Thuyết kiến tạo xã hội trong nghiên cứu khoa học chính sách

Nội dung text: Thuyết kiến tạo xã hội trong nghiên cứu khoa học chính sách

1. Thuy ết ki ến t ạo xã h ội trong nghiên c ứu khoa h ọc chính sách Lê Ng ọc Hùng (*) Tóm t ắt: Thuy ết ki ến t ạo xã h ội c ủa Anne Schneider (Giáo s ư tr ường Đạ i h ọc bang Arizona) và Helen Ingram (Giáo s ư tr ường Đạ i h ọc California, Irvine) cho th ấy các ki ến t ạo xã h ội t ức là các hình dung c ủa xã h ội v ề các nhóm dân s ố m ục tiêu có ảnh hưởng nh ất đị nh t ới s ự hình thành và bi ến đổ i chính sách nói chung và chính sách xã hội nói riêng. Các b ằng ch ứng nghiên c ứu tri ển khai thuy ết ki ến t ạo xã h ội c ủa Schneider và Ingram và tr ường h ợp nghiên c ứu chính sách xã h ội c ủa Ngân hàng Th ế gi ới (WB) ch ỉ ra t ầm quan tr ọng ngày càng t ăng c ủa tri th ức khoa h ọc trong ki ến t ạo xã hội, và chính sách xã h ội d ưới tác độ ng c ủa ki ến t ạo xã h ội d ựa trên tri th ức khoa h ọc tr ở thành m ột công cụ hi ệu qu ả để phát tri ển xã h ội bao trùm, b ền v ững. Từ khóa : Kiến t ạo xã h ội, Nhóm dân s ố m ục tiêu, Chính sách xã h ội, Bảo tr ợ xã h ội, Phát tri ển con ng ười, Phát tri ển xã h ội 1. Các gi ả đị nh, đị nh lý và khái ni ệm(* quy ết đị nh mà ph ải d ựa vào s ự khám phá trí tu ệ để quy ết đị nh thông tin nào c ần * Tám gi ả đị nh c ủa thuy ết ki ến t ạo xã h ội thi ết; (ii) s ự khám phá trí tu ệ ch ọn l ọc Bốn gi ả đị nh v ề cá nhân . Theo thông tin m ột cách thiên v ị theo các ki ến Jonathan J. Pierce và các đồng s ự tạo xã h ội, qua đó thông tin nào phù h ợp (Jonathan J. Pierce, Saba Siddiki, Michael với ni ềm tin đã có t ừ tr ước được gi ữ l ại, D. Jones, Kristin Schumacher, Andrew còn thông tin nào không phù h ợp b ị lo ại Pattison, and Holly Peteson, 2014), thuy ết bỏ; (iii) m ọi ng ười s ử d ụng các ki ến tạo xã ki ến t ạo xã h ội c ủa Schneider và Ingram hội theo cách ch ủ quan để đánh giá; và dựa trên tám gi ả đị nh thu ộc ba ph ạm trù, (iv) hi ện th ực xã h ội có gi ới h ạn t ươ ng đối ba nhóm là cá nhân, quy ền l ực và chính nơi các cá nhân ki ến t ạo xã h ội trong các tr ị. B ốn gi ả đị nh v ề cá nhân l ần l ượt cho điều ki ện khách quan. rằng: (i) các ch ủ th ể hành động không th ể Gi ả đị nh v ề quy ền l ực. Chính sách xử lý được t ất c ả thông tin phù h ợp để ra gắn li ền v ới chính tr ị, do v ậy thuy ết ki ến tạo xã hội dựa trên m ột gi ả đị nh v ề quy ền lực cho r ằng (v) quy ền l ực phân b ố (*) không đồng đề u gi ữa các cá nhân trong GS.TS., Vi ện Xã h ội h ọc, H ọc vi ện Chính tr ị Qu ốc gia H ồ Chí Minh; Email: môi tr ường chính tr ị. Ở đây, quy ền l ực hungxhh@gmail.com được các tác gi ả thuy ết ki ến t ạo xã h ội
2. 28 Th“ng tin Khoa học xž hội, số 7.2016 xem xét trên ba ph ươ ng di ện, ba b ộ m ặt * Khái ni ệm “ki ến t ạo xã h ội” quy ền l ực. Một là b ộ m ặt ảnh h ưởng, tác Theo Schneider và Ingram, ki ến t ạo động có tính ch ất b ắt bu ộc, c ưỡng ch ế th ể xã h ội v ề các nhóm dân s ố m ục tiêu là sự hi ện rõ qua các ngu ồn g ốc chính tr ị, kinh xác định, nh ận di ện, mô t ả tính cách v ăn tế và uy tín xã h ội. Bộ m ặt th ứ hai c ủa hóa th ể hi ện d ưới hình th ức các hình ảnh quy ền l ực th ể hi ện qua d ư lu ận xã h ội và ph ổ bi ến, đạ i chúng v ề các cá nhân hay năng l ực ki ểm soát thông tin, ti ếp c ận các nhóm mà hành vi và phúc l ợi của h ọ thông tin. Thứ ba là b ộ m ặt vô hình, r ất bị ảnh h ưởng b ởi chính sách công. Các khó nhìn th ấy và có th ể g ọi là “quy ền l ực ki ến t ạo xã h ội này mang tính quy chu ẩn, tượng tr ưng” (Pierre Bourdieu, 2011) phán xét, đánh giá khi phác h ọa chân dung theo cách dùng t ừ ng ữ c ủa nhà xã h ội h ọc các nhóm dân s ố theo ngh ĩa tích c ực hay Pierre Bourdieu. tiêu c ực, x ứng đáng hay không x ứng đáng, Ba gi ả đị nh v ề chính tr ị. Thuy ết ki ến có quy ền l ực hay không có quy ền l ực tạo xã h ội d ựa vào ba gi ả đị nh v ề chính tr ị thông qua các ngôn ng ữ, bi ểu t ượng, ẩn d ụ trong m ối quan h ệ nhi ều chi ều với chính và các câu chuy ện. sách. Các gi ả định này l ần l ượt cho r ằng * Khái ni ệm “dân s ố m ục tiêu” (vi) chính sách t ạo ra chính tr ị t ươ ng lai, Dân s ố m ục tiêu là nhóm dân s ố hay đến l ượt nó chính tr ị này t ạo ra chính sách nhóm ng ười mà s ự thay đổ i hành vi, ho ạt mới và chính tr ị m ới; (vii) chính sách động, phúc l ợi hay h ạnh phúc c ủa họ là m ục truy ền các thông điệp ch ứa đự ng các ki ến tiêu c ủa chính sách. Theo thuy ết ki ến t ạo xã tạo xã h ội đế n ng ười dân làm thay đổi các hội, chính sách là các n ỗ l ực có ch ủ đích định h ướng tham gia và các khuôn m ẫu nh ằm thay đổ i ho ạt độ ng và quan h ệ xã tham gia c ủa h ọ; và (viii) các chính sách hội c ủa nhóm dân s ố nh ất đị nh và nhóm được t ạo ra trong m ột môi tr ường chính tr ị dân s ố đó g ọi là nhóm “dân s ố m ục tiêu”. luôn thay đổi. * Các ki ến t ạo xã h ội v ề nhóm dân s ố * Hai định lý c ủa thuy ết ki ến t ạo xã h ội mục tiêu Trên c ơ s ở tám gi ả đị nh trên, thuy ết Các ki ến t ạo xã h ội này là: (i) s ự th ừa ki ến t ạo xã h ội c ủa Ingram và Schneider nh ận các đặ c điểm chung c ủa nhóm dân s ố đư a ra hai định lý về chính sách xã h ội mục tiêu nh ư là m ột nhóm có ý ngh ĩa xã nh ư sau: (i) Sự phân b ổ các l ợi ích và các hội và (ii) s ự quy k ết các h ệ giá tr ị, các gánh n ặng chi phí cho các nhóm dân s ố bi ểu t ượng và các hình ảnh c ụ th ể cho các mục tiêu ph ụ thu ộc vào hai đại l ượng là đặc điểm đó. quy ền l ực và ki ến t ạo xã h ội. V ề m ặt ki ến Các ki ến t ạo xã h ội là các khuôn mẫu tạo xã h ội, các cá nhân phân hóa thành hai nh ận th ức, các hình ảnh v ề các nhóm ng ười nhóm là nhóm tích c ực, x ứng đáng và nh ất đị nh mà các khuôn m ẫu này được t ạo nhóm tiêu c ực, không x ứng đáng. V ề m ặt bởi chính tr ị, v ăn hóa, giáo d ục, lịch s ử, quy ền l ực, các cá nhân phân hóa thành hai truy ền thông đạ i chúng, v ăn h ọc, tôn giáo nhóm có quy ền l ực và nhóm không quy ền và các thi ết ch ế khác. Các ki ến t ạo xã h ội lực. (ii) Các ki ến t ạo xã h ội đố i v ới các di ễn ra trong điều ki ện, hoàn cảnh l ịch s ử nhóm dân s ố m ục tiêu của chính sách có xã h ội c ụ th ể. Các ki ến t ạo xã h ội tích c ực ảnh h ưởng b ền v ững đố i v ới s ự đị nh về nhóm dân s ố m ục tiêu bao g ồm các hình hướng chính trị và các khuôn m ẫu tham ảnh hay mô t ả v ới nh ững t ừ ng ữ nh ư gia c ủa các nhóm dân s ố m ục tiêu này. “thông minh”, “trung th ực”, “ch ăm ch ỉ”,
3. Thuyết kiến tạo xž hội§ 29 “hào phóng”, “x ứng đáng”. Các ki ến t ạo xã * Động thái bi ến đổ i ki ến t ạo xã h ội hội tiêu c ực bao g ồm các hình ảnh hay mô Theo Schneider và Ingram, các ki ến tả v ới nh ững t ừ ng ữ nh ư “ngu ng ốc”, “gian tạo xã h ội không cố đị nh mà vận độ ng, dối”, “ích k ỷ”, “không x ứng đáng”. Ví d ụ, bi ến đổ i do nhi ều nguyên nhân, y ếu t ố các ki ến t ạo xã h ội v ề ng ười nghèo có th ể khác nhau. Ví d ụ: tr ước đây ki ến t ạo xã đem l ại hình ảnh hay mô t ả tích c ực v ề hội v ề nh ững ng ười nhi ễm HIV/AIDS ng ười nghèo là ng ười ch ịu khó, ch ăm ch ỉ, th ường dán cho h ọ cái nhãn tiêu c ực là trung th ực nh ưng không may m ắn, nghèo nhóm ng ười “t ệ n ạn xã h ội”, th ậm chí là kh ổ không ph ải l ỗi c ủa h ọ, h ọ x ứng đáng nhóm ng ười “t ội ph ạm” và thu ộc nhóm được xã h ội tr ợ giúp. Nh ưng ki ến t ạo xã dân s ố “sai l ệch”. Do v ậy, nh ững ng ười hội c ũng có th ể đem l ại hình ảnh hay mô t ả này th ường b ị k ỳ th ị, b ị phân biệt đố i x ử, tiêu c ực v ề ng ười nghèo, ví d ụ coi h ọ là th ậm chí b ị thu gom, giam gi ữ, tr ừng ph ạt. ng ười l ười bi ếng. Nh ưng hi ện nay ki ến t ạo xã h ội về ng ười * Bốn nhóm dân s ố m ục tiêu nhi ễm HIV/AIDS đã thay đổi, họ được Schneider và Ingram đã k ết h ợp quy ền ki ến t ạo xã h ội là “ng ười b ệnh” và thu ộc lực v ới ki ến t ạo xã h ội để xác đị nh được nhóm dân s ố “ph ụ thu ộc”, do v ậy họ cần bốn nhóm dân số m ục tiêu c ủa chính sách, được tr ợ giúp xã h ội, được ch ăm sóc và đó là: (i) nhóm “ ưu th ế” gồm ng ười già, điều tr ị bệnh để gi ảm thi ểu tác h ại. Trên doanh nhân, c ựu chi ến binh và nh ững th ực t ế, Vi ệt Nam đã ban hành Luật ng ười khác, (ii) nhóm “ đố i th ủ” g ồm Phòng, ch ống nhi ễm vi rút gây ra h ội nh ững ng ười giàu, ng ười dân t ộc thi ểu s ố ch ứng suy gi ảm mi ễn d ịch m ắc ph ải ở và nh ững ng ười khác, (iii) nhóm “ph ụ ng ười (HIV/AIDS) n ăm 2006 và Ch ươ ng thu ộc” g ồm tr ẻ em, ng ười khuy ết t ật, các trình m ục tiêu qu ốc gia phòng, ch ống bà m ẹ và nh ững ng ười khác, và (iv) nhóm HIV/AIDS giai đoạn 2012-2015. “sai l ệch” g ồm các ph ạm nhân, ng ười 2. Thuy ết ki ến t ạo xã h ội và chính sách nghi ện, các b ăng nhóm và nh ững ng ười * Ki ến t ạo xã h ội v ề các nhóm dân s ố khác (Bảng 1). mục tiêu v ới các chính khách và các nhà Bảng 1: B ốn nhóm dân s ố m ục tiêu ho ạch đị nh chính sách trên c ơ s ở k ết h ợp ki ến t ạo xã h ội Câu h ỏi đặ t ra đố i v ới lý thuy ết khoa với quy ền l ực chính tr ị học là y ếu t ố nào ảnh h ưởng đế n chính Ki ến t ạo xã Ki ến t ạo xã sách xã h ội nói riêng và chính sách nói hội tích c ực hội tiêu c ực chung? Lý thuy ết c ủa Schneider và Nhóm “ ưu Nhóm “ đối Ingram cho phép tr ả l ời được câu h ỏi kép th ế” (ng ười th ủ” (ng ười này, khi ch ỉ ra r ằng các ki ến t ạo xã h ội Quy ền l ực già, doanh giàu, ng ười ảnh h ưởng đế n chính sách thông qua các mạnh nhân, c ựu dân t ộc chi ến chính khách và nh ững ng ười ho ạch đị nh, thi ểu s ố, ) binh, ) xây d ựng và ban hành chính sách. Nhóm “ph ụ Nhóm “sai Theo thuy ết ki ến t ạo xã h ội, các chính Quy ền l ực thu ộc” (tr ẻ lệch” (ph ạm khách và các nhà ho ạch đị nh chính sách yếu em, ng ười nhân, ng ười không ch ỉ nh ạy c ảm chính tr ị, t ức là b ị tác khuy ết t ật, ) nghi ện hút ) động m ạnh b ởi quy ền l ực chính tr ị, mà h ọ Ngu ồn: Anne Schneider and Helen Ingram, còn ch ịu ảnh h ưởng c ủa các ki ến t ạo xã 1993: 336 hội ph ổ bi ến trong xã h ội. Các ki ến t ạo xã
4. 30 Th“ng tin Khoa học xž hội, số 7.2016 hội đó th ường được ph ản ánh thông qua xóa đói, gi ảm nghèo và c ải thi ện m ức các phươ ng ti ện truy ền thông đạ i chúng, sống c ủa ng ười nghèo. dư lu ận xã h ội và ý ki ến c ủa các chuyên * Ki ến t ạo xã h ội v ề l ợi ích và gánh gia và các nhóm xã h ội khác. nặng chi phí đố i v ới các nhóm dân s ố mục tiêu Các nhóm “ ưu th ế” và nhóm “ đối th ủ” được ki ến t ạo xã h ội tích c ực và có quy ền Câu h ỏi nghiên c ứu là: các l ợi ích và lực, n ăng l ực ảnh h ưởng đế n các chính gánh n ặng, chi phí được chính sách phân khách và các nhà ho ạch đị nh chính sách bổ nh ư th ế nào cho các nhóm dân s ố m ục dẫn đế n k ết qu ả là chính sách được ban tiêu? Theo Schneider và Ingram, các l ợi hành có l ợi cho các thành viên c ủa nhóm ích được phân b ổ không bình đẳng, không họ. Trong khi đó, các nhóm “ph ụ thu ộc” đồng đề u cho b ốn nhóm dân s ố m ục tiêu và nhóm “sai l ệch” v ừa b ị ki ến t ạo xã h ội do các nhóm này được ki ến t ạo xã h ội một cách tiêu c ực, “không x ứng đáng”, theo nh ững cách khác nhau. Các l ợi ích vừa không có đủ n ăng l ực ảnh h ưởng, tác được k ỳ v ọng phân b ổ nhi ều cho nhóm động đế n các chính khách và nh ững ng ười “ưu th ế” và nhóm “ đối th ủ”, ngh ĩa là các ho ạch đị nh chính sách nh ư nh ững ng ười nhóm này th ường được nh ận các l ợi ích thu ộc nhóm “ ưu th ế” và nhóm “ đối th ủ”. vượt quá m ức c ần thi ết để đả m b ảo hi ệu Điều này gi ải thích t ại sao trong các cu ộc qu ả c ủa chính sách. Trong khi đó các kh ủng ho ảng tài chính - kinh t ế, m ột nhóm “ph ụ thu ộc” và nhóm “sai l ệch” trong nh ững lo ại chính sách s ớm được th ường được phân b ổ quá ít các ngu ồn l ực ban hành nh ất là chính sách h ỗ tr ợ “kích và lợi ích c ần thi ết. Đồ ng th ời các nhóm cầu”, và th ường là “kích c ầu” các doanh “ph ụ thu ộc” và nhóm “sai l ệch” th ường nghi ệp rồi mới đế n “kích c ầu” ng ười tiêu bị phân b ổ các gánh n ặng chi phí quá s ức dùng. Các chính sách khác nh ư tr ợ giá, họ, trong khi nhóm “ ưu th ế” ch ỉ ph ải bù giá ch ỉ áp d ụng đố i v ới m ột s ố m ặt mang m ột gánh n ặng d ưới t ầm s ức l ực hàng thu ộc lo ại nhu c ầu sinh ho ạt thi ết của h ọ. Điều này có th ể x ảy ra trên th ực yếu và ch ủ y ếu là được dành cho nhóm tế do nhóm “ ưu th ế” được ki ến t ạo xã h ội “ph ụ thu ộc”. một cách tích c ực và có quy ền l ực, n ăng lực gây ảnh h ưởng đế n các chính khách Ví d ụ khác: khi bàn v ề m ối quan h ệ và các nhà ho ạch đị nh chính sách, đồng gi ữa dân ch ủ và chính sách xã h ội c ụ th ể th ời nhóm này có quy ền l ực, n ăng l ực là trong gi ảm nghèo, Amartya Sen cho đư a ra ch ươ ng trình ngh ị s ự chính sách. rằng các chính khách và nh ững ng ười Trong khi các nhóm “ph ụ thu ộc” và ho ạch đị nh chính sách c ần ph ải đố i m ặt nhóm “sai l ệch” được ki ến t ạo xã h ội tiêu với s ự ch ỉ trích c ủa công chúng để được cực và có ít quy ền l ực, ít n ăng l ực để có kích thích chính tr ị m ạnh m ẽ bu ộc h ọ th ể ảnh h ưởng đế n các chính khách, các ph ải ban hành chính sách và ti ến hành nhà ho ạch đị nh chính sách và khó có th ể các bi ện pháp nh ằm ng ăn ch ặn n ạn đói đư a ra được v ấn đề gì cho ch ươ ng trình (Amartya Sen, 1998). Điều này có ngh ĩa ngh ị s ự chính sách. là các ki ến t ạo xã h ội v ề ng ười nghèo c ần ế ạ ộ ề ụ ph ải k ịp th ời truy ền t ải đế n các chính * Ki n t o xã h i v các công c chính sách khách và nh ững ng ười ban hành chính sách xã h ội để h ọ có th ể thay đổ i chính Thuy ết ki ến t ạo xã h ội c ủa Schneider sách ho ặc đưa ra chính sách m ới nh ằm và Ingram cho r ằng, các nhóm “ ưu th ế” và
5. Thuyết kiến tạo xž hội§ 31 nhóm “ đối th ủ” v ới các ki ến t ạo xã h ội điệp khác nhau và do v ậy ảnh h ưởng đế n tích c ực và có quy ền l ực nên th ường được các định h ướng và s ự tham gia m ột cách áp d ụng các công c ụ chính sách mang tính khác nhau c ủa các nhóm dân s ố m ục tiêu. dân ch ủ để phát tri ển, nâng cao n ăng l ực Ví d ụ, đố i v ới nhóm “ ưu th ế”, thông điệp trên c ơ s ở t ự ch ủ, t ự giác. Trong khi đó chính sách cho bi ết v ấn đề c ủa nhóm là các nhóm “ph ụ thu ộc” và nhóm “sai l ệch” vấn đề tích c ực, quan tr ọng c ủa qu ốc gia th ường được áp d ụng các công c ụ chính cần được tôn tr ọng gi ải quy ết; các đị nh sách mang tính độc đoán, áp đặ t, b ắt bu ộc, hướng hành động c ủa nhóm này là ủng h ộ cưỡng ch ế. Điều này v ẫn có th ể x ảy ra ngay một cách công b ằng, c ởi m ở và cùng có cả khi không ít các ch ươ ng trình, chính lợi; đố i v ới chính ph ủ là ủng h ộ; s ự tham sách xã h ội nh ư chính sách xóa đói, gi ảm gia c ủa nhóm là t ự giác, tích c ực, ch ủ nghèo luôn đề cao vi ệc thu hút s ự tham động. Trong khi đó, đối v ới nhóm “ph ụ gia c ủa ng ười nghèo và nâng cao n ăng l ực thu ộc”, thông điệp chính sách cho bi ết v ấn của ng ười nghèo. Trong tr ường h ợp này, đề c ủa nhóm là v ấn đề khó kh ăn mang nhóm “ph ụ thu ộc” ch ủ y ếu được tham gia tính ch ất đặ c thù c ủa nhóm c ần được quan th ực hi ện các quy ết đị nh ch ứ không ph ải tâm giúp đỡ để kh ắc ph ục; các đị nh h ướng tham gia xây d ựng và ra quyết đị nh. hành động c ủa nhóm này là th ụ độ ng, trông đợi vào s ự h ướng d ẫn, h ỗ tr ợ c ủa ế ạ ộ ề ơ ở ậ ủ * Ki n t o xã h i v c s lý lu n c a chính ph ủ. chính sách Mối quan h ệ c ủa bi ến đổ i các ki ến t ạo Ki ến t ạo xã h ội v ề độ ng c ơ, lý do và xã h ội v ới bi ến đổ i chính sách . Theo căn c ứ c ủa chính sách . Câu h ỏi đặ t ra là Schneider và Ingram, chính sách b ị ảnh tại sao c ần ph ải th ực hi ện chính sách này hưởng b ởi các ki ến t ạo xã h ội và tác động hay chính sách kia? Câu tr ả l ời liên quan tr ở l ại làm thay đổi các ki ến t ạo xã h ội. đến ki ến t ạo xã h ội v ề c ơ s ở lý lu ận, lý do Các thành ph ần và c ấu trúc c ủa các nhóm lựa ch ọn chính sách. Các chính sách đố i dân s ố mục tiêu bi ến đổ i và các ki ến t ạo với nhóm “ ưu th ế” th ường vi ện d ẫn lý do xã h ội v ề các nhóm dân s ố này cũng thay quan tr ọng ở c ấp độ v ĩ mô và mang tính đổi, trong đó m ột s ố ki ến t ạo xã h ội m ới ch ất công c ụ, ví d ụ lý do th ường được nêu xu ất hi ện và các ki ến t ạo xã h ội c ũ thay lên là để nâng cao tính c ạnh tranh c ủa n ền hình, đổi d ạng t ươ ng ứng v ới nh ững thay kinh t ế, để đả m bảo an ninh qu ốc gia, để đổi ở nhóm đó. Đồng th ời chính sách bi ến tạo độ ng l ực phát tri ển kinh t ế - xã h ội c ủa đổi theo h ướng, m ột m ặt thiên v ị có l ợi qu ốc gia. Trong khi lý do để th ực hi ện cho các nhóm “ ưu th ế” và nhóm “ đối th ủ”, chính sách đối v ới nhóm “ph ụ thu ộc” và mặt khác vừa mở r ộng các ch ủ đề n ội nhóm “sai l ệch” th ường nh ấn m ạnh dung và v ừa nâng cao phúc l ợi xã h ội, b ảo nguyên t ắc “công b ằng xã h ội”, “bình tr ợ xã h ội và phát tri ển xã h ội, nâng cao đẳng xã h ội” v ề c ơ h ội đả m b ảo đáp ứng năng l ực phát tri ển cho các nhóm dân s ố các nhu c ầu t ối thi ểu, đả m b ảo m ở r ộng mục tiêu, trong đó n ổi b ật là nhóm “ph ụ các c ơ h ội bình đẳng cho các cá nhân ti ếp thu ộc” g ồm ng ười nghèo, đồng bào dân cận các d ịch v ụ xã h ội c ơ b ản. tộc thi ểu s ố và các nhóm y ếu th ế khác. Ki ến t ạo xã h ội v ề các thông điệp, các Các công c ụ chính sách c ũng thay đổ i định h ướng và s ự tham gia c ủa các nhóm nh ằm tăng c ường s ự h ợp tác, tham gia m ột dân s ố m ục tiêu. Chính sách đư a ra các cách dân ch ủ, công khai, minh b ạch và có ki ến t ạo xã h ội d ưới hình th ức các thông trách nhi ệm c ủa các bên liên quan. Các
6. 32 Th“ng tin Khoa học xž hội, số 7.2016 thay đổi này c ủa chính sách đề u làm thay áp d ụng hay phát tri ển lý thuy ết ki ến t ạo đổi các ki ến t ạo xã h ội v ề các nhóm dân xã h ội được ch ọn đưa vào m ẫu kh ảo sát và số m ục tiêu cho phù h ợp v ới các điều ki ện lo ại b ỏ nh ững công trình ch ỉ trích d ẫn mà kinh t ế - xã h ội nh ất đị nh. Điều đặ c bi ệt ở không bình lu ận hay áp d ụng m ột đị nh đề đây là nhóm “ ưu th ế” v ới tính cách là nào c ủa thuy ết ki ến t ạo xã h ội ra kh ỏi m ẫu nhóm có quy ền l ực và được ki ến t ạo xã nghiên c ứu. K ết qu ả rà soát này t ạo ra hội m ột cách tích c ực nên luôn có quy ền được m ột m ẫu kh ảo sát g ồm 123 công lực, n ăng l ực, k ỹ n ăng. Nhóm này không trình nghiên c ứu, trong đó 111 công trình nh ững gây ảnh h ưởng đế n các chính có n ội dung áp d ụng lý thuy ết và 12 công khách, các nhà ho ạch đị nh chính sách, mà trình có n ội dung xây d ựng lý thuy ết c ủa còn gây ảnh h ưởng đế n toàn b ộ quá trình gần 100 tác gi ả khác nhau thu ộc 12 n ước chính sách t ừ ch ươ ng trình ngh ị s ự chính khác nhau trên th ế gi ới. Các công trình sách đến xác định m ục tiêu, phân b ổ l ợi nghiên c ứu này đã áp d ụng thuy ết ki ến t ạo ích và gánh n ặng, l ựa ch ọn công c ụ, xã h ội vào xác định được 141 nhóm dân ph ươ ng ti ện và tham gia vào chính sách. số m ục tiêu c ủa chính sách. Trong s ố đó, Nh ư v ậy, thuy ết ki ến t ạo xã h ội v ừa góp nhóm “sai l ệch” chi ếm 35% là nhóm ph ần gi ải thích s ự xu ất hi ện và bi ến đổ i ng ười v ừa thi ếu quy ền l ực, v ừa b ị ki ến t ạo chính sách, v ừa g ợi ý đổ i m ới, hoàn thi ện xã h ội m ột cách tiêu c ực, ví d ụ nh ững chính sách trên c ơ s ở n ắm b ắt được các ng ười nhi ễm HIV/AIDS và nh ững t ội ki ến t ạo xã h ội hi ện hành v ề các nhóm dân ph ạm khác. Nhóm “ph ụ thu ộc” chi ếm số m ục tiêu và tính đến vi ệc đị nh h ướng, 32% g ồm nh ững ng ười thi ếu quy ền l ực điều ch ỉnh, đổi m ới các ki ến t ạo xã h ội nh ưng được ki ến tạo xã h ội m ột cách tích thông qua vi ệc xây d ựng, ban hành và th ực cực, ví d ụ ng ười nghèo, ng ười s ống chung hi ện nh ững chính sách xã h ội nh ằm m ục với HIV/AIDS, tr ẻ em nghèo. tiêu phát tri ển xã h ội bao trùm, b ền v ững. Hai nhóm dân s ố m ục tiêu này chi ếm 3. Nghiên c ứu khoa h ọc chính sách theo 67% t ổng s ố các nhóm dân s ố m ục tiêu thuy ết ki ến t ạo xã h ội được xác đị nh trong các công trình nghiên cứu được kh ảo sát. Do v ậy, có th ể nói * Các nghiên c ứu v ận d ụng và phát nh ững n ội dung ch ủ y ếu c ủa chính sách xã tri ển thuy ết ki ến t ạo xã h ội hội được tri ển khai trên th ực t ế nh ằm vào Jonathan J. Pierce và các đồng s ự nhóm dân s ố m ục tiêu “sai l ệch” và “ph ụ (Jonathan J. Pierce, Saba Siddiki, Michael thu ộc”. Chính sách xã h ội được coi là c ần D. Jones, Kristin Schumacher, Andrew thi ết đố i v ới các nhóm dân s ố m ục tiêu Pattison, and Holly Peteson, 2014) đã ti ến này là các chính sách v ề phúc l ợi xã h ội, hành t ổng quan tình hình nghiên c ứu lý di c ư, quy ền công dân và nhà ở. thuy ết và nghiên c ứu - phát tri ển thuy ết Nhóm “ ưu th ế” chi ếm 18% t ổng s ố ki ến t ạo xã h ội c ủa Schneider và Ingram. các nhóm dân s ố m ục tiêu được xác đị nh Trong vòng 20 n ăm (1993-2013), các tác và bao g ồm nh ững ng ười có ít nhi ều gi ả này đã t ập h ợp được 562 công trình quy ền l ực để ra quy ết đị nh hay ảnh h ưởng nghiên c ứu d ưới d ạng các bài đă ng t ạp đến ng ười khác và được ki ến t ạo xã h ội chí, sách và các ch ươ ng sách trích d ẫn, áp một cách tích c ực, ví d ụ ng ười già, trí dụng thuy ết ki ến t ạo xã h ội c ủa Schneider th ức, công ch ức, viên ch ức, ng ười kinh và Ingram. T ừng công trình khoa h ọc này doanh nh ỏ. Nhóm “ đối th ủ” chi ếm 15% được xem xét để xác đị nh công trình nào gồm nh ững ng ười có quy ền l ực nh ưng b ị
7. Thuyết kiến tạo xž hội§ 33 ki ến t ạo xã h ội m ột cách thi ếu tích c ực, ví chuyên gia v ề phát tri ển xã h ội, nh ất là dụ ng ười già, ng ười đồ ng gi ới. nh ững ng ười được WB tuy ển d ụng, có * Nghiên c ứu tr ường h ợp chính sách ảnh h ưởng và tác động nh ất đị nh đế n xã h ội c ủa Ngân hàng Thế gi ới chính sách xã h ội c ủa WB và c ủa các c ơ quan, t ổ ch ức khác trên th ế gi ới. Dựa vào thuy ết ki ến t ạo xã h ội c ủa Schneider và Ingram có th ể nêu giả thuy ết Về s ự bi ến đổi ở thành ph ần và c ấu nghiên c ứu là: thành ph ần và cấu trúc c ủa trúc c ủa chính sách xã h ội c ủa WB có th ể chính sách xã h ội của WB thay đổi d ưới nêu b ằng ch ứng v ề tín d ụng c ủa WB nh ư tác động c ủa các bi ến đổ i của các ki ến t ạo sau: Năm 2000, t ổng giá tr ị tín d ụng cho xã h ội v ề chính sách c ủa WB. các chính sách xã h ội c ủa WB là h ơn 3,8 Về s ự bi ến đổ i c ủa các ki ến t ạo xã h ội tỷ USD, chi ếm m ột ph ần t ư t ổng các và chính sách xã h ội của WB có th ể nêu kho ản cho vay c ủa ngân hàng này. N ăm hai b ằng ch ứng nh ư sau. Th ứ nh ất, năm 2005, t ổng giá tr ị cam k ết cho vay 11 d ự 1974 một s ố nhà xã h ội h ọc nông thôn l ần án c ủa WB đạt 95,4 t ỷ USD. T ỷ tr ọng giá đầu tiên được WB tuy ển d ụng, đến n ăm tr ị c ủa t ừng d ự án l ần l ượt nh ư sau: 1% 2002 đã có kho ảng 200 chuyên gia v ề phát “Qu ản lý kinh t ế”, 2% “Pháp lu ật”, 4% tri ển xã h ội được WB tuy ển d ụng làm cán “Th ươ ng m ại”, 7% “B ảo tr ợ xã h ội”, 8% bộ c ủa WB ho ặc h ợp đồng ng ắn h ạn góp “Khu v ực công”, 9% “Phát tri ển xã h ội”, ph ần nâng cao hi ệu qu ả c ủa các d ự án phát 11% “Phát tri ển đô th ị”, 13% “Môi tri ển. Th ứ hai , quan ni ệm coi chính sách tr ường”, 14% “Phát tri ển con ng ười”, 14% xã h ội nh ư là d ịch v ụ đả m b ảo phúc l ợi xã “Phát tri ển nông thôn”, 17% “Khu v ực tài hội và b ảo tr ợ xã h ội được cho là d ựa trên chính và t ư nhân” (Anthony Hall, 2007). cách ti ếp c ận lý thuy ết nhu c ầu c ơ b ản c ủa Trong c ấu trúc tín d ụng c ủa WB, tín d ụng con ng ười, lý thuy ết v ốn ng ười(*) và lý dành cho “B ảo tr ợ xã h ội” là nhi ều nh ất, thuy ết hi ện đạ i hóa trong xóa đói gi ảm chi ếm g ần 49% vào n ăm 2000, nh ưng đến nghèo được kh ởi x ướng vào nh ững n ăm năm 2005, tín d ụng “Phát tri ển con ng ười” 1980. R ất có th ể quan ni ệm coi chính sách chi ếm t ỷ tr ọng nhi ều nh ất, h ơn 44% (B ảng xã h ội là s ự phát tri ển xã h ội d ựa trên c ơ 2). Trong giai đoạn 2000-2005, các kho ản sở lý lu ận quan ni ệm phát tri ển là quy ền tín d ụng c ủa WB đều t ăng, nh ưng t ăng tự do c ủa Amartya Sen và các đồng s ự nhanh nh ất là “phát tri ển con ng ười”, ti ếp (Amartya Sen, 1998). Theo thuy ết ki ến đến là “phát tri ển xã h ội”. Điều này ph ản tạo xã h ội, các ý ki ến chuyên môn c ủa các ánh s ự bi ến đổi ki ến t ạo xã h ội nh ằm phát tri ển con ng ười và phát tri ển xã h ội trong (*) Gary Becker, ng ười được Giải th ưởng Nobel chính sách xã h ội c ủa WB. về khoa h ọc kinh t ế đã có công l ớn trong nghiên cứu v ề v ốn con ng ười và thu hút s ự quan tâm chú * * * ý th ảo lu ận v ề v ốn đầu t ư phát tri ển con ng ười trong chính sách công t ừ nh ững n ăm 1960 đến Thuy ết ki ến t ạo xã h ội c ủa Schneider nay (G. Becker, 1961). B ản ti ếng Vi ệt: Gary S. Becker (2010), Vốn con ng ười: Phân tích lý và Ingram là m ột trong các phiên b ản c ủa thuy ết và kinh nghi ệm liên quan đặc bi ệt đến giáo thuy ết ki ến t ạo xã h ội (Peter Berger, dục, Nxb. Khoa h ọc xã h ội, Hà N ội. M ở đầu ph ần Thomas Luckmann, 1966; Lê Ng ọc Hùng, một “Phân tích lý thuy ết” c ủa cu ốn sách này, 2016) được xây d ựng và tri ển khai trong Becker đã trích Alfred Marshall “Trong t ất c ả các ngu ồn v ốn, ngu ồn v ốn đầu t ư vào con ng ười là khoa h ọc chính sách từ n ăm 1993 đế n nay. đáng giá nh ất” (tr.55). Thuy ết này cho th ấy các ki ến t ạo xã h ội
8. 34 Th“ng tin Khoa học xž hội, số 7.2016 về các nhóm dân s ố m ục tiêu có ảnh 4. Anthony Hall (2007), “Social policies hưởng nh ất đị nh t ới s ự hình thành và bi ến in the World Bank: Paradigm and đổi chính sách nói chung và chính sách xã Challenges”, Global Social Policy , N o7. hội nói riêng. Các b ằng ch ứng nghiên c ứu, 5. Lê Ng ọc Hùng (2016), “Chính sách xã tri ển khai thuy ết ki ến t ạo xã h ội c ủa hội và ki ến t ạo xã h ội: M ột s ố v ấn đề Schneider và Ingram và tr ường h ợp lý thuy ết và th ực ti ễn”, T ạp chí Thông nghiên c ứu chính sách xã h ội c ủa WB cho tin Khoa h ọc lý lu ận chính tr ị, số 1. th ấy t ầm quan tr ọng ngày càng t ăng lên 6. Jonathan J. Pierce, Saba Siddiki, của tri th ức khoa h ọc trong ki ến t ạo xã Michael D. Jones, Kristin hội. Đồng th ời chính sách xã h ội d ưới tác Schumacher, Andrew Pattison, and động c ủa ki ến t ạo xã h ội d ựa trên tri th ức Holly Peteson (2014), “Social khoa h ọc tr ở thành m ột công c ụ hi ệu qu ả construction and policy design: A để phát tri ển xã h ội bao trùm, b ền v ững
   review of past applications”, The Policy Studies Journal , Vol.42, No1. Tài li ệu tham kh ảo 7. Patricia Kennett (2004), “Constructing 1. Amartya Sen (1998), Phát tri ển là categories and data collection”, in: quy ền t ự do , Nxb. Th ống kê, Hà N ội. Patricia Kennett, A Handbook of 2. Anne Schneider and Helen Ingram Comparative Social Policy , Edward Elgar Publishing Ltd, USA. (1993), “Social construction of target populations: Implications for politics 8. Peter Berger, Thomas Luckmann and policy”, The American Political (1966), Sự ki ến t ạo xã h ội v ề th ực t ại: Science Review , Vol.87, No2, June. Kh ảo lu ận v ề xã h ội h ọc nh ận th ức, 3. Anne Schneider and Mara Sidney Tr ần H ữu Quang ch ủ biên d ịch, gi ới (2009), “What is next for policy disign thi ệu và chú gi ải (2015), Nxb. Tri and social construction theory”, The th ức, Hà N ội. Policy Studies Journal, Vol.37. Issue 9. Pierre Bourdieu (2011), Sự th ống tr ị 1, Pp. 103-119, February 2009. của nam gi ới, Nxb. Tri th ức, Hà N ội.