Tổ chức xã hội và thiết chế xã hội

Nội dung text: Tổ chức xã hội và thiết chế xã hội

1. Chương III TỔ CHỨC XÃ HỘI VÀ THIẾT CHẾ XÃ HỘI I. NHÓM XÃ HỘI 1. khái niệm nhóm xã hội Nhóm xã hội là tập hợp người có liên hệ với nhau theo một kiểu nhất định, hay nói một cách đầy đủ hơn, nhóm xã hội là một tập hợp người có liên hệ với nhau về vị thế, vai trò, những nhu cầu lợi ích và những định hướng nhất định. Gurvitch (nhà xã hội học người Pháp, 1894-1965) cho rằng nhóm là một đơn vị tập thể hiện thực dựa trên những thái độ tập thể liên tục và tích cực và có sự nghiệp chung để thực hiện. Nh ư vậy, theo Gurvitch đặc trưng cơ bản của nhóm là sự thống nhất về tinh thần, tình cảm, mục đích và phương thức hoạt động của nhóm. Nhóm là một trong những đơn vị cơ bản tạo thành xã hội. Con người luôn sống thành nhóm. Tuy nhiên, khái niệm nhóm ở con người không chỉ có tính sinh học tự nhiên, mà còn mang tính xã hội, quan hệ cá nhân - cá nhân - nhóm và quan hệ nhóm - nhóm tác động và chịu ảnh hưởng của những quan hệ xã hội. Xã hội tác động tới các cá nhân thông qua nhóm, hay nói cách khác, nhóm gi ữ vai trò trung gian để liên kết cá nhân và xã hội. Nhóm là đối tượng nghiên cứu của nhiều khoa học khác nhau. X ã hội học tìm hiểu nhóm như là một cộng đồng của những tương tác, những vị thế và cơ cấu xã hội trong mối quan với các nhóm khác cũng như với toàn thể xã hội Để làm rõ vai trò trung gian của nhóm (liên kết cá nhân - xã hội), cần xem xét nhóm như một tập hợp, một tiểu hệ thống x ã hội trong bối cảnh xã hội rộng lớn. Trong đó, yếu tố li ên kết cơ bản của nhóm (dấu hiệu chính của nhóm) là hoạt động xã hội của nhóm với những dạng cụ thể và hình thức phù hợp của nhóm. Các thành viên tham dự vào hoạt động chung của nhóm phụ thuộc v ào cơ cấu tổ chức của nhóm. Ngược lại, cơ cấu xã hội, tiểu văn hoá của nhóm ảnh h ưởng tới hoạt động của các thành viên trong nhóm. Cần phân biệt nhóm xã hội với cộng đồng xã hội. Là biến thái của nhóm xã hội, trong nhiều trường hợp cụ thể, cộng đồng xã hội lại đồng 54
2. nhất với nhóm xã hội. Sự khác biệt ở đây là chất keo dính kết nội tại của cộng đồng xã hội là sự liên kết các lợi ích, giá trị, truyền thống văn hoá, huyết thống tôn giáo, tín ngưỡng của các thành viên không phải bằng pháp luật thành văn; mỗi thành viên trong cộng đồng tự nguyện phấn đấu, giữ gìn và phát triển các giá trị chung, gắn bó, đo àn kết với nhau trong đời sống xã hội. 2. Phân loại nhóm xã hội Nhóm xã hội là một khái niệm rất rộng đi từ gia đ ình đến giai cấp, giới tính, lứa tuổi; đi từ quy mô đến thời gian tồn tại và các chức năng của nhóm. Dù khó có thể đưa ra một tiêu chuẩn nào để phân biệt loại nhóm một cách chính xác tuyệt đối, các nh à xã hội học vẫn cố gắng tiến hành việc này dựa trên một số cơ sở sau đây: - Căn cứ vào số lượng thành viên tham gia thì có nhóm nhỏ (gia đình, nhóm bạn bè, đơn vị sản xuất kinh doanh ) và nhóm lớn (các tổ chức chính trị, tôn giáo giai cấp, đảng phái ). - Căn cứ vào tính chất liên kết thì có nhóm sơ cấp (nhóm cấp I), trong đó, các thành viên quan h ệ trực tiếp với nhau theo truyền thống, tình cảm, sở thích và nhóm thứ cấp (nhóm cấp II), các thành viên trong nhóm này quan hệ một cách gián tiếp với nhau bởi những quy định, điều lệ chung do nhóm đặt ra. - Căn cứ vào hình thức biểu hiện mối liên hệ giữa các thành viên trong nhóm có nhóm chính thức; nhóm chính thức là nhóm có cơ chế vận hành thông qua luật pháp và quản lý hành chính và nhóm không chính thức là nhóm được hình thành từ những quan hệ tự phát; các thành viên của nhóm có thủ lĩnh riêng và quan hệ theo những luật lệ không thành văn nhưng được họ tán đồng, tự nguyện và trung thành. - Căn cứ vào cách thức gia nhập của thành viên có nhóm tự nguyện và nhóm áp đặt, nhóm tự phát và nhóm có tổ chức. II. TỔ CHỨC XÃ HỘI 1. Khái niệm Tổ chức xã hội là một phạm trù cơ bản của xã hội học. Trong các ngành khác nhau, khái niệm tổ chức xã hội được sử dụng gắn liền với đối tượng nghiên cứu của nó, nên có nhiều ý nghĩa khác nhau. 55
3. Xã hội học coi tổ chức xã hội là một thành tố của cấu trúc xã hội. Từ giác độ đó, có thể đi đến khái niệm: Tổ chức xã hội là một hệ thống các quan hệ, tập hợp, liên kết những cá nhân nào đó để hoạt động xã hội, nhằm đạt được một mục đích nhất định. Như vậy, khái niệm tổ chức xã hội của xã hội học nhấn mạnh hệ thống các quan hệ liên kết cá nhân chứ không chỉ dừng lại ở hình thức của một tập hợp những cá nhân n ào đó và mối quan hệ ở đây là mối quan hệ xã hội. Xét trên giác độ nhóm, tổ chức xã hội là một dạng nhóm thứ cấp (nhóm cấp II) khá phổ biến. Tuy nhiên, không phải nhóm thứ cấp nào cũng là tổ chức xã hội. Để được coi là tổ chức xã hội, nhóm thứ cấp cần phải có năm dấu hiệu đặc trưng dưới đây: - Thứ nhất, là nhóm xã hội có mục tiêu, có chủ đích và có ý thức. - Thứ hai, quan hệ quyền lực phải được biểu hiện cụ thể trong cấu trúc của nhóm; các thành viên của nhóm được phân bố trong mạng lưới các quan hệ quyền lực theo thứ bậc trên dưới, cao thấp; những cá nhân có bậc thang quyền lực cao hơn có khả năng điều chỉnh hành vi, thái độ của cá nhân ở nấc thang quyền lực thấp h ơn. - Thứ ba, cùng với hệ thống quyền lực, tổ chức x ã hội, đồng thời là một tập hợp các vị thế và vai trò. Vị thế của các thành viên trong tổ chức xã hội được xác định rõ ràng, được tổ chức xã hội đó thừa nhận, gắn liền với trách nhiệm và quyền hạn nhất định. Để thể hiện đún g vị thế của các thành viên, tổ chức phải đặt ra những tập hợp các h ành vi được phép và và những hành vi không được phép để kiểm soát và điều chỉnh hành vi của các thành viên. - Thứ tư, Vai trò của các thành viên trong tổ chức xã hội được thể hiện theo yêu cầu của tổ chức. Tổ chức xã hội thông qua các quy tắc do mình đặt ra, điều chỉnh quan hệ giữa các th ành viên nhằm phối hợp thực hiện vai trò của họ với mục đích đưa tổ chức đi vào nề nếp, ổn định. - Thứ năm, phần lớn các tổ chức xã hội chính thức công khai hoá các mối quan hệ trong tổ chức cũng nh ư ngoài tổ chức, mục đích hoạt động của tổ chức. Quan hệ bên trong và bên ngoài của tổ chức dựa trên hệ thống vị thế và vai trò xã hội đã được thừa nhận một cách chính thức. 56
4. Tổ chức xã hội được xem như một thể chế xã hội, một phương thức quản lý hay như là một thuộc tính của xã hội. Hình thức của tổ chức xã hội luôn thay đổi cùng với những thay đổi khách quan của ho àn cảnh xã hội và sự thay đổi chủ quan của con người. Hướng chủ yếu của sự thay đổi về tổ chức xã hội là làm cho tổ chức ngày càng có trình độ hoà hợp cao hơn, ngày càng phát huy khả năng tự quản. Nói cách khác, đó là quá trình dân chủ hoá tổ chức. Mọi xã hội dân chủ đều là xã hội có tổ chức. 2. Phân loại tổ chức xã hội a) Căn cứ vào mức độ hình thức hoá của tổ chức Có hai loại tổ chức là tổ chức chính thức và tổ chức không chính thức như sau: - Tổ chức chính thức (tổ chức hình thức hoá) là tổ chức có các quy tắc tổ chức chặt chẽ và được pháp luật thừa nhận. Loại tổ chức x ã hội này có những chức năng rõ rệt, thể hiện ở nghĩa vụ, quyền lợi của của các thành viên; có những công cụ điều tiết là những chuẩn mực hành vi của mỗi thành viên; có những mối liên hệ theo thứ bậc của các chức vụ cũng như liên hệ chức năng trong tổ chức. - Tổ chức không chính thức là tổ chức không có quy tắc chặt chẽ, không có sự thừa nhận của pháp luật. Tổ chức không chính thức h ình thành một cách tự phát ở bên trong hoặc bên ngoài tổ chức chính thức. Có hai loại tổ chức không chính thức dưới đây: + Tổ chức ngoài quy tắc là loại tổ chức được hình thành một cách tự phát giữa các thành viên của một tổ chức chính thức nhằm thực hiện những nhiệm vụ của tổ chức đó nh ưng lại không tuân theo những phương thức được quy định chính thức mà có những liên hệ ngoài quy tắc và trong nhiều trường hợp những liên hệ ngoài quy tắc lại tỏ ra hiệu quả hơn. Hai nhân tố tạo nên mối liên hệ bên trong tổ chức ngoài quy tắc là lợi ích chung và hiệu quả. + Tổ chức tâm lý - xã hội là tổ chức được hình thành một cách tự phát, ở ngoài tổ chức chính thức từ những liên hệ cá nhân của những người có chung nhu cầu nào đó như thời trang, giải trí, học tập, văn học, nghệ thuật Tổ chức ngoài quy tắc và tổ chức tâm lý - xã hội có khi thâm nhập vào nhau nhưng vẫn duy trì những chức năng riêng. Thực chất, tổ chức 57
5. không chính thức là sự tự tổ chức của những cá nhân đ ược hình thành một cách tự nhiên gắn liền với mọi hệ thống xã hội, mọi tổ chức. Ưu điểm của nó là tính hiệu quả trực tiếp và nhanh chóng, linh hoạt về hình thức hoạt động. Nhược điểm của tổ chức này là tuy dễ hình thành nhưng cũng dễ tan rã, gây nhiễu những liên hệ chính thức và thiếu phương hướng bền vững. b) Căn cứ vào mục tiêu Căn cứ vào mục tiêu, có thể chia tổ chức xã hội thành tổ chức xã hội “có tổ chức” và tổ chức xã hội “không có tổ chức”. - Tổ chức xã hội “có tổ chức” gồm hai loại nhỏ: + Tổ chức quản lý (xí nghiệp, cơ quan ) nhằm giải quyết những nhiệm vụ nhất định, mục tiêu của tổ chức được áp đặt cho các thành viên và sự điều tiết bên trong của nó dựa vào quy tắc quản lý - bị quản lý. + Tổ chức liên kết liên kết các hiệp hội quần chúng, trong đó, mục tiêu chung trùng hợp với mục tiêu cá nhân ở mức độ nào đó, các tổ chức loại này được điều tiết theo những quy tắc do các th ành viên thiết lập thông qua điều lệ. + Tổ chức “không có tổ chức” (tổ chức tự phát) bao gồm tổ chức liên hợp và tổ chức cư trú, trong đó: + Tổ chức liên hợp (gia đình, trường phái khoa học, nghệ thuật ) với mục tiêu chung trùng hợp với mục tiêu cá nhân, các chức năng điều tiết hình thành một cách tự phát theo những chuẩn mực v à giá trị tập thể, ít hoặc không chính thức. + Tổ chức cư trú được hình thành từ những cá nhân, những gia đình cùng chung địa bàn cư trú nhằm giải quyết những vấn đề có li ên quan đến sinh hoạt chung và những liên hệ láng giềng ổn định. Các loại tổ chức xã hội này có liên quan mật thiết với nhau. Trong thực tế, nhiều trường hợp còn lồng ghép vào nhau để tăng cường và bổ sung lẫn nhau trong hoạt động xã hội như trường hợp các tổ chức đoàn thể trong cơ quan. 3. Một số dạng của tổ chức xã hội a) Hiệp hội tự nguyện 58
6. Hiệp hội tự nguyện là dạng tổ chức xã hội tương ứng với nhóm không chính thức với những đặc điểm sau đây: - Hiệp hội được lập ra vì nhu cầu và lợi ích của bản thân các thành viên. - Việc gia nhập hiệp hội là hoàn toàn tự nguyện với những tiêu chuẩn không khắt khe. - Hiệp hội tự nguyện không có mối li ên hệ trực tiếp với các cơ quan quyền lực nhà nước. Như vậy, hiệp hội không chịu sự điều h ành, chỉ đạo trực tiếp của các cơ quan chính quyền và các cấp chính quyền cũng không can thiệp vào các tổ chức tự nguyện nếu hoạt động của các hiệp hội nằm trong khuôn khổ của pháp luật. Các hiệp hội tự nguyện không có một c ơ cấu chắc chắn hoặc một hệ thống quyền lực cưỡng bức để duy trì hoạt động của mình, mà chỉ dựa vào sự tự nguyện của các thành viên và một hệ thống hành động không bị ràng buộc chặt chẽ. Các hiệp hội thu hút được khá đông thành viên và nguồn kinh phí thông qua quyên góp, tài trợ. Các hiệp hội tự nguyện có xu hướng ngày càng mở rộng gắn liền với trình độ phát triển của xã hội. Đây là dạng tổ chức không thể thiếu trong đời sống xã hội, nhằm đáp ứng và thoả mãn nhu cầu vật chất và tinh thần của các cá nhân trong xã hội; thoả mãn một phần nhu cầu tổ chức hoạt động sống của các th ành viên trong xã hội, đồng thời, vẫn tôn trọng tự do cá nhân của mỗi thành viên. b) Tổ chức biệt lập Tổ chức biệt lập là tổ chức xã hội được lập ra nhằm phục vụ những lợi ích của nhà nước, của tôn giáo hoặc của những c ơ quan khác, tức là lợi ích xã hội nói chung. Tổ chức biệt lập có những đặc điểm sau đây: - Các thành viên của tổ chức bị cô lập, tách biệt khỏi x ã hội. - Rất nhiều luật lệ, quy tắc do xã hội và tổ chức biệt lập đặt ra để duy trì trật tự, đồng thời khiến cho các th ành viên phải phụ thuộc lẫn nhau. 59
7. - Tổ chức biệt lập thường có cơ cấu quan hệ phân cấp trên - dưới rất rõ ràng và chặt chẽ. Các tổ chức biệt lập có thể chia thành nhiều loại khác nhau: - Các tổ chức dành cho những cá nhân không thể chăm sóc đ ược bản thân như bệnh viện, nhà dưỡng lão, nhà trẻ mồ côi ; - Các tổ chức dùng để giam giữ, cách ly những phần tử bị coi là nguy hiểm cho xã hội như nhà tù, trại cải tạo, trại tập trung ; - Các tổ chức thực hiện những nhiệm vụ đặc biệt cho x ã hội như doanh trại quân đội, tàu chiến, pháo đài ; - Các tổ chức biệt lập của tôn giáo nh ư nhà dòng, tu viện Các tổ chức biệt lập tồn tại do nhu cầu v à lợi ích chung của xã hội. Chỉ khi nào xã hội không có nhu cầu về sự tồn tại của các tổ chức biệt lập nữa thì các tổ chức này mới chuyển hoá hoàn toàn thành các tổ chức xã hội thông thường, hoặc có thể xoá bỏ chúng trong hệ thống tổ chức xã hội. Hiện nay, ở nhiều quốc gia, tính chất của các tổ chức biệt lập đang có nhiều thay đổi. Tính biệt lập hoàn toàn đã giảm đi. Các thành viên của tổ chức biệt lập đã được tiếp xúc với thế giới bên ngoài một cách trực tiếp hoặc gián tiếp. c) Bộ máy công chức Bộ máy công chức là một hệ thống thứ bậc của quyền lực, nghĩa vụ và trách nhiệm. Hệ thống này là một tổ chức chính thức có thể sử dụng vào hoạt động để hướng tới những mục đích chuyên biệt. Trong hệ thống công chức, tất cả các vị trí, vai trò của các thành viên đã được sắp xếp theo một chương trình định trước; do vậy, các mục đích chuyên biệt có thể thực hiện được với hiệu quả cao. Bộ máy công chức ra đời, tồn tại v à phát triển trong hệ thống tổ chức xã hội; trở thành một loại hình hoạt động hiệu quả hơn các tổ chức khác. Nó sử dụng tối đa khả năng của người lao động và giảm tới mức tối thiểu sức ép căng thẳng cũng nh ư sự va chạm trực tiếp giữa các thành viên của tổ chức trong quan hệ lãnh đạo - phục tùng để có thể đạt được mục đích. 60
8. Bộ máy công chức có thể đặt các th ành viên vào những vị trí đa dạng trong bậc thang quyền lực t ương ứng với trình độ tri thức và năng lực thực sự của mỗi thành viên. Theo nhà phân tầng học nổi tiếng người Đức Max Weber, bộ máy công chức có năm đặc tính chính sau đây: - Đặc tính chuyên môn hoá yêu cầu mỗi thành viên trong hệ thống công chức thực hiện một số nhiệm vụ chuy ên môn hẹp được ấn định theo quy chế. Hệ thống này yêu cầu quá trình chuyên môn hoá cao hơn các loại hình tổ chức xã hội khác. Quá trình chuyên môn hoá tạo ra lợi thế trong nhiều khâu hoạt động trong đó có khâu đ ào tạo; nó cho phép thực hiện quy trình đào tạo cá nhân theo một nhiệm vụ hoặc chuy ên môn hẹp. - Đặc tính tiêu chuẩn và chất lượng đòi hỏi các tổ chức trong hệ thống bộ máy công chức phải tuyển chọn nhân viên thoả mãn những yêu cầu đã được đề ra trước. Mỗi một vị trí trong hệ thống đó đ òi hỏi những tiêu chuẩn và chất lượng tương ứng. Các tiêu chuẩn và chất lượng đó cũng có ý nghĩa bảo vệ ng ười nhân viên khỏi sự đối xử bất công trong việc xử lý các vấn đề về quyền lợi, trách nhiệm v à nghĩa vụ của họ. - Đặc tính quy tắc thành văn bắt buộc các tổ chức trong hệ thống bộ máy công chức phải điều hành hoạt động của các thành viên bằng các quy định và quy chế một cách rõ ràng, được ban hành thành văn bản quản lý như điều lệ, nội quy, quy chế - Đặc tính thứ bậc quyền lực chứng tỏ một hiện thực hết sức quan trọng là trong hệ thống bộ máy quyền lực bao giờ cũng tồn tại một hệ thống thứ bậc quyền lực. Mỗi cá nhân có một vị trí t heo thứ bậc trên dưới và kèm theo đó là trách nhiệm, quyền hạn và phận sự. Mỗi cá nhân phải chấp nhận thứ bậc đó và chấp nhận các cá nhân ở thứ bậc tr ên trực tiếp thông qua cơ chế kiểm tra, giám sát, chấp hành và báo cáo. Các tổ chức trong bộ máy công chức dù lớn hay nhỏ đều có sự ràng buộc các cá nhân gắn chặt với nhau thành hệ thống móc xích, mà trong đó, cấp dưới phải chấp hành mệnh lệnh của cấp trên. - Đặc tính đối xử lãnh đạm yêu cầu các thành viên trong hệ thống bộ máy công chức sống và làm việc theo phận sự, nghĩa vụ trên căn bản mối quan hệ công tác thiếu cảm xúc v à mang tính lãnh đạm. Kiểu quan 61
9. hệ lãnh đạm trong chừng mực nào đó là cần thiết bởi vì nếu tất cả mọi cá nhân trong tổ chức đều xây dựng mối quan hệ công việc phi chính tắc thì ít nhiều sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của bộ máy. Bộ máy công chức là một dạng tổ chức xã hội có nhiều ưu điểm hơn các dạng tổ chức xã hội khác nhưng không phải là hoàn hảo. Bản thân dạng tổ chức này chứa đựng những khiếm khuyết, xét cả những yếu tố bên trong cũng như bên ngoài bộ máy và thường đặt ra nhiều vấn đề khó giải quyết như con người công chức, chủ nghĩa hình thức cần phải đề phòng và khắc phục. 4. Một số vấn đề liên quan đến tổ chức xã hội a) Quyền lực xã hội Một trong những lý do để tổ chức x ã hội tồn tại và phát triển là sự phân chia quyền lực xã hội. Nhưng quyền lực không chỉ tồn tại trong các tổ chức xã hội mà còn tồn tại trong các nhóm xã hội (dân tộc, giai cấp, gia đình ). Quyền lực xã hội là một loại quan hệ xã hội (theo chiều dọc) biểu hiện ở khả năng một cá nhân hoặc một nhóm trong việc điều khiển h ành vi, thái độ, quan điểm của cá nhân khác, của nhóm khác . Quyền lực xã hội có thể có từ những nguồn gốc khác nhau nh ư tôn giáo, kinh tế, chính trị nhưng điểm thống nhất của quyền lực là sức mạnh cưỡng chế của nó dựa trên những phương tiện và biện pháp trừng phạt những cá nhân nào không tuân thủ. Xã hội học dựa trên sự phân tích mối quan hệ của chủ thể v à khách thể (đối tượng) của quyền lực để phân biệt quyền lực tiến bộ hay quyền lực phản động. Chủ thể và khách thể thực hiện quyền lực xã hội có thể là một cá nhân, một nhóm xã hội hay một cộng đồng xã hội. Thực chất của quyền lực chính l à việc giới hạn đồng thời với việc nới rộng mức độ tự do của chủ thể và khách thể thực hiện quyền lực. Quyền lực xã hội có thể biểu hiện dưới hình thức cưỡng bức và quyền uy. Cưỡng bức là một dạng quyền lực có sử dụng một cách ép buộc về thể xác và tinh thần để áp đặt ý chí của người này cho người khác. Uy quyền là một dạng quyền lực được sự đồng tình của công chúng, được hợp thức hoá theo thứ bậc để ng ười ra lệnh kiểm soát hành vi của người dưới quyền. Khi người lãnh đạo thiếu sự đồng tình của nhóm thành viên thì thường thực thi quyền lực của m ình bằng dạng 62
10. quyền lực cưỡng bức hoặc phải chấp nhận chia sẻ , hay, thậm chí từ bỏ quyền lực đó. Ngoài hai dạng thức cơ bản nêu trên của quyền lực xã hội, còn tồn tại những dạng quyền lực khác nh ư quyền lực tuyệt đối và quyền lực giới hạn, quyền lực quân chủ, quyền lực thiểu số, quyền lực dân chủ b) Trật tự xã hội Trật tự xã hội là khái niệm chỉ sự hoạt động hài hoà của các thành phần trong cấu trúc xã hội. Trật tự xã hội biểu hiện tính tổ chức của đời sống xã hội, tính chuẩn mực của hành động xã hội. Nhờ có trật tự xã hội mà hệ thống xã hội đạt được sự ổn định và hoạt động một cách hiệu quả dưới tác động của các yếu tố bên trong và bên ngoài xã hội. Các cơ chế đảm bảo cho trật tự xã hội là các thiết chế xã hội (chủ yếu là quan hệ về kinh tế giữa các nhóm hoặc giai cấp x ã hội). Các lợi ích này sẽ được điều chỉnh cho đến khi nào đạt được sự công bằng theo quan niệm của một xã hội nào đó cụ thể. Thông qua chức năng kiểm soát xã hội, các thiết chế xã hội đảm bảo tính ổn định, tính có thể dự đoán, tính có thể điều khiển của những hành vi cá nhân (tuân theo những giới hạn xã hội). Một khi hành vi của cá nhân vượt qua giới hạn này sẽ làm giảm bớt sự ổn định và trật tự xã hội. Biểu hiện bên ngoài của sự phá vỡ tính ổn định và trật tự xã hội là sự suy giảm tính năng động của hệ thống, xuất hiện sự tr ì trệ, hoặc là xung đột xã hội tăng lên về phạm vi và số lượng; hay là suy giảm mức độ hài lòng về xã hội của dân cư; hoặc giả là sự tăng lên về số lượng những hiện tượng chống đối xã hội như bãi công, bãi khoá, bạo động Sự vi phạm tính ổn định và trật tự xã hội mang tính chất định tính hoặc định lượng. Nó mang tính định lượng trong trường hợp tình huống và hệ thống xã hội có thể khắc phục được. Nó mang tính định tính khi sự vi phạm này chuyển thành một cuộc khủng hoảng xã hội, dẫn đến việc chuyển đổi hệ thống xã hội sang một dạng mới hơn về chất. Đối lập với trật tự xã hội là rối loạn xã hội. Trong đó, các thành phần của cấu trúc xã hội hoạt động không nhịp nhàng. Các hành động của chủ thể xã hội xung đột với nhau do sự khác biệt lợi ích hoặc thiếu hụt các giá trị, chuẩn mực để đối chiếu. c) Kiểm soát xã hội 63
11. Kiểm soát xã hội là sự bố trí các chuẩn mực, các giá trị c ùng những chế tài để ép buộc việc thực hiện chúng . Sự kiểm soát nhằm đưa các hành vi của các cá nhân, các nhóm vào các khuôn mẫu đã được xã hội thừa nhận là đúng, dùng các chế tài tiêu cực để đẩy lùi các hành vi lệch chuẩn vào khuôn phép hay vào trật tự. Chức năng kiểm soát xã hội là tạo ra những điều kiện cho sự bền vững, ổn định và trật tự xã hội, mặt khác tạo ra những thay đổi mang tính hợp lý và tích cực (thay đổi trong khuôn khổ được phép, không ảnh hưởng xấu đến độ bền vững và tính ổn định của hệ thống xã hội). Kiểm soát xã hội cần phải có tính mềm dẻo, linh hoạt; nh ư vậy chức năng kiểm soát mới có thể nhận biết ý nghĩa của những sai lệch chuẩn mực. Những sai lệch nào có tính chất tiêu cực, đe doạ phá hoại sự ổn định và trật tự xã hội, còn những sai lệch nào là mầm mống của sự tiến bộ, của sự phát triển. Nếu nh ư kiểm soát xã hội không thể phân định và kiểm soát được vấn đề này thì nó sẽ triệt tiêu mọi nhân tố tích cực của sự phát triển xã hội. Thông qua quá trình xã hội hoá để các cá nhân tiếp nhận c ơ chế kiểm soát xã hội. Trong quá trình này, các cá nhân, một mặt, tiếp nhận cách hành động, cách nhận thức như thế nào là chuẩn, là đúng, mặt khác, các cá nhân có thể thực hiện sự tự kiểm soát (điều chỉnh h ành vi của mình bằng cách so sánh, đối chiếu hành vi của mình với các giá trị và chuẩn mực đã tiếp nhận). Nhờ đó, các cá nhân có thể thực hiện tốt những yêu cầu của xã hội với các vai trò mà họ đảm nhận. Kiểm soát xã hội biểu hiện trong mọi lĩnh vực của đời sống x ã hội để các cá nhân tiếp nhận cơ chế kiểm soát xã hội dưới dạng kiểm soát chính thức và kiểm soát không chính thức. Trong đó: - Kiểm soát chính thức gắn liền với hoạt động của một số tổ chức chính thức, với các quy định và luật lệ để ép buộc các tổ chức phải tuân theo. Những tổ chức này là những tổ chức thi hành pháp luật như công an, toà án, viện kiểm sát, trại giam - Kiểm soát phi chính thức thường gắn liền với các tổ chức xã hội không chính thức và các nhóm sơ cấp, gắn liền với phản ứng xã hội (thái độ tán thành, ủng hộ hay chê trách, phản đối) không công khai và chỉ phổ biến trong các nhóm nhỏ. III. THIẾT CHẾ XÃ HỘI 64
12. 1. Khái niệm và đặc trưng của thiết chế xã hội a) Khái niệm thiết chế xã hội Xã hội muốn tồn tại và phát triển thì phải dựa vào thiết chế xã hội để tổ chức, điều chỉnh và kiểm soát các hoạt động xã hội của các cá nhân, các nhóm xã hội và xã hội. Xã hội học xin được giới thiệu một số khái niệm về thiết chế xã hội như sau: - Thiết chế xã hội là các ràng buộc xã hội được xã hội chấp nhận và được hầu hết các cá nhân, nhóm x ã hội và cả xã hội tuân thủ. - Thiết chế xã hội là một hệ thống các quan hệ xã hội ổn định, tạo nên một loạt các khuôn mẫu xã hội thống nhất, được xã hội công khai thừa nhận nhằm mục đích thoả mãn các nhu cầu cơ bản của xã hội. - Thiết chế xã hội là một kiểu tổ chức hoạt động xã hội và quan hệ xã hội nhất định, đảm bảo tính bền vững v à tính kế thừa cho các quan hệ đó. Từ những khái niệm về thiết chế x ã hội đã dẫn, xã hội học khái quát định nghĩa: Thiết chế xã hội là hình thức cộng đồng và hình thức tổ chức của con người trong quá trình tiến hành các hoạt động xã hội. Thiết chế xã hội chính là các ràng buộc được mọi cá nhân, nhóm cộng đồng và toàn thể xã hội chấp nhận và tuân thủ. b) Đặc trưng của thiết chế xã hội Mỗi một thiết chế có đối tượng riêng để hướng tới phục vụ, nhằm đáp ứng các nhu cầu xã hội chuyên biệt liên quan đến đối tượng. Để làm được điều đó, mỗi thiết chế xã hội lại có những chức năng riêng, cụ thể: - Các thiết chế xã hội bao gồm các giá trị cơ bản mà các giá trị đó được các thành viên thừa nhận. - Các quan hệ được thiết lập trong thiết chế đó tỏ ra khá bền vững, các khuôn mẫu hành vi được hình thành trong thiết chế trở thành một phần truyền thống văn hoá của một cộng đồng x ã hội như dấu ấn của gia đình truyền thống ảnh hưởng sâu sắc đến gia đình hiện đại ở các xã hội phương Đông. - Mỗi một thiết chế xã hội có tính độc lập tương đối của nó và có tầm bao quát rộng đến mức các hoạt động của nó chiếm một vị trí trung tâm trong xã hội. Mỗi một thiết chế tự nó được cấu trúc ở mức cao và 65
13. được tổ chức và được tổ chức xung quanh hệ thống các giá trị, chuẩn mực, quy tắc, các khuôn mẫu đã được xã hội thừa nhận. - Mục tiêu của một thiết chế được đại đa số các thành viên của xã hội thừa nhận, cho dù thành viên đó có tham gia trực tiếp hay không vào trong thiết chế. Một cá nhân nào đó chỉ chú trọng đến công tác chuyên môn, không quan tâm đ ến các vấn đề chính trị, nhưng cá nhân không thể không thừa nhận sự cần thiết phải có thiết chế nhà nước trong xã hội. - Mặc dù các thiết chế xã hội có tính độc lập tương đối, nhưng giữa chúng có mối quan hệ tương tác với nhau hết sức chặt chẽ. Khi có sự thay đổi về cơ cấu tổ chức hay khuôn mẫu hành vi của một thiết chế nào đó, có thể kéo theo sự thay đổi của các thiết chế các lĩnh vực khác. Khi trong thiết chế chính trị diễn ra sự thay đổi về giai cấp cầm quyền thì có thể ảnh hưởng đến thiết chế kinh tế (các tổ chức kinh tế, pháp luật kinh tế ). c) Các yếu tố hợp thành thiết chế xã hội Các đặc trưng nêu trên được biểu hiện một cách chi tiết, cụ thể ở những đơn vị nhỏ nhất của một thiết chế xã hội. Các thành tố chung nhất của thiết chế xã hội được cô đọng trong ba phạm trù sau đây: - Các biểu tượng văn hoá là các dấu hiệu để giúp gợi nhớ diện mạo của thiết chế. Các biểu tượng đó có thể là vật chất hoặc mang tính tinh thần như quốc kỳ, quốc ca, chùa, nhà thờ - Mã hoá hành vi là sự chỉ đạo tư cách đạo đức của các cá nhân thích hợp với vai trò. Với sự tham gia của phạm trù mã hoá hành vi, các cá nhân sẽ ít bị lệch chuẩn khỏi thiết chế. - Hệ tư tưởng là hệ thống các tư tưởng liên kết lại với nhau để giải thích cho sự tồn tại hợp lý của đạo đức, quyền lợi kinh tế, chính trị của một nhóm xã hội đặc thù. Hệ tư tưởng chính trị bao giờ cũng biện hộ cho giai cấp cầm quyền, hệ tư tưởng tôn giáo biện hộ cho niềm tin v ào thần tượng tôn giáo 2. Chức năng của thiết chế xã hội a) Quy định hành vi 66
14. Các thiết chế cơ bản cho các cá nhân hoạt động với các kiểu h ành vi xã hội được chấp nhận trong nhiều trạng thái x ã hội khác nhau. Thông qua xã hội hoá, đồng thời với sự hoạt động của các thiết chế, các cá nhân tiếp nhận các khuôn mẫu hành vi và thực hiện theo các khuôn mẫu đó tuỳ theo từng tình huống cụ thể. b) Định hướng vai trò xã hội của cá nhân Các thiết chế xác định phần lớn các vai tr ò của cá nhân mà xã hội chấp thuận để cá nhân nhận biết trong quá tr ình xã hội hoá. Từ đó, các cá nhân có thể lựa chọn vai trò nào đó đối với mình là phù hợp, có thể biết được sự mong đợi của vai trò trước khi cá nhân đó thể hiện (xã hội hoá đón trước). c) Đem lại sự ổn định và kiên định cho các thành viên của xã hội Để các cá nhân hướng nhận thức của mình tới các thiết chế xã hội như là một sự chấp nhận các giá trị, chuẩn mực x ã hội và khuôn mẫu hành vi, nhằm củng cố nhận thức và thống nhất hành động của mọi thành viên trong xã hội. d) Điều chỉnh và kiểm soát hành vi của các cá nhân, các nhóm xã hội để chúng phù hợp với mong đợi của xã hội Ngoài các chức năng cơ bản (chức năng chung) nêu trên, còn có chức năng riêng biệt cho các loại thiết chế riêng lẻ. Các nhà xã hội học phân biệt hai loại chức năng ri êng biệt của thiết chế (xét theo hình thức biểu hiện) là chức năng công khai của thiết chế là những phần bộc lộ ra bên ngoài để cho các thành viên trong nhóm hoặc xã hội nhận hội biết một cách rõ ràng và chức năng tiềm ẩn là chức năng không bộc lộ ra bên ngoài một cách rõ ràng, do đó, các thành viên trong xã hội hoặc trong nhóm không nhận thấy đ ược. Giữa các thiết chế đôi khi xảy ra sự di chu yển chức năng. Sự di chuyển này xảy ra khi xuất hiện một trong hai hoặc cả hai điều kiện sau đây: - Thiết chế không đáp ứng được nhu cầu; - Các thiết chế đều có khả năng đáp ứng đ ược nhu cầu, nhưng một trong số đó nổi trội hơn, có khả năng đáp ứng ở mức độ cao hơn so với các thiết chế khác. 67
15. 3. Các loại thiết chế xã hội Có nhiều cách phân loại thiết chế x ã hội khác nhau dựa trên các tiêu chí khác nhau như tính cư ỡng bức, phạm vi áp dụng, giá trị x ã hội. Để dễ dàng phân biệt, xã hội học có thể chia thiết chế xã hội thành hai loại là thiết chế chủ yếu và thiết chế phụ thuộc. Căn cứ để thực hiện sự phân chia này là ba đặc điểm nổi bật như sau: - Tính phổ quát; - Sự cần thiết; - Tầm quan trọng của các thiết chế. Những thiết chế chủ yếu là thiết chế có tính phổ quát cao nhất, cần thiết nhất cho xã hội và được coi là quan trọng nhất cho lợi ích của cá nhân và xã hội. Dưới đây, xin giới thiệu những thiết chế chủ yếu (bao gồm các thiết chế phụ thuộc kèm theo) và những chức năng chuyên biệt của những thiết chế chủ yếu đó: - Thiết chế gia đình là hệ thống quy định ổn định và tiêu chuẩn hoá quan hệ tính giao nam nữ để duy trì nòi giống của con người. Hình thức phổ biến của thiết chế gia đ ình hiện nay là chế độ một vợ, một chồng sống với các con trong gia đ ình. Các thiết chế phụ thuộc nằm trong thiết chế gia đình là thiết chế hôn nhân, nuôi dưỡng con, quan hệ họ hàng Các chức năng chuyên biệt của thiết chế gia đình gồm có: + Điều chỉnh hành vi tình dục và giới; + Duy trì sự sinh sản các thành viên trong gia đình từ thế hệ này sang thế hệ khác; + Chăm sóc, bảo vệ trẻ em, người già và phụ nữ; + Xã hội hoá trẻ em; + Gắn vai trò và thiết lập vị thế đã được thừa kế từ gia đình; + Đảm bảo cung cấp kinh tế gia đình. - Thiết chế giáo dục là quá trình xã hội hoá phát triển một cách không chính thức ngay trong gia đình và trong môi trường văn hoá chung và một cách chính thức trong tổ chức giáo dục phức tạp của x ã hội. Các thiết chế phụ thuộc là thi tuyển, bằng cấp, học vị Các chức năng chuyên biệt của thiết chế giáo dục là: 68
16. + Chuẩn bị nghề nghiệp xã hội cho cá nhân; + Truyền bá và chuyển giao di sản văn hoá qua các thế hệ; + Giúp cá nhân làm quen dần với các giá trị xã hội; + Chuẩn bị cho các cá nhân tiếp nhận các vai tr ò xã hội và đảm nhận các vai trò phù hợp với sư mong đợi của xã hội; + Tham gia kiểm soát và điều chỉnh hành vi cá nhân cũng như các quan hệ xã hội. - Thiết chế kinh tế là thiết chế mà nhờ đó xã hội được cung cấp đầy đủ về vật chất và dịch vụ. Nó bao gồm chủ yếu quá tr ình sản xuất, phân phối và trao đổi các sản phẩm. các thiết chế phụ thuộc l à tín dụng, ngân hàng, quảng cáo, hợp đồng kinh tế Các chức năng chuy ên biệt của thiết chế kinh tế gồm có: + Sản xuất, trao đổi hàng hoá và dịch vụ; + Phân phối hàng hoá và dịch vụ; + Tiêu dùng sản phẩm và sử dụng dịch vụ. - Thiết chế chính trị là biểu hiện tập trung nhất về quan hệ chính trị tồn tại trong xã hội. Thiết chế chính trị quyết định bản chất giai cấp của hệ hệ thống chính trị - xã hội, quyết định mức độ dân chủ hoá các lĩnh vực của đời sống xã hội. Các thiết chế phụ thuộc là hệ thống pháp luật, hệ thống toà án, cảnh sát, quân đội. Các chức năng ri êng biệt của thiết chế chính trị là: + Thể chế hoá hiến pháp, các bộ luật hoặc các quy định d ưới luật vào đời sống xã hội; + Thực thi các điều luật đã được thông qua; + Giải quyết các xung đột xã hội về quyền lực chính trị giữa các nhóm thành viên xã hội; + Thiết lập các bộ phận dịch vụ an sinh x ã hội như chăm sóc sức khoẻ cộng đồng, giáo dục, phúc lợi. - Thiết chế tôn giáo được biểu hiện bằng các tín ngưỡng và hình thức thờ phụng mà con người đang thực hiện. Thiết chế tôn giáo bao gồm hệ thống luân lý và đạo đức, chỉ rõ điều phải trái trong những khuôn mẫu tác phong. Các thiết chế phụ thuộc l à thể thức cầu nguyện, 69
17. nghi thức tổ chức hành lễ Các chức năng chuyên biệt của thiết chế tôn giáo là: + Thoả mãn nhu cầu tâm linh của các thành viên trong xã hội; + Thúc đẩy sự hoà đồng và cố kết xã hội thông qua cộng đồng tôn giáo; + Tạo ra văn hoá tôn giáo (tiểu văn hoá , một khía cạnh bản sắc văn hoá dân tộc). Những thiết chế phụ thuộc là những thiết chế cụ thể, chi tiết nằm trong thiết chế chủ yếu. 4. Mối quan hệ giữa các thiết chế chủ yếu trong x ã hội Các thiết chế chủ yếu đã nêu trên có mối qua lại ở mức độ cao. Trong quá trình vận động và phát triển, hệ thống xã hội cần thiết phải duy trì sự cân bằng và ổn định của các thiết chế chủ yếu. Bởi v ì nhiều chức năng của các thiết chế chủ yếu có thể có một phần hay to àn bộ trùng nhau, hoặc gối nhau, cho nên, việc duy trì sự cân bằng của các thiết chế trong cùng một thời gian, cùng một vị trí là hết sức khó khăn. Các thiết chế xã hội hình thành, tồn tại và phát triển để phục vụ cho một xã hội nhất định. Bởi vậy, giữa chúng phải có sự phối hợp, hỗ trợ và bảo vệ lẫn nhau. Thiết chế giáo dục v à thiết chế chính trị bao giờ cũng gắn bó chặt chẽ với nhau từ trung ương đến cơ sở. Hơn thế nữa, sự thay đổi vị trí của một thiết chế thường sẽ dẫn đến sự thay đổi vị trí của một thiết chế khác. Giữa các thiết chế xã hội cũng không tránh khỏi mâu thuẫn v à sự cạnh tranh. Mâu thuẫn và cạnh tranh có thể dẫn đến sự suy yếu ở một hoặc nhiều thành phần trong thiết chế. Chẳng hạn, sự cạnh tranh giữa thiết chế chính trị và thiết chế tôn giáo có thể làm thay đổi thành phần, cơ cấu các giáo sĩ trong nghị viện. Xu hướng hợp tác giữa các thiết chế là xu hướng cơ bản, xuyên suốt quá trình vận động, biến đổi và phát triển của xã hội. Đó là điều kiện để duy trì ổn định và trật tự xã hội. 70