Thư viện đại học với đổi mới giáo dục và nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu khoa học

Nội dung text: Thư viện đại học với đổi mới giáo dục và nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu khoa học

1. THƯ VIỆN ĐẠI HỌC VỚI ĐỔI MỚI GIÁO DỤC VÀ NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG ĐÀO TẠO VÀ NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Vũ Dương Thúy Ngà Vụ Thư viện-Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ĐẶT VẤN ĐỀ : Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI đã định hướng: "Đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hoá, hiện đại hoá, xã hội hóa, dân chủ hóa và hội nhập quốc tế, trong đó, đổi mới cơ chế quản lý giáo dục, phát triển đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục là khâu then chốt” và “Giáo dục và đào tạo có sứ mệnh nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, góp phần quan trọng xây dựng đất nước, xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam". Trong Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2010-2020, Đảng ta đã xác định: “Phát triển và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao là một đột phá chiến lược”. Để thực hiện được sự đột phá này và đạt được mục tiêu xây dựng con người phát triển toàn diện về trí tuệ, đạo đức, thể chất, năng lực sáng tạo, ý thức công dân, tuân thủ pháp luật, có nhiều vấn đề đặt ra liên quan đến phát triển văn hóa giáo dục, đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam, đổi mới mạnh mẽ nội dung, chương trình, phương pháp dạy và học ở tất cả các cấp, bậc học. Cốt lõi của sự đổi mới giáo dục là đổi mới phương pháp, nâng cao khả năng tự học, tự cập nhật kiến thức của mọi người. Những năm gần đây, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta đã được Đảng, Nhà nước cũng như các cấp quản lý giáo dục rất quan tâm. Muốn dạy tốt, học tốt và nghiên cứu đạt chất lượng phải có sự thay đổi mang tính hệ thống: xây dựng cơ sở vật chất, nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ giảng dạy, đổi mới chương trình, trong đó cần thiết phải xây dựng các thư viện trở thành “giảng đường thứ hai” của nhà trường là một yếu tố không thể bỏ qua. Cán bộ thư viện đại học phải thực sự nỗ lực để trở thành những trợ giảng đắc lực cho giảng viên và là người định hướng cho học sinh trong việc tra cứu, khai thác và sử dụng thông tin. Muốn vậy, các thư viện phải từng bước hiện đại hóa, chuẩn hóa và trở thành môi trường thân thiện, lấy người đọc làm trung tâm. Trước thực tế đó, việc Trung tâm Thông tin - Thư viện trường Đại học Vinh tổ chức hội thảo khoa học với chủ đề :“Nâng cao năng lực và hiệu quả hoạt động thông tin thư viện, đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đào tạo Việt Nam thời kỳ hội nhập quốc tế” là một việc làm hết sức có ý nghĩa. Với bài tham luận này, chúng tôi muốn tham góp với hội thảo một số luận bàn về vai trò của thư viện đại học trong thời kỳ đẩy mạnh hội nhập quốc tế và các biện pháp để thư viện đại học có thể thực hiện được vai trò nhiệm vụ của mình trong công cuộc đổi mới giáo dục đại học ở Việt Nam.
2. 1. Vai trò của thư viện đại học đối với giáo dục đại học Một trong những điều kiện để cơ sở giáo dục đại học được cho phép hoạt động đào tạo và liên kết đào tạo là phải có thư viện. Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân đã ký Quyết định số 58/2010/QĐ-TTg về việc ban hành "Điều lệ trường đại học" gồm 11 chương, 57 điều quy định tổ chức và hoạt động của trường đại học. Điều lệ quy định nhiệm vụ và quyền hạn của trường đại học; tổ chức các hoạt động giáo dục và đào tạo; hoạt động khoa học và công nghệ; hợp tác quốc tế; nhiệm vụ và quyền của giảng viên, của công chức, viên chức; nhiệm vụ và quyền của người học; tổ chức và quản lý trường đại học; tài chính và tài sản của trường đại học; quan hệ giữa trường đại học, gia đình và xã hội. Điều lệ này được áp dụng với các đại học, trường đại học tư thục và học viện trong hệ thống giáo dục quốc dân. Các đại học, trường đại học tư thục, trường đại học có yếu tố nước ngoài hoạt động theo điều lệ này và quy chế tổ chức, hoạt động của đại học, trường đại học tư thục, quy định về hợp tác quốc tế trong lĩnh vực giáo dục. Trong đó đã có khoản 1 điều 45 đưa ra các quy định liên quan đến thư viện. Điều 45. Thư viện, xuất bản và các đơn vị phục vụ khác. Khoản 1 đã xác định 1. Trường đại học phải có thư viện và các trung tâm thông tin tư liệu chuyên ngành phục vụ hoạt động đào tạo, khoa học và công nghệ. Thư viện và các trung tâm thông tin tư liệu có trách nhiệm quản lý, bổ sung và cung cấp thông tin, tư liệu khoa học và công nghệ ở trong nước và nước ngoài thuộc các lĩnh vực hoạt động của trường, thu thập và bảo quản các sách, tạp chí, băng, đĩa, các tài liệu lưu trữ, các luận văn, luận án đã bảo vệ tại trường, các ấn phẩm của trường. Thư viện và các trung tâm thông tin tư liệu chuyên ngành hoạt động theo quy chế do Hiệu trưởng ban hành. Quyết định này có hiệu lực thi hành kể từ ngày 10/11/2010 và thay thế Quyết định số 153/QĐ-TTg ngày 10/7/2003 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành "Điều lệ trường đại học". Sau khi Quyết định 58 được ban hành, các thư viện đại học ở Việt Nam đã được quan tâm và có được những khởi sắc. Vừa qua, Ngần hàng Thế giới đã tiếp tục triển khai một số dự án nhằm phát triển và hiện đại hóa thư viện đại học. Chương trình hành động của Bộ Giáo dục và Đào tạo giai đoạn 2011-2016, Phần II. Nhiệm vụ chủ yếu, mục Công tác kế hoạch, tài chính và tăng cường cơ sở vật chất đã xác định: “ xây dựng hệ thống thư viện điện tử và trung tâm học liệu của các trường đại học, các trường trung học phổ thông Từng bước chuẩn hóa cơ sở vật chất cho các cơ sở giáo dục” Thực tế đã chứng minh thư viện có một vai trò quan trọng đối với giáo dục đại học. Viện trưởng viện Đại học Illinois, Edmund Jamess đã viết: “Trong những cơ sở phòng
3. hay phòng ban của một trường đại học, không có cơ sở nào thiết yếu hơn thư viện đại học. Ngày nay không một công trình khoa học nào có giá trị đích thực mà không có sự trợ giúp của thư viện, ngoại trừ những trường hợp phi thường của những thiên tài thỉnh thoảng xảy ra trong lịch sử nhân loại, đó là những trường hợp ngoại lệ”. Vai trò của thư viện được thể hiện trên nhiều bình diện khác nhau: Thư viện đại học là nơi cung cấp tài liệu và thông tin phục vụ đắc lực cho việc giảng dạy, học tập và nghiên cứu khoa học. Trên thực tế, đã từ lâu phương thức thày giảng, trò nghe, ghi chép đã trở nên bất cập. Với xu hướng chuyển sang đào tạo theo tín chỉ, phương thức này sẽ không thể được chấp nhận. Trong đào tạo tín chỉ, người thầy trên giảng đường chỉ nêu vấn đề mà học trò cần tìm hiểu và chỉ ra những nguồn tài liệu mà sinh viên có thể dùng để nghiên cứu tham khảo. Để thực hiện đào tạo theo tín chỉ đòi hỏi phải có 2 điều kiện: Một là phải đảm bảo có đủ tài liệu tham khảo, giáo trình và các phương tiện phục vụ cho thực hành, thí nghiệm. Hai là người học phải phát huy khả năng tự học, tự nghiên cứu. Sinh viên phải tự đến thư viện và sử dụng các nguồn khác nhau tìm tài liệu liên quan đến vấn đề cần nghiên cứu, thảo luận. Trên thực tế, người học khó có thể tự mình trang bị đủ các tài liệu để học tập và tham khảo. Với nguồn học liệu phong phú, bao gồm: Sách giáo khoa, giáo trình, các tài liệu tham khảo, các luận án, luận văn, công trình nghiên cứu về các lĩnh vực tri thức và các ngành trong chương trình đào tạo của nhà trường thư viện đại học đã cung cấp cho sinh viên, người học và nghiên cứu sinh những phương tiện để thực hiện việc học và nghiên cứu. Bằng hoạt động thực tế, thư viện sẽ tham góp vào làm thay đổi phương pháp giảng dạy và học tập ở trường đại học. Thư viện đại học phát triển kiến thức thông tin, giúp cho người dạy, người học nâng cao khả năng tự học, tự nghiên cứu. Bằng hoạt động đào tạo người dùng tin, các hình thức marketing, cung cấp các bản thư mục, ấn phẩm thông tin, thư viện đã chủ động giới thiệu cho người dạy và người học các nguồn lực tài liệu hỗ trợ học tập. Nhờ đó, thư viện giúp cho các giảng viên có thể thiết kế bài giảng đảm bảo chất lượng và linh hoạt. Với các lớp tập huấn cho những sinh viên mới đến thư viện, các buổi tuyên truyền giới thiệu sách, giới thiệu về sản phẩm và dịch vụ thông tin cho các đối tượng người sử dụng của thư viện, hướng dẫn tra cứu mục lục, cơ sở dữ liệu, tìm tin trên Internet, thư viện đã tích cực giúp cho người học nhận dạng được nhu cầu thông tin của mình, xác đình được nguồn tìm và lựa chọn các tài liệu, thông tin phù hợp, qua đó giúp cho người học phát triển và hình thành năng lực học tập suốt đời của họ.
4. Thư viện đại học góp phần thay đổi phương pháp dạy và học trong các trường đại học. Với người thày, thư viện đại học đã hỗ trợ cho việc thay đổi phương pháp giảng dạy ở bậc đại học. Thay vì lên lớp thuyết trình, áp dụng phương pháp giảng dạy tích cực, người thày sẽ cung cấp kiến thức cơ bản, nêu vẫn đề, đưa ra các yêu cầu phải thảo luận hoạc ra các bài tập nhóm, giới thiệu nguồn tài liệu phong phú sẵn có của thư viện, hướng dẫn và yêu cầu sinh viên tham khảo, nghiên cứu tài liệu để có đủ dữ liệu cần thiết phục vụ cho việc học tập, thảo luận. Thay vì trao truyền kiến thức đơn thuần, người dạy đã hướng dẫn sinh viên tự tìm ra lời giải đáp cho vấn đề được đặt ra. Với người học, thư viện đại học cũng hỗ trợ cho việc thay đổi phương pháp học tập ở bậc đại học. Thay vì học theo bài giảng hay giáo trình của thày, cô giáo, các sinh viên phải đến thư viện tìm kiếm các tài liệu liên quan đến đề tài, nội dung môn học, những vấn đề cần thảo luận. Thư viện đại học sẽ đóng góp một phần không nhỏ trong việc làm thay đổi phương cách tìm kiếm, lựa chọn, khai thác, sử dụng thông tin và tri thức của người học. Điều đó giúp cho người học có thể phát huy tính sáng tạo và thực hiện được phương châm: Biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo. Điều 8 khoản 2, điểm a của Nghị định 72 đã xác định thư viện đại học có nhiệm vụ cụ thể: “ Thư viện của các trường đại học và cao đẳng có nhiệm vụ xây dựng vốn tài liệu đáp ứng nhu cầu nghiên cứu, giảng dạy và học tập của người dạy và người học trong trường đại học và cao đẳng”. Đối tượng phục vụ chủ yếu của các trường đại học là cán bộ giảng viên, cán bộ nghiên cứu, sinh viên, học viên và nghiên cứu sinh. Lĩnh vực tài liệu thư viện đại học hướng tới gắn liền với chương trình đào tạo và các chuyên ngành trường đào tạo. 2. Các biện pháp để thư viện đại học có thể thực hiện được vai trò nhiệm vụ của mình trong công cuộc đổi mới giáo dục đại học ở Việt Nam Muốn tích cực góp phần vào việc đổi mới giáo dục đại học, nâng cao chất lượng giảng dạy, học tập và nghiên cứu của giảng viên, học viên, sinh viên, thư viện phải có sự quan tâm đầu tư của Nhà nước và của ban lãnh đạo của các trường đại học. Từ việc xác định tầm nhìn, sứ mệnh của mình, ban lãnh đạo thư viện cần phải có sự đệ trình và thuyết phục để ban lãnh đạo trường có sự quan tâm. Làm sao để tất cả các thư viện đều có thể tham gia vào việc xây dựng kế hoạch và định hướng phát triển chung của trường đại học. Về phía người làm công tác thư viện cũng phải có sự thay đổi về nhận thức và nâng cao về kiến thức và kỹ năng. Cán bộ thư viện không chỉ là người giữ và cho mượn sách mà phải là những cán bộ có thu thập, xử lý thông tin, khả năng trở thành những trợ giảng đắc lực cho giáo viên và định hướng cho sinh viên trong việc tìm và khai thác thông tin.
5. Để hoàn thành được sứ mệnh của mình với tư cách là một giảng đường thứ hai, thư viện phải có được sự phối hợp, cộng tác một cách tích cực, có trách nhiệm từ nhiều bộ phận liên quan trong nhà trường: Các khoa, phòng, đoàn thể, cán bộ chủ chốt, các giảng viên, các cán bộ nghiên cứu, bộ phận hành chính phụ trách về cơ sở vật chất trang thiết bị và nghiên cứu sinh, học viên, sinh viên. Sau đây là các biện pháp để thư viện đại học có thể tích cực tham góp vào đổi mới giáo dục đại học: a.Xây dựng và phát triển vốn tài liệu, nguồn lực thông tin Thư viện là nơi cung cấp thông tin, tạo điều kiện cho người đọc phát triển toàn diện, góp phần giúp nhà trường hoàn thành sự nghiệp đào tạo nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài cho đất nước. Để thư viện trường đại học thật sự là nơi đảm bảo chất lượng và hiệu quả giáo dục, đòi hỏi phải tăng cường vốn tài liệu, đảm bảo về nội dung, bao gồm đầy đủ về sách giáo khoa, giáo trình sách tham khảo chuyên ngành phù hợp với ngành nghề đào tạo của nhà trường; chất lượng tài liệu phải đảm bảo phù hợp, đáp ứng được yêu cầu sử dụng của người dùng tin. Tuy nhiên, vì các điều kiện khác nhau mức độ xây dựng và phát triển vốn tài liệu và nguồn lực thông tin trong các trường đại học ở Việt Nam hiện nay chưa đồng đều. Nghị quyết 05- NQ/BCSĐ ngày 06 tháng 01 năm 2010 của Ban Cán sự Đảng Bộ Giáo dục và đào tạo về đổi mới quản lý giáo dục đại học giai đoạn 2010-2012 đã đưa ra nhận định: thư viện các trường còn nghèo, giáo trình, tài liệu chưa đáp ứng yêu cầu cả về số lượng và chất lượng. Để tăng cường nguồn lực và giảm giá thành, các thư viện đại học có thể phối hợp bổ sung nguồn lực thông tin tư liệu, nhất là nguồn tài liệu điện tử, thông qua việc mua bán, trao đổi cơ sở dữ liệu thư mục, cơ sở dữ liệu toàn văn, cơ sở dữ liệu chuyên ngành Diện bổ sung của các thư viện đại học phải gắn với các chương trình và trình độ đào tạo của nhà trường, đặc biệt chú ý tới các giáo trình và tài liệu tham khảo phục vụ cho đào tạo và nghiên cứu của trường. Ngoài ra, để làm phong phú thêm nguồn lực thông tin của mình, các thư viện cũng cần chú ý tới các nguồn thông tin miễn phí. Đó là sách báo thông tin các loại dưới dạng chế bản điện tử thuộc về sở hữu của thư viện, hoặc một cơ quan tuy nhiên bạn đọc có thể truy cập và lấy tin miễn phí thông qua Internet. b. Tạo ra các sản phẩm và dịch vụ phong phú, đổi mới công tác phục vụ bạn đọc Nhu cầu của người dùng tin về sản phẩm và dịch vụ thông tin ngày một tăng và mở rộng. Vì thế bên cạnh việc tạo lập bộ máy tra cứu, sản phẩm thông tin truyền thống như: hệ thống mục lục, các bản thư mục thư viện phải cần phải có kế hoạch xây dựng các
6. sản phẩm thông tin hiện đại như: cơ sở dữ liệu, thư mục tóm tắt, OPAC, biên soạn các tài liệu tổng quan. Đồng thời, thư viện cũng tổ chức dịch vụ thông tin mới như: phục vụ thông tin theo chế độ hỏi đáp, phục vụ thông tin theo yêu cầu, dịch vụ tra cứu thông tin trực tuyến Các sản phẩm và dịch vụ này sẽ giúp người dùng tin có thể tra cứu và chọn lọc thông tin phù hợp với nhu cầu của mình một cách dễ dàng, thuật tiện và nhanh chóng ở mọi nơi, mọi lúc. Thư viện phải chủ động tìm hiểu kế hoạch và chương trình đào tạo của các khoa, các bộ môn để có kế hoạch phục vụ phù hợp; Chủ động trong việc đảm bảo học liệu cho giảng viên và sinh viên, chuyển từ hình thức phục vụ thụ động chỉ phục vụ khi có yêu cầu sang hình thức chủ động giới thiệu tài liệu phục vụ theo yêu cầu; Đa dạng hóa các hình thức phục vụ; tăng cường giờ phục vụ; Thực hiện hình thức mượn liên thư viện, trước hết là giữa các thư viện đại học. Trên thế giới ở một số nước tiên tiến và một số đại học ở Việt Nam đã thực hiện phục vụ 24/7: 24 giờ trong ngày và 7 ngày trong tuần. Trong điều kiện đẩy mạnh việc xây dựng nguồn tài nguyên số, hình thành các thư viện điện tử, các thư viện đại học cũng cần đẩy mạnh việc phục vụ liên thông, xây dựng các mục lục liên hợp và triển khai việc mượn liên thư viện để có thể đáp ứng một cách tốt nhất nhu cầu của người dùng tin. Các thư viện đại học nên sử dụng các chuẩn nghiệp vụ tiên tiến, áp dụng khổ mẫu biên mục chung, tiến tới xây dựng mục lục liên hợp để có thể trao đổi, chia sẻ thông tin một cách dễ dàng, thuận lợi. Để nâng cao hiệu quả hoạt động thư viện, cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong các thư viện đại học. Mặt khác, thư viện cũng cần thường xuyên thu thập các thông tin phản hồi từ phía người dùng tin, để có hướng điều chỉnh hoạt động trong thư viện cho phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng phục vụ thông tin. c. Chú trọng hơn nữa đến công tác đào tạo người dùng tin Để nâng cao hiệu quả việc sử dụng tài liệu, thông tin cho người dùng tin (bao gồm cả giảng viên, cán bộ nghiên cứu và sinh viên) đặc biệt trong điều kiện đào tạo theo tín chỉ, các thư viện cần tổ chức nhiều hình thức đào tạo, hướng dẫn người dùng tin: tập huấn, biên soạn tài liệu hướng dẫn tra cứu, hướng dẫn sử dụng thư viện, hướng dẫn kèm theo từng sản phẩm dịch vụ cụ thể. Cần chú trọng trang bị Kiến thức thông tin cho người sử dụng. Đó là những kiến thức và kỹ năng năng nhận biết nhu cầu thông tin, xác định, đánh giá và sử dụng thông tin một cách hiệu quả. Kết luận: Trong công cuộc đổi mới giáo dục đại học, thư viện/trung tâm thông tin thư viện giữ một vai trò hết sức quan trọng. Nó cung cấp môi trường và các học liệu để
7. giúp người học thực sự có thể biến quá trình đạo tạo thành quá trình tự đào tạo. Để thư viện/trung tâm thông tin thư viện có thể thực hiện tốt sứ mệnh của mình, đòi hỏi phải có sự đầu tư đúng mức của Nhà nước nói chung và từ phía các trường nói riêng. Bên cạnh đó các thư viện/trung tâm thông tin thư viện cũng cần chủ động áp dụng các biện nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của mình để có thể áp ứng một cách tốt nhất các yêu cầu đặt ra của người dạy và người học trong các trường đại học. Tài liệu tham khảo: 1. Chiến lược Phát triển giáo dục 2011 – 2020 Ban hành kèm theo Quyết định số 711/QĐ-TTg ngày 13 tháng 6 năm 2012 của Thủ tướng Chính phủ. 2. Nghị định số 72/2002/NĐ-CP của Chính phủ Quy định chi tiết thi hành Pháp lệnh Thư viện ngày 6 tháng 8 năm 2002 3. Quyết định số 58/2010/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành "Điều lệ trường đại học" ngày 22 tháng 9 năm 2010