›
›

Tóm tắt luận án Nghiên cứu sử dụng bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang

pdf 27 trang hapham 2130
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Tóm tắt luận án Nghiên cứu sử dụng bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdftom_tat_luan_an_nghien_cuu_su_dung_ben_vung_dat_nong_nghiep.pdf

Nội dung text: Tóm tắt luận án Nghiên cứu sử dụng bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang

  1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM VŨ THỊ THƯƠNG NGHIÊN CỨU SỬ DỤNG BỀN VỮNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP HUYỆN LỤC NGẠN, TỈNH BẮC GIANG CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI MÃ SỐ: 62 85 01 03 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÀ NỘI - 2015
  2. Công trình hoàn thành tại: HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM Người hướng dẫn: PGS. TS. CAO VIỆT HÀ PGS. TS. VŨ NĂNG DŨNG Phản biện 1: PGS.TS. NGUYỄN THANH TRÀ Học Viện Nông nghiệp Việt Nam Phản biện 2: PGS.TS. LÊ THÁI BẠT Hội Khoa học Đất Phản biện 3: TS. NGUYỄN VĂN TOÀN Viện nghiên cứu Quy hoạch nông nghiệp, nông thôn Luận án được bảo vệ tại Hội đồng đánh giá luận án cấp Học viện tại: Học viện Nông nghiệp Việt Nam Vào hồi giờ, ngày tháng năm 2015 Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện: - Thư viện Quốc gia Việt Nam - Thư viện Học viện Nông nghiệp Việt Nam
  3. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sản xuất nông nghiệp không những cung cấp lương thực, thực phẩm, đảm bảo nguồn nguyên liệu cho các ngành công nghiệp sản xuất mà còn tạo ra những mặt hàng có giá trị xuất khẩu. Hiện nay, với trên 70% dân số đang sống ở vùng nông thôn, ngành nông nghiệp có vị trí đặc biệt trong nền kinh tế nước ta. Trong những năm qua, nền nông nghiệp Việt Nam đã đạt được những thành tựu to lớn, tạo ra và duy trì quá trình tăng trưởng sản xuất, đảm bảo an ninh lương thực. Tuy nhiên, quá trình sử dụng đất nông nghiệp nước ta còn một số vấn đề cần xem xét. Chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi diễn ra với tốc độ nhanh đã làm thay đổi cả phương thức sử dụng tài nguyên tự nhiên trên quy mô lớn. Việc lạm dụng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật đã trở nên phổ biến và gây ảnh hưởng xấu tới chất lượng nông sản, sức khỏe người dân và môi trường sinh thái. Cùng lúc, canh tác không phù hợp trên đất dốc cũng gây suy thoái chất lượng đất do gia tăng xói mòn và rửa trôi làm ảnh hưởng nghiêm trọng tới quỹ đất canh tác. Chính vì vậy, sử dụng bền vững đất nông nghiệp có ý nghĩa chiến lược trong công cuộc phát triển chung của Việt Nam hiện nay. Lục Ngạn là huyện thuộc vùng Trung du và miền núi phía Bắc, với hơn 67% lao động làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp. Những năm gần đây, việc chuyển dịch cơ cấu trong nông nghiệp trên địa bàn huyện diễn ra mạnh mẽ nên hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp đã được nâng lên rõ rệt tuy nhiên vẫn còn nhiều vấn đề bất cập cần giải quyết. Là huyện trọng điểm nông nghiệp, có diện tích cây vải thiều lớn nhất miền Bắc nhưng sản xuất chưa theo quy hoạch, mang tính tự phát cao nên tiềm ẩn những rủi ro về thị trường. Ngoài ra, phát triển sản xuất nông nghiệp cũng có những tác động không nhỏ đến môi trường nói chung và môi trường đất nói riêng. Vì vậy, việc sử dụng đất nông nghiệp theo hướng bền vững có ý nghĩa quan trọng trong chiến lược phát triển kinh tế, xã hội của huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang. 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài - Đánh giá thực trạng sử dụng và tiềm năng đất nông nghiệp của huyện Lục Ngạn. - Đề xuất sử dụng bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất và bảo vệ môi trường sinh thái. 3. Ý nghĩa của đề tài - Ý nghĩa khoa học Góp phần hệ thống hóa và bổ sung thêm những lý luận về đánh giá sử dụng bền vững đất nông nghiệp vùng trung du và miền núi phía Bắc Việt Nam. - Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu làm rõ đặc tính và tính chất đất đai đồng thời đề xuất được hướng sử dụng bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn. Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ giúp các nhà quản lý và sử dụng đất của huyện Lục Ngạn có hướng sử dụng đất nông nghiệp một cách hệ thống, tiết kiệm, hiệu quả và bền vững. 4. Những đóng góp mới của luận án Xác định được tính bền vững của các kiểu sử dụng đất trên địa bàn huyện Lục Ngạn trên cơ sở phân tích, tổng hợp theo 5 tiêu chí sử dụng đất bền vững của Smyth and Dumanski (1993). Bổ sung dữ liệu về đánh giá thích hợp đất đai làm căn cứ đề xuất định hướng sử dụng bền vững đất nông nghiệp cho huyện Lục Ngạn. 1
  4. Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Cơ sở lý luận về sử dụng bền vững đất nông nghiệp 1.1.1. Một số khái niệm liên quan về đất và sử dụng đất nông nghiệp 1.1.1.1. Những khái niệm chung - Khái niệm về đất: Ngay từ xa xưa, con người đã có những hiểu biết nhất định về đất. Đô-cu-trai-ep (1886) đã đưa ra khái niệm: đất là một thể tự nhiên được hình thành do tác động tổng hợp của 5 yếu tố là khí hậu, sinh vật, đá mẹ, địa hình và tuổi địa phương. Sau Đô-cu-trai-ep, khoa học thổ nhưỡng ngày càng phát triển theo hướng gắn chặt với cây trồng. Về mặt này, Wiliam cho rằng: đất là lớp mặt tơi xốp của lục địa có khả năng sản xuất ra những sản phẩm của cây trồng. Theo FAO (1976), đất đai được nhìn nhận là một nhân tố sinh thái. Theo nghĩa này, đất đai bao gồm: khí hậu, dáng đất, địa hình địa mạo, thổ nhưỡng, thuỷ văn, thảm thực vật tự nhiên bao gồm cả rừng, cỏ dại trên đồng ruộng, động vật tự nhiên, những biến đổi của đất do các hoạt động của con người. - Hệ thống sử dụng đất: Hệ thống sử dụng đất là một loại sử dụng đất cụ thể thực hiện trên một đơn vị đất đai và liên quan đến đầu tư, thu nhập và khả năng cải tạo (FAO, 1983). Những hệ thống sử dụng đất có mối quan hệ chặt chẽ với các yếu tố liên quan đến sản xuất như kỹ thuật công nghệ, điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội, tổ chức sản xuất, thị trường (Tôn Thất Chiểu và Đỗ Đình Thuận, 1998). - Loại sử dụng đất đai chính: Đất đai là nguồn tài nguyên cơ bản cho nhiều phương thức sử dụng (Đào Châu Thu và Nguyễn Khang, 2002): Sử dụng trên cơ sở sản xuất trực tiếp (làm đất canh tác để trồng trọt, trồng cỏ, trồng rừng ); Sử dụng trên cơ sở sản xuất gián tiếp (làm bãi chăn thả, chuồng trại ); Sử dụng vì mục đích bảo vệ môi trường (chống suy thoái đất, bảo tồn đa dạng sinh học, bảo vệ các loài quý hiếm). Các hình thức sử dụng đất vừa nêu được coi như là loại hình sử dụng đất chính. - Loại sử dụng đất và kiểu sử dụng đất đai (Land Use Type - LUT): là bức tranh mô tả thực trạng sử dụng đất của một vùng với những phương thức quản lý sản xuất trong các điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội và kỹ thuật được xác định như chuyên để trồng lúa; chuyên để trồng màu; canh tác lúa - màu; trồng cây lâu năm; làm đất lâm nghiệp; nuôi trồng thuỷ sản (FAO,1976) 1.1.1.2. Phương pháp phân hạng thích hợp đất nông nghiệp Phương pháp đánh giá đất đai của FAO (1976) được sử dụng rộng rãi trong lĩnh vực tài nguyên đất đai và phát triển nông nghiệp. Nguyên tắc đề ra là: mức độ thích hợp đất đai được đánh giá cho các LUT, việc đánh giá phải có sự gắn kết với điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của vùng nghiên cứu. Đồng thời đánh giá đất phải dựa trên quan điểm sinh thái và phát triển bền vững. Hạng thích hợp đất đai được phân thành: Thích hợp (rất thích hợp - S1; thích hợp vừa - S2; ít thích hợp - S3); không thích hợp (N). 1.1.1.3. Hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp Một cách tổng quát, hiệu quả được hiểu là sự phản ánh mối tương quan giữa giá trị thu về với nguồn lực đã bỏ ra, có thể đo bằng giá trị tuyệt đối hay tương đối. Với quan điểm phát triển hiện đại, hiệu quả được đánh giá một cách toàn diện trên 3 góc độ đó là kinh tế, xã hội và môi trường (Lê Thanh và cs., 1993). Về kinh tế: phản ánh mức độ sinh lời của nguồn lực đất đai bỏ ra như thu nhập, lợi nhuận, tỷ suất lợi nhuận Về xã hội: hiệu quả sử dụng đất chính là tác động tích cực về mặt xã hội, phản ánh mức độ giải quyết vấn đề xã hội như xóa đói giảm nghèo, giải quyết việc làm, nâng cao dân trí Về môi trường: trong sử dụng đất nông nghiệp, hiệu quả mang lại chính là chất lượng đất được 2
  5. bồi bổ, không bị suy kiệt. Đánh giá hiệu quả môi trường có thể thông qua một số chỉ tiêu: tăng độ che phủ, tăng hàm lượng dinh dưỡng, tăng độ ẩm của đất 1.1.2. Sử dụng bền vững đất nông nghiệp 1.1.2.1. Khái niệm tổng quát về phát triển bền vững Từ những năm 70 của Thế kỷ 20 trở về trước, thế giới ít chú ý đến phát triển bền vững nhất là về môi trường. Càng về sau này con người đã thấy, đi kèm với tăng trưởng kinh tế là hàng loạt những hệ luỵ như tài nguyên ngày càng cạn kiệt, thiên tai gia tăng, đất đai giảm độ phì, môi trường xuống cấp Năm 1984, Liên hợp quốc thành lập “Hội đồng thế giới về môi trường và phát triển (WCED). Năm 1987, WCED đã đưa ra khái niệm về phát triển bền vững là: Phát triển bền vững là sự phát triển vừa đáp ứng được nhu cầu của thế hệ hiện tại lại không làm phương hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai. FAO (1991, 1994) đề xuất “Phát triển bền vững là quản lý và bảo vệ nguồn lực tự nhiên, định hướng sự thay đổi công nghệ, thể chế, nhằm đảm bảo và đáp ứng các nhu cầu ngày càng tăng của con người trong các thế hệ hiện tại và tương lai”. 1.1.2.2. Sử dụng bền vững đất nông nghiệp “Sử dụng bền vững đất nông nghiệp là phạm trù phản ánh hiệu quả tổng hợp cả 3 phương diện kinh tế, xã hội và môi trường trong hiện tại nhưng vẫn duy trì và hướng tới cải thiện trong tương lai”. Để đánh giá tính bền vững sử dụng đất nông nghiệp, cần thiết đưa ra bộ chỉ tiêu phản ánh tính bền vững. Trên cơ sở 5 tiêu chí sử dụng đất bền vững của Smyth and Dumanski (1993) (Duy trì và nâng cao các hoạt động sản xuất; giảm mức độ rủi ro đối với sản xuất; bảo vệ tiềm năng của các nguồn tài nguyên tự nhiên, chống lại sự thoái hoá chất lượng đất và nước; khả thi về mặt kinh tế; được xã hội chấp nhận), có thể đưa ra các chỉ tiêu để đánh giá tính bền vững trong sử dụng đất nông nghiệp gồm: Năng suất của các cây trồng, giá sản phẩm, khả năng tiêu thụ sản phẩm, tỷ lệ thời gian che phủ đất trong năm (%), mức độ bón phân, giá trị gia tăng/ha, hiệu quả đồng vốn, giá trị gia tăng/lao động, mức độ tạo việc làm thông qua công lao động. 1.1.2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến tính bền vững trong sử dụng đất nông nghiệp Các yếu tố ảnh hưởng đến tính bền vững trong sử dụng đất nông nghiệp là: kỹ thuật canh tác trong nông nghiệp; các chính sách phát triển liên quan đến sử dụng đất; việc ứng dụng khoa học công nghệ; thị trường tiêu thụ sản phẩm; quy hoạch, tổ chức sản xuất; các tổ chức kinh tế sử dụng đất; hệ thống cơ sở hạ tầng nông nghiệp; các hoạt động khuyến nông, đào tạo chuyển giao tiến bộ kỹ thuật; ảnh hưởng của biến đổi khí hậu. 1.2. Những nghiên cứu liên quan đến sử dụng bền vững đất nông nghiệp 1.2.1. Những nghiên cứu liên quan đến sử dụng bền vững đất nông nghiệp trên thế giới Trên thế giới, mặc dù sự phát triển sản xuất nông nghiệp của các nước không giống nhau nhưng hầu hết các nước đều coi nông nghiệp là nền tảng của sự phát triển. Những nghiên cứu liên quan đến sử dụng bền vững đất nông nghiệp đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà khoa học. Các nhà khoa học, các Viện nghiên cứu đã và đang tập trung nghiên cứu về đất đai, về kỹ thuật canh tác, cây trồng nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp cũng như để giải quyết những xung đột trong sử dụng đất cho nông nghiệp, công nghiệp. Để sử dụng bền vững đất nông nghiệp cần phải đáp ứng được 3 tiêu chí là bền vững về kinh tế, bền vững về xã hội và bền vững về môi trường. 1.2.2. Những nghiên cứu và ứng dụng về sử dụng bền vững đất nông nghiệp ở Việt Nam 1.2.2.1. Một số nghiên cứu về sử dụng bền vững đất nông nghiệp ở Việt Nam Diện tích canh tác nông nghiệp của Việt Nam vào loại thấp nhất trong khu vực Asean (0,11ha/người). Đã có nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến sử dụng bền 3
  6. vững đất nông nghiệp của các Viện nghiên cứu như Viện Quy hoạch Thiết kế Nông nghiệp, Viện Thổ Nhưỡng Nông hóa, Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc, các trường Đại học Ngoài việc phải thoả mãn các yêu cầu về tính bền vững mà thế giới đã công nhận thì nông nghiệp bền vững ở Việt nam còn phải kế thừa được kinh nghiệm của nền nông nghiệp truyền thống để từ đó có thể sắp xếp, bố trí lại cơ cấu cây trồng phù hợp nhằm khai thác tốt hơn lợi thế so sánh của từng vùng. 1.2.2.2. Một số mô hình sử dụng đất nông nghiệp có hiệu quả ở vùng TDMNPB Vùng Trung du miền núi phía Bắc đã có nhiều công trình nghiên cứu và ứng dụng các mô hình sử dụng đất bền vững như: mô hình sản xuất chè hữu cơ trên các vùng núi cao; mô hình sử dụng đất theo kiểu nông - lâm kết hợp ở khu vực có độ dốc > 250 (trên đỉnh đồi trồng rừng, tiếp đến trồng cây ăn quả ở chân đồi và trồng cây ngắn ngày); trồng cây ăn quả ở vùng có độ dốc từ 100 - 250; mô hình chuyển đổi cây hàng năm trên đất nương rẫy và đất chuyên màu ở vùng thung lũng, đồng bằng; mô hình chuyển đổi đất lúa 1 vụ bỏ hóa vụ xuân sang trồng hoa ôn đới Các mô hình này đều cho hiệu quả kinh tế cao hơn và đảm bảo được tính bền vững trong sử dụng đất. 1.2.2.3. Những nghiên cứu liên quan đến sử dụng bền vững đất nông nghiệp tỉnh Bắc Giang Nông nghiệp là ngành giữ vị trí quan trọng trong cơ cấu kinh tế của Bắc Giang. Vì thế cũng đã có nhiều nghiên cứu hướng vào những chương trình mục tiêu phát triển nông nghiệp hàng hóa và bền vững gắn với xây dựng nông thôn mới, đã có những nghiên cứu tập trung vào khai thác thế mạnh về điều kiện tự nhiên đặc biệt là tài nguyên đất đai cho phát triển nông nghiệp. 1.2.3. Định hướng nghiên cứu cho huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang trong vấn đề sử dụng bền vững đất nông nghiệp Từ nghiên cứu tổng quan, kết quả nghiên cứu liên quan đến sử dụng bền vững đất nông nghiệp ở một số nước trên thế giới cũng như ở Việt Nam, chúng tôi rút ra những định hướng nghiên cứu cho huyện Lục Ngạn về vấn đề sử dụng bền vững đất nông nghiệp như sau: Việc lựa chọn những phương thức sử dụng đất, kiểu sử dụng đất thích hợp, phát huy lợi thế so sánh về điều kiện tự nhiên là yếu tố quan trọng trong sử dụng đất. Vì vậy, việc đánh giá về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội của huyện là một trong những cơ sở để lựa chọn loại cây trồng, giống cây trồng vật nuôi thích hợp với điều kiện sinh trưởng và phát triển trên đất dốc. Việc sử dụng đất theo hướng bền vững, đặc biệt là đất dốc, địa hình chia cắt, đất đai manh mún theo hướng đa dạng hóa cây trồng vật nuôi cùng những biện pháp canh tác thích hợp trên cơ sở đánh giá, phân hạng thích hợp đất đai và kết quả đánh giá tính bền vững của các loại sử dụng đất hiện trạng. Đánh giá kết quả một số mô hình sử dụng đất theo hướng bền vững làm căn cứ thực tiễn để đề xuất hướng sử dụng đất bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn Nghiên cứu đề xuất định hướng và giải pháp nâng cao tính bền vững sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn đến năm 2020. Chương 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài - Đối tượng nghiên cứu: Đất nông nghiệp; Các loại hình sử dụng đất và các vấn đề liên quan đến sử dụng đất nông nghiệp bền vững ở Lục Ngạn. - Phạm vi nghiên cứu: Đề tài được thực hiện trên địa bàn huyện Lục Ngạn, tỉnh 4
  7. Bắc Giang. Trong đất nông nghiệp đề tài chỉ nghiên cứu đất sản xuất nông nghiệp, đất rừng sản xuất và đất chưa sử dụng có khả năng phát triển sản xuất nông nghiệp. Số liệu thứ cấp được thu thập ở giai đoạn 2000 - 2013. 2.2. Nội dung nghiên cứu - Đánh giá điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội liên quan đến sản xuất nông nghiệp huyện Lục Ngạn - Đánh giá thực trạng sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn (biến động sử dụng đất đai huyện Lục Ngạn giai đoạn 2000 - 2013, tình hình phát triển ngành trồng trọt, đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn) - Đánh giá tính bền vững trong sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn - Đánh giá, phân hạng thích hợp đất đai phục vụ sản xuất nông nghiệp huyện Lục Ngạn - Xây dựng và đánh giá một số mô hình sản xuất nông nghiệp huyện Lục Ngạn - Định hướng sử dụng bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn 2.3. Phương pháp nghiên cứu 2.3.1. Phương pháp thu thập số liệu sơ cấp a. Chọn điểm nghiên cứu Theo dạng địa hình, huyện Lục Ngạn có thể chia thành 2 tiểu vùng (TV): tiểu vùng núi thấp (TV 1) chiếm khoảng 57% diện tích tự nhiên và tiểu vùng đồi, gò thấp xen lẫn đồng bằng (TV 2) chiếm khoảng 43% diện tích toàn huyện. Mỗi TV chọn 3 xã có đặc điểm về đất đai, địa hình, tập quán canh tác, cây trồng đặc trưng để điều tra nghiên cứu điểm. Cụ thể: TV 1 chọn 3 xã Hộ Đáp, Tân Mộc, Tân Sơn; TV 2 chọn 3 xã Quý Sơn, Biển Động, Phì Điền. b. Điều tra phỏng vấn nông hộ Các hộ được phỏng vấn hộ theo bộ câu hỏi soạn sẵn nhằm thu thập các thông tin về tình hình canh tác các cây trồng chính của nông hộ. Mỗi xã điểm lựa chọn 80 hộ để điều tra theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên. 2.3.2. Phương pháp thu thập số liệu, tài liệu thứ cấp Thu thập tư liệu, số liệu có sẵn từ các cơ quan Nhà nước, phòng Tài nguyên và Môi trường, phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, phòng Thống kê, phòng Kế hoạch - tài chính huyện. Các tài liệu liên quan ở các viện nghiên cứu, các trường đại học. 2.3.3. Phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh và xử lý tài liệu, số liệu * Trên cơ sở số liệu, tài liệu thu thập được, tiến hành tổng hợp, phân tổ thành nhiều loại khác nhau. Dựa trên cơ sở các chỉ tiêu số tuyệt đối, số tương đối, số bình quân, bằng phương pháp thống kê mô tả, so sánh để biết được sự biến động các chỉ tiêu qua các năm từ đó rút ra kết luận. Các số liệu được xử lý bằng phần mềm excel. 2.3.4. Phương pháp xác định hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp * Hiệu quả kinh tế: áp dụng phương pháp đánh giá hiệu quả kinh tế cho cây trồng theo Cẩm nang sử dụng đất tập 2 của Bộ NN&PTNT (2009): - Giá trị sản xuất: GTSX = Sản lượng sản phẩm × Giá bán. - Chi phí trung gian: CPTG = CPVC + DVP + LV. CPTG: Chi phí vật chất và chi phí trung gian (không tính lao động gia đình); CPVC: Chi phí vật chất (giống, phân bón, thuốc trừ sâu); DVP: Dịch vụ phí (làm đất, thủy lợi, bảo vệ thực vật, vận tải, khuyến nông); LV: Lãi vay ngân hàng, thuê lao động ngoài hoặc các nguồn khác. - Giá trị gia tăng GTGT = GTSX - CPTG 5
  8. - Hiệu quả đồng vốn: HQĐV = GTGT/CPTG - Giá trị ngày công: GTNC = GTGT/CLĐ. CLĐ - công lao động gia đình Các chỉ tiêu để đánh giá hiệu quả kinh tế được phân thành 3 mức độ: Cao (H), trung bình (M) và thấp (L) được thể hiện trong bảng 2.1. Bảng 2.1. Phân cấp chỉ tiêu đánh giá hiệu quả kinh tế của các kiểu sử dụng đất Chỉ tiêu Đơn vị tính Cao (H) Trung bình (M) Thấp (L) 1. Giá trị sản xuất triệu đ/ha >70 50-70 50 30 - 50 2,0 1,5 - 2,0 70 50-70 700 400 - 700 70 50 - 70 <50 Tổng hợp xếp loại hiệu quả xã hội cho các kiểu sử dụng đất như sau: - Hiệu quả xã hội cao (H): kiểu sử dụng đất không có chỉ tiêu ở mức thấp và có ≥ 2 chỉ tiêu đạt mức cao. - Hiệu quả xã hội trung bình (M): kiểu sử dụng đất không có chỉ tiêu nào ở mức thấp và có ≤ 1 chỉ tiêu đạt mức cao. - Hiệu quả xã hội thấp (L): kiểu sử dụng đất có ít nhất 1 trong số các chỉ tiêu hiệu quả kinh tế xếp vào mức thấp. * Hiệu quả về môi trường: Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi chỉ xin đề cập đến một số chỉ tiêu ảnh hưởng đến môi trường đất hiện tại như: - Mức độ duy trì và cải thiện độ phì đất: thông qua mức độ sử dụng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật và ảnh hưởng của nó đến môi trường đất. Nếu phân bón và thuốc BVTV sử dụng đúng khuyến cáo thì xếp hiệu quả ở mức cao; nếu sử dụng đúng phân khoáng và thuốc BVTV nhưng thiếu phân hữu cơ nhưng có cây họ đậu trong hệ thống cây trồng thì xếp mức trung bình (duy trì độ phì); không sử dụng đúng phân bón và 6
  9. thuốc BVTV xếp ở mức thấp (mức độ duy trì và cải thiện độ phí có xu hướng giảm). - Mức độ che phủ đất: thể hiện qua % thời gian che phủ trong năm, tính theo thời gian sinh trưởng của một loại cây trồng từ gieo cấy đến thu hoạch, xác định được số tháng đất được cây che phủ trong 1 năm, sau đó tính ra tỷ lệ %; Các chỉ tiêu đánh giá được phân chia thành 3 cấp: cao (H), trung bình (M) và thấp (L) thể hiện tại bảng 2.3. - Năng suất sinh học hoặc sinh khối (tấn/ha/năm). Bảng 2.3. Các chỉ tiêu phân cấp đánh giá hiệu quả môi trường của các loại hình sử dụng đất Chỉ tiêu Cao (H) Trung bình (M) Thấp (L) - 1. Năng suất sinh học (tấn/ha/năm) >20 10 - 20 <10 - 2. % thời gian che phủ trong năm 80-100 50-80 <50 - 3. Mức độ duy trì và cải thiện độ phì đất Có xu hướng tăng Duy trì Có xu hướng giảm Tổng hợp xếp loại hiệu quả môi trường cho các kiểu sử dụng đất như sau: - Hiệu quả môi trường cao (H): kiểu sử dụng đất không có chỉ tiêu ở mức thấp và có ≥ 2 chỉ tiêu đạt mức cao. - Hiệu quả môi trường trung bình (M): kiểu sử dụng đất không có chỉ tiêu nào ở mức thấp và có ≤ 1 chỉ tiêu đạt mức cao. - Hiệu quả môi trường thấp (L): kiểu sử dụng đất có ít nhất 1 trong số các chỉ tiêu hiệu quả kinh tế xếp vào mức thấp. 2.3.5. Phương pháp đánh giá tiềm năng đất theo FAO Sử dụng phương pháp hai bước để đánh giá đất. Bước thứ nhất tiến hành điều tra cơ bản, sau đó phân hạng thích hợp tự nhiên. Bước thứ hai phân tích kinh tế, xã hội và ảnh hưởng đến môi trường của LUT, sau đó đề xuất sử dụng đất nông nghiệp. 2.3.6. Phương pháp phân tích đất Các phương pháp phân tích đất được sử dụng là các phương pháp được quy định trong QCVN 03/2008 BTNMT, theo tiêu chuẩn ngành và theo hướng dẫn của hội Khoa học đất Việt Nam (Cẩm nang sử dụng đất quyển 7 - Phương pháp phân tích đất). 2.3.7. Phương pháp điều tra bổ sung và chỉnh lý bản đồ đất Trên cơ sở bản đồ đất tỉnh Bắc Giang tỷ lệ 1/50.000 được Viện Quy hoạch và Thiết kế Nông nghiệp xây dựng, tách riêng phần huyện Lục Ngạn. Kế thừa kết quả phân tích 150 phẫu diện đất của huyện Lục Ngạn của viện Thổ nhưỡng Nông hóa, đào bổ sung 9 phẫu diện theo các loại đất chính để phúc tra lại bản đồ đất và tính chất các loại đất chính của huyện Lục Ngạn. Phương pháp chọn điểm đào phẫu diện theo Cẩm nang sử dụng đất nông nghiệp, tập 1 (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, 2009). 2.3.8. Phương pháp xây dựng bản đồ Các bản đồ này được xây dựng dựa trên sự hỗ trợ của hệ thống thông tin địa lý (GIS) kết hợp các phần mềm chuyên dụng như Microstation để số hoá, ArcGIS để chồng xếp các bản đồ chuyên đề, xây dựng bản đồ đơn vị đất đai; xây dựng bản đồ phân hạng thích hợp đất đai tổng hợp và phần mềm Mapinfo để biên tập bản đồ. 2.3.9. Phương pháp đánh giá tính bền vững trong sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn Trong điều kiện cụ thể của huyện Lục Ngạn, là huyện miền núi với trình độ sử dụng đất so với mặt bằng chung của vùng TDMNPB ở mức trung bình, chúng tôi lựa chọn bộ chỉ tiêu để phân tích, đánh giá tính bền vững sử dụng đất nông nghiệp đối với từng kiểu sử dụng đất thể hiện trên cơ sở 5 tiêu chí sử dụng đất bền vững của Smyth và Dumanski (1993), bao 7
  10. gồm: Duy trì và nâng cao các hoạt động sản xuất; Giảm mức độ rủi ro đối với sản xuất; Bảo vệ tiềm năng của các nguồn tài nguyên tự nhiên, chống lại sự thoái hoá chất lượng đất và nước; Khả thi về mặt kinh tế; Được xã hội chấp nhận. Các tiêu chí này được định lượng bằng các chỉ tiêu phân cấp trong bảng 2.4. Bảng 2.4. Các chỉ tiêu đánh giá tính bền vững của LUT STT Tiêu chí Chỉ tiêu Nội dung Phân cấp Năng suất của các Có xu hướng tăng Cao (H) Duy trì và nâng cao các hoạt 1 cây trồng trong Ổn định TB(M) động sản xuất LUT Có xu hướng giảm Thấp (L) Có xu hướng tăng Cao (H) Giá sản phẩm Ổn định TB(M) Gi Không ổn định Thấp (L) 2 ảm mức độ rủi ro đối với sản xuất (an toàn) Dễ tiêu thụ Cao (H) Khả năng tiêu thụ Bình thường TB(M) sản phẩm Khó tiêu thụ Thấp (L) Bảo vệ tiềm năng của các nguồn Cao Cao (H) Hiệu quả môi 3 tài nguyên tự nhiên, chống lại sự Trung bình TB(M) trường của LUT thoái hoá chất lượng đất và nước Thấp Thấp (L) Cao Cao (H) Hiệu quả kinh tế 4 Khả thi về mặt kinh tế Trung bình TB(M) của LUT Thấp Thấp (L) Cao Cao (H) Hiệu quả xã hội 5 Được xã hội chấp nhận Trung bình TB(M) của LUT Thấp Thấp (L) Với tiêu chí duy trì và nâng cao các hoạt động sản xuất của LUT được chúng tôi đánh giá thông qua diễn biến năng suất của các cây trồng chủ lực (cây trồng chính tham gia vào sự ổn định an ninh lương thực và cây trồng hàng hóa) giai đoạn 2010 - 2013. Tiêu chí giảm mức độ rủi ro đối với sản xuất được đánh giá thông qua 2 chỉ tiêu là mức độ ổn định giá cả của nông sản chính của LUT và khả năng tiêu thụ sản phẩm trong giai đoạn 2010 đến 2013. Mức độ tiêu thụ sản phẩm được tổng hợp từ kết quả điều tra nông hộ và được xác định khi có ≥ 60% số người được phỏng vấn nhận định cùng ý kiến. Tiêu chí Bảo vệ tiềm năng của các nguồn tài nguyên tự nhiên, chống lại sự thoái hoá chất lượng đất và nước được xác định theo hiệu quả môi trường của các LUT Tiêu chí Khả thi về mặt kinh tế được đánh giá theo hiệu quả kinh tế của các LUT. Tiêu chí được xã hội chấp nhận được đánh giá theo hiệu quả xã hội của các LUT. Tổng hợp đánh giá tính bền vững của các kiểu sử dụng đất như sau: - Có tính bền vững cao (H): Không có tiêu chí nào ở mức thấp, ≥ 3 tiêu chí mức cao; - Có tính bền vững trung bình (M): Không có tiêu chí mức thấp và ≤ 2 tiêu chí mức cao; hoặc ≤1 chỉ tiêu ở mức thấp và ≥ 1 chỉ tiêu mức cao. - Có tính bền vững thấp (L): có ≥ 2 tiêu chí ở mức thấp. 2.3.10. Các phương pháp khác - Phương pháp chuyên gia: tham khảo ý kiến của các chuyên gia, cán bộ lãnh đạo phòng nông nghiệp và phát triển nông thôn, các nông dân sản xuất giỏi trong huyện về vấn đề sử dụng đất nông nghiệp. - Phương pháp xây dựng mô hình Theo dõi các mô hình trong 3 năm 2011, 2012, 2013 gồm mô hình trồng cây ăn quả 8
  11. (cây vải thiều) có che phủ với diện tích 0,5ha (xã Tân Mộc), mô hình rừng sản xuất với diện tích 0,5ha (xã Hộ Đáp), mô hình lúa - màu với diện tích 0,15ha (xã Phì Điền), mô hình chuyên lúa với diện tích 0,1ha (xã Biển Động) về quá trình sản xuất, mức bón phân, công lao động, năng suất, giá bán, xác định hiệu quả của các mô hình thực nghiệm. - Phương pháp dự báo: Các đề xuất được dựa trên kết quả nghiên cứu của đề tài và những dự báo về nhu cầu của xã hội và sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật nông nghiệp. Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội liên quan đến sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn 3.1.1. Điều kiện tự nhiên + Vị trí địa lý: Lục Ngạn là huyện miền núi của tỉnh Bắc Giang, nằm trên trục đường Quốc lộ 31, nằm trong vĩ tuyến 21015’N và 21015’N, kinh tuyến 1080 30’E và 1080 45’E, cách thành phố Bắc Giang 40 km về phía Đông Bắc. + Địa hình: Theo dạng địa hình, huyện Lục Ngạn có thể chia thành 2 tiểu vùng. TV 1 bao gồm 12 xã có địa hình bị chia cắt mạnh, độ dốc khá lớn (vùng núi có độ dốc >250), độ cao trung bình từ 150-200m so với mực nước biển. TV 2 bao gồm 17 xã và 1 thị trấn, địa hình có độ chia cắt trung bình, lượn sóng, độ dốc trung bình từ 8 - 150, hướng dốc không ổn định, độ cao trung bình từ 80-120m so với mực nước biển. + Khí hậu: Huyện Lục ngạn có khí hậu nhiệt đới gió mùa với nhiệt độ trung bình năm là 230C, lượng mưa 1.328 mm/năm, số giờ nắng bình quân năm 1.567,7 giờ, độ ẩm không khí trung bình là 81%. + Thủy văn: Nguồn nước mặt có sông Lục Nam, hồ Cấm Sơn với diện tích 2.600ha, hồ Khuôn Thần diện tích 140ha và hàng chục hồ chứa khác. Tuy nhiên, khả năng khai thác nước phục vụ tưới trong sản xuất nông nghiệp còn thấp. 3.1.2. Tài nguyên đất Tổng diện tích đất tự nhiên của huyện là 101.850,41ha, trong đó: đất nông nghiệp chiếm 66,04%; đất phi nông nghiệp chiếm 26,32%; đất chưa sử dụng chiếm 7,64%. Đất của huyện thuộc các loại đất: Đất phù sa không được bồi chua, đất phù sa glây, đất phù sa ngòi suối, đất xám và bạc màu, đất đỏ vàng trên đá sét, đất vàng nhạt trên đá cát, đất nâu vàng trên phù sa cổ, đất đỏ vàng biến đổi do trồng lúa nước, đất mùn đỏ vàng trên núi, đất thung lũng do sản phẩm dốc tụ, đất xói mòn trơ sỏi đá. Đất có diện tích lớn nhất là đất đỏ vàng trên đá sét, chiếm 52% tổng diện tích. 3.1.3. Tài nguyên rừng Huyện Lục ngạn có 28.260,26 ha diện tích đất rừng sản xuất và 10.054,18 ha đất rừng phòng hộ là 10.054,18ha. Những năm gần đây, diện tích rừng trồng đã được chú trọng đầu tư phát triển và có vai trò quan trọng trong việc phòng hộ, tạo giá trị sản xuất, bảo vệ môi trường sinh thái và tài nguyên sinh vật. Tuy nhiên, hiệu quả kinh tế từ sản xuất rừng chưa cao. 3.1.4. Điều kiện kinh tế - xã hội Giai đoạn 2000 - 2011, giá trị sản xuất (GTSX) của các ngành tăng bình quân 16,29%, trong đó, ngành nông, lâm, thủy sản tăng 14,41%. Năm 2013, tốc độ tăng trưởng GTSX của huyện là 13,88%, giảm so với giai đoạn trước (ngành nông, lâm, thủy sản chỉ tăng 8,89%). Trong cơ cấu kinh tế của huyện năm 2013 nhóm ngành nông, lâm, thủy sản chiếm 43,3%, công nghiệp xây dựng chiếm 24,6% và thương mại dịch vụ chiếm 32,1%. Như vậy có thể nhận thấy, ngành nông nghiệp vẫn chiếm tỷ trọng chủ yếu 9
  12. trong nền kinh tế của Lục Ngạn. Cơ sở hạ tầng của huyện đã được chú trọng đầu tư, nâng cấp nhưng còn nghèo nàn, nhất là đối với các xã vùng cao thuộc tiểu vùng 1. 3.2. Đánh giá thực trạng sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn 3.2.1. Biến động diện tích đất nông nghiệp 2000 - 2013 Tới năm 2013 diện tích rừng sản xuất của Lục Ngạn đã là 28.260,26 ha tăng trên 4 lần so với năm 2000. Đất trồng cây lâu năm (chủ yếu là cây ăn quả) cũng tăng 1,6 lần, đặc biệt diện tích trồng vải năm 2013 tăng gấp 3 lần năm 2000. Trong giai đoạn này, đất chưa sử dụng được đưa vào sản xuất trồng rừng hoặc cây ăn quả. Diện tích đất lúa và đất cây hàng năm khác giảm 244,9ha, chủ yếu chuyển sang đất phi nông nghiệp và trồng cây ăn quả do hạn chế về nguồn nước tưới. 3.2.2. Hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn a. Hiệu quả kinh tế - Trên cùng kiểu sử dụng đất (kể cả đối tượng cây hàng năm hay lâu năm) các chỉ tiêu hiệu quả kinh tế tính trên 1 đơn vị hecta, trên đồng vốn chi phí sản xuất hay trên công lao động ở tiểu vùng đồi, gò bình quân vẫn cao hơn so với tiểu vùng núi thấp. Bảng 3.1. Hiệu quả kinh tế của các kiểu sử dụng đất tiểu vùng 1 GTSX CPTG GTGT HQ đồng vốn Phân STT Kiểu sử dụng đất Triệu đồng/ha (lần) cấp Chuyên lúa 1 LX - LM 38,23 14,46 23,77 1,64 L Lúa màu 2 LX - LM - ngô 52,53 19,76 32,77 1,66 M 3 LX - LM - Khoai lang 51,13 20,37 30,76 1,51 M 4 LX - LM - lạc 80,23 21,25 58,98 2,78 H 5 LX - LM - cải các loại 69,73 20,38 49,35 2,42 M 6 LX - LM - đỗ tương 60,64 21,19 39,45 1,86 M 7 LX - đỗ tương - cải các loại 75,09 20,28 54,81 2,70 H 8 Đỗ tương - LM - ngô 53,76 18,88 34,88 1,85 M 9 Lạc - LM - ngô 73,35 18,94 54,41 2,87 H 10 LX - lạc - khoai lang 71,95 19,55 52,40 2,68 H 11 Đỗ tương - LM - lạc 81,46 20,37 61,09 3,00 H Chuyên màu 12 Ngô - khoai lang 27,20 11,22 15,98 1,42 L 13 Đỗ tương - lạc 64,41 13,53 50,88 3,76 H Cây ăn quả 14 Vải 75,50 26,20 49,30 1,88 M 15 Cam 68,69 21,25 47,44 2,23 M 16 Bưởi 67,80 20,12 47,68 2,37 M 17 Na 40,00 15,30 24,70 1,61 L 18 Hồng 45,00 17,00 28,00 1,65 L Rừng sản xuất 19 Keo (nguyên liệu) 9,21 2,35 6,86 2,92 L 20 Keo (lấy gỗ) 11,90 3,47 8,43 2,43 L Ghi chú: LX: lúa xuân; LM: lúa mùa; H: cao; M: trung bình; L: thấp Trong 20 kiểu sử dụng đất có 6 kiểu sử dụng đất có hiệu quả kinh tế đạt ở mức cao với giá trị sản xuất đạt từ 64,41-81,46 triệu /ha/năm, GTGT đạt từ 50,09-61,88 triệu đồng/ha và HQĐV đạt 2,70-3,76 lần. Đó là các kiểu sử dụng đất số 4, 7, 9, 10, 11. Có 8 kiểu sử dụng đất cho hiệu quả kinh tế ở mức trung bình là kiểu sử dụng đất số số 2, 3, 5, 6, 8, 14, 15, 16. Các kiểu sử dụng đất còn lại đều cho hiệu quả kinh tế ở mức thấp. Trong 10
  13. số các cây ăn quả thì na và hồng cho hiệu quả kinh tế thấp. Chính vì vậy diện tích hai loại cây này nhiều năm nay không được mở rộng trên đất Lục Ngạn. Cây keo (kể cả làm nguyên liệu và lấy gỗ) cũng hiệu quả kinh tế thấp. Hiệu quả kinh tế của các kiểu sử dụng đất tiểu vùng 1 được thể hiện ở bảng 3.1 Hiệu quả kinh tế của các kiểu sử dụng đất ở tiểu vùng 2 được thể hiện trong bảng 3.2. Tiểu vùng 2 có điều kiện tự nhiên đặc biệt là địa hình và đất đai thuận lợi hơn tiểu vùng 1 nên chi phí sản xuất ở tiểu vùng này thấp hơn, năng suất cây trồng cao hơn. Bảng 3.2. Hiệu quả kinh tế các kiểu sử dụng đất tiểu vùng 2 GTSX CPTG GTGT HQ đồng vốn Phân STT Kiểu sử dụng đất Triệu đồng/ha (lần) cấp Chuyên lúa 1 LX-LM 45,05 15,14 29,91 1,98 L Lúa màu 2 LX-LM - ngô đông 58,55 20,56 37,99 1,85 M 3 LX-LM- Khoai lang 58,85 20,15 38,70 1,92 M 4 LX-LM - lạc 85,55 21,06 64,49 3,06 H 5 LX-LM- cải các loại 88,25 21,15 67,10 3,17 H 6 LX-LM- su hào 90,05 33,07 56,98 1,72 H 7 LX-LM - đỗ tương 73,05 21,67 51,38 2,37 H 8 LX-LM - khoai tây 117,20 41,31 75,89 1,84 H 9 LX-LM - cà chua 120,95 43,89 77,06 1,76 H 10 LX-LM - bắp cải 105,05 35,62 69,43 1,95 H 11 LX - đỗ tương - cải các loại 95,50 20,42 75,08 3,68 H 12 Đỗ tương - LM - ngô 62,25 19,22 43,03 2,24 M 13 Đỗ tương - LM - khoai tây 120,90 39,97 80,93 2,02 H 14 Lạc - LM - ngô 74,75 18,61 56,14 3,02 H 15 LX - lạc - khoai lang 75,05 18,20 56,85 3,12 H 16 Đỗ tương - LM - lạc 89,25 19,72 69,53 3,53 H Chuyên màu 17 Ngô - khoai lang 27,30 10,43 16,87 1,62 L 18 Lạc - Khoai tây 112,65 32,09 80,56 2,51 H 19 Đỗ tương - lạc 68,50 12,45 56,05 4,50 H Cây ăn quả 20 Vải 77,50 24,50 53,00 2,16 H 21 Cam 69,80 21,43 48,37 2,26 M 22 Bưởi 68,00 20,10 47,90 2,38 M 23 Na 40,00 15,30 24,70 1,61 L 24 Hồng 45,00 17,00 28,00 1,65 L Rừng sản xuất 25 Keo (nguyên liệu) 8,67 2,35 6,32 2,69 L 26 Keo (lấy gỗ) 10,50 3,47 7,04 2,03 L Ghi chú: LX: lúa xuân; LM: lúa mùa; H: cao; M: trung bình; L: thấp Trong số 26 kiểu sử dụng đất có tới 15 kiểu sử dụng đất có hiệu quả kinh tế cao (trong khi tiểu vùng 1 chỉ có 6 kiểu sử dụng đất), với GTSX dao động trong khoảng 68,5 - 120,95 triệu đồng/ha/năm, GTGT đạt 51,38 - 80,93 triệu đồng/ha và HQĐV đạt 2,02 - 4,50 lần. Có 5 kiểu sử dụng đất đạt hiệu quả kinh tế trung bình và 6 kiểu sử dụng đất cho hiệu quả kinh tế ở mức thấp. Các kiểu sử dụng đất cho hiệu quả kinh tế ở mức thấp cũng vẫn rơi vào các công thức luân canh cây lương thực và khoai lang (STT 1, 17). Trong số các cây ăn quả thì na và hồng cho hiệu quả kinh tế thấp riêng vải cho hiệu quả kinh tế ở mức cao. Chính vì vậy diện tích vải trong vòng khoảng 10 năm trở lại đây luôn được mở rộng ở tiểu vùng này. 11
  14. b. Hiệu quả xã hội Hiệu quả xã hội của các kiểu sử dụng đất được thể hiện ở bảng 3.3. Bảng 3.3. Đánh giá hiệu quả xã hội của các LUT huyện Lục Ngạn Tiểu vùng 1 Tiểu vùng 2 STT Kiểu sử dụng đất Tiêu Tiêu Tiêu Phân Tiêu Tiêu Tiêu Phân chí 1 chí 2 chí 3 cấp chí 1 chí 2 chí 3 cấp I Chuyên lúa LX-LM 480 49,53 55 L 440 67,97 60 M II Lúa màu LX-LM - ngô đông 750 43,69 45 L 700 54,27 40 L LX-LM- Khoai lang 730 42,14 40 L 690 56,08 40 L LX-LM - lạc 710 83,07 72 H 670 96,25 75 H LX-LM- cải các loại 850 58,06 90 H 810 82,84 95 H LX-LM- su hào 770 74 75 H LX-LM - đỗ tương 730 54,04 75 H 690 74,46 75 H LX-LM - khoai tây 730 103,96 85 H LX-LM - cà chua 800 96,32 82 H LX-LM - bắp cải 800 86,78 74 H LX - đỗ tương - cải các loại 860 63,74 80 H 840 89,38 80 H Đỗ tương - LM - ngô 760 45,89 73 L 730 58,95 73 H Đỗ tương - LM - khoai tây 760 106,49 71 H Lạc - LM - ngô 740 73,53 71 H 710 79,07 71 H LX - lạc - khoai lang 720 72,78 60 H 700 81,22 60 M Đỗ tương - LM - lạc 720 84,85 80 H 700 99,33 80 H III Chuyên màu Ngô - khoai lang 520 30,73 48 L 510 33,07 48 L Lạc - Khoai tây 520 154,92 65 M Đỗ tương - lạc 480 106 56 M 480 116,77 56 M IV Cây ăn quả Vải 400 123,25 98 H 400 132,5 80 H Cam 410 115,71 90 H 410 117,97 90 H Bưởi 405 117,73 90 H 405 118,27 90 H Na 360 68,61 43 L 300 82,33 40 L Hồng 230 121,74 45 L 200 140 45 L V Rừng sản xuất Keo (nguyên liệu) 300 22,87 98 L 300 21,06 98 L Keo (lấy gỗ) 360 23,43 75 L 360 19,54 60 L Ghi chú: LX: lúa xuân; LM: lúa mùa; Tiêu chí 1: Công lao động; Tiêu chí 2: Giá trị ngày công; Tiêu chí 3: Sự lựa chọn của người dân; H: cao; M: trung bình; L: thấp - Xét về khả năng thu hút số lượng ngày công lao động các loại hình sử dụng đất cho thấy: Loại sử dụng đất lúa - rau màu cần nhiều lao động nhất với 670 - 860 công lao động/ha, tiếp đến là chuyên màu và chuyên lúa từ 440 - 480 công lao động/ha; loại hình sử dụng đất cây ăn quả và rừng sản xuất cần ít lao động hơn, cụ thể cây ăn quả cần từ 200 - 400 công lao động/ha, rừng sản xuất cần từ 300 - 360 công lao động/ha. Những loại hình sử dụng đất thu hút nhiều công lao động có thể khẳng định được hiệu quả xã hội cho những vùng mà nền kinh tế còn nặng thuần nông, chưa thoát khỏi tính tự cấp tự túc như một số xã vùng núi thấp ở TV1 của huyện Lục Ngạn, khi mà đa phần lực lượng lao động nông thôn vẫn phải sống nhờ nông nghiệp. 12
  15. - Về giá trị ngày công lao động: hầu hết các kiểu sử dụng đất ở TV 2 cho giá trị cao hơn TV 1. Nhìn chung nhóm các LUT trồng cây ăn quả cho giá trị ngày công cao hơn cả, tiếp đến là loại hình lúa - màu, chuyên màu, chuyên lúa. Trong tất cả các kiểu sử dụng đất, kiểu Lạc - Khoai tây có giá trị ngày công cao nhất và 2 LUT rừng sản xuất ở cả 2 TV cho giá trị ngày công thấp nhất. Như vậy, có thể thấy, ở những vùng gò đồi loại hình sử dụng đất trồng cây ăn quả cho giá trị ngày công cao, hơn nữa số công lao động/ha thấp nên cây ăn quả vẫn được người dân trên địa bàn huyện tập trung hơn các loại sử dụng đất khác, giúp cho việc thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu lao động trong nông nghiệp, nông thôn. c. Hiệu quả môi trường Hiệu quả môi trường của các kiểu sử dụng đất được thể hiện ở bảng 3.4. Bảng 3.4. Hiệu quả môi trường của các kiểu sử dụng đất Tiểu vùng 1 Tiểu vùng 2 STT Kiểu sử dụng đất Tiêu Tiêu Tiêu Phân Tiêu Tiêu Tiêu Phân chí 1 chí 2 chí 3 cấp chí 1 chí 2 chí 3 cấp Chuyên lúa 1 LX-LM M H M M M H M M Lúa màu 2 LX-LM - ngô đông M H H H M H H H 3 LX-LM- Khoai lang M L H L M L H L 4 LX-LM - lạc H H H H H H H H 5 LX-LM- cải các loại M H H H M H H H 6 LX-LM- su hào - - - - M H H H 7 LX-LM - đỗ tương M H H H M H H H 8 LX-LM - khoai tây - - - - M H H H 9 LX-LM - cà chua - - - - H L H L 10 LX-LM - bắp cải - - - - M H H H 11 LX - ĐT - cải các loại M H H H M H H H 12 ĐT - LM - ngô M H H H M H H H 13 ĐT-LM-khoai tây - - - - M H H H 14 Lạc - LM - ngô H H H H H H H H 15 LX - lạc - khoai lang H M H H H M H H 16 ĐT - LM - lạc M H M M M H M M Chuyên màu 17 Ngô - khoai lang M L H L M L H L 18 Lạc - Khoai tây M H H H 19 Đỗ tương - lạc M H L L M H L L Cây ăn quả 20 Vải H H M H H H M H 21 Cam H H M H H H M H 22 Bưởi H H M H H H M H 23 Na H L M L H L M L 24 Hồng H H M H H H M H Rừng sản xuất 25 Keo (nguyên liệu) H H H H H H H H 26 Keo (lấy gỗ) H H H H H H H H Ghi chú: Tiêu chí 1 – Độ che phủ; Tiêu chí 2 - Mức độ duy trì và cải thiện độ phì đất; Tiêu chí 3 - Năng suất sinh học (tấn/ha/năm); H: cao; M: trung bình; L: thấp 13
  16. - Tỷ lệ thời gian che phủ trong năm: Loại hình cây ăn quả và rừng sản xuất có tỷ lệ thời gian che phủ trong năm đạt 100%. Riêng đối với rừng sản xuất, Lục Ngạn đã chú trọng phát triển lâm nghiệp không chỉ nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh nghề rừng mà góp phần bảo vệ môi trường sinh thái. Năm 2013 so với năm 2000, diện tích đất lâm nghiệp trên địa bàn huyện tăng lên 1,5 lần, độ che phủ rừng tăng từ 23,82% lên 48,8%. Loại hình sử dụng đất lúa màu có tỷ lệ thời gian che phủ trong năm từ 59 - 90%, tiếp đến là loại hình chuyên lúa với 52%; loại hình chuyên màu đạt từ 52-60%. - Mức đầu tư phân bón và thuốc bảo vệ thực vật: Kết quả điều tra cho thấy các hộ dân đã sử dụng lượng phân bón hóa học đều trong mức độ khuyến cáo chỉ có cây cà chua có lượng bón N cao hơn và phân chuồng thấp hơn mức khuyến cáo; mức bón Kali và phân chuồng cho cây khoai lang thấp hơn so với khuyến cáo; lượng bón N cho cây na thấp hơn so với khuyến cáo. - Chỉ tiêu năng suất sinh học: Năng suất sinh học lớn đồng nghĩa với việc tăng cường lượng chất hữu cơ cho đất mặt. Trên địa bàn huyện, các LUT có năng suất sinh học cao là rừng sản xuất và LUT lúa - màu; nhóm cây ăn quả và LUT chuyên lúa có năng suất sinh học ở mức trung bình; LUT có năng suất sinh học thấp là đỗ tương - lạc. 3.3. Đánh giá tính bền vững của các kiểu sử dụng đất trên địa bàn huyện Lục Ngạn 3.3.1. Đánh giá tính bền vững trong sử dụng đất nông nghiệp Mức độ bền vững của các LUT trên địa bàn huyện được thể hiện ở bảng 3.5. LUT chuyên lúa ở tiểu vùng 1 chỉ đạt mức bền vững thấp trong khi ở tiểu vùng 2 đạt mức bền vững trung bình. Sở dĩ LUT này ở tiểu vùng 1 có tính bền vững kém là do chi phí tưới tiêu và chăm sóc cao dẫn đến hiệu quả kinh tế kém, người dân không mặn mà lắm với việc trồng và phát triển diện tích lúa. LUT lúa màu ở tiểu vùng 1 có 5/10 kiểu sử dụng đất có tính bền vững cao; 5/10 kiểu có tính bền vững thấp. Ở tiểu vùng 2 trong số 15 kiểu sử dụng đất có tới 9 kiểu có tính bền vững cao; có 01 kiểu có tính bền vững trung bình (kiểu số 9) và 05 kiểu có tính bền vững thấp. LUT chuyên màu ở tiểu vùng 1 chỉ có tính bền vững trung bình và thấp trong khi tiểu vùng 1 có kiểu lạc - khoai tây có tính bền vững cao, 02 kiểu còn lại có tính bền vững trung bình và thấp. Trong nhóm cây ăn quả hồng và na có tính bền vững thấp trong khi cam và bưởi có tính bền vững cao ở cả hai tiểu vùng. Cây vải có tính bền vững cao ở tiểu vùng 2 nhưng chỉ có tính bền vững trung bình ở tiểu vùng 1. LUT rừng trồng đều có tính bền vững kém ở cả hai tiểu vùng do mang lại hiệu quả kinh tế quá thấp, dù nó mang lại hiệu quả về môi trường cao. 14
  17. Bảng 3.5. Mức độ bền vững của các LUT Tiểu vùng 1 Tiểu vùng 2 STT Kiểu sử dụng đất (LUT) Chỉ tiêu Đánh Chỉ tiêu Đánh 1 2 3 4 5 giá 1 2 3 4 5 giá I Chuyên lúa LX-LM H M M L L L H M M L M M II Lúa màu LX-LM - ngô đông M L H M L L M L H M L L LX-LM- Khoai lang L L L M L L L L L M L L LX-LM - lạc H M H H H H H M H H H H LX-LM- cải các loại H M H M H H H M H H H H LX-LM- su hào H M H H H H LX-LM - đỗ tương H M H M H H H M H H H H LX-LM - khoai tây H M H H H H LX-LM - cà chua H M L H H M LX-LM - bắp cải H M H H H H LX - đỗ tương - cải các loại H M H H H H H M H H H H Đỗ tương - LM - ngô L L H M L L L L H M H L Đỗ tương - LM - khoai tây H M H H H H Lạc - LM - ngô L L H H H L L L H H H L LX - lạc - khoai lang L L H H H L L L H H M L Đỗ tương - LM - lạc H M M H H H H M M H H H III Chuyên màu Ngô - khoai lang L L L L L L L L L L L L Lạc - Khoai tây H M H H M H Đỗ tương - lạc H M L H M M H M L H M M IV Cây ăn quả Vải M M H M H M M M H H H H Cam H H H M H H H H H M H H Bưởi H H H M H H H H H M H H Na M L L L L L M L L L L L Hồng M L H L L L M L H L L L V Rừng sản xuất Keo (nguyên liệu) M M H L L L M M H L L L Keo (lấy gỗ) M M H L L L M M H L L L Ghi chú: LX: lúa xuân; LM: lúa mùa; H: cao; M: trung bình; L: thấp 3.3.2. Đánh giá thuận lợi và khó khăn trong sử dụng đất nông nghiệp ở huyện Lục Ngạn Ngoài những yếu tố thuận lợi và khó khăn đã phân tích (bảng 3.6), có thể thấy những mặt khó khăn, hạn chế như sau: Ở tiểu vùng 1: Khó khăn của tiểu vùng là độ dốc cao, địa hình chia cắt, diện tích tưới chủ động và bán chủ động thấp, trình độ lao động thấp và cơ sở hạ tầng chưa ược đầu tư nhiều. Ở tiểu vùng này, sản xuất lúa và rau màu còn manh mún, hiệu quả thấp. Ở tiểu vùng 2: Vùng này có độ dốc thấp hơn, cơ sở hạ tầng được đầu tư, diện tích được tưới lớn hơn tiểu vùng 1. Ngoài ra, trình độ lao động cao hơn tiểu vùng 1. Ở tiểu vùng này, điều kiện tự nhiên rất phù hợp với cây ăn quả. Ngoài ra, cây lúa và rau màu cũng được chú trọng nhằm cung cấp lượng thực và rau thực phẩm cho người dân. 15
  18. Bảng 3.6. Thuận lợi và khó khăn trong phát triển một số loại hình sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn Loại sử Thuận lợi Khó khăn dụng đất Tiểu vùng 1 Lúa - Quy trình sản xuất đơn giản - Địa hình bị chia cắt, độ dốc lớn. - Chi phí đầu tư thấp - Diện tích chủ động được nước tưới còn thấp - Cơ sở hạ tầng chưa được đầu tư Rau màu -Quy trình sản xuất đơn giản - Địa hình bị chia cắt, độ dốc lớn. - Chi phí đầu tư thấp - Diện tích chủ động được nước tưới còn thấp - Cơ sở hạ tầng chưa được đầu tư - Thị trường tiêu thụ khó khăn Cây ăn quả -Quy trình sản xuất đơn giản -Khô hạn vào tháng 12 đến tháng 3, độ dốc lớn - Sử dụng ít công hơn sản xuất - Năng suất và sản lượng cây ăn quả không ổn định rau màu -Công nghệ bảo quản và chế biến chưa có - Hệ thống giao thông chưa đáp ứng được yêu cầu - Giá cả không ổn định Rừng trồng - Phù hợp với trình độ lao động - Lâm sản chủ yếu ở dạng thô nên chưa nâng cao -Công lao động ít giá trị -Được hưởng nhiều chính sách - Hiệu quả kinh tế thấp hỗ trợ của Nhà nước Tiểu vùng 2 Lúa - Quy trình sản xuất đơn giản - Diện tích chủ động được tưới đạt 70-80% - Điều kiện thổ nhưỡng, địa - Cơ sở hạ tầng chưa được đầu tư nâng cấp hình phù hợp Rau màu - Phù hợp với trình độ lao động Cơ sở hạ tầng tuy đã được chú trọng hơn vùng 1 - Vùng này có diện tích được nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu sản xuất tưới lớn hơn vùng 1 Cây ăn quả -Phù hợp với trình độ lao động -Khô hạn vào tháng 12 đến tháng 3 -Điều kiện tự nhiên phù hợp - Năng suất và sản lượng cây ăn quả không ổn định -Sử dụng ít công hơn sản xuất -Công nghệ bảo quản và chế biến chưa có rau màu - Hệ thống giao thông chưa đáp ứng được yêu cầu - Giá cả không ổn định. Rừng trồng Phù hợp với trình độ lao động Hiệu quả kinh tế thấp của người dân Ngoài ra, vấn đề về thị trường cho sản phẩm (cây ăn quả, cây lâm nghiệp), công nghệ bảo quản và chế biến sản phẩm đều là những khó khăn đối với cả 2 vùng. Cơ sở hạ tầng yếu kém cũng là yếu tố hạn chế ảnh hưởng đến sản xuất và giao lưu hàng hóa. 3.4. Đánh giá, phân hạng thích hợp đất đai huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang 3.4.1. Xây dựng bản đồ đơn vị đất đai 3.4.1.1 Lựa chọn các yếu tố và chỉ tiêu phân cấp để xây dựng bản đồ đơn vị đất đai Để xây dựng bản đồ đơn vị đất đai của huyện Lục Ngạn, chúng tôi chọn 5 chỉ tiêu phân cấp là: loại đất, thành phần cơ giới, độ dày tầng đất, chế độ nước và độ dốc. Vùng nghiên cứu là diện tích đất nông nghiệp năm 2011, phần diện tích đất chưa sử dụng 8.332,08ha chủ yếu là đất đồi núi chưa sử dụng và núi đá không có rừng cây chỉ có thể trồng rừng. Các yếu tố, chỉ tiêu phân cấp được thể hiện ở bảng 3.7. 16
  19. Bảng 3.7. Tổng hợp các yếu tố, chỉ tiêu và ngưỡng phân cấp phục vụ xây dựng bản đồ đơn vị đất đai Di n tích Ký hi u Các ch tiêu Phân c p các ch tiêu ệ ệ ỉ ấ ỉ (ha) Mã hoá Đất phù sa không được bồi chua 2.292,38 G1 Đất phù sa glây 25,52 G2 Đất phù sa ngòi suối 1.040,27 G3 Đất đỏ vàng trên đá sét 34.983,32 G4 Đất vàng nhạt trên đá cát 10.498,89 G5 1. Loại đất Đất nâu vàng trên phù sa cổ 868,92 G6 Đất đỏ vàng biến đổi do trồng lúa nước 8.069,16 G7 Đất mùn vàng đỏ trên đá sét và biến chất 122,37 G8 Đất thung lũng do sản phẩm dốc tụ 458,14 G9 Đất xói mòn trơ sỏi đá 8.188,64 G10 0 - 3o 11.959,87 SL1 3 - 8o 10.957,76 SL2 2. Độ dốc 8 - 15o 3.220,14 SL3 15 - 20o 3.394,06 SL4 20 - 25o 6.207,83 SL5 > 25o 30.807,97 SL6 thành phần cơ giới nhẹ 20.596,72 T1 3. Thành phần cơ Thành phần cơ giới trung bình 10.967,58 T3 giới Thành phần cơ giới nặng 34.983,32 T4 > 100cm 8.741,06 D1 4. Độ dày tầng 70 - 100 cm 3.302,43 D2 đất mịn 50 - 70 cm 36.020,52 D3 <50cm 18.483,62 D4 Tưới chủ động 2.861,23 Ir1 5. Khả năng tưới Tưới bán chủ động 4.194,30 Ir2 Tưới nhờ nước trời 59.492,09 Ir3 3.4.1.2 . Xây dựng bản đồ đơn vị đất đai Chúng tôi đã tiến hành chồng xếp 5 bản đồ đơn tính tỉ lệ 1/50.000 thể hiện các chỉ tiêu phân cấp để thành lập bản đồ đơn vị đất đai. Kết quả đã xác định được trên địa bàn của huyện Lục Ngạn có 65 đơn vị đất đai, thể hiện ở bảng 3.8. Bảng 3.8. Tổng hợp đặc tính và diện tích của các đơn vị đất đai T T LMU G D T SL Ir ổng diện tích ỷ lệ, (ha) (%) 1 1 1 2 1 1 917,56 1,38 2 1 1 2 1 2 455,94 0,69 3 1 1 2 1 3 593,94 0,89 4 1 2 2 1 1 198,23 0,30 5 1 2 2 1 2 126,71 0,19 6 2 1 2 1 1 13,26 0,02 7 2 1 2 1 3 12,26 0,02 8 3 1 1 1 1 17,95 0,03 9 3 1 1 1 2 167,09 0,25 10 3 1 1 1 3 40,34 0,06 11 3 2 1 1 1 42,69 0,06 12 3 2 1 1 2 759,02 1,14 13 3 2 1 1 3 13,19 0,02 14 4 1 3 2 2 91,27 0,14 17
  20. T T LMU G D T SL Ir ổng diện tích ỷ lệ, (ha) (%) 15 4 1 3 2 3 740,02 1,11 16 4 1 3 3 3 80,35 0,12 17 4 2 3 2 2 2,45 0,00 18 4 2 3 2 3 277,42 0,42 19 4 2 3 3 3 190,89 0,29 20 4 2 3 4 3 4,49 0,01 21 4 3 3 2 2 47,22 0,07 22 4 3 3 2 3 1.498,50 2,25 23 4 3 3 3 2 3,65 0,01 24 4 3 3 3 3 1.827,11 2,75 25 4 3 3 4 2 5,36 0,01 26 4 3 3 4 3 2.340,80 3,52 27 4 3 3 5 2 27,08 0,04 28 4 3 3 5 3 4.659,94 7,00 29 4 3 3 6 2 111,33 0,17 30 4 3 3 6 3 23.075,45 34,68 31 5 1 1 4 3 210,69 0,32 32 5 4 1 2 3 191,48 0,29 33 5 4 1 3 3 244,38 0,37 34 5 4 1 4 3 832,73 1,25 35 5 4 1 5 3 1.520,82 2,29 36 5 4 1 6 2 9,85 0,01 37 5 4 1 6 3 7.488,97 11,25 38 6 1 1 1 3 74,40 0,11 39 6 1 1 2 1 52,67 0,08 40 6 1 1 2 2 45,75 0,07 41 6 1 1 2 3 524,48 0,79 42 6 2 1 2 3 171,62 0,26 43 7 1 2 1 1 925,41 1,39 44 7 1 2 1 2 632,41 0,95 45 7 1 2 1 3 2.964,52 4,45 46 7 2 2 1 1 308,21 0,46 47 7 2 2 1 2 222,35 0,33 48 7 2 2 1 3 879,22 1,32 49 7 3 2 1 1 330,27 0,50 50 7 3 2 1 2 1.222,15 1,84 51 7 3 2 1 3 577,86 0,87 52 7 4 2 1 2 6,77 0,01 53 8 3 2 6 3 122,37 0,18 54 9 1 2 1 1 14,95 0,02 55 9 1 2 1 2 80,41 0,12 56 9 1 2 1 3 85,40 0,13 57 9 2 2 1 1 31,59 0,05 58 9 2 2 1 2 33,63 0,05 59 9 2 2 1 3 40,72 0,06 60 9 3 2 1 1 8,44 0,01 61 9 3 2 1 2 141,13 0,21 62 9 3 2 1 3 21,86 0,03 63 10 4 1 2 2 2,77 0,00 64 10 4 1 2 3 7.312,12 10,99 65 10 4 1 3 3 873,74 1,31 Tổng 66.547,62 100 18
  21. Đất của huyện Lục Ngạn được chia thành 3.595 khoanh đất với 65 đơn vị đất đai (LMU). Diện tích trung bình của mỗi khoanh đất là 18,51 ha và của mỗi LMU là 1.023,81 ha trong đó LMU số 30 có diện tích lớn nhất là 23.075,45 ha LMU số 17 có diện tích nhỏ nhất là 2,45ha. 3.4.2. Kết quả đánh giá phân hạng thích hợp đất đai cho 5 loại hình sử dụng đất của huyện Lục Ngạn Việc đánh giá đất đai theo mức độ từ rất thích hợp đến không thích hợp được thực hiện theo phương pháp đánh giá đất của FAO và bằng các công cụ của GIS. Bảng 3.9. Kết quả tổng hợp phân hạng thích hợp đất đai của các loại sử dụng đất nông nghiệp phổ biến huyện Lục Ngạn Hạng thích hợp LUT S1 S2 S3 N 1. Lúa xuân – Lúa mùa LMU 2, 5, 43, 44, 46, 47,50, 54, Các LMU 1, 4, 6 8, 9, 11, 12 55, 57,58, 60, 61 còn lại Diện tích (ha) 1.129,06 4.533,60 986,75 59.898,22 Tỷ lệ (%) 1,70 6,81 1,48 90,01 2. Lúa - màu 2, 5, 43, 44, 46, 47, 50, 54, 3, 8-13, 45, 48, 49, 51, Các LMU LMU 1,4 55, 57, 58, 60, 61 56, 59, 62, 67 còn lại Diện tích (ha) 1.115,79 4.540,36 6.229,33 54.662,14 Tỷ lệ (%) 1,68 6,82 9,36 82,14 3. Chuyên màu 3, 6, 7, 10, 13- 21, 23- 2, 5, 8, 9, 11, 12, 43, 44, Các LMU LMU 1, 4, 54, 57 28, 31, 38-42, 45, 48, 46, 47, 50, 55, 58, 60, 61 còn l 49, 51, 56, 59, 62 ại Diện tích (ha) 1.175,59 5.473.81 18.105,45 41.792,78 Tỷ lệ (%) 1,77 8,23 27,21 62,80 4. Cây ăn quả 3, 8-19, 21, 23, 24, 38-44, Các LMU LMU 1, 2, 4, 5 20, 25, 26, 27, 28, 31 46, 47, 50, 54-62 còn lại Diện tích (ha) 1.698,44 10.991,72 4.902,17 48.955,29 Tỷ lệ (%) 2,55 16,52 7,37 73,56 5. Rừng sản xuất 1, 2, 4, 5, 8, 9, 3, 10, 13-21, 23-25, 38-44, Các LMU LMU 26-37, 53 11, 12 46, 47, 50, 54-62 còn lại Diện tích (ha) 2.685,19 17.146,45 38.501,83 8.214,15 Tỷ lệ (%) 4,03 25,76 57,85 12,33 Kết quả đánh giá tiềm năng với 5 loại hình sử dụng đất cho thấy ở mức thích hợp (S1 và S2) của LUT 2 lúa có 5.662,66 ha chiếm 8,51% diện tích đất nông nghiệp; LUT lúa - màu có 5.656,15 ha chiếm 8,50%; LUT chuyên màu có 6.649,40 ha chiếm 10%; LUT cây ăn quả có 12.690,16 ha chiếm 19,01%, LUT rừng trồng có 19.831,64ha chiếm 29,79%. Có thể thấy, tiềm năng và lợi thế của huyện Lục Ngạn là trồng cây ăn quả lâu năm và trồng rừng sản xuất. Phần diện tích đất chưa sử dụng chủ yếu thuộc loại đất xói mòn trơ sỏi đá và có độ dốc >200. Phần diện tích này chỉ có thể phát triển rừng sản xuất. 3.5. Kết quả theo dõi một số mô hình sử dụng bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang Trên cơ sở đánh giá tính bền vững của các LUT, chúng tôi lựa chọn và theo dõi 19
  22. một số mô hình của người dân vừa để kiểm chứng kết quả đánh giá, vừa làm cơ sở cho việc đề xuất sử dụng đất hiệu quả bền vững tại vùng nghiên cứu. Các mô hình được lựa chọn theo dõi gồm: Vải kết hợp cây che phủ là cúc Thái Lan (mô hình 1); lúa xuân - lúa nếp cái hoa vàng - cải canh (mô hình 2); lúa xuân - lúa nếp cái hoa vàng (mô hình 3); keo nguyên liệu (mô hình 4). Đối với cây keo nguyên liệu là cây lâu năm nên việc theo dõi chủ yếu là sự phát triển cây theo thời gian. Qua 3 năm theo dõi, cây ngày càng lớn phát triển tốt, không bị chết, không bị sâu bệnh và có thu hoạch. Keo nguyên liệu giấy được trồng trong mô hình có chu kỳ 6 năm. Các mô hình còn lại được theo dõi trong 3 năm 2011, 2012, 2013, số liệu được thể hiện ở bảng 3.10. Bảng 3.10. Hiệu quả kinh tế các mô hình (số liệu trung bình/năm) LUT GTSX CPTG GTGT Hiệu quả Lao động GTGT/ công LĐ đồng vốn Triệu đồng (lần) (công/ha) (1000đồng) 1. Mô hình 1 79,5 26,9 52,6 2,0 400,0 131,6 2. Mô hình 2 193,7 38,4 155,4 4,1 865,0 179,6 3. Mô hình 3 126,0 17,7 108,3 6,1 505,0 214,5 4. Mô hình 4 9,25 2,35 6,89 2,9 300,0 22,98 Có thể thấy, 3 mô hình số đều cho GTGT và GTGT/công lao động cao. Đặc biệt, cây lúa nếp cái Phì Điền cho hiệu quả kinh tế cao và đã có thương hiệu, tuy nhiên diện tích còn thấp vì vậy trong giai đoạn tới mở rộng sản xuất đối với loại cây trồng này. Mô hình keo nguyên liệu cho GTGT và GTGT/công lao động cao thấp nhất nhưng là cây trồng phù hợp với điều kiện địa hình dốc, không thể trồng cây hàng năm. Xét về hiệu quả môi trường, 2 mô hình cây vải và cây keo đều cho hiệu quả mô trường cao. Cây cúc Thái Lan được trồng dưới tán cây vải có tác dụng hạn chế cỏ dại, giữ độ ẩm và che phủ tốt hạn chế xói mòn, rửa trôi. Trồng keo duy trì được môi trường sinh thái bền vững (bảo vệ và ngăn chặn gió bão, chống xói mòn đất ). 3.6. Định hướng sử dụng bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn 3.6.1. Các căn cứ 3.6.1.1 Các căn cứ pháp lý Các căn cứ pháp lý như Quyết định 889/QĐ-Ttg ngày 10 tháng 6 năm 2013, Quy hoạch phát triển tổng thể KT - XH và quy hoạch phát triển ngành nông nghiệp tỉnh Bắc Giang đến năm 2020, Nghị quyết Đại hội Đảng bộ huyện Lục Ngạn lần thứ XXIII nhiệm kỳ 2010-2015 đều nêu rõ định hướng phát triển nông nghiệp là khai thác tốt lợi thế của nền nông nghiệp nhiệt đới; xây dựng và phát triển các vùng chuyên canh; phát triển trang trại, gia trại, khu nông nghiệp công nghệ cao, đạt các tiêu chuẩn quốc tế; an toàn vệ sinh thực phẩm, kết nối sản xuất nông nghiệp với công nghiệp chế biến, bảo quản và tiêu thụ sản phẩm với chuỗi giá trị toàn cầu. 3.6.1.2 Kết quả đánh giá phân hạng thích hợp đất đai và mức độ bền vững của các LUT Kết quả đánh giá thích hợp cho thấy, diện tích rất thích hợp và thích hợp (S1+S2) để trồng lúa là 5.662,66 ha và phân bố chủ yếu ở các xã TV 2. Diện tích rất thích hợp và thích hợp để trồng rau màu là 6.636,14 ha và phân bố chủ yếu ở các xã TV 2. Diện tích rất thích hợp và thích hợp để trồng cây ăn quả là 17.480,99 ha và phân bố chủ yếu rải rác ở các xã trên địa bàn huyện. Diện tích rất thích hợp và thích hợp để trồng rừng là 20
  23. 19.831,64 ha, chủ yếu ở TV 1. Kết quả đánh giá mức độ bền vững của các LUT cho thấy: đối với cây ăn quả thì cây vải, bưởi, cam là những cây trồng mức độ bền vững cao trong sử dụng đất; đối với loại hình lúa - màu, các LUT có sự kết hợp giữa lúa và cải các loại hoặc lúa và các cây màu như khoai tây, su hào, bắp cải, đậu tương, lạc ở mức bền vững cao; loại hình chuyên lúa đảm bảo an ninh lương thực cho huyện; loại hình chuyên màu phân bố manh mún với diện tích thấp; rừng sản xuất có mức bền vững thấp do hiệu quả kinh tế không cao nhưng giúp duy trì được môi trường sinh thái bền vững và phù hợp với đặc điểm địa hình của huyện. 3.6.1.3 Thị trường tiêu thụ nông sản Các nông sản hàng hóa của Lục Ngạn, ngoài thị trường tại chỗ là trên địa bàn huyện và tỉnh Bắc Giang, còn có thể tiêu thụ tại các tỉnh, thành khác như Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh và các tỉnh lân cận. Riêng vải thiều đã được chuyển đi tiêu thụ rất mạnh ở các tỉnh phía Nam. Đối với xuất khẩu, hiện nay, Việt Nam là thành viên của tổ chức WTO và đang đàm phán tham gia TPP sẽ là cơ hội để nông nghiệp Việt Nam hội nhập với thị trường thế giới. Nông sản phẩm của Lục Ngạn sẽ tham gia vào chuỗi giá trị này. 3.6.1.4 Quan điểm sử dụng bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn Sử dụng đất nông nghiệp phải theo hướng chuyển đổi mạnh theo hướng sản xuất nông nghiệp hàng hoá nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững. Sử dụng bền vững đất nông nghiệp phải bảo đảm nâng cao hiệu quả các phương diện kinh tế - xã hội và môi trường. Gắn ứng dụng thành tựu mới về khoa học, công nghệ vào sản xuất phù hợp điều kiện của người dân và kế thừa kinh nghiệm tốt của những mô hình bản địa truyền thống. Sử dụng đất nông nghiệp hướng vào việc thu hút nguồn lực của xã hội, trên cơ sở ổn định và phát triển kinh tế hộ, phát triển mạnh kinh tế trang trại, thu hút doanh nghiệp, xây dựng và phát triển kinh tế hợp tác. Sử dụng đất đạt hiệu quả kinh tế - xã hội cao, bảo đảm bền vững, không tổn hại tới môi trường sinh thái, phải thích ứng với biến đổi khí hậu. 3.6.2. Định hướng sử dụng bền vững đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn đến 2020 Theo định hướng của huyện, giai đoạn 2011-2020, đất nông nghiệp chuyển sang đất phi nông nghiệp là 1.151,21 ha, trong đó: đất lúa nước 346,49 ha; đất cây lâu năm 328,16 ha; đất lâm nghiệp 462,02 ha; đất trồng cây hàng năm còn lại 14,54 ha. Chuyển đổi nội bộ đất nông nghiệp: đất cây ăn quả có hiệu quả thấp chuyển sang rừng sản xuất là 4.273ha; đất rừng phòng hộ ít xung yếu chuyển sang rừng sản xuất là 263,4ha. Diện tích đất chưa sử dụng đưa vào sử dụng cho mục đích nông nghiệp là 2.222,75 ha. Như vậy, đến năm 2020, diện tích đất nông nghiệp trên địa bàn huyện khoảng 67.879,57 ha. Trên cơ sở định hướng trên, diện tích các loại sử dụng đất nông nghiệp được đề xuất cho huyện đến năm 2020 theo hướng bền vững được thể hiện ở bảng 3.11: Đối với loại sử dụng đất chuyên lúa và lúa màu: Loại hình sử dụng đất này được duy trì chủ yếu cho mục đích ổn định an ninh lương thực trên địa bàn huyện, tập trung ở TV 2. Các vùng lúa phân bố tập trung ở các xã giáp sông Lục Nam, dọc quốc lộ 31 thuộc tiểu vùng 2 với diện tích khoảng 3.800 ha. Trong đó, mở rộng diện tích gieo cấy lúa nếp cái hoa vàng Phì Điền từ 300 ha hiện nay lên 500 ha với sản lượng ước đạt 2.000 tấn tại các xã Phì Điền, Giáp Sơn, Tân Hoa, Biển Động, Tân Quang. 21
  24. Bảng 3.11. Diện tích các loại sử dụng đất nông nghiệp được đề xuất Năm 2013 Định hướng đến năm 2020 Các loại sử dụng đất Tổng TV1 TV2 Tổng TV1 TV2 Chuyên lúa 950 500 450 533 100 433 Lúa màu 4.363,85 981,85 3.382,00 4.350 850 3.500 Chuyên màu 446 332,62 113,38 300 120 180 Cây ăn quả 22.851,47 7.600,00 15.251,47 18.500 6.120 12.380 Rừng sản xuất 28.260,26 19.166,71 9.093,55 33.000 21.500,00 11.500 Loại sử dụng đất khác 10.387,59 9.488,71 898,88 11.196,57 10.436,00 760,57 T ổng diện tích đất 67.259,17 38.069,89 29.189,28 67.879,57 39.126,00 28.753,57 nông nghiệp Đối với loại sử dụng đất chuyên màu: Định hướng hình thành các vùng chuyên rau màu và cây công nghiệp ngắn ngày ở TV 2, tập trung chủ yếu các vùng chuyên canh rau màu ở các xã Thanh Hải, Trù Hựu (khoảng 60 ha). Các vùng trồng cây ăn quả: Chuyển một số diện tích trồng cây ăn quả ở trên cao không có nước tưới sang trồng rừng. Đến năm 2020, diện tích trồng cây ăn quả khoảng 18.500 ha. Trọng điểm là 20 xã nằm trong vùng chỉ dẫn địa lý vải thiều Lục Ngạn. Diện tích trồng vải thiều chất lượng cao từ 12.000 - 14.000 ha TV 2. Chuyển dần các diện tích canh tác vải truyền thống sang canh tác theo VietGAP để nâng cao hiệu quả. Có thể kết hợp trồng cây ăn quả với các loại cây che phủ để hiệu quả cao hơn. Vùng phát triển cây ăn quả có múi tập trung vào khu vực đồi gò, đất bãi ven sông, vùng trồng lúa khó khăn về nước tưới. Cụ thể: Mở rộng diện tích cam Đường Canh, từ 350 ha hiện nay lên 1.500 ha tại các xã trọng điểm như: Trù Hựu, Thanh Hải, Tân Quang, Giáp Sơn Mở rộng diện tích cây bưởi Diễn, từ 160 ha hiện nay lên 700 ha, tại các xã như: Hồng Giang, Quý Sơn, Tân Mộc Các vùng cây lâm nghiệp: Đến năm 2020, đất rừng sản xuất sẽ được mở rộng từ đất chưa sử dụng, đất cây ăn quả hiệu quả thấp, đất rừng phòng hộ và đạt 33.000ha. Rừng sản xuất có diện tích tập trung nhiều tại các xã TV1 và vùng đệm của huyện. Phát triển một số vùng nông nghiệp sinh thái: Du lịch sinh thái có khả năng đầu tư trở thành thế mạnh của huyện vì Lục Ngạn có các địa danh Khuôn Thần, Cấm Sơn, Hồ Làng Thum với hệ sinh thái rừng, vườn cây ăn quả. Dự kiến đất cho phát triển du lịch là 6,7 nghìn hecta ở một số xã như xã Cấm Sơn, xã Kiên Lao. 3.6.3. Một số giải pháp chủ yếu nâng cao tính bền vững sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn 3.6.3.1. Sử dụng đất gắn với quy hoạch vùng sản xuất hàng hóa nhằm nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững Bố trí hợp lý các vùng sản xuất nông nghiệp nhằm khai thác lợi thế tự nhiên - kinh tế - xã hội của từng tiểu vùng nhằm đẩy nhanh quá trình chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp và nâng cao sức cạnh tranh của nông sản hàng hoá trên thị trường. 3.6.3.2. Tăng cường các biện pháp kỹ thuật canh tác theo hướng đầu tư chiều sâu gắn với bảo vệ môi trường sinh thái Đầu tư chiều sâu trong sử dụng đất nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hoá, đẩy mạnh chuyển đổi cơ cấu cây trồng, cơ cấu mùa vụ theo hướng nâng cao GTSX, GTGT trên đơn vị diện tích canh tác, tăng hiệu quả đầu tư chi phí sản xuất, tăng thu nhập cho người sản xuất. Đẩy mạnh áp dụng các tiến bộ kỹ thuật như giống, công nghệ sinh học, biện pháp phòng trừ dịch bệnh tổng hợp. Đẩy mạnh thâm canh, phát triển đa dạng cây ăn quả, nâng cao năng suất, chất lượng, giữ vững thương hiệu sản phẩm vải thiều và cây ăn quả. Chú trọng đầu tư cho sản xuất lương thực. 22
  25. 3.6.3.3. Chỉ đạo thực hiện tốt các chính sách liên quan đến sử dụng đất Xây dựng những cơ chế, chính sách giao đất cho các tổ chức kinh tế trong đó quan trọng nhất là định giá và ổn định giá thuê đất, chuyển nhượng đất sản xuất; mở rộng hạn điền trang trại, ổn định các vùng quy hoạch SX hàng hóa. Đẩy mạnh tiến độ dồn điền đổi thửa tạo thuận lợi sản xuất trang trại trồng trọt, chăn nuôi, lâm nghiệp. Xúc tiến chuyển đổi diện tích rừng phòng hộ ít xung yếu sang rừng sản xuất theo chính sách của Nhà nước để phát triển lâm nghiệp. 3.6.3.4. Đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ Đẩy mạnh hoạt động chuyển giao TBKT; áp dụng quy trình SX theo tiêu chuẩn, đáp ứng các quy định về chất lượng sản phẩm của thị trường xuất khẩu. 3.6.3.5. Tăng cường cơ sở hạ tầng phục vụ nông nghiệp nông thôn Cải tạo, nâng cấp hệ thống thuỷ lợi như: Các hồ đập nhỏ, các trạm bơm, ưu tiên vốn đầu tư cứng hóa kênh mương đảm bảo tưới tiêu chủ động cho vùng chuyên canh lúa và cây rau màu, cây ăn quả. Nâng cấp kịp thời hệ thống đường giao thông liên huyện, liên xã; hệ thống chợ; xây dựng và phát triển cơ sở chế biến bảo quản 3.6.3.6. Đẩy mạnh hoạt động khuyến nông, khuyến lâm Mở các lớp dạy nghề và tập huấn cho nông dân kiến thức về quản lý sản xuất, khoa học- kỹ thuật, cập nhật thông tin thị trường 3.6.3.7. Quảng bá sản phẩm, xây dựng thương hiệu cho nông sản Hiện nay, một số thương hiệu nông sản của Lục Ngạn như vải thiều Lục Ngạn, nếp cái hoa vàng Phì Điền rất có uy tín và được tiêu thụ mạnh trên thị trường. Những điển hình này cần được nhân rộng. Muốn làm được như vậy cần phải có sự quảng bá, tuyên truyền giới thiệu các mặt hàng nông sản trên các phương tiện thông tin đại chúng. Để khuyến khích người tiêu dùng sử dụng nông sản có thương hiệu, những sản phẩm này phải được phân phối rộng rãi ở các hệ thống chợ, siêu thị và được bán với chính sách giá cả hợp lý. Bao bì sản phẩm ngoài việc cung cấp đầy đủ thông tin về sản phẩm về nguồn gốc xuất xứ thì mẫu mã bao bì đẹp, thu hút cũng tạo được sự yêu thích và tin tưởng của người tiêu dùng. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 1. Kết luận 1) Huyện Lục Ngạn là huyện thuộc vùng trung du và miền núi phía Bắc, có địa hình là núi thấp và đồi, gò xen đồng bằng, cơ sở hạ tầng còn nhiều khó khăn nên có nguy cơ sử dụng nông nghiệp không bền vững. Trong giai đoạn 2000 - 2011 sản xuất nông nghiệp huyện Lục Ngạn có tốc độ tăng trên 14,41%/năm; giai đoạn 2011 - 2013 là 8,89%/năm, trong đó đóng góp chủ yếu là ngành trồng trọt (trên 95%). 2) Trong giai đoạn 2000 - 2013, huyện Lục Ngạn có xu hướng giảm diện tích đất trồng cây hàng năm (kể cả đất lúa), tăng mạnh diện tích trồng cây ăn quả và đất lâm nghiệp. Năm 2013, đất trồng cây ăn quả lâu năm đã lên tới 22.851,47ha, chiếm tới 33,97% diện tích đất nông nghiệp của huyện. Các loại sử dụng đất của huyện Lục Ngạn khá đa dạng với 20 kiểu sử dụng đất chính ở tiểu vùng núi thấp và 26 kiểu sử dụng đất chính ở tiểu vùng đồi, gò. Các kiểu sử dụng đất trồng cây hàng năm kết hợp lúa và rau màu đã nâng cao hiệu quả kinh tế so với trồng thuần cây lương thực. Các cây ăn quả lâu năm (nhất là vải thiều và cây có múi) cho hiệu quả cao, đã và đang tạo ra những vùng sản 23
  26. xuất hàng hóa tập trung. 3) Kết quả đánh giá tính bền vững của các kiểu sử dụng đất cho thấy: + TV 1 có 7 kiểu sử dụng đất được đánh giá bền vững ở mức cao, 2 kiểu ở mức trung bình và 11 kiểu ở mức bền vững thấp. Các kiểu sử dụng đất có tính bền vững cao là LUT 3 vụ với các cây trồng chính là lúa, lạc, đỗ tương và rau đông các loại, kiểu sử dụng đất trồng cam và bưởi. + TV 2 có 13 kiểu sử dụng đất được đánh giá bền vững ở mức cao, 3 kiểu ở mức trung bình và 10 kiểu ở mức bền vững thấp. Các kiểu sử dụng đất có tính bền vững cao là LUT lúa màu 3 vụ với các cây trồng chính là lúa, lạc, đỗ tương rau đông và khoai tây; LUT chuyên màu với lạc và khoai tây; LUT cây ăn quả với vải, cam và bưởi. + Những kiểu sử dụng đất có tính bền vững kém chủ yếu do hiệu quả kinh tế quá thấp, khả năng tiêu thụ sản phẩm kém, khả năng duy trì độ phì nhiêu của đất không cao, ít được người dân lựa chọn. 4) Bản đồ đơn vị đất đai của huyện Lục Ngạn tỷ lệ 1/50.000 được xây dựng từ kết quả chồng xếp 5 bản đồ đơn tính là: Bản đồ đất, bản đồ độ dốc, bản đồ thành phần cơ giới đất, bản đồ độ dày tầng đất mịn và bản đồ khả năng tưới. Theo bản đồ này, Lục Ngạn có 65 đơn vị đất đai, trong đó đơn vị đất đai có diện tích lớn nhất là 23.075,45 ha , đơn vị đất đai nhỏ nhất là 2,45 ha. Kết quả đánh giá tiềm năng với 5 loại hình sử dụng đất cho thấy ở mức thích hợp (S1 và S2) của LUT 2 lúa có 5.662,66 ha chiếm 8,51% diện tích đất nông nghiệp; LUT lúa - màu có 5.656,15 ha chiếm 8,50%; LUT chuyên màu có 6.649,40 ha chiếm 10%; LUT cây ăn quả có 12.690,16 ha chiếm 19,01%, LUT rừng trồng có 19.831,64ha chiếm 29,79%. Có thể thấy, tiềm năng và lợi thế so sánh của huyện Lục Ngạn là trồng cây ăn quả lâu năm và trồng rừng sản xuất. 5) Hướng sử dụng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn đến 2020 là trên cơ sở phát huy lợi thế so sánh là trồng cây ăn quả lâu năm (vải thiều, cam, bưởi); đẩy mạnh chuyển đổi cơ cấu sử dụng đất cây hàng năm theo hướng phát triển các loại sử dụng đất trồng cây rau quả thực phẩm hàng hóa trên cơ sở ổn định sản xuất lương thực, tăng cường chuyển đổi giống cây trồng chất lượng cao; mở rộng sử dụng đất lâm nghiệp theo hướng phát triển rừng sản xuất gắn với chế biến gỗ, đẩy mạnh mô hình kinh tế đồi rừng, lâm nghiệp sinh thái, tăng độ che phủ để bảo vệ môi trường. Cụ thể định hướng đến 2020 như sau: diện tích LUT chuyên lúa là 533 ha, LUT lúa - màu là 4.350 ha, LUT chuyên màu là 300ha, LUT cây ăn quả là 18.500 ha, LUT rừng sản xuất là 33.000 ha. Phát triển các vùng chuyên canh lúa - màu và cây ăn quả ở tiểu vùng 2, phát triển rừng trồng ở tiểu vùng 1. 6) Để đạt được các định hướng trên huyện Lục ngạn cần thực hiện đồng bộ các nhóm giải pháp chủ yếu là: (i) Sử dụng đất gắn với quy hoạch vùng sản xuất hàng hóa nhằm nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững; (ii) Tăng cường các biện pháp kỹ thuật canh tác theo hướng đầu tư chiều sâu gắn với bảo vệ môi trường sinh thái; (iii) Chỉ đạo thực hiện tốt các chính sách liên quan đến sử dụng đất; (iv) Đẩy mạnh nghiên cứu ứng dụng khoa học công nghệ; (v) Tăng cường cơ sở hạ tầng phục vụ nông nghiệp nông thôn; (vi) Đẩy mạnh hoạt động khuyến nông, khuyến lâm. 2. Kiến nghị 1) Trên cơ sở kết quả đánh giá đất đai và phân hạng thích hợp cho những đối tượng cây trồng có lợi thế so sánh, huyện Lục Ngạn cần chỉ đạo thực hiện tốt công tác quy hoạch đất đai dồn điền đổi thửa thành những vùng sản xuất nông nghiệp hàng hóa. 2) Địa phương cần tạo ra cơ chế thuận lợi, có ưu đãi thu hút đầu tư nhất là các tổ chức doanh nghiệp trong lĩnh vực chế biến, tiêu thụ, phát triển hạ tầng nông thôn để tạo hỗ trợ cho chuyển đổi sử dụng đất nông nghiệp đạt hiệu quả bền vững. 24
  27. DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1. Vũ Thị Thương và Cao Việt Hà (2013). Đánh giá hiệu quả và định hướng sử dụng đất nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hóa huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang, Tạp chí Khoa học và Phát triển, số 4, trang 542-548. 2. Vũ Thị Thương và Cao Việt Hà (2014). Đánh giá tiềm năng đất nông nghiệp huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang, Tạp chí Khoa học Đất, số 44, trang 155-161.