tham gia vào quá trình hướng dẫn chính trị dưới
11. hình thức các hoạt động khoa học, giới trí thức cũng là thành phần tạo ra sự hướng dẫn nhưng ở các nước đang phát triển giới trí thức đang mất năng lực hướng dẫn xã hội. Sự mất năng lực hướng dẫn xã hội của giới trí thức bắt đầu từ sự mất năng lực độc lập về mặt chính trị, tức là sự phụ họa với nhà cầm quyền. Trong giới trí thức vẫn xuất hiện những cuộc tranh luận, có thể xuất hiện lẻ tẻ, có thể xuất hiện như một phong trào nhưng dường như không gây ra được phản ứng gì từ xã hội. Xã hội không ai có nhu cầu, người ta cho cũng không ai có nhu cầu tranh luận. Vậy tại sao người ta không có nhu cầu tranh luận? Bởi vì người ta thấy sự vô bổ của tranh luận, người ta thấy sự rủi ro của tranh luận. Con người thận trọng không tranh luận, con người thận trọng không tranh luận thì vô tình tạo ra hiện tượng tranh luận một chiều. Tình trạng này kéo dài đã làm xã hội mất đi sự đa dạng và do đó cũng làm mất đi năng lực hướng dẫn của xã hội. Xã hội mất năng lực hướng dẫn sẽ dẫn đến hiện tượng xã hội mất năng lực hành động. Sự mất năng lực hành động của xã hội là hệ quả tất yếu của sự mất năng lực hướng dẫn chính trị, mà sự mất năng lực hướng dẫn chính trị là hệ quả của sự không tự do về mặt chính trị. Cái logic ấy chặt chẽ một cách tự nhiên, không phải logic của tôi mà là logic của sự sống. Ở những nước lạc hậu về chính trị, người ta mặc nhiên thừa nhận nhân dân là người được hướng dẫn, còn nhà nước là người hướng dẫn. Chính vì khẳng định rằng nhân dân là người có quyền được hưởng sự hướng dẫn chính trị và chỉ có mỗi quyền ấy thôi nên các nước này không có xã hội dân chủ. Ở những quốc gia này, nhân dân không có quyền để phổ biến các quan điểm của mình. Việc hạn chế quyền tự do phổ biến các quan điểm để giành cho một quan điểm có toàn bộ các quyền tự do làm cho xã hội được hướng dẫn lệch. Theo lẽ tự nhiên, nhân dân cũng có những hướng dẫn chính trị, nếu sự hướng dẫn chính trị của hệ thống chính trị không được cân bằng bởi những hướng dẫn theo chiều ngược lại này tất yếu sẽ trở nên lệch lạc. Ví dụ, biểu tình là một hành vi hướng dẫn chính trị theo chiều ngược,
12. nó hướng dẫn nhà cầm quyền rằng anh sai về mặt chính trị đến mức nhân dân phải biểu tình. Nếu xã hội không có quyền hướng dẫn chính trị thì nhà nước không có áp lực để tự điều chỉnh khi các hành vi chính trị của nó không còn đúng đắn và thích hợp với cuộc sống nữa. Cho nên, tự do ngôn luận chính là một trong những chìa khoá cực kỳ quan trọng để làm cân bằng tất cả các khuynh hướng, để mỗi một điểm trong đời sống xã hội nhận được nhiều thông tin khác nhau giúp họ có năng lực lựa chọn. Bản chất của tự do là khả năng có thể được lựa chọn, bản chất chính trị của tự do là quyền được lựa chọn và sự phong phú để lựa chọn. Muốn có sự phong phú để lựa chọn thì con người phải có quyền phổ biến tức là quyền tự do ngôn luận. Quyền tự do ngôn luận là tiền đề để giúp con người có một tập hợp để lựa chọn, hay là đó là điều kiện cơ bản để thực thi các quyền tự do lựa chọn. Sự mất mát năng lực xuất phát từ chỗ cả xã hội được hướng dẫn bởi một khuynh hướng duy nhất, xã hội không có quyền lựa chọn. Làm như vậy chính là tiêu diệt sự đa dạng tinh thần của xã hội. Các năng lực khác nhau là nguồn dự trữ để chuẩn bị cho xã hội khả năng ứng phó với những đòi hỏi khác nhau của cuộc sống, tiêu diệt sự đa dạng tinh thần chính là tiêu diệt nguồn dự trữ các giải pháp xã hội. Nhà nước không những hướng dẫn sai năng lực, tạo ra sự lệch pha giữa năng lực và đòi hỏi mà còn tạo ra cái không thể đúng được của xã hội khi chuẩn bị năng lực vì nhà nước đã làm mất nguồn dự trữ. Do đó, có thể kết luận rằng, chỉ riêng nhà nước có quyền hướng dẫn chính trị trực tiếp là trạng thái chậm phát triển về chính trị của những nước chậm phát triển. Sự mất năng lực có thể dẫn con người đến hai hiện tượng, một là an phận, hai là không chịu an phận mà phản ứng lại một cách tiêu cực như chủ nghĩa khủng bố. Cả hai hiện tượng ấy là biểu hiện cực đoan của hiện tượng mất năng lực chính trị. Sự không phát triển hay là sự chậm phát triển là biểu hiện tổng hợp của hiện tượng mất năng lực toàn xã hội, mà năng lực ấy chính là năng lực hướng tới đời sống cao hơn. Khi xã hội không có khát vọng phát triển thì xã hội không phát triển. Tính an
13. phận thủ thường là biểu hiện rực rỡ nhất, biểu hiện đặc trưng nhất, biểu hiện phổ biến nhất của cái gọi là mất năng lực trên quy mô xã hội. Vì sao? Bởi vì con người không nhận ra rằng an phận thủ thường là đứng một chỗ mà đứng một chỗ thì sẽ thua thiệt trong thời đại hiện nay. Cứ tưởng rằng an phận là an toàn, là giữ được mọi thứ của mình, nhưng giữ được những thứ nhỏ nhoi của mình trong sự phát triển, trong sự nở rộ, trong sự rực rỡ của cái bên cạnh thì mất hạnh phúc. Mất hạnh phúc là một trong những biểu hiện quan trọng nhất của hiện tượng mất năng lực nhưng không nhận ra sự mất mát hạnh phúc còn là biểu hiện rực rỡ hơn của cái gọi là mất năng lực. Bởi vì suy ra cho cùng, năng lực chính là một thứ để biểu hiện khả năng khai thác sự thích thú đối với đời sống của con người. Con người không đủ năng lực để hưởng thụ cuộc sống là con người mất năng lực, bởi vì năng lực hưởng thụ cái đẹp đẽ của cuộc sống là năng lực lớn nhất và cần nhất cho mỗi con người. Ngược lại, ở cực bên này là khủng bố, là cách mạng. Tạo ra cách mạng, tức là lật đổ, tức là thay đổi một cách lãng phí. Sự thay đổi một cách khủng bố hay thay đổi một cách cách mạng đều có giá trị phá hoại. Kết quả của những cuộc cách mạng đã từng diễn ra tại một số nước chậm phát triển chính là việc đưa một lực lượng không có năng lực hướng dẫn chính trị trở thành kẻ hướng dẫn chính trị duy nhất của đời sống xã hội. Người ta đã vô tình cố định hoá rằng những người cầm quyền là người hướng dẫn mà quên mất rằng những người có năng lực hướng dẫn mới có thể trở thành người cầm quyền. Ai có năng lực hướng dẫn thì người đó có thể trở thành người cầm quyền, đấy chính là sự chuyển dịch hợp lý, chuyển dịch thuận của quá trình chính trị. Chỉ có được sự chuyển dịch thuận như vậy mới có thể đảm bảo để xã hội không rơi vào tình trạng mất mát năng lực trên qui mô lớn. 3. Sự hướng dẫn sai về mặt văn hoá Một nguyên nhân không thể không bàn tới khi phân tích về sự chuẩn bị sai năng lực của con người là sự hướng dẫn sai về mặt văn hóa, kết quả của sự áp đặt của
14. chính trị đối với văn hóa. Con người được hướng dẫn để chuẩn bị năng lực dựa trên những tiêu chí văn hóa được đặt ra theo nhu cầu của đời sống chính trị, đó là những tiêu chí hoàn toàn mâu thuẫn với cuộc sống, không thừa nhận các quy luật tự nhiên của cuộc sống. Văn hoá là kết quả của sự tích lũy kinh nghiệm, thói quen của con người trong sự tương tác của cộng đồng nó với chính nó, và sự tương tác của cộng đồng nó với các cộng đồng khác, thậm chí còn là sự tương tác của các cộng đồng con người với thời gian. Văn hóa có mặt trong tất cả các lĩnh vực của đời sống, cho nên có thể nói, nó chính là môi trường tinh thần của con người. Vấn đề của các nước đang phát triển là có nền văn hóa vừa lạc hậu vừa phi tự nhiên, do đó, nó ảnh hưởng đến sự phát triển về mặt tinh thần của con người. Văn hóa luôn có tính lạc hậu tương đối, nếu nó không cởi mở và tiếp nhận tự nhiên các yếu tố mới, nó sẽ tự xơ cứng và không thể trở thành môi trường tốt cho sự hình thành các giá trị cá nhân. Sự lạc hậu của văn hóa là do tính khép kín của nó, còn tính phi tự nhiên của văn hóa là do sự áp đặt ý chí chính trị của tập đoàn cầm quyền. Các nhà chính trị đều hiểu rõ rằng văn hóa có thể trở thành một thứ công cụ điều chỉnh xã hội hiệu quả nhất và trên phạm vi rộng nhất. Chính vì vậy họ luôn có tham vọng thao túng văn hóa bằng cách tuyên truyền, phổ biến nhận thức chính trị của mình vào đời sống văn hóa.để tạo ra sự ổn định trong hoạt động cầm quyền. Sự tuyên truyền này không phải là không lành mạnh vì nó là đương nhiên. Nhưng cái không lành mạnh chính là người ta dành cho khuynh hướng chính trị của mình địa vị duy nhất và cấm đoán các khuynh hướng khác, làm mất đi sự hợp pháp của tính đa dạng là một đặc tính không thể thiếu trong đời sống tinh thần của xã hội. Cuộc sống được hình thành dựa vào các quy luật đấu tranh và hợp tác. Đã thừa nhận có đấu tranh và hợp tác là thừa nhận có đa nguyên, có nhiều thành tố, nhiều yếu tố tham gia vào quá trình ấy. Khi người ta chỉ đạo trong những yếu tố tham gia yếu tố A phải thắng thì có nghĩa là người ta đã can thiệp vào các quy luật tự
15. nhiên của cuộc sống để làm cho một yếu tố thắng một cách phi tự nhiên. Đấy không phải là một cuộc đấu tranh tự nhiên mà là sự cạnh tranh không tự nhiên giữa các yếu tố tinh thần của con người. Việc nhấn mạnh chủ quan các yếu tố khác nhau của cuộc sống là một trong những cách thức phá hoại sự cân bằng cuộc sống một cách có hiệu quả nhất. Sự phát triển các năng lực cá nhân chính là năng lực cạnh tranh của một cộng đồng xã hội và xã hội sẽ sụp đổ nếu năng lực cạnh tranh của nó kém. Rõ ràng phá vỡ sự đa dạng của đời sống tinh thần là đẩy xã hội vào nguy cơ sụp đổ bởi vì tiêu diệt sự đa dạng tinh thần là tiêu diệt năng lực cạnh tranh của cộng đồng xã hội. Thực tế ở một số nước chậm phát triển cho thấy sự thống trị của một khuynh hướng có tính duy nhất đã làm cho nền văn hóa trở nên đơn giản. Tất cả mọi người đều trở thành nô lệ về mặt tinh thần cho một khuynh hướng, tính cá nhân trong mỗi con người bị tiêu diệt và thay vào đó là sự tôn sùng tập thể một cách tuyệt đối. Hệ quả là tất cả mọi người đều giống nhau một cách phi lý vì phải tuân theo một khuôn mẫu được định sẵn. Năng lực văn hoá của con người cũng được chuẩn bị bằng cái khuôn đúc sẵn đó. Người ta tưởng rằng tính đơn giản có thể tạo ra sự ổn định trong nhận thức của con người và do đó tạo ra tính ổn định cho hoạt động cầm quyền mà không nhận ra rằng tính đơn giản đó có thể đưa cả xã hội vào tình trạng mất toàn bộ năng lực. Con người được hướng dẫn, được tuyên truyền những tiêu chí đạo đức, tiêu chí năng lực, tiêu chí khoa học công nghệ, tiêu chí chính trị một cách máy móc và xem những tiêu chí ấy như những yếu tố không thể thay đổi được, vừa có giá trị điều khiển, vừa có giá trị lãnh đạo. Nhưng khi sự tuyên truyền ấy là nhầm lẫn và nhất là những người tuyên truyền không còn địa vị cầm quyền nữa thì cái xã hội hưởng thụ sự tuyên truyền ấy bỗng nhiên mất toàn bộ năng lực. Thế giới luôn biến đổi không ngừng. Xu thế toàn cầu hóa cưỡng bức mọi nền văn hóa phải mở cửa và không ai còn cơ hội để sống biệt lập cả. Vậy con người sẽ ra sao khi phải sống bằng những năng lực đơn giản và được chuẩn bị sai ấy trong những điều kiện mới của thời đại? Dĩ nhiên là năng lực ấy không thể đáp ứng
16. được những đòi hỏi đa dạng, phức tạp của thời đại toàn cầu. Nguy hiểm hơn là người ta thậm chí không phát hiện ra sự không thích hợp của năng lực của mình. và để tồn tại thì họ buộc phải dối trá và tạo ra hiện tượng tham nhũng tràn lan trong xã hội. Theo lẽ tự nhiên, không phải tất cả mọi người đều chịu chết, tất cả mọi người đều để năng lực của mình lạc hậu, người ta phải phấn đấu. Nhưng, sẽ tốt hơn nhiều nếu trước đó người ta không bị áp đặt để chỉ có một loại năng lực, dựa trên một đòi hỏi cố định của một xã hội cố định và không bị huấn luyện theo các tiêu chí của một xã hội không có thật. Nên nhớ rằng, không bao giờ được phổ biến một xã hội mà nó không có thật, bởi vì nó tạo ra cho con người một hiện tượng rất tiêu cực, đó là không có thông tin để chuẩn bị năng lực thật sự sống trong miền thật của nó. Khi người ta rèn luyện đạo đức, rèn luyện tư cách, rèn luyện tâm hồn của mình để sống trong một xã hội không có thật thì người ta mất hết vốn liếng trong xã hội thật mà người ta dịch chuyển đến. Hiện tượng ấy có thể không kéo dài, con người sẽ dần dần lấy lại các giá trị của nó nhưng nếu vẫn tiếp tục duy trì cái mô hình xã hội tưởng tượng ấy thì con người vẫn tiếp tục chậm phát triển đến mức không lấy lại được các bản năng thông thường nữa. Việc làm cho con người không lấy lại được các bản năng thông thường là một trong những tội ác của nền văn hoá phi tự nhiên. 4. Sự lạc hậu của giáo dục Nền giáo dục không những phát triển cùng với các điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội, văn hoá mà nó còn được đòi hỏi bởi trình độ phát triển của xã hội về các mặt đó. Vì thế, khi chính trị, kinh tế và văn hoá lạc hậu, tất yếu giáo dục cũng sẽ lạc hậu. Giáo dục được hình thành bởi các nhu cầu của xã hội. Sản phẩm đầu ra của nền giáo dục phải là con người với những kỹ năng thoả mãn các đòi hỏi của thị trường lao động, với những năng lực thoả mãn các đòi hỏi của thời đại. Nhưng những vùng khác nhau của đời sống xã hội là kinh tế, văn hóa, chính trị ở trong
17. tình trạng lạc hậu nên không đưa ra được các đòi hỏi đối với con người, nhất là đối với người lao động. Vì thế giáo dục mất phương hướng bởi vì nó không biết đặt ra nhiệm vụ của nó. Trong các trạng thái kinh tế, chính trị, văn hoá lạc hậu, người ta không những không biết đặt ra đòi hỏi cho hiện tại, mà còn không biết quy hoạch các đòi hỏi cho tương lai của xã hội, tức là xã hội mất phương hướng về phẩm chất con người. Khi xã hội mất phương hướng về phẩm chất con người, xã hội không thể kiến tạo được các chương trình giáo dục và nếu không kiến tạo được chương trình giáo dục thì xã hội làm thế nào để có thể chuẩn bị được năng lực? Giáo dục là khâu trực tiếp giúp con người chuẩn bị năng lực của mình nhưng do sự áp đặt của chính trị mà ở các nước chậm phát triển, con người không được trang bị những kiến thức để rèn luyện những năng lực mà cuộc sống cần. Hệ thống giáo dục chỉ trang bị cho con người những kiến thức mà hệ thống chính trị cần, nhưng những kiến thức này không những lạc hậu mà còn hoàn toàn không phù hợp với nhu cầu của cuộc sống. Xét về mặt triết học và chính trị học, chương trình giáo dục không có tính đa dạng cần thiết của khoa học nhận thức bởi vì nó chỉ dựa trên một loại triết học duy nhất phù hợp với nhu cầu của hệ thống chính trị. Thời lượng trong chương trình giáo dục bị chiếm dụng một cách không thương tiếc cho những nguyên lý để duy trì sự ổn định của những khái niệm đã cũ. Người ta đã không xem người lao động như một thực thể con người với các quyền độc lập của nó. Người ta đào tạo kỹ năng như việc nhét chúng vào một cái hộp mà quên rằng con người không phải là một cái hộp kiến thức mà là một cửa hàng bán kiến thức, và họ cần phải biết cách bán kiến thức để đổi lấy thu nhập. Kết quả là chúng ta có một lực lượng lao động thiếu năng lực hay có những năng lực không bán được trên thị trường lao động. Bản chất của giáo dục là định hướng chất lượng và bản lĩnh của con người, nếu không tự do thì người ta định hướng con người đến đâu? Nếu con người không có tự do thì sự định hướng ấy mang tính áp đặt, khi con người được định hướng một
18. cách áp đặt thì con người không thể là đầu ra của quá trình sống này và đầu vào của quá trình sống khác, tức là con người mất đi chính tương lai của mình. Khi con người ra khỏi một miền sống trong quá khứ mà không thể tiếp tục đến và sống ở những miền mới thì con người không còn tương lai nữa. Rủi ro lớn nhất của con người là trở thành phế phẩm trong miền sống mới mà toàn xã hội sẽ dịch chuyển đến.