Tóm tắt luận án Dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ Đại học

Nội dung text: Tóm tắt luận án Dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ Đại học

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM PHẠM QUANG TIỆP DẠY HỌC DỰA VÀO TƯƠNG TÁC TRONG ĐÀO TẠO GIÁO VIÊN TIỂU HỌC TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử giáo dục Mã số: 62.14.01.02 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2013
2. Luận án được hoàn thành tại VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Trần Kiểm 2. PGS.TS. Nguyễn Đức Minh Phản biện 1: GS.TSKH. Thái Duy Tuyên Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam Phản biện 2: GS.TS. Nguyễn Thị Mỹ Lộc Đại học Quốc gia Hà Nội Phản biện 1: PGS.TS. Mai Văn Hóa Học viện Chính trị Luận án được bảo vệ trước hội đồng chấm luận án cấp Viện họp tại Viện Khoa học giáo dục Việt Nam, 101 Trần Hưng Đạo, Hà Nội Vào hồi giờ ngày tháng năm 2013 Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện: 1. Thư viện Quốc gia 2. Thư viện Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam
3. DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ THEO ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1. Phạm Quang Tiệp (2010), “Tiếp cận khoa học thần kinh về học và dạy”, Tạp chí Khoa học trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, số 12, trang 101-113 2. Phạm Quang Tiệp (2012), “Quan điểm Sư phạm tương tác trong dạy học”, Tạp chí Khoa học trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, số 18, trang 74-88 3. Phạm Quang Tiệp (2012), “Một số vấn đề lí luận về tạo động cơ học tập cho người học”, Tạp chí Giáo dục, số 292, trang 20 4. Phạm Quang Tiệp (2012), “Dạy học dựa vào Sư phạm tương tác theo kiểu tình huống - nghiên cứu”, Tạp chí Thiết bị giáo dục, số 86, trang 23 5. Phạm Quang Tiệp (2012), “Thiết kế mô hình dạy học theo quan điểm Sư phạm tương tác kiểu Thông báo – Thu nhận”, Tạp chí Khoa học trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, số 20, trang 118 6. Phạm Quang Tiệp (2012), “Dạy học dựa vào tương tác theo kiểu phương pháp dạy học làm mẫu – tái tạo”, Tạp chí Khoa học trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, số 21, trang 134 7. Phạm Quang Tiệp (2012), “Bản chất tâm lí và các dạng tương tác trong dạy học hiện đại”, Tạp chí Khoa học trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, số 22, trang 144
4. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong quá trình dạy học ngày nay, sự tương tác hết sức được xem trọng. Xét ở góc độ nào đó, nó phải được nhìn nhận như một nguyên tắc then chốt của dạy học hiện đại. Tức là cho dù đối tượng dạy học là ai, nội dung dạy học là gì, thì để dạy và học tốt được đều cần phải có sự tương tác tích cực giữa người học với các thành tố khác. Mặc dù đã có nhiều tác giả trong và ngoài nước nghiên cứu về dạy học dựa vào tương tác với nhiều cách tiếp cận khác nhau, vấn đề quan tâm khác nhau, song có thể nói, cho đến nay vẫn chưa có một nghiên cứu nào xây dựng được khung lí thuyết tương đối đầy đủ cho dạy học dựa vào tương tác. Đồng thời những cách thức cụ thể được đưa ra để áp dụng lí thuyết này trong thực tiễn còn mang tính hình thức và rất khó khăn trong quá trình triển khai thực hiện cũng như chuyển giao, phổ biến rộng rãi. Nói chung, chưa xứng tầm với một triết lí dạy học vốn rất tiềm năng này. Chính vì vậy, những nghiên cứu ngày nay về vấn đề này phải hướng đế n việc làm sáng tỏ bản chất của tương tác trong dạy học dựa trên những căn cứ khoa học từ các lĩnh vực nghiên cứu phụ cận của giáo dục học, trong đó quan trọng nhất là tâm lí học giáo dục và sinh lí học thần kinh về nhận thức; chỉ ra được các dạng tương tác cơ bản và những ảnh hưởng của nó tới chất lượng và hiệu quả trong quá trình dạy học hiện đại. Từ đó vạch ra những chiến lược vừa cụ thể vừa đồng bộ, có sự phân cấp rõ ràng để tiến hành quá trình dạy học dựa vào tương tác: từ khung lí thuyết về dạy học dựa vào tương tác phải triển khai thành những mô hình kĩ thuật dạy học cụ thể và chúng sẽ được chọn lựa để áp dụng cho phù hợp với đối tượng người học, môi trường dạy học và phù hợp với năng lực sư phạm của chính bản thân người dạy. Công tác đào tạo giáo viên tiểu học (GVTH) trình độ đại học đã và đang tiến hành đổi mới mạnh mẽ cả về nội dung chương trình lẫn phương pháp giảng dạy, quá trình này bước đầu thu được một số thành tựu nho nhỏ, song cũng bộc lộ không ít hạn chế. Chúng chủ yếu xuất phát từ việc vo tròn quá trình đào tạo GVTH về quá trình dạy học chung chung, trong khi quá trình này có nhiều điểm đặc thù. Tính đặc thù không chỉ thể hiện ở chương trình đào tạo, ở đối tượng người học mà cả ở phía người dạy. Chính những điểm đặc thù này đòi hỏi quá trình đào tạo GVTH trình độ đại học cần được quan tâm nghiên cứu đúng mức, để có những giải pháp tác động đồng bộ mới có khả năng nâng cao hiệu quả dạy học thực sự. Trong đó, cần thúc đẩy mạnh mẽ việc áp dụng các phương pháp, chiến lược dạy học mới vào quá trình đào tạo theo hướng hoạt động hóa người học, tăng cường sự tương tác tích cực giữa các chủ thể của hoạt động dạy học.
5. 2 Xuất phát từ những cơ sở lí luận và thực tiễn nêu trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học”. 2. Mục đích nghiên cứu Thiết kế mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học, nhằm nâng cao chất lượng đào tạo GVTH trình độ đại học hiện nay. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu Khách thể nghiên cứu: Hoạt động dạy học ở khoa Giáo dục tiểu học của các trường Đại học Sư phạm (ĐHSP). Đối tượng nghiên cứu: Việc vận dụng chiến lược dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học. 4. Giả thuyết khoa học Chất lượng đào tạo GVTH trình độ đại học chưa cao là do thiếu sự tương tác trong quá trình dạy học. Bên cạnh đó, giảng viên chưa có những phương thức hợp lí để tăng cường tương tác giữa các chủ thể của hoạt động dạy học. Do đó, nếu thiết kế được các mô hình dạy học dựa vào tương tác phù hợp với thực tiễn hoạt động dạy học ở khoa Giáo dục Tiểu học (GDTH) của các trường ĐHSP thì có thể nâng cao được chất lượng đào tạo GVTH trình độ đại học hiện nay. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học. 5.2. Đề xuất các mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học. 5.3. Tổ chức thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm tra và khẳng định tính khả thi của các mô hình dạy học được đề xuất. 6. Phạm vi nghiên cứu Giới hạn địa bàn: - Tổ chức khảo sát, điều tra tại các trường ĐHSP Hà Nội, ĐHSP Hà Nội 2, ĐHSP Thái Nguyên - Đại học Thái Nguyên, ĐHSP Hải Phòng - Đại học Hải Phòng, Đại học Hùng Vương. - Tổ chức thực nghiệm tại khoa GDTH, trường ĐHSP Hà Nội 2. 7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận nghiên cứu: - Quan điểm phương pháp luận duy vật biện chứng - Quan điểm hệ thống cấu trúc - Quan điểm thực tiễn 7.2. Các phương pháp nghiên cứu: 7.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận: Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa các nguồn tư liệu để xây dựng cơ sở lí thuyết cho đề tài.
6. 3 7.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Phương pháp điều tra, quan sát, phỏng vấn, nghiên cứu sản phẩm, thực nghiệm sư phạm. 7.2.3. Phương pháp chuyên gia 7.2.4. Phương pháp xử lí thông tin: Thống kê toán học. 8. Những luận điểm bảo vệ 1. Để một lí thuyết dạy học đi vào thực tiễn giáo dục nhà trường thì nó phải được triển khai thành những mô hình dạy học cụ thể (mô hình kĩ thuật dạy học). Tức là để hiện thực hóa chiến lược dạy học dựa vào tương tác, thì từ khung lí thuyết về dạy học dựa vào tương tác phải triển khai thành các mô hình dạy học dựa vào tương tác. Đồng thời phải có những cách thức kết hợp, vận dụng chúng linh hoạt trong điều kiện thực tế. 2. Ngày nay, tương tác trong dạy học được xem như một nguyên tắc then chốt của dạy học hiện đại. Để làm rõ bản chất của tương tác trong dạy học cần thiết xem xét nó dưới lập trường của những lĩnh vực khoa học phụ cận của giáo dục học trong đó quan trọng nhất là tâm lí học và sinh lí học thần kinh. Từ việc làm rõ bản chất, cần nhận diện được các dạng tương tác cơ bản trong dạy học để từ đó tổ chức quá trình dạy học dựa vào những tương tác ấy. 4. Phương pháp dạy học (PPDH) được hiểu là cách thức người dạy sử dụng để gây ảnh hưởng tích cực lên người học và hoạt động học tập của họ. Do đó, khi bàn đến việc phân chia các PPDH thì cách phân chia khoa học nhất là phải dựa vào chính người học, hay phong cách học tập của người học. Từ đó, các PPDH hiện đại được phân chia thành 5 nhóm (tương ứng với 5 kiểu học tập phổ biến của người học), bao gồm: nhóm PPDH thông báo - thu nhận, nhóm PPDH làm mẫu - thực hành, nhóm PPDH kiến tạo - tìm tòi, nhóm PPDH khuyến khích - tham gia và nhóm PPDH tình huống - nghiên cứu. Chính vì thế khi thiết kế các mô hình dạy học cụ thể dựa vào tương tác, cũng cần thiết phải định hướng theo 5 nhóm PPDH phổ biến nêu trên. 5. Quá trình dạy học tại khoa GDTH ở các trường ĐHSP có nhiều điểm đặc thù, tính đặc thù được thể hiện ở cả ba thành tố trong cấu trúc của hoạt động dạy học: người học có nền tảng kiến thức và kinh nghiệm tương đối khác biệt; nội dung học vấn trong chương trình đào tạo đa dạng và phong phú; người dạy chưa thực sự ổn định, nhiều trường hợp là sự rẽ nhánh sang lĩnh vực đào tạo GVTH, do đó họ tương đối đa dạng về trình độ cũng như năng lực chuyên môn, năng lực sư phạm Chính vì thế, để nâng cao chất lượng đào tạo GVTH thực sự thì cần có những nghiên cứu nghiêm túc và tuyệt đối không quy nhất mọi quá trình dạy học thành một khuôn mẫu bài bản xơ cứng. 9. Đóng góp của luận án - Hệ thống hóa và phát triển lí luận về dạy học dựa vào tương tác. Trong đó bao gồm hệ thống các khái niệm liên quan dạy học dựa vào
7. 4 tương tác, làm rõ bản chất và các dạng tương tác trong dạy học; bản chất và đặc trưng của dạy học dựa vào tương tác. - Nghiên cứu đánh giá thực trạng quá trình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học: thực trạng về sinh viên và hoạt động học tập dựa vào tương tác, giảng viên và hoạt động dạy học dựa vào tương tác, môi trường dạy học tại khoa GDTH ở các trường ĐHSP. - Thiết kế được năm mô hình dạy học dựa vào tương tác và một số kĩ thuật dạy học nhằm triển khai hiệu quả những mô hình dạy học này trong thực tiễn đào tạo GVTH trình độ đại học. CHƯƠNG 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA DẠY HỌC DỰA VÀO TƯƠNG TÁC TRONG ĐÀO TẠO GIÁO VIÊN TIỂU HỌC TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC 1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu vấn đề Kéo dài suốt lịch sử giáo dục thế giới từ thời kì trước Công nguyên đến khoảng thế kỉ XVIII, nhiều tư tưởng giáo dục đã thể hiện rõ sự tiến bộ của mình và nhiều trong số đó (mà điển hình là tư tưởng của Khổng Tử, Socrate, Comenxki, John Locke hay Rousseau) đã bước đầu manh nha những luận điểm cơ bản của dạy học dựa vào tương tác. Song, hầu hết mới chỉ dừng lại ở việc xác định gần đúng các thành tố cơ bản của hoạt động dạy học, còn các tác động qua lại giữa chúng hầu như chưa đề cập đến. Việc xác định chưa đầy đủ các thành tố của hoạt động dạy học đã làm hạn chế sự phát triển của giáo dục trong suốt thời gian dài. Cuộc canh tân giáo dục mạnh mẽ trong những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỉ XX đã mở ra nhiều hướng đổi mới dạy học tập t rung vào hoạt động của người học. Tư tưởng của các nhà giáo dục giai đoạn này (trong đó có hai đại diện tiểu biểu là John Deway, Lev Vygotsky) đã sớm thấy được vai trò quan trọng của người học trong dạy học và mối quan hệ của thầy tương ứng là tập trung vào người học, phát huy tính tích cực, thúc đẩy người học tham gia vào quá trình học tập. Tuy nhiên, các nghiên cứu chủ yếu tập trung vào mối quan hệ tương tác người dạy - người học và chưa bao quát được hết cấu trúc, chức năng của từng yếu tố, nhất là yếu tố môi trường chưa thực sự được quan tâm nghiên cứu nhiều. Đến những năm 70 của thế kỷ XX, nhóm tác giả thuộc Viện Đại học Đào tạo Giáo viên (IUFM) ở Greonoble, điển hình là Guy Brousseau đã nghiên cứu về lí thuyết tình huống đã đặt cơ sở khoa học cho những tác động sư phạm thúc đẩy hoạt động học của người học lên mức cao nhất mà vẫn không làm lu mờ hay hạ thấp vai trò của người d ạy với tư cách là người “khởi xướng” và cũng là người “kết thúc” một tình huống dạy học. Như vậy, trong công trình nghiên cứu các tác giả đã phân tích được một số vấn đề cơ bản của dạy học dựa vào tương tác, trong đó nổi bật nhất là làm
8. 5 rõ bản chất và sự tác động của yếu tố môi trường lên hoạt động dạy học nói chung và hoạt động học tập của người học nói riêng. Gần đây, hai nhà sư phạm người Canada là Jean - Marc Denommé và Madelein Roy đã giới thiệu một phương pháp sư phạm tươn g tác. Trong đó các tác giả đã chỉ ra được các thành tố cơ bản trong cấu trúc của hoạt động dạy học. Phân tích chỉ rõ các dạng tương tác chủ yếu giữa các thành tố ấy trong quá trình dạy học dựa trên tiếp cận khoa học thần kinh về nhận thức. Như vậy lí thuyết của các tác giả đưa ra có ảnh hưởng lớn đến chiến lược dạy học dựa vào tương tác hiện nay. Ở Việt Nam, có nhiều tác giả đã có những công trình nghiên cứu liên quan đến dạy học dựa vào tương tác. Trong đó đáng kể nhất là các tác giả Đặng Thành Hưng về dạy học hợp tác, tương tác thầy - trò trên lớp học, tương tác nội tâm; tác giả Nguyễn Thị Bích Hạnh về “Biện pháp hoàn thiện kỹ năng tự học cho sinh viên ĐHSP theo quan điểm Sư phạm tương tác”; Nguyễn Thành Vinh về “Tổ chức dạy học theo quan điểm Sư phạm tương tác trong các trường (khoa) cán bộ quản lý và đào tạo hiện nay”; Vũ Lệ Hoa về “Biện pháp vận dụng quan điểm Sư phạm tương tác trong dạy học môn giáo dục học ở các trường Đại học Sư phạm”; Tạ Quang Tuấn về “Tổ chức dạy học dựa vào tương tác người học - người học ở trường cao đẳng”. Những nghiên cứu của các tác giả là cơ sở quan trọng để chúng tôi nghiên cứu, triển khai đề tài “Dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học”. 1.2. Những khái niệm cơ bản 1.2.1. Tương tác trong dạy học Dựa vào cách định nghĩa của nhiều tác giả khác nhau, chúng tôi quan niệm “Tương tác” là sự tác động qua lại lẫn nhau. Để có tác động qua lại lẫn nhau thì phải có ít nhất hai đối tượng, chúng đóng vai trò kép, vừ a là chủ thể của tác động, vừa là đối tượng chịu sự tác động. Chủ thể và đối tượng ở đây có thể là các sự vật hiện tượng trong tự nhiên và xã hội mà không nhất thiết phải là con người. “Tương tác trong dạy học” là những mối tác động qua lại chủ yếu giữa người dạy, người học và môi trường (hay nói một cách gần gũi hơn, đó là sự giao tiếp tích cực giữa các chủ thể của hoạt động dạy học) nhằm thực hiện chức năng dạy học; được hoạch định, tổ chức và điều khiển theo đường hướng sư phạm bởi nhà giáo dục, hướng v ào việc phát triển nhận thức và năng lực cho người học. 1.2.2. Dạy học dựa vào tương tác “Dạy học” là quá trình người dạy tiến hành các thao tác có tổ chức và có định hướng giúp người học bằng hoạt động của bản thân, từng bước có năng lực tư duy và năng lực hành động với mục đích chiếm lĩnh các giá trị tinh thần, các hiểu biết, các kỹ năng, các giá trị văn hóa mà nhân loại đã
9. 6 đạt được để trên cơ sở đó có khả năng giải quyết được các yêu cầu thực tế đặt ra trong toàn bộ cuộc sống của mỗi người học . “Dạy học dựa vào tương tác” (teaching based interaction) nhấn mạnh đến những mối quan hệ tác động qua lại giữa các chủ thể của quá trình dạy học nhằm tạo ra sự phát triển trước tiên và quan trọng nhất là người học và sau đó là các thành tố khác như người dạy, môi trường dạy học. Quá trình dạy học theo chiến lược này chính là quá trình tạo ra và tổ chức, điều khiển các tương tác sư phạm giữa người học với người dạy, người học với người học, người học với môi trường dạy học nhằm phát triển năng lực nhận thức và năng lực tương tác của người học lên một trình độ mới. Rồi từ chính năng lực mới này cùng với những tương tác sư phạm được tạo ra, người học phát triển liên tục trong suốt quá trình học tập lâu dài. 1.2.3. Mô hình dạy học Theo từ điển giáo dục, “mô hình dạy học” là loại mô hình hướng dẫn việc xây dựng một chương trình, việc lựa chọn tài liệu sư phạm và việc hỗ trợ giáo viên trong nhiệm vụ của họ. Như vậy, mô hình dạy học được xem là mô hình lí thuyết phản ánh các thành phần cơ bản của quá trình dạy học và mối quan hệ giữa chúng như mục tiêu, nội dung, phương pháp và phương tiện dạy học, các hình thức tổ chức dạy học, kiểm tra đánh giá Đồng thời thể hiện thành phần, cấu trúc và mối quan hệ cơ bản của hoạt động dạy và học (kích thích động cơ học tập của người học , tổ chức và điều khiển các tương tác sư phạm, đánh giá và điều chỉnh hoạt động dạy học ) được thực hiện trong môi trường xác định. Mô hình dạy học được nhìn nhận ở nhiều cấp độ khác nhau. Ở cấp độ khái quát nhất (vĩ mô), mỗi triết lí dạy học (chẳng hạn triết lí dạy học hợp tác, hay triết lí kiến tạo) tồn tại ở dạng mô hình lí thuyết, hay khung lí thuyết. Mô hình này mô ta những nét khái quát nhất của một kiểu dạy học dựa trên những căn cứ khoa học nhất định. Nó có chức năng định hướng cho toàn bộ hệ thống dạy học, quá trình dạy học. Ở cấp độ cụ thể (vi mô), mô hình dạy học được xem là mô hình kĩ thuật, trong đó mô tả tường tận cách thức hoạt động của cả thầy và trò theo định hướng chung của mô hình lí thuyết về triết lí dạy học nào đó. Điều này cũng có nghĩa, mô hình để người ta dựa vào đó mà làm việc được thì phải là mô hình kĩ thuật (hay mô hình cụ thể). 1.3. Bản chất và các dạng tương tác trong dạy học 1.3.1. Bản chất của tương tác trong dạy học Lí luận dạy học đã chỉ rõ, tương tác trong d ạy học là một trong ba nguyên tắc then chốt của dạy học hiện đại. Tức là để dạy ai đó học hành hiệu quả thì bắt buộc phải tạo ra và xử lí tốt các tương tác sư phạm giữa các thành tố trong cấu trúc của hoạt động dạy học. Để thấy rõ hơn tính nguyên tắc của nó, cần thiết xem xét bản chất của tương tác trong dạy học
10. 7 dựa trên lập trường của những lĩnh vực khoa học phụ cận của giáo dục học, bao gồm: triết học, tâm lí học, sinh lí học thần kinh về nhận thức. 1) Bản chất triết học Xem xét tương tác trong dạy học dưới lập trường triết học giúp ta có cách nhìn tương đối toàn diện về chiến lược dạy học này. Chúng ta không những xác định được chính xác các thành tố cơ bản của hoạt động dạy học, mà còn xác định được vai trò của từng thành tố để từ đó có những định hướng tổ chức, điều khiển các tương tác sư phạm trong quá trình dạy học để hoạt động dạy học vận hành theo đúng quy luật, phát huy tối đa vai trò của từng thành tố, từ đó đạt được mục tiêu dạy học đề ra. 2) Bản chất thần kinh học Khoa học thần kinh đã làm rõ cơ chế hoạt động của hệ thần kinh (bộ máy học) con người trong quá trình học tập. Từ đó cho thấy bản chất của tương tác trong dạy học chính là quá trình người học tương tác (tác động qua lại) với môi trường bên ngoài, với người dạy, bạn học để tìm kiếm ha y củng cố động cơ học tập; tương tác với môi trường, người dạy, bạn học để tri giác thông tin về sự vật, hiện tượng cần chiếm lĩnh; tương tác với bản thân (tương tác nội tâm) để xử lí thông tin không đồng nhất ở bán cầu não phải; tương tác với các biểu tượ ng đã có để đồng nhất thông tin và tạo dựng kiến thức ở bán cầu não trái. 3) Bản chất tâm lí học Tâm lí học nhận thức khẳng định tương tác ở người học chính là quá trình điều chỉnh các chức năng tâm lí của bản thân theo hai cơ chế đồng hoá (assimilation) và điều ứng (accomodation). Quá trình học tập và phát triển của người học chính là quá trình liên tục thiết lập và phá vỡ trạng thái cân bằng trong tâm lí của họ. Do vậy, những tác động sư phạm của người dạy và môi trường bên ngoài xét đến cùng theo quan điểm này cũng chính là việc phá vỡ trạng thái cân bằng tương đối trong tâm lí người học (Tức là tạo ra nhu cầu nhận thức, nhu cầu hiểu biết, nhu cầu chiếm lĩnh đối tượng mới). Và bổ trợ cho vốn kiến thức, kinh nghiệm còn đang thiếu hụt so với trạng thái tâm lí hiện thời của họ để đem đến một trạng thái cân bằng mới. Cơ chế tương tác bên trong người học (tương tác nội tâm) chính là quá trình chủ thể tái cấu trúc lại kiến thức để hướng tới sự cân bằng tâm lí. Tâm lí học hành vi cho rằng quá trình học tập chính là quá trình người học thực hiện các chuỗi tương tác S-r-s-r-s- -R (S - stimulate là kích thích, R - react là phản ứng), trong đó có những tương tác chính thức để trả lời cho tác động từ môi trường, cũng có những tương tác chỉ nhằm mục đích thăm dò để đưa đến hành vi phản hồi cuối cùng đạt hiệu quả cao nhất. Sự phát triển của các chuỗi tương tác dần đem đến hành vi tinh tế của chủ thể được điều khiển bởi các yếu tố tâm lí và ý thức, đó cũng chính là sự phát triển chung của người học xét một cách t oàn diện nhất (bao gồm cả các yếu tố thể chất, trí tuệ và tình cảm).
11. 8 Tâm lí học nhân văn cho rằng trong dạy học, người học chỉ tham gia vào tương tác khi họ có nhu cầu về học tập. Tương tác là phương thức để thỏa mãn nhu cầu ấy. Sẽ chẳng có hoạt động học tập nào hết nếu ở bản thân người học không có động cơ, mong muốn học tập. Nhiệm vụ dạy học trước tiên mà người dạy cần thực hiện đó là tìm kiếm và tạo môi trường để phát sinh động cơ học tập của người học. Đây là nhiệm vụ khó khăn bởi động cơ học tập thuộc các yếu tố tâm lí của người học. Tiền đề để giải quyết tốt nhiệm vụ này là người dạy phải đi vào hệ quy chiếu của người học, hiểu được họ , từ đó đề ra những nhiệm vụ và yêu cầu học tập vừa sức, đáp ứng trực tiếp cho nhu cầu cá nhân của người học, để rồi hướng đến một tôn chỉ cao cả nhất của trường phái nhân văn được khái quát bởi Gardner đó là: “Mục tiêu cuối cùng của hệ thống giáo dục là chuyển giao cho cá nhân gánh nặng của việc phải tự học”. Lev Vygotsky thuộc trường phái tâm lí học hoạt động dựa trên chính tư tưởng tương tác xã hội và lí thuyết văn hóa trong khoa học phát triển người của mình đã đề xướng quan niệm về Vùng cận phát triển (Zone of Proximal Development), có vị trí nền tảng trong dạy học và giáo dục. Ông cho rằng học tập tức là tương tác với môi trường, dạy học tức là can thiệp vào kinh nghiệm thường trực ở người học thuộc Vùng cận phát triển. Nhờ sự tương tác, kinh nghiệm thường trực ở cá nhân được chia sẻ, được thử thách, được cải thiện, dẫn cá nhân đạt được trình độ phát t riển mới cao hơn được đặc trưng bằng năng lực giải quyết vấn đề độc lập. Trình độ này lại trở thành kinh nghiệm nền tảng trong hiện tại, điều chỉnh và làm giàu kinh nghiệm nền tảng trước kia, làm cơ sở xuất phát. Như vậy học tập đó chính là quá trình thay đổi liên tục Vùng cận phát triển dựa vào tương tác giữa người học và môi trường (dạy học, người dạy, bạn học ). 1.3.2. Các dạng tương tác trong dạy học Vấn đề xác định và phân loại các tương tác trong dạy học là công việc khó khăn bởi tính chất tích hợp và cơ động của nó trong hoạt động dạy học. Cho đến nay, đã có nhiều tác giả với những cách tiếp cận khác nhau, hướng đến những mục đích nghiên cứu khác nhau trong lĩnh vực giáo dục đưa ra cách phân loại tương tác trong dạy học. Theo quan điểm của tác giả, tiếp cận bản chất nhất cho vấn đề này chính là dựa vào các chủ thể tham gia tương tác để xác định và phân loại chúng. Còn nếu dựa vào các hiện tượng để phân loại thì rõ ràng là khó khăn và vô ích, bởi hiện tượng thì luôn thay đổi, và việc phân loại sẽ chẳng bao giờ kết t húc. Theo đó, các tương tác trong dạy học có thể chia thành 3 dạng chính: tương tác người học - người dạy, tương tác người học - người học và tương tác người dạy, người học với môi trường. Ngoài ra, còn một số tương tác khác như tương tác người dạy - người dạy, tương tác môi trường - môi trường. Trên một phương diện nào đó thì những tương tác này cũng ảnh hưởng tới quá trình dạy học.
12. 9 1) Tương tác người dạy - người học: là một trong những mối quan hệ tương tác chủ đạo trong dạy học. Chúng có chức năng chính trong việc thúc đẩy hoạt động dạy học theo mục tiêu đã định. Đồng thời là phương tiện hữu hiệu để cả người dạy và người học cùng điều chỉnh hoạt động của bản thân, giúp cho quá trình dạy học luôn nằm trong tầm kiểm soát, loại bỏ được khả năng chệch hướng và đảm bảo tính vừa sức đối với người học. Ở mức độ khái quát, ta có thể mô tả mối quan hệ tương tác này như sau: Người học thông qua hoạt động học, tác động đến người dạy hệ thông tin dưới dạng các câu hỏi, lời bình luận hoặc bằng thái độ, cử chỉ, Đáp lại tác động này từ phía người học, người dạy tác động đến người học bằng các thông tin như câu trả lời, các thông tin phụ, sự động viên hay bằng hội thoại trao đổi với người học về vấn đề người học quan tâm để người học nắm bắt ý nghĩa thông tin tốt hơn và những lời khuyên bổ ích cho những định hướng tiếp theo của họ. Người dạy, bằng phương pháp sư phạm của mình tác động đến người học thông qua những gợi ý về hướng đi, chỉ ra các giả thiết phải vượt qua, các phương pháp và phương tiện cần sử dụng để người học đạt được các mục tiêu học tập đề ra. Đôi khi người dạy tạo ra những chướng ngại, vật cản để gia tăng cơ hội hoạt động và học tập cho người học. 2) Tương tác người học - người học: là quá trình tác động, ảnh hưởng, trao đổi lẫn nhau về mặt thông tin, ý tưởng, quan điểm, tình cảm ở bên trong và giữa các chủ thể người học với nhau nhằm thực hiện tốt nhiệm vụ học tập. Căn cứ vào tính chất liên cá nhân thì tương tác này phân chia thành: 1- Hợp tác; 2- Tranh đua; 3- Cá nhân. Cũng theo tính chất này, có tác giả phân loại thành 7 hình thức tương tác trong nhóm học tập, đó là: hỗn loạn, xung đột, áp đặt, cá nhân, tranh luận, dạy kèm, cộng tác. Căn cứ vào trình độ nhận thức, các tác giả này phân chia thành 2 loại tương tá c: đối xứng và không đối xứng. Căn cứ vào mức độ phụ thuộc giữa những người học với nhau, một số tác giả phân chia dạng tương tác này thành: tương tác phụ thuộc, tương tác hợp tác, tương tác độc lập, tương tác tương thuộc. Xét về trình độ tương tác mà người học tham gia trong quá trình học tập thì ta có thể phân thành ba giai đoạn từ thấp đến cao như sau: 1- Giai đoạn ban đầu người học thường tiến hành các tương tác với đối tượng vật chất bên ngoài môi trường. Lúc này người học sử dụng các giác quan để tác động vào đối tượng , những hành động vật chất này của người học làm cho đối tượng bộc lộ những dấu hiệu, bản chất, quy luật hay tính xu thế vận động và chiếm lĩnh chúng. 2- Tiếp đến là người học tương tác với thầy, với bạn học để chia sẻ và trao đổi nhằm chính xác hóa và tường minh hóa nhận thức ban đầu. Khi đó, tính cá nhân trong nhận thức đã giảm nhiều và tri thức mới mang tính khách quan và khoa học hơn. 3- Giai đoạn cuối cùng của một chu trình nhận thức là người học tương tác với chính
13. 10 bản thân mình hay tương tác nội tâm để suy xét lại vấn đề, tiến hành các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, đánh giá để nhận thức vấn đề học tập một cách đầy đủ và sâu sắc hơn. Chính tương tác này đưa người học phát triển lên một trình độ mới, tạo tiền đề cho sự sáng tạo trong quá trình học tập. Như vậy tương tác người học - người học có ý nghĩa hết sức quan trọng trong quá trình học tập của mỗi cá nhân. Chính nó tạo ra sự phát triển mạnh mẽ nhất ở người học và do đó, khi tổ chức các tương tác sư phạm trong quá trình dạy học, người dạy phải điều khiển theo hư ớng dịch chuyển mọi dạng tương tác về quan hệ tương tác này (mà quan trọng nhất là tương tác nội tâm). Bởi chỉ khi nào người học tích cực trao đổi, chia sẻ, thậm chí cạnh tranh với nhau trong học tập, chỉ khi nào họ day dứt, băn khăn với vấn đề khắc khoải trong tâm trí, thì khi ấy họ mới thực sự học và cho dù kết quả của sự tương tác ấy là gì thì đó cũng đã được xem là thành công trong dạy học. 3) Tương tác người dạy, người học - môi trường Theo hướng tiếp cận tổng thể, môi trường xung quanh tác động tới người học, người dạy và hoạt động của họ trên những phương diện sau: 1 - Tác động từ phía bên ngoài chủ thể của hoạt động dạy học; bao gồm: môi trường vật chất xung quanh, bạn học, gia đình, nhà trường, xã hội; 2- Tác động từ phía bên trong chủ thể, bao gồ m: tiềm năng, xúc cảm, giá trị, vốn sống, phong cách, nhân cách Như vậy, việc tác động cải tạo môi trường dạy học nhằm nâng cao tính tương tác của môi trường dạy học cần tiến hành một cách tổng thể từ việc cải tạo môi trường v ật chất xung quanh: nhiệt độ, ánh sáng, âm thanh, đến việc chuẩn bị cơ sở vật chất, trang thiết bị đồ dùng dạy học; tạo bầu không khí thân mật, vui vẻ hợp tác trong lớp học; sự chuẩn bị về tâm lí, kiến thức nền để người học tham gia vào quá trình tương tác tích cực với các thành tố khác trong hoạt động dạy học để đồng hoá tri thức. 1.4. Bản chất và đặc trưng của dạy học dựa vào tương tác 1.4.1. Bản chất của dạy học dựa vào tương tác Dạy học dựa vào tương tác thực chất là một chiến lược dạy học hướng vào người học, đề cao tính năng động của người học trong quá trình học tập và được bắt nguồn từ những dòng triết lí dạy học hiện đại như triết lí kiến tạo, triết lí giải quyết vấn đề. Để làm rõ bản chất của chiến lược dạy học này cần thiết xem xét nó trên nhiều bình diện khác nhau. 1) Xét ở bình diện vĩ mô, nó được xem như một quan điểm dạy học, quan điểm dạy học này dựa trên sự tác động qua lại (tương tác) giữa các thành tố cơ bản của hoạt động dạy học mà chủ yếu là giữa người dạy, người học và môi trường. Sự tương tác giữa bộ ba Người dạy - Người học - Môi trường là mục đích, nguyên nhân của mọi sự phát triển; trong đó, trước tiên và quan trọng nhất là phát triển người học. 2) Xét ở bình diện trung gian, dạy học dựa vào tương tác được nhìn nhận như PPDH cụ thể. Ở bình diện này, nó
14. 11 có hình thái là các cách thức dạy học cụ thể, hay còn gọi là các mô hình kĩ thuật của PPDH. Cùng một tư tưởng, lí thuyết ấy nhưng nó có thể triển khai theo những mô hình khác nhau. Mỗi mô hình này bao gồm một hệ thống các kĩ năng hoặc các mẫu hành động, chúng được sắp xếp theo logic và quy định tiến trình thực hiện phương pháp. 3) Xét ở bình diện vi mô thì đó là các kĩ thuật dạy học dựa vào tương tác. Kĩ thuật dạy học nói chung được hiểu là cách thức hành động của người dạy và người học trong một phạm vi hẹp hơn nhằm từng bước hiện thực hóa phương pháp dạy học và tiến tới đạt được mục tiêu dạy học đề ra. Một số kĩ thuật chính trong các phương pháp dạy học dựa vào tương tác: 1/ Kĩ thuật tạo động cơ, duy trì hứng thú cho người học; 2/ Kĩ thuật tạo dựng môi trường dạy học; 3/ Kĩ thuật tổ chức và quản lí các tương tác sư phạm (tương tác thầy - trò; trò - trò; thầy, trò - môi trường) v.v 1.4.2. Đặc trưng của dạy học dựa vào tương tác 1) Dạy học dựa vào tương tác coi sự tác động qua lại giữa ba thành tố người học, người dạy, môi trường là mục đích và nguyên nhân cho sự phát triển của hoạt động dạy học 2) Dạy học dựa vào tương tác đề cao yếu tố môi trường 3) Dạy học dựa vào tương tác coi trọng vốn kiến thức, kinh nghiệm của người học 1.4.3. Điều kiện tiến hành dạy học dựa vào tương tác Để tổ chức quá trình dạy học dựa vào tương tác thành công cần đảm bảo một số điều kiện sau đây: 1) Về phía người dạy: Thứ nhất, người dạy cần nắm vững bản chất và những nguyên lý cốt lõi của chiến lược dạy học dựa vào tương tác ; thứ hai, người dạy cần phải có được những mô hình dạy học cụ thể để triển khai chiến lược dạy học này một cách chính xác và hiệu quả; thứ ba, người dạy phải làm chủ được một số kĩ năng và kĩ thuật dạy học dựa vào tương tác. 2) Về phía người học: Thứ nhất, để học tập hiệu quả, người học phải có trước tiên động cơ học tập đúng đắn; thứ hai, người học phải biết cách để học, hay nói khác đi, họ cần có những kĩ năng và chiến lược học tập hợp lí; thứ ba, người học cần có ý chí để học tập kiên trì, bền bỉ. 3) Về phía môi trường: Thứ nhất, phải đảm bảo những yêu cầu cơ bản về cơ sở vật chất như: phòng học, ánh sáng, âm thanh, phương tiện công nghệ dạy học phổ biến; thứ hai, đảm bảo về các nguồn lực khác như chương trình, học liệu; thứ ba, cần có một cơ chế tổ chức, quản lí rõ ràng theo hướng tăng cường tương tác trong dạy học của các đơn vị có liên quan tới quá trình đào; thứ tư, mối quan hệ giữa các chủ thể của quá trình dạy học phải cởi mở, thân thiện, chan hòa; thái độ khoan dung, độ lượng, nâng đỡ của người dạy đối với người học và giữa người học với nhau.
15. 12 1.5. Thực trạng đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học 1.5.1. Đặc điểm quá trình đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học Quá trình đào tào GVTH ở các trường ĐHSP có nhiều điểm đặc thù, tính đặc thù thể hiện cả ở phía người học, người dạy và môi trường: Sinh viên khoa GDTH ở các trường ĐHSP có kiến thức và kinh nghiệm nền tảng, phong cách, sở trường học tập rất khác nhau. Sự khác nhau này được tạo ra từ chính cơ chế tuyển sinh và đào tạo của các trường ĐHSP. Chương trình đào tạo GVTH trải rộng trên nhiều lĩnh vực, do đó nội dung học tập cụ thể cũng rất phong phú. Đòi hỏi người dạy phải sử dụng tới nhiều kiểu loại PPDH khác nhau mới đem lại hiệu quả. Sự đa dạng trong chương trình đào tạo GVTH dẫn đến sự đa dạng về lĩnh vực chuyên môn cũng như phong cách giảng dạy của chính giảng viên. 1.5.2. Thực trạng dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học 1) Mục đích, đối tượng, nội dung và phương pháp điều tra - Mục đích điều tra: Nhằm tìm hiểu thực trạng nhận thức và vận dụng chiến lược dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học; kiểm chứng lại lí luận dạy học dựa vào tương tác trong thực tế. Trên cơ sở đó đề xuất những cách thức hợp lí để vận dụng lí thuyết dạy học dựa vào tương tác trong dạy học cho sinh viên ngành GDHT ở các trường ĐHSP. - Đối tượng điều tra: Các giảng viên, sinh viên thuộc khoa GDTH ở các trường ĐHSP có bề dày truyền thống trong đào tạo GVTH trình độ đại học: ĐHSP Hà Nội, ĐHSP Hà Nội 2, ĐH SP Thái Nguyên - Đại học Thái Nguyên, ĐHSP Hải Phòng, Đại học Hùng Vương. - Nội dung điều tra + Đối với giảng viên: 1- Thực trạng sử dụng các PPDH trong quá trình đào tạo GVTH trình độ đại học hiện nay. 2- Thực trạng việc sử dụng các biện pháp và kĩ thuật để tăng cường tương tác và nâng cao hiệu quả trong dạy học. 3- Thực trạng vấn đề tạo dựng môi trường dạy học. + Đối với sinh viên: 1- Thực trạng việc học tâp tại khoa GDTH theo quan điểm dạy học dựa vào tương tác. 2- Đánh giá thực trạng môi trường học tập. - Phương pháp điều tra: Chủ yếu thông qua hệ thống câu hỏi được thiết kế thành phiếu và gửi trực tiếp cho giảng viên, chuyên gia và sinh viên. 2) Kết quả điều tra thực trạng hoạt động dạy học tại khoa Giáo dục tiểu học ở các trường Đại học Sư phạm theo chiến lược dạy học dựa vào tương tác 1- Thực trạng dạy học của giảng viên:
16. 13 - Nhận thức của giảng viên về tương tác trong dạy học chưa được đầy đủ, chủ yếu (72,22%) cho rằng tương tác trong dạy học chỉ bao gồm tương tác người học với người dạy và nội dung dạy học. - Đa số giảng viên (khoảng 93%) đánh giá cao tầm quan trọng của tương tác trong dạy học. - Giảng viên có xu hướng sử dụng nhiều kiểu loại PPDH khác nhau trong quá trình dạy học mà không quá thiên về một nhóm PPDH nào. - Nhìn chung, giảng viên chưa thực sự quan tâm tới việc sử dụng các biện pháp, kĩ thuật để thúc đẩy mối quan hệ tương tác và nâng cao hiệu quả dạy học. - Khi xây dựng kế hoạch dạy học, đa số giảng viên thực hiện đầy đủ các hoạt động cần thiết như phân tích môn học, phân tích người học, xây dựng mục tiêu và phân bổ nội dung dạy học phù hợp, thiết kế PPDH, thiết kế hoạt động học tập - Khi thiết kế phương pháp dạy học, giảng viên mới chỉ quan tâm tới nội dung dạy học và khả năng thực hiện của bản thân mà ít quan tâm tới đặc điểm của người học. 2- Thực trạng học tập của sinh viên ngành GDTH - Sinh viên ngành GDTH có phong cách học tập đa dạng, bao gồm cả học bằng bắt chước, học bằng tìm tòi, khám phá, học bằng chia sẻ và trải nghiệm, học bằng tư duy lí trí. - Mục tiêu và động cơ học tập của sinh viên ngành GDTH cũng hết sức phức tạp. Song nhìn chung các em có định hướng nghề nghiệp rõ ràng. Đây được xem là động cơ bên trong có tính dài hạn thúc đẩy quá trình học tập. - Đa số sinh viên được hỏi đánh giá các yếu tố, biện pháp và kĩ thuật dạy học mà người dạy sử dụng được chúng tôi đưa ra khảo sát đều có ảnh hưởng rất lớn tới tính tích cực và hiệu quả học tập của sinh viên. Đây là những định hướng quan trọng cho việc thiết kế các mô hình dạy học cụ thể dựa vào tương tác ở chương 2. 3- Thực trạng môi trường dạy học tại khoa Giáo dục tiểu học ở các trường Đại học Sư phạm - Đa số sinh viên được hỏi đánh giá cao về sự ảnh hưởng của các yếu tố môi trường (bên trong và bên ngoài) đối với hiệu quả học tập của họ. Kết quả điều tra về môi trường này khẳng định cần thiết phải quan tâm tới việc tạo dựng môi trường trong dạy học. - Kết quả điều tra, khảo sát cho thấy thực trạng điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị, kĩ thuật, công nghệ dạy học tại khoa GDTH ở các trường ĐHSP hiện nay tương đối đảm bảo. - Chương trình đào tạo GVTH trình độ đại học đảm bảo tính khoa học và thực tiễn.
17. 14 - Qua khảo sát, chúng tối rút ra một số nhận định về thực trạng môi trường tâm lí của người dạy và người học : Thứ nhất, mối quan hệ người dạy - người học, người học - người học đã có những sự gắn bó nhất định song để phát triển được các mối quan hệ tương tác này và góp phần nâng cao hiệu quả trong dạy học thì chúng cần phải được cải thiện tích cực hơn nữa. Thứ hai, các yếu tố tâm lí của cả người học và người dạy như sự e dè, ngại xung đột, ngại va chạm, thiếu tin tưởng v.v vẫn còn là những rà o cản lớn ảnh hưởng không nhỏ tới mức độ và hiệu quả tương tác sư phạm. Thứ ba, sự đa dạng trong văn hóa, phong cách sở trường, nền tảng kiến thức, kinh nghiệm của người học là vấn đề cần tính đến khi tiến hành tổ chức hoạt động dạy học cho sinh viên ngành GDTH. 3) Kết luận thực trạng dạy học tại khoa Giáo dục Tiểu học ở các trường Đại học Sư phạm Từ kết quả nghiên cứu và những phân tích về thực trạng đào tạo GVTH trình độ đại học trên đây chúng tôi rút ra một số kết luận như sau: 1- Giảng viên giảng dạy tại khoa GDTH ở các trường ĐHSP sử dụng nhiều kiểu PPDH khác nhau. Tuy nhiên chủ yếu các PPDH này vẫn được sử dụng theo những mô hình truyền thống, ít sử dụng các biện pháp và kĩ thuật để tăng cường tương tác trong dạy học, do đó hiệu quả dạy học chưa cao. 2- Sinh viên khoa GDTH có phong cách học tập đa dạng. Một mặt do cơ chế tuyển sinh của các trường ĐHSP, một mặt do chính chương trình và thực tiễn dạy học tạo nên. Cho dù học theo kiểu nào thì nhìn chung sinh viên cũng rất hứng thú khi được giảng viên sử dụng những kĩ thuật để tăng cường tương tác và chính chúng góp phần tạo nên hiệu quả học tập của các em. 3- Các điều kiện về cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học ngày nay tương đối đảm bảo. Tạo tiền đề tốt cho dạy học nói chung và dạy học dựa vào tương tác nói riêng. Tuy nhiên môi trường tâm lí của người học và người dạy còn hết sức phức tạp. Để có được môi trường tâm lí thuận lợi cho dạy học cần phải có những thay đổi nhất định cả ở phương diện nhận thức cũng như thực hiện. CHƯƠNG 2 MÔ HÌNH DẠY HỌC DỰA VÀO TƯƠNG TÁC TRONG ĐÀO TẠO GIÁO VIÊN TIỂU HỌC TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC 2.1. Nguyên tắc thiết kế mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học 2.1.1. Đảm bảo sự ảnh hưởng tích cực từ môi trường dạy học. 2.1.2. Đảm bảo sự tương tác tích cực giữa người dạy, người học và môi trường.
18. 15 2.1.3. Đảm bảo vai trò tích cực, chủ động, sáng tạo của người học trong quá trình tham gia các tương tác sư phạm để tạo dựng kiến thức. 2.1.4. Đảm bảo vai trò chủ đạo của người dạy trong việc tổ chức, điều khiển các tương tác sư phạm. 2.1.5. Đảm bảo tính thực tiễn hoạt động đào tạo giáo viên tiểu học tại khoa Giáo dục tiểu học ở các trường Đại học Sư phạm. 2.2. Thiết kế mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học Từ việc phân tích làm rõ bản chất của dạy học dựa vào tương tác, các kiểu phương pháp dạy học hiện đại, ta đi đến kết luận về việc đề xuất các mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trì nh độ đại học như sau: 1- Việc tổ chức đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học được thực hiện theo 5 mô hình dạy học cụ thể. Mỗi mô hình này được xây dựng dựa theo hệ thống lí luận của dạy học dựa vào tương tác, đồng thời cũng thể hiện những nguyên tắc cốt lõi của một trong 5 nhóm PPDH phổ biến hiện nay. 2- Mỗi mô hình được cấu trúc thành hai phần hay hai nội dung có mối quan hệ chặt chẽ. Phần thứ nhất có chức năng hoạch định những đường hướng cụ thể để thực hiện quá trình dạy học dựa vào tương tác, nó là bước cụ thể hoá khung lí thuyết dạy học dựa vào tương tác thành mô hình kĩ thuật. Phần thứ hai là để thực thi những mô hình dạy học đã được thiết kế ở phần thứ nhất. 3- Mỗi mô hình dạy học sẽ tương ứng với nó một số kĩ thuật dạy học nhất định. Do tính chất độc lập tương đối của chúng nên có những kĩ thuật dạy học không chỉ xuất hiện ở một mô hình mà có thể ở hai hay nhiều hơn trong các mô hình dạy học đã đề xuất. 2.2.1. Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu thông báo - thu nhận Nét đặc trưng của mô hình dạy học này làm cho nó khác với các mô hình dạy học thông báo - thu nhận truyên thống là n gười dạy không chỉ thông báo kiến thức đơn thuần mà phải làm cho người học muốn nghe, muốn học. Giúp người học thấy được tính vấn đề trong học tập và thông qua quá trình tạo và xử lí vấn đề một cách khéo léo của người dạy trong quá trình truyền đạt, thuyết trình, giảng giải thì người học cũng nắm được phương thức để tìm ra kiến thức - tức là biết cách để học. Người học học tập theo mô hình này cũng không thể thụ động tiếp thu kiến thức mà phải trăn trở, suy tư bởi tính vấn đề trong quá trình truyền đạt của người dạy. Những kĩ thuật để tạo ra “nút thắt” trong tiến trình thông báo rồi từng bước dẫn dắt người học tháo gỡ những nút thắt ấy là nét đặc trưng của mô hì nh dạy học này và nó cũng là chìa khóa để tạo ra sự tương tác tích cực giữa các chủ thể của hoạt động dạy học. Hơn nữa, những mối liên hệ ngược, những thông tin phản hồi từ người học luôn được người dạy tạo ra và lưu tâm xử lí để đảm bảo những gì người dạy trình bày không phải là dòng chảy của những mớ thông tin vô nghĩa. Đôi khi, nội dung học tập then chốt
19. 16 vẫn do người học tự tổng hợp được, tự phát hiện ra mà không chỉ trông chờ vào sự giảng giải từ phía người dạy. Các bước thực hiện theo mô hình dạy học dựa vào tương tác kiêu thông báo thu nhận: 1- Người dạy tạo tình huống để gợi ra vấn đề cần trình bày; 2- Người dạy trình bày vấn đề theo kiểu xử lí tình huống; 3- Người học tái hiện, vận dụng tri thức. * Một số kĩ thuật dạy học chủ yếu: 1- Kĩ thuật thuyết giảng; 2- Kĩ thuật giải thích; 3- Kĩ thuật hướng dẫn người học phối hợp giữa nghe giảng và ghi chép 2.2.2. Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu làm mẫu - luyện tập Dựa vào lôgic của quá trình học tập, dựa vào kinh nghiệm, nhu cầu của người học khi hình thành một kĩ năng (cả những kĩ năng vật chất và những kĩ năng trí tuệ), chúng tôi thiết kế mô hình dạy học dựa vào tương tác kiểu làm mẫu - thực hành theo các bước sau: 1- Giải thích việc thực hành kĩ năng (Làm rõ vai trò của kĩ năng); 2- Giới thiệu mẫu kĩ năng, hành vi; 3-Thực hành kĩ năng; 4 - Kiểm tra và hiệu chỉnh; 5- Ôn tập kĩ năng; 6 - Đánh giá việc hình thành kĩ năng. * Một số kĩ thuật dạy học chủ yếu: 1- Kĩ thuật trình diễn; 2- Kĩ thuật mô tả; 3- Kĩ thuật sử dụng phim giáo khoa và đồ dùng đa phương tiện ; 4- Kĩ thuật củng cố kết quả học tập của người học. 2.2.3. Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu kiến tạo - tìm tòi Xét trên phương diện tổng thể, học tập theo mô hình này, người học trải qua những khâu hay bước cơ bản như sau: nhận thức vấn đề cần giải quyết, hay tiếp nhận nhiệm vụ học tập; tiến hành thực nghiệm, di chuyển hay biến đổi đối tượng học tập, đánh giá các sự kiện, thu thập số liệu, xử lí, kết luận và phát biểu bản chất của tri thức. Tất nhiên, mọi khâu, mọi giai đoạn học tập của người học đều được người dạy trù liệu và hoạch định thành quy trình rõ ràng. Quy trình và chiến lược hành động này có vai trò chỉ dẫn, định hướng người học trong quá trình tìm tòi tri thức. Nó chỉ tác động thực sự (can thiệp vào công việc của người học) khi nào quá trình học tập của người học bế tắc hoặc sai lệch với mục tiêu đã định. Từ đó, mô hình dạy học này được thiết kế theo các bước cơ bản sau đây: 1- Thiết kế quy trình tìm tòi khám phá tri thức cho người học; 2- Chuyển giao nhiệm vụ học tập; 3- Tổ chức quá trình tìm tòi, khám phá tri thức của người học; 4- Trình bày kết quả tìm tòi và rút ra kết luận. * Một số kĩ thuật dạy học chủ yếu: 1- Kĩ thuật thiết kế quy trình tìm tòi khám phá cho người học; 2- Kĩ thuật tạo động cơ học tập. 2.2.4. Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu khuyến khích - tham gia Mô hình dạy học này có chức năng tổ chức, kích thích động cơ, tạo lập nền cảm xúc thuận lợi để người học cảm nhận, trải nghiệm, đánh giá, trao đổi ý tưởng và kinh nghiệm, tự đánh giá, tự khẳng đinh. Các bước tiến hành dạy học theo mô hình này: 1- Xác định vấn đề học tập; 2- Tổ chức
20. 17 hoạt động học tập thông qua đối thoại, thảo luận; 3- Dẫn kết đối thoại, thảo luận. * Một số kĩ thuật dạy học chủ yếu: 1- Kĩ thuật sử dụng câu hỏi; 2- Kĩ thuật tổ chức thảo luận. 2.2.5. Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu tình huống - nghiên cứu Trong mô hình dạy học này, nhiệm vụ cũng như hoạt động chủ đạo của người dạy nổi lên rõ nhất đó là việc tạo dựng môi trường dạy học trực tiếp thông qua việc thiết kết các tình huống dạy học (tình huống didactics). Sau đó, tổ chức một cách khéo léo để chuyển giao từ tình huống dạy học này (tình huống do người dạy thiết kế) thành tình huống vấn đề ở người học (vấn đề xuất hiện trong tâm lí người học). Tiếp đó, từng bước trợ giúp, khích lệ, động viên người học giải quyết tình huống vấn đề và chiếm lĩnh tri thức cần lĩnh hội, đạt được mục tiêu đề ra. Các bước thực hiện theo mô hình dạy học này: 1- Thiết kế tình huống dạy học; 2- Chuyển giao tình huống dạy học thành tình huống vấn đề ở người học ; 3- Người học nghiên cứu để giải quyết nhiệm vụ học tập; 4- Báo cáo tổng kết. * Một số kĩ thuật dạy học chủ yếu: 1- Kĩ thuật thiết kế tình huống dạy học; 2- Kĩ thuật tổ chức tương tác người học - người học trong quá trình nghiên cứu theo nhóm. Chức năng của các mô hình dạy học thiết kế trên đây được xác định một cách tương đối, hiệu quả thực tế của chúng phụ thuộc gần như hoàn toàn vào người học và quá trình học tập. Chỉ khi nào nhân tố người học khớp với kiểu PPDH nào đó, thì việc vận dụng chức năng và kĩ thuật cụ thể của người dạy trong tiến trình dạy học mới thực sự có ý nghĩa. Tính hiệu quả của PPDH phụ thuộc vào sự tương thích tối ưu giữa chức năng của phương pháp và bản chất của chủ thể học. Những giá trị và kinh nghiệm được người học huy động để đáp ứng một nhiệm vụ học tập cụ thể tạo ra một cấu trúc tâm lí chuyên biệt đặc trưng cho bản chất của người học lúc ấy gọi là tính sẵn sàng học tập. Chính nó chi phối hiệu quả của PPDH được sử dụng trong trường hợp này. CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 3.1. Khái quát quá trình thực nghiệm 3.1.1. Mục đích thực nghiệm Nhằm kiểm định tính khoa học của giả thuyết, kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của việc sử dụng các mô hình và kĩ thuật dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học. 3.1.2. Đối tượng thực nghiệm Sinh viên được lựa chọn thực nghiệm bao gồm 2 khóa: K36 và K37 ngành GDTH, Trường ĐHSP Hà Nội 2.
21. 18 3.1.3. Nội dung thực nghiệm Quá trình thực nghiệm được tiến hành theo 2 giai đoạn: * Thực nghiệm vòng 1: Mục đích của thực nghiệm vòng 1 là thăm dò và tác động, trên cơ sở đó tìm kiếm khả năng áp dụng các mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH ở phạm vi hẹp. Thực nghiệm được tiến hành đối với sinh viên K37 GDTH trên môn Cơ sở tự nhiên và xã hội (thời gian từ tháng 9/2011 đến tháng 12/2011). * Thực nghiệm vòng 2: Mục đích trọng tâm của vòng này là thực nghiệm ứng dụng, nhằm mở rộng phạm vi áp dụng các mô hình dạy học trên nhiều môn học khác nhau thuộc chương trình đào tạo GVTH trình độ đại học. Thực nghiệm vòng 2 được tiến hành trên 2 môn học: Giáo dục Kĩ năng sống cho HSTH đối với sinh viên K37 GDTH (từ 8/2012 đến 9/2012) và môn PPDH Tự nhiên và Xã hội đối với sinh viên lớp K36 GDTH (8/2012 đến tháng 10/2012). 3.1.4. Tiến trình thự c nghiệm Trong cả hai vòng thực nghiệm, chúng tôi tiến hành theo các bước sau: - Chuẩn bị thực nghiệm: Trong giai đoạn này chúng tối tiến hành những công việc cụ thể: bồi dưỡng giảng viên tham gia thực nghiệm, lập kế hoạch dạy học thực nghiệm, lựa chọn lớp thực nghiệm và đối chứng, xây dựng tiêu chuẩn và thang đo trong thực nghiệm . - Triển khai thực nghiệm: Quá trình thực nghiệm được tiến hành theo các bước: Khảo sát trước thực nghiệm, tiến hành thực nghiệm, đánh giá và điều chỉnh thực nghiệm, thực nghiệm lại. - Phân tích kết quả thực nghiệm, bao gồm các công việc: Xử lí kết quả thực nghiệm, trình bày kết quả thí nghiệm. 3.1.5. Tiêu chuẩn và thang đo trong thực nghiệm 1) Đánh giá người học * Các tiêu chí đánh giá người học bao gồm: 1- Tính tích cực và hiệu quả khi người học tham gia các tương tác sư phạm ; 2- Kết quả học tập (về nhận thức, về tình cảm và khả năng biểu cảm, về năng lực hoạt động thực tiễn). * Cách thức đánh giá: + Đánh giá tính tích cực và hiệu quả khi người học tham gia các tương tác sư phạm được thực hiện thông qua quá trình quan sát trực tiếp và khảo sát ý kiến của sinh viên tham gia thực nghiệm thông qua phiếu điều tra. + Đánh giá kết quả học tập của người học được thực hiện thông qua các bài kiểm tra. 2) Đánh giá người dạy * Các tiêu chí đánh giá người dạy: Để đánh giá người dạy cần căn cứ vào những hành vi và kĩ năng dạy học cụ thể của họ. Bao gồm: 1- Khả năng nghiên cứu người học và việc học để xây dựng kế hoạch dạy học
22. 19 cũng như phục vụ cho quá trình tổ chức hoạt động học tập của người học ; 2- Những kĩ năng thiết kế dạy học và hoạt động giáo dục; 3- Tính hiệu quả trong lãnh đạo, tổ chức các tương tác sư phạm (lãnh đạo và quản lí người học, việc học và môi trường dạy học). * Cách thức đánh giá: Đánh giá người dạy được thực hiện thông qua quan sát trực tiếp và khảo sát ý kiến của sinh viên tham gia thực nghiệm qua phiếu điều tra. 3) Đánh giá môi trường dạy học * Các tiêu chí đánh giá môi trường dạy học: Đánh giá môi trường dạy học dựa vào tương tác chính là đánh giá mức độ tác động tích cực từ phía môi trường chủ yếu đến người học và hoạt động học tập của họ. Những căn cứ chính để đánh giá môi trường bao gồm: 1- Mức độ ảnh hưởng tích cực của các yếu tố từ môi trường bên ngoài ; 2- Mức độ ảnh hưởng tích cực của môi trường tâm lí trong dạy học . * Cách thức đánh giá: Đánh giá môi trường dạy học được thực hiện thông qua quan sát trực tiếp và khảo sát ý kiến của sinh viên tham gia thực nghiệm qua phiếu điều tra. 3.2. Kết quả thực nghiệm 3.2.1. Kết quả thực nghiệm vòng 1 1) Phân tích kết quả đánh giá người học 1- Phân tích kết quả nhận thức - Điểm trung bình nhận thức đầu vào của 2 lớp thực nghiệm và đối chứng là tương đương nhau. - Trung bình kết quả nhận thức đầu ra ở lớp thực nghiệm cao hơn lớp đối chứng. Cụ thể, tỉ lệ bài đạt điểm giỏi và khá ở lớp thực nghiệm cao hơn lớp đối chứng. Tỉ lệ bài đạt điểm trung bình ở lớp thực nghiệm giảm mạnh, ở lớp đối chứng giảm không đáng kể. Bên cạnh đó, ở lớp đối chứng vẫn tồn tại bài đạt điểm yếu kém. Đường hội tụ tiến của lớp thực nghiệm luôn nằm bên phải đường hội tụ tiến của lớp đối chứng (Điều này cũng có nghĩa kết quả nhận thức của lớp thực nghiệm nhìn chung cao hơn lớp đối chứng). 2- Phân tích kết quả đánh giá tính tích cực và hiệu quả của người học khi tham gia các tương tác sư phạm - Năng lực tương tác với môi trường dạy học của sinh viên lớp thực nghiệm chỉ tương đương với lớp đối chứng. Sở dĩ có hiện tượng này là do trong vòng thực nghiệm đầu (thực nghiệm thăm dò và tác động) mới chủ chương áp dụng mô hình kĩ thuật dạy học dựa vào tương tác theo kiểu thông báo - thu nhận. Do đó việc mở rộng môi trường tương tác cho sinh viên học thực nghiệm trong quá trình dạy học chưa nhiều. - Năng lực của sinh viên tham gia tương tác người học - người dạy ở lớp thực nghiệm cao hơn hẳn so với lớp đối chứng.
23. 20 - Tính tích cực của sinh viên khi tham gia tương tác người học - người học ở lớp thực nghiệm cũng cao hơn hẳn lớp đối chứng. Từ những phân tích trên đây ta có thể kết luận rằng, dạy học thực nghiệm bước đầu đạt được thành công không chỉ trên phương diện kết quả nhận thức của người học mà cả ý thức và năng lực của sinh viên tham gia vào các mối quan hệ tương tác với môi trường, người dạy và bạn học trong quá trình học tập. 2) Phân tích kết quả đánh giá người dạy Giảng viên dạy học lớp thực nghiệm được đánh giá cao hơn về năng lực thiết kế dạy học và hoạt động giáo dục (bao gồm: năng lực thiết kế mục tiêu, nội dung, thiết kế hoạt động học tập của người học, thiết kế phương pháp và kĩ thuật dạy học, thiết kế học liệu và phương tiện dạy học, thiết kế môi trường dạy học tương tác). Năng lực trong lãnh đạo, tổ chức các tương tác sư phạm (năng lực thuyết phục và hợp tác với người học, năng lực trong giao tiếp và ứng xử với người học, năng lực sử dụng các phương tiện công nghệ, năng lực tổ chức lớp và nhóm học tập, năng lực lãnh đạo và tổ chức tương tác giữa các chủ thể của hoạt động dạy học) của giảng viên ở lớp thực nghiệm cũng được đánh giá cao hơn lớp đối chứng. 3) Phân tích kết quả đánh giá môi trường Chất lượng môi trường bên ngoài người học được đánh giá khá tốt ở cả hai lớp thực nghiệm và đối chứng. Tuy nhiên, chất lượng môi trường tâm lí trong dạy học có kết quả đánh giá khá chênh lệch giữa hai lớp và nghiêng về phía lớp thực nghiệm. 3.2.2. Kết quả thực nghiệm vòng 2 1) Phân tích kết quả đánh giá người học 1- Phân tích kết quả nhận thức của người học * Môn PPDH Tự nhiên và Xã hội (lớp K36 GDTH) - Kết quả thống kê cho thấy, điểm trung bình nhận thức đầu vào của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tương đương nhau. - Điểm trung bình nhận thức đầu ra của lớp thực nghiệm cao hơn hẳn so với lớp đối chứng. Tỉ lệ gia tăng điểm khá, giỏi ở lớp thực nghiệm cao hơn lớp đối chứng. Đường hội tụ tiến của lớp thực nghiệm luôn nằm bên phải đường hội tụ tiến của lớp đối chứng. Điều này cũng có nghĩa kết quả nhận thức của lớp thực nghiệm nhìn chung cao hơn lớp đối chứng. * Môn Giáo dục kĩ năng sống cho HSTH (Lớp K37 GDTH) - Kết quả thống kê cho thấy, điểm trung bình nhận thức đầu vào của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tương đương nhau. - Điểm trung bình nhận thức đầu ra của lớp thực nghiệm cao hơn hẳn so với lớp đối chứng. Tỉ lệ gia tăng điểm khá, giỏi ở lớp thực nghiệm cao hơn lớp đối chứng. Đường hội tụ tiến của lớp thực nghiệm luôn nằm bên phải đường hội tụ tiến của lớp đối chứng. Điều này cũng có nghĩa kết quả
24. 21 nhận thức của lớp thực nghiệm nhìn chung cao hơn lớp đối chứng trong môn Giáo dục kĩ năng sống cho HSTH . 2- Phân tích kết quả đánh giá tính tích cực và hiệu quả của người học khi tham gia các tương tác sư phạm Nhìn chung năng lực của sinh viên trong thực hiện các tương tác với môi trường, với người dạy, bạn học ở lớp thực nghiệm được đánh giá cao hơn so với lớp đối chứng. 2) Phân tích kết quả đánh giá người dạy Qua khảo sát ý kiếm của sinh viên, chúng tôi nhận thấy người dạy ở lớp thực nghiệm nhìn chung được đánh giá cao hơn người dạy ở lớp đối chứng về năng lực thiết kế dạy học, hoạt động giáo dục và năng lực lãnh đạo, tổ chức các tương tác sư phạm trong quá trình dạy, năng lực thiết kế môi trường học tập đa tương tác, kích hoạt được người học và hoạt động học tập, năng lực khuyến khích, động viên người học. 3) Phân tích kết quả đánh giá môi trường dạy học Môi trường dạy học nói chung qua đánh giá của sinh viên cũng nghiêng về lớp thực nghiệm theo hướng tích cực. Nhưng vậy, những kết quả đánh giá về người học (kết quả nhận thức, tính tích cực, năng lực và hiệu quả khi tham gia các tương tác sư phạm với người dạy, bạn học, môi trường), đánh giá về người dạy (năng lực tìm hiểu, nghiên cứu người học và việc học, năng lực thiết kế dạy học và hoạt động giáo dục) đánh giá về môi trường dạy học (môi trường vật chất và môi trường tâm lí) ở cả hai vòng thực nghiệm cho thấy các mô hình và kĩ thuật dạy học dựa vào tương tác (thiết kế ở trên) bước đầu đem lại hiệu quả trong quá trình dạy học thực tế cho sinh viên khoa GDTH ở trường ĐHSP. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 1. KẾT LUẬN 1- Trong những năm trở lại đây, công tác đào tạo GVTH ở các trường ĐHSP mặc dù đã được đổi mới khá mạnh mẽ song kết quả thu được còn nhiều hạn chế, chưa đáp ứng kịp với yêu cầu cao của thực tiễn ngành nghề. Nguyên nhân chủ yếu của vấn để này nằm ngay trong quá trình đào tạo, đó là chương trình còn nặng về lí thuyết, ít thực hành; môi trườn g dạy học thiếu tính tương tác, quan hệ thầy trò nặng về áp đặt mà ít có sự khơi nguồn cảm hứng và phát huy tính sáng tạo, độc lập của người học.Trong khi đó ngày nay, tương tác trong dạy học được xem như một trong những nguyên tắc then chốt nhất của dạy học hiện đại. Tức là cho dù người học là ai, nội dung học vấn là gì, phương pháp dạy học như thế nào đi chăng nữa thì cũng cần phải có sự tác động qua lại giữa các thành tố của hoạt động dạy học. Do đó, nghiên cứu để tiến hành dạy học dựa vào tương tác trong
25. 22 đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học là một cách tiếp cận khả thi trong công cuộc đổi mới phương pháp đào tạo GVTH hiện nay. 2- Bản chất của tương tác trong dạy học được làm sáng tỏ dưới lập trường các lĩnh vực khoa học phụ cận của giáo dục học, cụ thể như sau. 1/ Dưới lập trường triết học, tương tác trong dạy học chính là sự phản ánh đậm nét hai nguyên lí về mối quan hệ phổ biến và tính phát triển của sự vật, hiện tượng trong hiện thực khách quan. Tương tác giữa các thành tố trong hoạt động dạy học là việc giải quyết những mâu thuẫn bên trong của hoạt động dạy học. Nó là động lực mạnh mẽ nhất đem đến sự phát triển của hoạt động dạy học nói chung và người học nói riêng. 2/ Dưới lập trường của tâm lí học, tương tác trong dạy học chính là các chuỗi kích thích và phản ứng giữa chủ thể học tập với người dạy và môi trường bên ngoài (tâm lí học hành vi); là quá trình điều chỉnh các chức năng tâm lí của bản thân theo hai cơ chế đồng hoá và điều ứng (tâm lí học nhận thức); là phương thức để thỏa mãn nhu cầu hiểu biết, nhận thức và khẳng định bản thân (tâm lí học nhân văn); là phương thức tạo ra sự dịch chuyển liên tục Vùng cận phát triển của người học (tâm lí học hoạt động). 3/ Dưới lập trường của khoa học thần kinh về nhận thức, tương tác của người học với môi trương và người dạy chính là việc sử dụng các giác quan để làm giàu những thông tin không đồng nhất ở bán cầu não phải. Tương tác bên trong người học (tương tác với các biểu tượng đã có) chính là quá trình chuyển những thông tin không đồng nhất ở bán cầu nào phải thành những thông tin đồng nhất (tức là tri thức dưới dạng ngôn ngữ, mô hình, sơ đồ) và được lưu giữ bền vững ở bán cầu não trái. 3- Từ việc làm rõ bản chất của tương tác trong dạy học giúp ta khẳng định tầm quan trọng của nó trong quá trình dạy học hiện này. Đồng thời đem đến những định hướng vừa mang tính tổng quát, vừa mang tính cụ thể để tiến hành dạy học dựa vào tương tác: ở bình diện vĩ mô, dạy học dựa vào tương tác được xem như một quan điểm hay triết lí dạy học dựa trên sự tác động qua lại giữa các thành tố cơ bản của hoạt động dạy học. Quan điểm này có ý nghĩa bao trùm chỉ đạo toàn bộ quá trình dạy học: từ xây dựng mục tiêu, nội dung, PPDH cụ thể, hình thức tổ chức dạy học đến cách thức kiểm tra đánh giá; từ thiết kế dạy học đến thực thi nó trên các học trình thực tế. Ở bình diện trung gian, người ta xem xét dạy học dựa vào tương tác dưới dạng các PPDH cụ thể, khi đó nó tương ứng với các mô hình kĩ thuật dạy học dựa vào tương tác. Còn ở bình diện vi mô, là những kĩ thuật dạy học, tức là cách thức tổ chức và tiến hành dạy học dựa vào tương tác trong các điều kiện và tình huống cụ thể trên lớp học. Như vậy, để đưa chiến lược dạy học này từ phương diện lí thuyết thành hiện thực, thì nó phải được cụ thể hóa thành những mô hình dạy học cụ thể. Sau đó, những mô hình này được chọn lựa và kết hợp với nhau trong dạy học cho phù hợp với người học, người dạy và môi trường dạy học.
26. 23 4- Thực tiễn đào tạo GVTH có nhiều điểm đặc thù, tính đặc thù bộc lộ ở cả phía người học, người dạy và nội dung dạy học: người học đa trình độ, sở trường học tập khác nhau, nền tảng kiến thức đa dạng; người dạy có sự khác biệt lớn về lĩnh vực và trình độ chuyên môn, về t ính chuyên biệt trong đào tạo GVTH; chương trình đào tạo trải rộng trên nhiều lĩnh vực khoa học. Bên cạnh đó, những nghiên cứu về thực trạng dạy học trong đào tạo GVTH trình độ đại học cho thấy quá trình này thiếu sự tương tác. Một phần là do các phương pháp mà thầy sử dụng để dạy học vẫn theo lối truyền thống, chưa nắm được các kĩ thuật dạy học theo hướng tăng cường tương tác; phần khác là do người học thiếu kĩ năng học tập dựa vào tương tác, quan hệ thầy - trò và giữa người học với nhau còn ít cởi mở, thâ n thiện, nâng đỡ, người học e dè, ngại va chạm, ngài xung đột. Chính vì thế, để nâng cao chất lượng đào tạo GVTH trình độ đại học hiện nay thì nó cần được nghiên cứu một cách hết sức nghiêm túc theo hướng tăng cường tương tác và tính đến những nét đặc trưng nêu trên. 5- Từ những cơ sở lí luận và thực tiễn được làm sáng tỏ trong đề tài, chúng tôi đề xuất 5 mô hình dạy học dựa vào tương tác và các kĩ thuật dạy học tương ứng, đây được xem là một bước cụ thể hóa chiến lược dạy học dựa vào tương tác từ bình diệ n lí thuyết thành hiện thực. Trong đó: 1/ Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu thông báo - thu nhận là sự tích hợp từ lí thuyết dạy học dựa vào tương tác với lí thuyết của kiểu dạy học thông báo kiến thức. Nó phù hợp để sử dụng trong dạy học những n ội dung mang tính lí thuyết, hàn lâm, cho người học thích học theo kiểu ghi nhớ đơn thuần. 2/ Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu làm mẫu - thực hành cũng là sự tích hợp từ hai lí thuyết trên, song nó phù hợp để dạy học những nội dung học vấn là những hành vi, kĩ năng, mẫu hành động có tính chất vận động vật chất. 3/ Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu kiến tạo - tìm tòi tương thích với người học có xu hướng thiên về làm việc, thực hành. Trong mô hình này, người học được tham gia tương tác với môi trường và bạn học bằng các hoạt động vật chất rồi thông qua đó mà chiếm lĩnh được tri thức và kĩ năng cần lĩnh hội. 4/ Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu khuyến khích có bản chất là cách thức tổ chức cho người học tích cực trao đổi, chia sẻ trong các tình huống, trải nghiệm trong các mối quan hệ liên cá nhân để làm sáng tỏ về mặt giá trị của nội dung học vấn. Nó tương thích đối với những người học quảng giao, thích chia sẻ và nhận được chia sẻ từ thầy, từ bạn học. 5/ Mô hình dạy học dựa vào tương tác theo kiểu tình huống - nghiên cứu là sự tích hợp từ lí thuyết dạy học dựa vào tương tác với kiểu PPDH khuyến khích sự tư duy lí trí, tư duy logic dựa chủ yếu vào tính vấn đề của nội dung học tập. Trong mô hình này, người học thực hiện chủ yếu các tương tác với bạn học, nhất là tương tác nội tâm để giải quyết vấn đề và nhiệm vụ học tập.
27. 24 6- Các mô hình và kĩ thuật dạy học dựa vào tương tác nêu trên đã được sử dụng để dạy học thực nghiệm tại khoa GDTH ở trường ĐHSP Hà Nội 2. Mặc dù, chưa áp dụng thực nghiệm hết các mô hình và kĩ thuật dạy học được đề xuất (mới chủ yếu thực nghiệm các mô hình và kĩ thuật dạy học dựa vào tương tác theo kiểu thông báo - thu nhận, tình huống - nghiên cứu, khuyến khích - tham gia), thời gian thực nghiệm ngắn (hai đợt), số môn học chưa nhiều (3 môn) song kết quả thu được tương đối khả quan đáp ứng được mục đích nghiên cứu đã đề ra, bước đầu khẳng định tính đúng đắn của giả thuyết khoa học, chất lượng của các mô hình và kĩ thuật dạy học được đề xuất trong đề tài. 7- Tuy nhiên, do hạn chế về thời gian thực hiện cũng như giới hạn phạm vi nghiên cứu của đề tài, trong luận án mới chỉ thiết kế và giới thiệu được một số mô hình dạy học dựa vào tương tác theo cách tiếp cận và quan niệm của riêng tác giả. Vấn đề này cần được quan tâm nghiên cứu nhiều hơn nữa không chỉ đối với các nhà khoa học mà cả những giáo viên đứng lớp để đưa thêm những mô hình dạy học dựa vào tương tác theo những cách tiếp cận khác, sao cho phù hợp với thực tiễn đào tạo của các ngành nghề, phù hợp với các đối tượng người học khác nhau. Đặc biệt, cần thiết xây dựng hoàn thiện hệ thống kĩ năng, kĩ thuật dạy và học dựa vào tương tác của cả thầy và trò, kĩ năng thiết kế và tổ chức môi trường dạy học, nhất là môi trường tâm lí để quá trình dạy học trên lớp thật sự là quá trình tương tác tích cực của người học, đồng thời mỗi thành tố ấy đều có cơ hội tốt nhất để phát triển. 2. KIẾN NGHỊ 1- Đối với các trường ĐHSP và các khoa GDTH: Thứ nhất, Cần đầu tư để trang bị về cơ sở vật chất và thiết bị dạy học, nhất là học liệu và phương tiện kĩ thuật dạy học hiện đại như máy tính kết nối internet, máy chiếu, bảng tương tác Thứ hai, cần xây dựng được cơ chế quan lí môi trường dạy học theo hướng tăng cường stương tác. Chẳng hạn, nhà trường cần có những chỉ đạo cụ thể để các đơn vị trong nhà trường (như các khoa, phòng đào tạo, trung tâm tin học, thư viện ) tạo điều kiện thuận lợi nhất cho quá trình học tập của sinh viên. Khoa GDTH có sự chỉ đạo và quản lí cụ thể để tạo ra sự đoàn kết, gắn bó, thân thiện, cởi mở giữa cán bộ giảng viên với sinh viên, giưa sinh viên với sinh viên. 2- Đối với cán bộ nghiên cứu và giảng viên giảng dạy tại khoa GDTH ở các trường ĐHSP: Cần có những cách tiếp cận mới để xây dựng thêm các mô hình dạy học cụ thể dựa vào tương tác. Đồng thời, xây dựng bổ xung hoàn thiện hệ thống kĩ năng và kĩ thuật dạy học dựa vào tương tác, nhằm góp phần đưa lí thuyết dạy học dựa vào tương tác vào đời sống học đường và nâng cao hiệu quả dạy học thực sự trong từng môn học, tưng cấp học. Khẳng định giá trị đích thực của lí thuyết dạy học tiềm năng này.