Bài giảng Lý thuyết giáo dục thể chất - Nguyễn Xuân Cừ

Nội dung text: Bài giảng Lý thuyết giáo dục thể chất - Nguyễn Xuân Cừ

1. TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI TRUNG TÂM GIÁO DỤC THỂ CHẤT VÀ THỂ THAO BÀI GIẢNG LÝ THUYẾT GIÁO DỤC THỂ CHẤT (Tái bản lần 3, có chỉnh lý và bổ sung) Hội đồng biên soạn: ThS. Nguyễn Xuân Cừ ThS. Trần Văn Hậu ThS. Đặng Đức Hoàn ThS. Hoàng Văn Hƣng ThS. Nguyễn Đăng Thiện ThS. Nguyễn Văn Toản Hà Nội, tháng 8/2013
2. TIẾN TRÌNH GIẢNG DẠY GT0001 Nội dung: 10 tiết Lý thuyết GDTC – 20 tiết CL chạy TB 01 tín chỉ - (thời gian 30 tiết – 15 giáo án ) TT Nội dung giảng dạy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 1 Nhập môn + 1.1 Vị trí, đặc điểm, tác dụng của môn học 1.2 Sơ lược lịch sử phát triển môn Điền kinh 1.3 Vị trí - đặc điểm tác dụng của môn học 1.4 Nội dung và yêu cầu môn học 2 Lý thuyết 2.1 GDTC trong trường Đại học + - - * Lợi ích, tác dụng của tập luyện TDTT với sức 2.2 + - - * khỏe con người. 2.3 Các phương pháp giáo dục thể chất + - - * 2.4 Các nguyên tắc về phương pháp giáo dục thể chất + - - * 2.5 Giáo dục các tố chất thể lực + - - * Chấn thương trong thể thao và vệ sinh tập luyện 2.6 + - - * TDTT 2.7 Kế hoạch tập luyện thể dục thể thao + - - * 2.8 Kiểm tra và tự kiểm tra y học TDTT + - * 3 Khởi động 3.1 Khởi động chung + - - - - - - - - - - - - - - 3.2 Khởi động chuyên môn + - - - - - - - - - - - - - - 4 Kỹ thuật chạy cự ly trung bình 4.1 Xây dựng khái niệm và đặc điểm + - 4.2 Kỹ thuật chạy trên đường thẳng + - - - - - - - - - - - - 4.3 Kỹ thuật chạy trên đường vòng + - - - - - - - - - - - 4.4 Kỹ thuật xuất phát cao + - - - - - - - - - - 4.5 Kỹ thuật chạy giữa quãng + - - - - - - - - - 4.6 Kỹ thuật về đích + - - - - - - - - 4.7 Hoàn thiện Kỹ thuật + - - - - - - - 5 Phát triển thể lực 5.1 Chung + - - - - - - - - - - - - - - 5.2 Chuyên môn + - - - - - - - - - - - - 6 Luật Điền kinh: Luật chạy cự ly trung bình + 7 Kiểm tra giữa kỳ (Thu bài tự luận) * 8 Thi cuối kỳ 8.1 Chạy CLTB (800m nữ, 1500m nam) * 8.2 Chạy 5 phút tùy sức ( Nhóm sức khỏe yếu) * 1
3. MỤC LỤC Trang BÀI 1: GIÁO DỤC THỂ CHẤT TRONG TRƢỜNG HỌC 1 I. Một số khái niệm 1 1. Khái niệm giáo dục thể chất (GDTC) 1 2. Phát triển thể chất 1 3. Hoàn thiện thể chất 2 4. Học vấn thể chất 2 5. Văn hoá thể chất và Thể thao 2 5.1. Khái niệm Văn hóa thể chất (VHTC) 2 5.1.1. Văn hóa thể chất là một hoạt động 2 5.1.2. Văn hóa thể chất là ổt ng hòa những giá trị vật chất và tinh thần do 3 con người sáng tạo ra để hoạt động. 5.2. Khái niệm Thể thao 4 II. GDTC trong trường đại học 5 III. Nhiệm vụ và yêu cầu học tập môn GDTC trong trường đại học 7 1. Nhiệm vụ 7 2. Yêu cầu 7 IV. Các hình thức GDTC 7 V. Chương trình GDTC dành cho sinh viên chính quy Đại học Nông nghiệp 7 Hà Nội. 7 1. Chương trình GDTC 7 1.1. Chương trình GDTC trong các trường đại học của Bộ GD&ĐT 7 1.2. Chương trình GDTC dành cho sinh viên trường ĐH Nông nghiệp Hà 8 Nội 2. Tổ chức và quản lý đào tạo 9 2.1. Kế hoạch đào tạo 9 2.2. Thời gian học tập 10 2.3. Lớp môn học 10 2.4. Xây dựng thời khoá biểu 10 2.5. Đăng ký môn học 10 2.6. Địa điểm học tập 10 3. Một số vấn đề cần lưu ý 10 V. Những điểm cần chú ý khi tập luyện TDTT 10 1. Chuẩn bị về thân thể và tâm lý 10 2. Chú ý trang phục tập luyện 11 3. Chuẩn bị dụng cụ tập luyện 11 4. Làm quen với dụng cụ sân bãi 11 5. Tình hình thời tiết, khí hậu 11 6. Khởi động 11 7. Thả lỏng 12 8. Tắm sau vận động BÀI 2: LỢI ÍCH, TÁC DỤNG CỦA TẬP LUYỆN TDTT VỚI SỨC 13 KHOẺ CON NGƢỜI I. Khái niệm và vị trí của sức khoẻ 13
4. 1. Khái niệm sức khoẻ 13 2. Vị trí của sức khoẻ 13 II. Lợi ích và tác dụng của tập luyện TDTT đối với sức khỏe con người 15 1. Sự ảnh hưởng của tập luyện TDTT đối với hệ vận động 15 2. Sự ảnh hưởng của tập luyện TDTT đối với hệ thống hô hấp 17 3. Sự ảnh hưởng của tập luyện TDTT đối với chức năng của hệ tuần hoàn 19 4. Sự ảnh hưởng của tập luyện TDTT đối với hệ tiêu hoá 21 5. Ảnh hưởng của tập luyện TDTT đối với hệ thống thần kinh 21 6. Thúc tiến phát triển năng lực của não, nâng cao hiệu xuất học tập, công tác 22 6.1. Rèn luyện thân thể nâng cao năng lực hoạt động trí lực 23 6.2. Tập luyện TDTT nâng cao hiệu quả công tác và học tập 23 BÀI 3: CÁC PHƢƠNG PHÁP GIÁO DỤC THỂ CHẤT 25 1. Khái niệm phương pháp giáo dục thể chất 25 2. Phương pháp giáo dục thể chất 25 2.1. Phương pháp tập luyện có định mức chặt chẽ 25 2.1.1. Phương pháp tập luyện trong quá trình học động tác 25 2.1.2. Các phương pháp tập luyện định mức LVĐ và quãng nghỉ 26 2.2. Phương pháp trò chơi và phương pháp thi đấu 27 2.2.1.Phương pháp trò chơi 27 2.2.2. Phương pháp thi đấu 28 2.3. Phương pháp sử dụng lời nói và trực quan trong GDTC 28 2.3.1. Phương pháp sử dụng bằng lời nói 28 2.3.2. Phương pháp trực quan 28 BÀI 4: CÁC NGUYÊN TẮC VỀ PHƢƠNG PHÁP GIÁO DỤC THỂ 29 CHẤT I. Nguyên tắc tự giác tích cực 29 1. Giáo dục thái độ tự giác và hứng thú bền vững đối với mục đích tập luyện 29 chung cũng như các nhiệm vụ cụ thể của buổi tập 2. Kích thích việc phân tích một cách có ý thức việc kiểm tra và dùng sức 30 hợp lý khi thực hiện các bài tập thể chất. 3. Phải giáo dục tính tự lập, chủ động, sáng tạo của sinh viên 30 II. Nguyên tắc trực quan 30 1. Khái niệm và bản chất 30 1.1. Khái niệm 30 1.2. Bản chất 30 2. Cơ sở của nguyên tắc 30 3. Trực quan là tiền đề để tiếp thu động tác 31 4. Trực quan là điều kiện để hoàn thành động tác 31 5. Những yêu cầu đảm bảo tính trực quan 31 III. Nguyên tắc thích hợp, cá biệt hóa 31 1. Bản chất 31 2. Cơ sở của nguyên tắc 31 3. Các yêu cầu của nguyên tắc 31 4. GDTC phù hợp với các yêu cầu cá nhân 32 IV. Nguyên tắc hệ thống 32 2
5. 1. Tính thường xuyên của các buổi tập và luân phiên hợp lý giữa tập luyện 32 và nghỉ ngơi 1.1 Tính thường xuyên của các buổi tập 32 1.2 Sự luân phiên giữa tập luyện và nghỉ ngơi 32 2. Sự phối hợp giữa tập luyện lặp lại và tập luyện biến dạng 33 3. Tuần tự các buổi tập và mối liên hệ lẫn nhau giữa các mặt khác nhau trong 33 nội dung các buổi tập V. Nguyên tắc tăng dần các yêu cầu (nguyên tắc tăng tiến) 34 1. Sự cần thiết phải tăng LVĐ một cách từ từ 34 2. Các hình thức tăng LVĐ 34 3. Những điều kiện nâng cao LVĐ 34 BÀI 5: GIÁO DỤC CÁC TỐ CHẤT THỂ LỰC 35 I. Các phương pháp giáo dục sức mạnh 35 1. Khái niệm sức mạnh 35 2. Nhiệm vụ và phương tiện rèn luyện sức mạnh 35 3. Các khuynh hướng, phương pháp cơ bản trong rèn luyện sức mạnh 36 3.1. Sử dụng lượng đối kháng tới mức tối đa với số lần lặp lại cực hạn 36 3.2. Sử dụng lượng đối kháng tối đa và gần tối đa 36 3.3. Sử dụng các bài tập tĩnh trong rèn luyện sức mạnh 36 II. Các phương pháp giáo dục sức nhanh 36 1. Khái niệm sức nhanh 36 2. Phương pháp rèn luyện sức nhanh phản ứng vận động 36 2.1. Phương pháp rèn luyện sức nhanh phản ứng vận động đơn giản. 36 2.2. Phương pháp rèn luyện sức nhanh phản ứng vận động phức tạp. 36 2.3. Phương pháp rèn luyện tốc độ 37 III. Các phương pháp giáo dục sức bền 37 1. Khái niệm sức bền 37 2. Các phương pháp phát triển sức bền 37 2.1. Những nhiệm vụ và yêu cầu 37 2.2. Các yếu tố lượng vận động trong tập luyện nâng cao sức bền. 38 2.3. Phương pháp nâng cao khả năng ưa khí. 38 2.4. Phương pháp nâng cao khả năng yếm khí. 38 3. Vấn đề “cực điểm” và “hô hấp lần hai” trong giáo dục sức bền 39 IV. Giáo dục năng lực phối hợp vận động 39 1. Đặc điểm của năng lực phối hợp vận động 39 2. Ý nghĩa của năng lực phối hợp vận động 41 3. Phương pháp phát triển khả năng phối hợp vận động 41 V. Giáo dục tố chất mềm dẻo 43 1. Đặc điểm của tố chất mềm dẻo 43 2. Ý nghĩa của năng lực mềm dẻo 43 3. Phương pháp phát triển năng lực mềm dẻo 43 4. Nguyên tắc phát triển năng lực mềm dẻo 44 5. Kiểm tra năng lực mềm dẻo 44 VI. Mối tương quan giữa các tố chất thể lực 45 BÀI 6: CHẤN THƢƠNG TRONG THỂ THAO VÀ VỆ SINH TẬP 46 3
6. LUYỆN TDTT I. Chấn thương trong thể thao 46 1. Khái niệm 46 2. Nguyên nhân của các chấn thương và nguyên tắc đề phòng 46 2.1. Nguyên nhân của chấn thương thể thao 46 2.1.1. Nguyên nhân cơ bản (nguyên nhân trực tiếp hoặc nguyên nhân chung) 46 2.1.2. Nguyên nhân tiềm ẩn của chấn thương (Nguyên nhân dẫn dắt). 47 2.2. Nguyên tắc đề phòng chấn thương 47 2.2.1. Tăng cường giáo dục về mục đích của thể dục thể thao: 47 2.2.2. Sắp xếp hợp lý quá trình tập luyện và thi đấu. 47 2.2.3. Phải khởi động tốt. 47 2.2.4. Tăng cường bảo hiểm và tự bảo hiểm. 47 2.2.5. Tăng cường công tác kiểm tra y học và chú ý vệ sinh sân bãi dụng cụ. 48 3. Một số trạng thái sinh lý và phản ứng xấu của cơ thể trong tập luyện TDTT 48 3.1. Các dấu hiệu của tập luyện quá sức 3.2. Các trạng thái sinh lý và phản ứng của cơ thể trong tập luyện TDTT 48 3.2.1. Hiện tượng cực điểm và phương pháp khắc phục 48 3.2.2. Hiện tượng chuột rút và biện pháp khắc phục 48 3.2.3. Hiện tượng choáng trọng lực và biện pháp khắc phục 49 3.2.4. Hiện tượng say nắng và biện pháp khắc phục 49 3.2.5. Đau bụng trong luyện tập và thi đấu thể thao 49 3.2.6. Hạ đường huyết và biện pháp khác phục 50 4. Phương pháp phòng ngừa chấn thương 50 4.1 Các biện pháp phòng ngừa chấn thương TDTT 51 4.1.1. Về mặt chủ quan 51 4.1.2. Về mặt khách quan 51 4.2. Sơ cứu chấn thương TDTT 51 4.2.1. Sơ cứu các ếv t thương trong vận động 51 4.2.2. Nhiễm trùng 51 4.2.3. Xử lý vết thương 52 II. Vệ sinh tập luyện thể dục thể thao 52 1. Vệ sinh và nhiệm vụ của vệ sinh tập luyện 52 2. Vệ sinh cá nhân 52 2.1. Sắp xếp thời gian biểu hàng ngày hợp lý giữa lao động và nghỉ ngơi 53 2.2. Vệ sinh giấc ngủ 53 2.3. Vệ sinh ăn uống 54 2.4. Vệ sinh thân thể 55 2.4.1. Chăm sóc da 55 2.4.2. Chăm sóc răng miệng 55 2.5. Vệ sinh trang phục 55 2.6. Tác hại của các thói quen nghiện xấu 56 2.6.1. Tác hại của thói nghiện thuốc lá 56 2.6.2. Tác hại của nghiện bia rượu 56 III. Các yêu cầu về vệ sinh đối với địa điểm và dụng cụ tập luyện TDTT 57 IV. Các biện pháp vệ sinh bổ trợ nhằm phục hồi và nâng cao sức khỏe và khả 57 4
7. năng làm việc BÀI 7: KẾ HOẠCH TẬP LUYỆN THỂ DỤC THỂ THAO 59 I. Ý nghĩa và tầm quan trọng của kế hoạch tập luyện 60 II. Hệ thống của kế hoạch tập luyện 61 1. Đề án tập luyện 61 2. Kế hoạch tập luyện khung 61 3. Kế hoạch tập luyện đội thể thao 61 4. Kế hoạch tập luyện cá nhân 61 III. Những nguyên tắc cơ bản trong việc lập kế hoạch 61 IV. Phương pháp xây dựng kế hoạch tập luyện 62 1. Những yêu cầu chung 62 2. Nội dung của việc lập kế hoạch 62 V. Đánh giá quá trình tập luyện 62 BÀI 8: KIỂM TRA VÀ TỰ KIỂM TRA Y HỌC TDTT 64 I. Kiểm tra y học TDTT 64 1. Khái niệm chung 64 2. Nhiệm vụ và nội dung 64 2.1. Nhiệm vụ của bác sĩ 64 2.2. Nội dung: gồm 4 nội dung chính 64 3. Các hình thức kiểm tra 64 3.1. Kiểm tra bước đầu 64 3.2. Kiểm tra định kỳ 64 3.3. Kiểm tra bổ sung 64 4. Các phương pháp sử dụng trong kiểm tra y học 65 4.1. Kiểm tra sự phát triển của thể lực 65 4.1.1. Quan sát hình thể bên ngoài 65 4.1.2. Phương pháp nhân trắc 65 4.1.3. Các phương pháp đánh giá sự phát triển thể lực qua các số liệu kiểm 65 tra 4.2. Các thử nghiệm sinh lý học để kiểm tra chức năng hoạt động của các cơ 66 quan trong cơ thể 4.2.1. Kiểm tra chức năng hệ hô hấp 66 4.2.2. Kiểm tra chức năng hoạt động của hệ thần kinh 66 4.2.3. Kiểm tra chức năng của hệ thống tim mạch 67 4.2.4. Thử nghiệm bước bục (Test + Hawvard) 67 II. Tự kiểm tra y học 67 1. Ý nghĩa của vấn đề tự kiểm tra y học 67 2. Những dấu hiệu chủ quan 68 2.1. Cảm giác chung của cơ thể 68 2.2. Cảm giác về giấc ngủ 68 2.3. Cảm giác về ăn 68 2.4. Cảm giác về vấn đề đau cơ bắp 68 3. Những dấu hiệu khách quan 68 5
8. BÀI 1: GIÁO DỤC THỂ CHẤT TRONG TRƢỜNG HỌC I. Một số khái niệm 1. Khái niệm giáo dục thể chất (GDTC) GDTC là một loại hình giáo dục nên nó là một quá trình giáo dục có tổ chức có mục đích, có kế hoạch để truyền thụ những tri thức, kỹ năng, kỹ xảo từ thế hệ này cho thế hệ khác. Điều đó có nghĩa là GDTC cũng như các loại hình giáo dục khác là quá trình sư phạm với đầy đủ đặc điểm của nó (vai trò chủ đạo của nhà sư phạm, tổ chức hoạt động của nhà sư phạm phù hợp với học sinh, sinh viên, với nguyên tắc sư phạm ). GDTC là một hình thức giáo dục nhằm trang bị kỹ năng kỹ xảo vận động và những tri thức chuyên môn (giáo dưỡng), phát triển tố chất thể lực, tăng cường sức khỏe. Như vậy GDTC có thể chia thành hai mặt tương đối độc lập: Dạy học động tác (giáo dưỡng thể chất) và giáo dục các tố chất thể lực. Dạy học động tác là nội dung cơ bản của giáo dưỡng thể chất. Đó là quá trình trang bị những kỹ năng, kỹ xảo vận động cơ bản, cần thiết cho cuộc sống và những tri thức chuyên môn. Bản chất của thành phần thứ hai trong GDTC là tác động hợp lý tới sự phát triển tố chất vận động đảm bảo phát triển các năng lực vận động (sức nhanh, sức mạnh, sức bền ). Như vậy GDTC là một loại giáo dục có nội dung đặc trưng là dạy học động tác và giáo dục các tố chất vận động của con người. Việc dạy học động tác và phát triển các tố chất thể lực có liên quan chặt chẽ, làm tiền đề cho nhau thậm chí có thể “chuyển” lẫn nhau. Nhưng chúng không bao giờ đồng nhất, giữa chúng có quan hệ khác biệt trong các giai đoạn phát triển thể chất và GDTC khác nhau. Trong hệ thống giáo dục, nội dung đặc trưng của GDTC được gắn liền với trí dục, đức dục, mỹ dục và giáo dục lao động. 2. Phát triển thể chất Phát triển thể chất là sự thay đổi về kích thước, chức năng cơ thể diễn ra trong suốt cuộc đời. Sự phát triển thể chất biểu hiện ra bên ngoài như thay đổi về chiều cao, cân nặng, thay đổi về hình thái kích thước cơ thể, thay đổi khả năng vận động như các tố chất: Nhanh, mạnh, bền Sự phát triển thể chất diễn ra dưới sự ảnh hưởng của ba nhân tố: - Bẩm sinh di truyền. - Môi trường. - Giáo dục. Sự phát triển thể chất trước hết là quá trình tự nhiên, nó tuân thủ những quy luật tự nhiên, quy luật sinh học (quy luật phát triển theo lứa tuổi, giới tính). Sự phát triển ấy do gen quy định (bẩm sinh, di truyền). Những quy luật thay đổi về hình thái dẫn đến thay đổi về chức năng, sự thay đổi về số lượng dẫn đến thay đổi về chất lượng. Yếu tố bẩm sinh di truyền là tiền đề vật chất cho sự phát triển. Sự phát triển thể chất con người còn chịu sự chi phối của những nhân tố xã hội, trong chừng mực nhất định thì xu hướng và tốc độ phát triển phụ thuộc vào điều kiện sống, điều kiện lao động, nghỉ ngơi có ảnh hưởng tới sự phát triển thể chất một cách tự phát. Ví dụ: lao động chân tay có ảnh hưởng tới sự phát triển cơ bắp 1
9. nhưng thường phát triển lệch lạc không cân đối. Trong trường hợp lao động chân tay quá nặng còn làm cơ thể suy thoái. Nhân tố giáo dục tác động tới sự phát triển thể chất một cách chủ động tích cực nó quyết định xu hướng của sự phát triển và tốc độ phát triển. Về bản chất, giáo dục là một quá trình điều khiển về sự phát triển thể chất. Vai trò của giáo dục còn thể hiện ở chỗ nó có thể khắc phục, sửa chữa được những lệch lạc do lao động hoặc những hoạt động sống khác gây nên. Dưới tác động của GDTC ta có thể tạo được những phẩm chất mới mà bẩm sinh di truyền không để lại như: khả năng chịu đựng và làm việc trong trạng thái mất trọng lượng trong không gian và chịu áp suất cao. TDTT còn tạo cho sự phát triển thể chất những đặc điểm và xu hướng đáp ứng nhu cầu xã hội và cá nhân. 3. Hoàn thiện thể chất Là mức độ quy định theo thời gian về phát triển thể lực, sức khoẻ, sự phát triển toàn diện năng lực thể chất của từng cá thể (ở đây bao gồm cả tố chất thể lực lẫn kỹ năng vận động) để phù hợp với những yêu cầu hoạt động của con người trong những điều kiện cụ thể của lao động sản xuất, quốc phòng, đời sống xã hội nhằm đảm bảo năng xuất lao động và kéo dài tuổi thọ. Thời gian hoàn thiện thể chất ở đây có thể là một giai đoạn ngắn như: Từng buổi tập, có thể là dài như một năm, hai năm trong nhà trường có thể là một học kỳ, một năm học, hay một khoá học. Hoàn thiện thể chất, hoàn thiện tri thức, hoàn thiện nhân cách là những vấn đề rất rộng lớn, không có giới hạn cuối cùng, mà con người phải phấn đấu suốt đời không ngừng vươn tới những mục tiêu phát triển cao hơn. 4. Học vấn thể chất Bao gồm những hiểu biết chung, những kiến thức của những ngành học có liên quan với môn học GDTC. Trong GDTC “Lý luận và phương pháp GDTC” là tài liệu quan trọng nhất, nó nghiên cứu toàn diện các quy luật hoạt động của GDTC, nó cung cấp những kiến thức, các phương tiện và phương pháp có hiệu quả để thực hành GDTC, thực hiện việc rèn luyện phát triển các tố chất thể lực, kỹ năng, kỹ xảo vận động, nâng cao thành tích TT và nhân cách con người. Lý luận và phương pháp GDTC là sự tổng hợp và đồng thời phát triển của một số ngành khoa học khác như: Triết học, giáo dục học, tâm lý học, xã hội học, sinh lý học, toán, vật lý, cơ học, hoá sinh học và y học 5. Văn hoá thể chất và TT 5.1. Khái niệm văn hóa thể chất (VHTC) Văn hóa thể chất là một nhân tố xã hội tác động điều khiển sự phát triển thể chất. Văn hóa thể chất là một hoạt động đặc biệt. Cho nên khi phân tích VHTC như một hoạt động cần xuất phát từ ba luận điểm: - VHTC là một hoạt động. - VHTC là một tổng hòa những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra để hoạt động. - VHTC là kết quả của hoạt động. 5.1.1. Văn hóa thể chất là một hoạt động Đối tượng hoạt động của VHTC là phát triển thể chất con người. 2
10. Song VHTC là một hoạt động có cơ sở đặc thù là sự vận động tích cực hợp lý của con người. Nói cách khác để VHTC là những hình thức hoạt động vận động hợp lý (hoạt động có dấu hiệu bản chất là những động tác được tổ chức thành một hệ thống). VHTC không phải là toàn bộ các hình thức hoạt động mà chỉ bao gồm những hình thức, nguyên tắc cho phép hình thành tốt nhất những kỹ năng, kỹ xảo vận động cần thiết cho cuộc sống và sự phát triển các năng lực thể chất quan trọng, tối ưu trạng thái sức khỏe và khả năng làm việc. Thành phần cơ bản của VHTC khi xem xét như hoạt động là bài tập thể chất (BTTC). BTTC có nguồn gốc từ lao động nó ra đời từ cổ xưa mang theo đặc điểm của lao động chân tay và mang tính thực dụng trực tiếp trong những ngày đầu. Trong quá trình phát triển tiếp đó VHTC ngày càng có thêm nhiều hình thức vận động mới được “thiết kế” để đáp ứng nhu cầu giải quyết các nhiệm vụ văn hóa giáo dục, giáo dưỡng củng cố sức khỏe và BTTC dần mất đi tính thực dụng trực tiếp, nhưng không có nghĩa là mối quan hệ VHTC và lao động bị xóa bỏ. Theo quan điểm thực dụng thì VHTC là một hoạt động sẽ tồn tại mãi mãi vì lao động không bao giờ mất đi và VHTC mãi vẫn là phương tiện chuẩn bị trước cho thực tiễn lao động. Với quan điểm này thì VHTC là một hoạt động chuẩn bị, nó là cơ sở cho việc tiếp thu có hiệu quả các thao tác lao động, lao động có năng suất, hoàn thiện kỹ năng, kỹ xảo vận động, phát triển các tố chất thể lực và khả năng làm việc cao. Ngoài lao động BTTC còn được nảy sinh và phát triển từ các lễ hội, tôn giáo (dùng những động tác có tính chất tượng trưng để biểu thị tình cảm, niềm vui và nỗi buồn, sự sùng bái thần linh), yếu tố quân sự, các trò vui chơi giải trí và các bài tập rèn luyện thân thể để phòng chữa một số bệnh. 5.1.2. Văn hóa thể chất là tổng hòa những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra để hoạt động. Trong mỗi thời kỳ phát triển của VHTC, những giá trị này lại trở thành đối tượng hoạt động, tiếp thu, sử dụng của những người tham gia hoạt động TDTT. (ở đây muốn đề cập đến những phương tiện, phương pháp tập luyện được sử dụng rộng rãi như: các trò chơi vận động và rất nhiều các BTTC khác). Trên con đường phát triển lâu dài của mình nội dung và hình thức của VHTC dần dần được phân hóa đối với các lĩnh vực khác nhau trong đời sống xã hội và hoạt động (giáo dưỡng, sản xuất, nghỉ ngơi giải trí, y học ). Do vậy đã hình thành nên những bộ phận VHTC có ý nghĩa xã hội (VHTC trường học, VHTC sản xuất, đời sống ). Hiệu lực của những bộ phận VHTC này như tổng hợp những phương pháp, phương tiện giải quyết các nhiệm vụ giáo dục, giáo dưỡng tăng cường sức khỏe ngày càng tăng. Đồng thời ý nghĩa của từng bộ phận VHTC cũng tăng lên tương ứng. Ngoài những giá trị kể trên còn có những giá trị quan trọng khác nhau như kiến thức khoa học, thực dụng chuyên môn, những nguyên tắc, quy tắc và PP sử dụng BTTC, những tiêu chuẩn đạo đức, những thành tích TT. Về các giá trị vật chất đó là những điều kiện được tạo ra phục vụ cho hoạt động VHTC trong xã hội như: các tác phẩm nghệ thuật về TDTT, các công trình TT, trang thiết bị tập luyện 5.1.3. Văn hóa thể chất là kết quả của hoạt động. 3
11. Đó chính là những kết quả sử dụng những giá trị vật chất và tinh thần kể trên trong xã hội. Trong số những kết quả này phải kể đến trước tiên đó là trình độ chuẩn bị thể lực, mức độ hoàn thiện kỹ năng, kỹ xảo vận động, mức độ phát triển khả năng vận động, thành tích TT và những kết quả hữu ích khác đối với cá nhân và xã hội. Kết quả thực hiện bản chất nhất của việc sử dụng các giá trị VHTC trong đời sống xã hội là số người đạt được chỉ tiêu hoàn thiện thể chất. Hoàn thiện thể chất là mức độ hợp lý của trình độ chuản bị thể lực chung và phát triển thể lực cân đối. Mức độ hợp lý này phù hợp với yêu cầu của lao động và những hoạt động sống khác, phản ánh mức độ phát triển tương đối cao năng khiếu thể chất cá nhân, phù hợp với quy luật phát triển toàn diện nhân cách và bảo vệ sức khỏe lâu dài. Ngoài ra để đánh giá và khẳng định những kết quả đạt được trong hoạt động thông qua các chỉ tiêu trên con người đã tiến hành tổ chức hoạt động thi đấu để đánh giá trình độ, uy tín của con người lúc bấy giờ. Mầm mống của TT đã nảy sinh chính từ thực tế đó và được kết hợp ngay trong quá trình lao động, ban đầu còn rất đơn giản và đến ngày nay nó đã trở thành một lĩnh vực không thể thiếu trong đời sống của con người đó là TT. Vai trò giá trị thực tế của VHTC trong xã hội phụ thuộc vào những điều kiện sống cơ bản của nó. Điều kiện sống xã hội quy định đặc điểm sử dụng và phát triển VHTC. Tùy thuộc vào những điều kiện ấy mà kết quả thực tế tác động của VHTC tới con người có sự khác nhau mang tính chất nguyên tắc. Từ những phân tích trên, có thể xác định khái niệm VHTC như sau: VHTC là một bộ phận của nền văn hóa xã hội, một loại hình hoạt động mà phương tiện cơ bản là các bài tập thể lực nhằm tăng cường thể chất cho con người, nâng cao thành tích TT, góp phần làm phong phú sinh hoạt văn hóa và giáo dục con người phát triển cân đối hợp lý. 5.2. Khái niệm TT Người ta phân biệt Thể thao theo nghĩa hẹp và nghĩa rộng: * TT theo nghĩa hẹp: TT là một hoạt động thi đấu Hoạt động thi đấu được hình thành trong xã hội loài người mà thông qua thi đấu con người phô diễn, so sánh khả năng về thể chất và tinh thần. Khái niệm này chỉ nêu lên những đặc điểm bên ngoài để phân biệt TT với các hiện tượng khác. Rõ ràng rằng khái niệm như vậy không bao quát được hết những biểu hiện cụ thể, phong phú của TT trong xã hội. Bản chất của TT không chỉ giới hạn ở thành tích TT thuần túy, mà nó còn là hoạt động tác động toàn diện tới con người. * TT theo nghĩa rộng: Trước nhất là bao gồm hoạt động thi đấu, là sự chuẩn bị tập luyện đặc biệt cho thi đấu, là mối quan hệ đặc biệt giữa người với người trong thi đấu cùng với ý nghĩa xã hội và thành tích thi đấu gộp chung lại. TT là hiện tượng xã hội: Đối với cá nhân, TT là khát vọng của con người không ngừng mở rộng giới hạn khả năng của mình được thực hiện thông qua nhiệm vụ đặc biệt, tham gia thi đấu gắn liền với khắc phục khó khăn ngày càng tăng và TT là một thế giới cảm xúc do thắng lợi hay thất bại mang lại, nó còn là lĩnh vực tiếp xúc độc đáo giữa người với người. 4
12. Đối với xã hội TT còn có ý nghĩa sâu sắc hơn thế nữa, là một trong những hình thức vận động của xã hội thời đại là tổng hợp phức tạp quan hệ giữa người với người, là một hình thức hoạt động của thời đại mang tính đại chúng. Để đạt tới thành tích TT cao con người phải tập luyện một cách có hệ thống qua lượng vận động lớn khắc phục khó khăn về tâm lý, cho nên TT là phương tiện, phương pháp (PP) hữu hiệu nhất để phát triển thể chất, đạo đức, thẩm mỹ. Theo cách diễn đạt trên thì khái niệm TT có một phần đồng nghĩa với khái niệm VHTC nhưng chỉ có một phần mà thôi, trong quan hệ nhất định khái niệm VHTC rộng hơn khái niệm TT. VHTC không chỉ bao gồm một phần lớn TT mà còn gồm nhiều thành phần khác nhau nhu TDTT trường học, thể dục chữa bệnh, thể dục vệ sinh vv Như vậy, VHTC có mối quan hệ rộng rãi với TT nhưng không có nghĩa trùng hợp hoàn toàn. TT là một bộ phận của TDTT xã hội thực hiện chức năng mở rộng giới hạn khả năng thể chất và tinh thần con người. Trong xã hội TT bao gồm hai bộ phận: TT quần chúng (TT cho mọi người) và TT thành tích cao (TT đỉnh cao). + TT thành tích cao có mục đích trực tiếp là thành tích tuyệt đối. Hoạt động TT thành tích cao chiếm một giai đoạn lớn trong cuộc đời VĐV. Đối với họ hoạt động TT chiếm ưu thế trong chế độ sống. Cuộc sống của VĐV cấp cao phải được tổ chức đặc biệt phù hợp với hệ thống tập luyện và thi đấu. Đối với VĐV TT thành tích cao – TT là nghề nghiệp. + TT quần chúng khác với TT thành tích cao ở mức độ thành tích cần vươn tới. TT thành tích cao lấy kỷ lục nhân loại, kỷ lục châu lục, khu vực làm đích phấn đấu. Trong khi đó mục đích của TT quần chúng được xác định phù hợp với khả năng cá nhân. Vấn đề cơ bản của TT quần chúng là sức khỏe, là trình độ chuẩn bị thể lực chung. Như vậy, TT là phương pháp, các buổi tập TT vì sức khỏe chịu sự chi phối của hoạt động nghề nghiệp (lao động, học tập). II. GDTC trong trƣờng đại học Nhà trường của chúng ta là trường đại học XHCN. Mà ta đã biết GDTC cũng là một hoạt động xã hội. Nó ra đời cùng với sự ra đời của xã hội loài người và nó cũng có tính giai cấp của nó. - Trong xã hội cũ như chế độ nô lệ, phong kiến, GDTC nhằm mục đích đào tạo ra những chiến binh để bảo vệ quyền lợi cho giai cấp thống trị, để phục vụ cho sự xâm lược và bành trướng lãnh địa của bọn vua chúa và chủ nô. - Trong nhà trường dưới chế độ tư bản, GDTC được phát triển và có tổ chức chặt chẽ, sân bãi được trang bị hiện đại. Song trong các nhà trường đại học TBCN chỉ con nhà giàu có, mới có điều kiện học tập, còn đại đa số con em nhân dân lao động chưa có điều kiện để bước tới trường. - Trong chế độ XHCN của chúng ta, ngay từ ngày giành được chính quyền Đảng và nhà nước ta coi con người là vốn quý nhất của xã hội. Bảo vệ và bồi dưỡng sức khoẻ, giáo dục và phát triển thể chất cho con người là mục tiêu phấn đấu của toàn Đảng và toàn dân ta. Vì vậy trong tất cả các nghị quyết của Đảng từ trước đến nay xuyên suốt và nhất quán về cách đặt vấn đề giáo dục lớp người mới của đất nước để xây dựng bảo vệ tổ quốc. Đó là: “Con người Việt Nam là con 5
13. người phát triển toàn diện, có cuộc sống tập thể và cuộc sống cá nhân hài hoà, phong phú ”. Như vậy con người Việt Nam là con người được phát triển một cách toàn diện và đầy đủ. Mục tiêu phát triển nhân cách của con người Việt Nam được nghị quyết lần thứ 4 khoá VII của BCHTW Đảng Cộng Sản Việt Nam nêu rõ: “Một con người phát triển cao về trí tuệ, cường tráng về thể chất, phong phú về tinh thần, trong sáng về đạo đức, có khả năng về lao động, có tính tích cực chính trị - xã hội”. Cơ sở lý luận khoa học biện chứng cho chúng ta thấy rằng: Vật chất là nguồn gốc của sự sống. Cơ thể là cơ sở của tâm hồn, trí tuệ giữa vật chất và tinh thần có mối liên hệ biện chứng hai chiều rất chặt chẽ. Cơ thể cường tráng nuôi dưỡng một tinh thần đẹp đẽ, lành mạnh. Ngược lại tinh thần đẹp đẽ, lành mạnh làm cho cơ thể có điều kiện tự bảo vệ và phát triển. Nguyên cố thủ tướng Phạm Văn Đồng đã dạy: “ Muốn có sức khoẻ phải làm việc, trong đó có việc cực kỳ quan trọng là phải có thể dục, phải có TT ”. Như vậy mục tiêu cần phải đạt được của người cán bộ khoa học kỹ thuật trong các trường đại học của chúng ta là: Phát triển cao về trí tuệ; Cường tráng về thể chất; Trong sạch về đạo đức, phong phú về tinh thần có khả năng lao động và có tính tích cực chính trị - xã hội. Những mặt trên là một tổng thể hữu cơ trong con người cán bộ KHKT mới của đất nước. Vì vậy mục đích của GDTC trong các trường đại học là góp phần thực hiện mục tiêu đào tạo đội ngũ cán bộ KHKT, quản lý kinh tế và văn hoá xã hội, phát triển hài hoà, có thể chất cường tráng, đáp ứng yêu cầu chuyên môn, nghề nghiệp và có khả năng tiếp cận với thực tiễn lao động, sản xuất của nền kinh tế thị trường. GDTC trong nhà trường là quá trình hoạt động thống nhất và đồng thời giữa hai mặt: Giảng dạy, học tập và rèn luyện. Giảng dạy là thông qua giáo viên truyền thụ những kiến thức kỹ thuật, phương pháp vận động cơ bản cần thiết để người học sinh có khả năng tự vận động, tự rèn luyện. Học tập rèn luyện là quá trình mỗi học sinh tự chủ động, tích cực vận động những kiến thức đã học, đã tiếp thu được để rèn luyện, biến quá trình đào tạo của nhà trường thành quá trình tự rèn luyện một cách sáng tạo có hiệu quả. GDTC có tính đặc thù rõ rệt, nó có tính độc lập riêng, song nó lại gắn bó hữu cơ với các mặt hoạt động, rèn luyện, giáo dục những con người phát triển toàn diện. Mác và các lãnh tụ khác của giai cấp vô sản thế giới đã đánh giá rất cao việc GDTC, đặt GDTC ngang hàng với các mặt giáo dục khác. Coi đó là bộ phận không thể thiếu được trong toàn bộ công tác giáo dục. Nó còn là một điều kiện sống của con người. Trước đây Mác đã từng tiên đoán rằng: “Trong nền giáo dục tương lai, lao động và khoa học sẽ chiếm vị trí ngang nhau. Thể dục TT, lao động chân tay và lao động trí óc sẽ phải hỗ trợ cho nhau. Bởi vì đó là phương pháp duy nhất để phát triển con người toàn diện và cũng là biện pháp đáng tin cậy nhất để tăng cường sức sản xuất xã hội ” 6
14. III. Nhiệm vụ và yêu cầu học tập môn GDTC trong trƣờng đại học 1. Nhiệm vụ Đảm bảo sự phát triển lành mạnh, cân đối về hình thái và chức năng cơ thể của người. Nâng cao năng lực thể chất để có khả năng chống đỡ những ảnh hưởng có hại của môi trường xung quanh. Cung cấp cho sinh viên những kiến thức lý luận cơ bản về nội dung và phương pháp luyện tập TDTT, kỹ năng vận động và kỹ thuật cơ bản của một số môn TT thích hợp. Trên cơ sở đó bồi dưỡng sử dụng các phương tiện để tự rèn luyện thân thể, tham gia tích cực vào việc tuyên truyền và tổ chức các hoạt động TDTT của nhà trường và xã hội. Thông qua học tập và rèn luyện TDTT, rèn luyện cho sinh viên có đạo đức, ý chí, lòng dũng cảm, tác phong nhanh nhẹn, tinh thần tập thể, óc thẩm mỹ góp phần phát triển trí tuệ con người mới. Thông qua đó mà xây dựng niềm tin, lối sống tích cực, lành mạnh, tinh thần tự giác học tập và rèn luyện thân thể, chuẩn bị sẵn sàng phục vụ sản xuất và bảo vệ tổ quốc. 2. Yêu cầu Trên cơ sở nắm vững những lý luận và phương pháp rèn luyện, cũng như những hiểu biết về kỹ thuật cơ bản của TDTT, sinh viên phải áp dụng được vào trong luyện tập hàng ngày; Nâng cao ý thức tự giác trong học tập rèn luyện để thể lực từng bước được hoàn thiện; Tập một cách khoa học, toàn diện và có hệ thống các bài tập về GDTC, cũng như thực hiện nghiêm túc những yêu cầu và quy định của giáo viên hướng dẫn. IV. Các hình thức GDTC GDTC trong các trường đại học phải được tiến hành bằng các hình thức sau đây: 1. Giờ học chính khóa TDTT: Bao gồm 150 tiết chia làm 5 học kỳ. 2. Bài tập thể dục vệ sinh chống mệt mỏi hàng ngày 3. Các hình thức hoạt động TT quần chúng trong nhà trường, ngoài giờ học bao gồm: Luyện tập trong các câu lạc bộ, các đội đại biểu từng môn TT, tham gia các cuộc thi đấu TT ở trong và ngoài trường. 4. Giờ tự luyện tập của sinh viên. V. Chƣơng trình GDTC dành cho sinh viên chính quy Đại học Nông nghiệp Hà Nội 1. Chƣơng trình GDTC 1.1. Chương trình GDTC trong các trường đại học của Bộ GD&ĐT Giờ học GDTC cho sinh viên trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội đúng theo khung chương trình của Bộ GD&ĐT đã ban hành chương trình GDTC trong các trường đại học: + Quyết định số 3244/GD-ĐT ngày 12/9/1995 của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT Trần Hồng Quân về việc ban hành tạm thời Bộ chương trình Giáo dục Đại học đại cương (giai đoạn 1 – 90 tiết) dùng cho các trường Đại học và các trường Cao đẳng Sư phạm; + Quyết định số 1262/GD-ĐT ngày 12/4/1997 của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT Trần Hồng Quân về việc ban hành Chương trình Giáo dục thể chất (giai đoạn 2 – 7
15. 60 tiết) các trường đại học và cao đẳng (không chuyên thể dục thể thao). Chương trình gồm 150 tiết, với 5 học phần, tương ứng với 5 đơn vị học trình TDTT. Mỗi đơn vị học trình được học trong 1 học kỳ và được tiến hành trong 2,5 năm đầu của chương trình đào tạo. Chương trình gồm 2 phần: Phần lý luận: 14 tiết; phần thực hành: 136 tiết. Phần lý luận được học xen kẽ trong các học kì của 2 năm đầu. Phần thực hành, ngoài kỹ chiến thuật còn kiểm tra lý thuyết của môn học. Chương trình GDTC trong các trường đại học được cụ thể như sau: Bảng phân phối nội dung và thời gian học tập trong chƣơng trình GDTC cho sinh viên các trƣờng đại học Tổng Năm học TT Nội dung số giờ I II III IV I Lý luận 14 8 6 II Thực hành 136 1 Thể dục 32 16 16 2 Điền kinh 48 20 16 6 6 3 Các môn thể thao tự chọn 56 16 22 8 10 Cộng 150 60 60 14 16 III Ngoại khoá 320 60 60 100 100 Tổng 470 120 120 114 116 1.2. Chương trình GDTC dành cho sinh viên trường ĐH Nông nghiệp Hà Nội Chương trình GDTC dành cho sinh viên được bố trí giảng dạy, học tập trong toàn khoá học với 05 tín chỉ, trên cơ sở chương trình khung của Bộ GD&ĐT, nhưng được cải tiến theo điều kiện hiện có của Nhà trường, cụ thể như sau: Bảng phân phối nội dung và thời gian học tập trong chƣơng trình GDTC cho sinh viên Trƣờng Đại học Nông nghiệp Hà Nội Tổng Học theo tín chỉ TT Nội dung số tiết I II III IV V I Môn bắt buộc 90 1 Lý thuyết GDTC - Chạy CLTB 30 * 2 Chạy 100m – Nhảy xa 30 * 3 Thể dục 30 * II Các môn TT tự chọn: 60 1 Bóng đá 1, 2 60 30 30 2 Bóng chuyền 1, 2 60 30 30 3 Bóng rổ 1, 2 60 30 30 4 Cầu lông 1, 2 60 30 30 5 Cờ vua 1, 2 60 30 30 Ngoại khoá: - Bóng đá - Cầu lông - Bóng chuyền - Bóng rổ III 320 75 75 70 70 30 - Bóng bàn - Điền kinh - Thể dục nghệ thuật, dưỡng sinh, - Khiêu vũ thể thao, Aerobic, - Võ thuật  TỔNG 470 90 90 100 100 60 8
16. (*) Ghi chú: nội dung bắt buộc tùy theo nhóm/lớp ấn định từ học kỳ I; ( ) Chọn 1 trong số 4 nội dung tự chọn từ học kỳ II trở đi Các nội dung: + Lý thuyết GDTC – Chạy cự ly trung bình, mã môn học GT0001 (tín chỉ 1); + Chạy 100m – Nhảy xa, mã môn học GT1002, (tín chỉ 2); + Thể dục, mã môn học GT1003, (tín chỉ 3); Tùy theo sự lựa chọn của bản thân, sinh viên có thể lựa chọn tín chỉ các môn học cơ bản có mã GT0001 hoặc GT1002 hoặc GT1003 hoặc đăng ký vào học tiếp một trong các môn tự chọn 1, là: + Bóng đá 1, mã môn học GT1004 hoặc + Bóng chuyền 1, mã môn học GT1006 hoặc + Bóng rổ 1, mã môn học GT1008 hoặc + Cầu lông 1, mã môn học GT1010; + Cờ vua 1, mã môn học GT1012. Sau khi hoàn thành tín chỉ tự chọn 1, sinh viên đăng ký vào học tiếp tự chọn 2 của môn học trước đó: + Đã học Bóng đá 1 thì đăng ký tiếp vào Bóng đá 2, mã môn học GT1005; + Đã học Bóng chuyền 1 thì đăng ký tiếp vào Bóng chuyền 2, mã môn học GT1007; + Đã học Bóng rổ 1 thì đăng ký tiếp vào Bóng rổ 2, mã môn học GT1009; + Đã học Cầu lông 1 thì đăng ký tiếp vào Cầu lông 2, mã môn học GT1011. + Đã học Cờ vua 1 thì đăng ký tiếp Cờ vua 2, mã môn học GT1013. Chương trình môn học giáo dục thể chất được cụ thể hoá như sau: - Dành cho tất cả các sinh viên: + Một trong ba môn học bắt buộc, mã môn học GT0001, GT1002, GT1003. + Một trong các môn học tự chọn có điều kiện. Sinh viên được lựa chọn một trong số các môn học tự chọn các môn TT khác nhau ở cấp độ 1 với yêu cầu chuyên môn tăng dần nhằm đạt được một trình độ kỹ năng vận động nhất định ở môn TT đó. Trường hợp sinh viên lựa chọn một môn học tự chọn 2 để tập luyện thì phải hoàn thành môn học tự chọn 1 (môn học tiên quyết) trước đó. - Dành cho nhóm sức khỏe yếu: + Nhóm sinh viên khuyết tật: có các dị tật, khuyết tật ở chân tay ảnh hưởng nhiều đến khả năng vận động; + Nhóm bệnh gồm: tim mạch, hô hấp, thần kinh từ độ 2 trở lên; + Nhóm thể lực yếu: cácsinh viên thiếu cân, thừa cân từ độ 3 trở lên; (các sinh viên đối tượng này phải có chứng nhận sức khỏe của Phòng Y tế Nhà trường và cơ quan y tế cấp quận, huyện trở lên), Chỉ tổ chức 10 nhóm học tập. Nếu sinh viên nào đăng ký sai đối tượng sẽ bị hủy phần đăng ký học tập môn đó. Được lựa chọn môn học Cờ vua 1 (mã môn học GT1012), Cờ vua 2 (mã môn học GT1013). Nhóm sinh viên này vẫn tham gia học tập các nội dung bắt buộc và được học tự chọn như các sinh viên khác. 2. Tổ chức và quản lý đào tạo 2.1. Kế hoạch đào tạo 9
17. - Chương trình GDTC được tổ chức đào tạo tuỳ theo nhu cầu tích luỹ của sinh viên. - Môn học bắt buộc dành cho nhóm cơ bản và tự chọn được bố trí giảng dạy trong các học kỳ, để tạo điều kiện giúp sinh viên chủ động trong kế hoạch học tập của bản thân. 2.2. Thời gian học tập - Thời gian học tập chính thức trong ngày: + Buổi sáng: từ 6h45 đến 11h15; + Buổi chiều: từ 13h30 đến 16h30. - Mỗi ngày bố trí 10 tiết học, được sắp xếp thời gian như sau: Bảng thời gian học tập các tiết trong ngày Thời gian Bắt đầu Kết thúc Tiết 1-2 6h45 8h15 3-4 8h15 09h45 5-6 09h45 11h15 8-9 13h30 15h00 10-11 15h00 16h30 2.3. Lớp môn học Số lượng sinh viên của lớp môn học tối đa là 60 sinh viên/nhóm học và tối thiểu là 40 sinh viên/nhóm học theo sắp xếp của Ban Quản lý đào tạo. 2.4. Xây dựng thời khoá biểu Thời khóa biểu được xây dựng theo kế hoạch đào tạo chung của toàn trường do Ban Quản lý đào tạo thực hiện. Các môn học được dàn đều trong các ngày trong tuần và trong các học kỳ. Bộ môn GDTC và Trung tâm GDTC & TT xây dựng kế hoạch đào tạo cho học kỳ tiếp theo trên cơ sở giấy báo giảng của Ban Quản lý đào tạo Nhà trường. 2.5. Đăng ký môn học - Sinh viên phải hoàn thành môn học tự chọn 1 theo quy định mới được đăng ký các môn học tự chọn 2; - Chỉ có các sinh viên có tên trong danh sách do Ban Quản lý đào tạo Nhà trường gửi xuống bộ môn GDTC mới được tham gia học tập. 2.6. Địa điểm học tập - Khu sân vận động học tập các môn có mã: GT0001, GT1002, GT1004, GT1005, GT1006, GT1007, GT1008, GT1009; - Khu Nhà thi đấu tập các môn có mã: GT1003, GT1010, GT1011, GT1012, GT1013. 3. Một số vấn đề cần lƣu ý - Thời gian học tập cụ thể cho từng nhóm học, môn học, của từng sinh viên có trên trang web của Nhà trường. VI. Những điểm cần chú ý khi tập luyện TDTT 1. Chuẩn bị về thân thể và tâm lý Hoạt động TDTT và các hoạt động khác là không giống nhau. Trước khi tập luyện nhất định phải làm tốt công tác chuẩn bị về cơ thể và tâm lý. Hiểu rõ về tình trạng cơ thể bản thân, điều chỉnh tốt trạng thái tâm lý, điều quan trọng nhất là công 10
18. tác chuẩn bị để hoạt động cực nhọc. 2. Chú ý trang phục tập luyện Yêu cầu cơ bản về y phục trong hoạt động thể dục TT là “gọn nhẹ”, trong khi vận động phải cố gắng hết mức có thể không mặc quá nhiều, để quần áo quá nặng ảnh hưởng đến năng lực vận động. Ngoài ra, trọng điểm phải là “tiện”. Khi lựa chọn trang phục nên lựa chọn những trang phục rộng rãi, nhẹ nhàng hoặc những trang phục có tính đàn hồi. Tốt nhất là những trang phục thể dục TT. Không nên chọn những trang phục quá chật vì nó sẽ hạn chế phạm vi hoạt động của khớp trong hoạt động, ảnh hưởng đến việc phát huy trình độ kỹ thuật, không thể đạt được mục đích tập luyện đã dự định. Khi xem và lựa chọn y phục tập luyện cần chú ý nguyên tắc “từ dầy đến mỏng”. Nên căn cứ vào tình trạng phát nhiệt của cơ thể trong quá trình vận động để cân nhắc việc cởi bỏ áo ngoài sau khi vận động, phải mặc quần áo ngoài kịp thời bởi lẽ vận động đã toát mồ hôi ra rất nhiều rất dễ dẫn đến cảm lạnh. 3. Chuẩn bị dụng cụ tập luyện Trước khi tiến hành tập luyện thể dục TT cần phải làm tốt công tác chuẩn bị dụng cụ tập luyện mà môn TT đó yêu cầu. VD: Như khăn mặt, nước uống, vật dụng hàng ngày Chuẩn bị đầy đủ để tiến hành thật tốt. 4. Làm quen với dụng cụ sân bãi Trước khi tập luyện thể dục TT cần phải tiến hành xem xét, hiểu rõ về dụng cụ sân bãi tập luyện, đồng thời cần phải kiểm tra những dụng cụ sẽ sử dụng và sân bãi xem có vấn đề gì không, có phù hợp không, kiểm tra điều kiện xung quanh xem có gì ảnh hưởng đến tập luyện hay không. Cố gắng giảm tới mức tối thiểu những sự kiện, vấn đề nảy sinh ngoài ý muốn trong quá trình tập luyện. 5. Tình hình thời tiết, khí hậu Tình hình thời tiết, khí hậu là một nhân tố không thể không chú ý trong tập luyện thể dục TT, điều kiện thời tiết, khí hậu tốt sẽ đảm bảo tốt cho tập luyện thể dục TT được tiến hành bình thường. Cần phải kịp thời nắm bắt điều kiện thời tiết trong quá trình tập luyện, cố gắng tránh tập luyện thể dục TT ở những khi nhiệt độ cao và tia hồng, tử ngoại mạnh để tránh việc phát sinh các hiện tượng cảm nắng và những chấn thương về da do tia hồng, tử ngoại quá mạnh tạo nên trong quá trình tập luyện. Ngoài ra, cần chú ý sự ảnh hưởng của mưa trong quá trình tập luyện. Trong những ngày mưa, cố gắng lựa chọn môn TT cho phép tập luyện trong nhà, để tránh những phát sinh như ốm, cảm lạnh do bị nhiễm nước mưa hay bị những chấn thương phát sinh trong quá trình tập luyện dưới trời mưa là do sân bãi trơn ướt gây ra. Đồng thời, cần phải đặc biệt chú ý việc tiến hành tập luyện thể dục TT trong đặc thù thời tiết lạnh. Hiểu rõ đặc điểm, chức năng cơ thể trong hoàn cảnh đặc thù, làm tốt công tác chuẩn bị phù hợp. 6. Khởi động Trước khi tiến hành những vận động tối đa, bắt buộc phải làm tốt những bài tập khởi động. Khởi động tốt có thể làm nâng cao sự hưng phấn của hệ thống trung khu thần kinh và khắc phục tính ỳ của chức năng các cơ quan nội tạng, cũng phòng ngừa được sự phát sinh chấn thương vận động, điều chỉnh tốt trạng thái vận động. Khi khởi động cần chú ý đặc điểm của môn TT sẽ tập luyện, coi trọng bộ phận 11
19. hoạt động tương ứng, sau đó khởi động các khớp còn lại, làm cho trạng thái cơ thể tăng dần, đạt tới trạng thái vận động. Vì tiến hành vận động hãy làm tốt khởi động. 7. Thả lỏng Thả lỏng là một phương pháp tiêu giảm mệt mỏi, thúc tiến sự phục hồi thể lực của cơ thể. Thông thường mà nói, sau khi con người tham gia vào các hoạt động kịch liệt mà dừng hoạt động ngay lập tức thì sẽ khó có thể tránh khỏi việc phát sinh hiện tượng chóng mặt, bị ngất, thậm chí còn dẫn tới những hậu quả nghiêm trọng khó lường. Do vậy, khi kết thúc các vận động, bắt buộc phải thực hiện các vận động thả lỏng, làm cho con người chuyển từ trạng thái vận động căng thẳng sang trạng thái tương đối yên tĩnh. Vấn đề, thông thường rất nhiều người không biết tính quan trọng của thả lỏng sau tập luyện, thường không coi trọng thả lỏng sau vận động do vậy khuyến cáo với mọi người: Sau vận động, đặc biệt là sau những vận động kịch liệt, nhất định phải tiến hành thả lỏng. 8. Tắm sau vận động Sau vận động không được tắm nước lạnh hoặc bơi lội. Sau những hoạt động kịch liệt, nhiệt độ cơ thể tăng cao, các huyết quản của cơ bắp và da đang giãn căng, lượng máu đang tăng cao, nếu tắm lạnh ngay sẽ làm cho huyết quản lập tức co lại, một mặt sẽ làm cho máu trở về tim tăng lên đột ngột, mặt khác làm cho cửa miệng của huyết quản thu nhỏ lại, sức cản tuần hoàn tăng lên gây những khó khăn cho tim co bóp, huyết áp sẽ tăng lên cao. Điều này rất bất lợi đối với sức khoẻ. Sau vận động, nên tiến hành tắm với nước ấm là một phương pháp tiêu trừ mệt mỏi đơn giản và dễ thực hiện nhất. Tắm nước ấm có thể thúc đẩy sự tuần hoàn của máu trong toàn thân, điều tiết sự lưu thông máu, tăng cường trao đổi chất, có lợi đối với việc vận chuyển các chất dinh dưỡng trong cơ thể và tiêu trừ các chất đào thải. Nước ấm vào khoảng 40- 44 độ C là thích hợp, thời gian tắm khoảng 10- 15 phút. 12
20. BÀI 2: LỢI ÍCH, TÁC DỤNG CỦA TẬP LUYỆN TDTT VỚI SỨC KHOẺ CON NGƢỜI I. Khái niệm và vị trí của sức khoẻ 1. Khái niệm sức khoẻ Sức khoẻ là gì? Thế nào là người có sức khoẻ? Hiện nay còn nhiều quan niệm, nhiều cách hiểu khác nhau. Có ý kiến chú trọng về mặt cơ bắp có ý kiến chú trọng về mặt sinh hoạt của cơ quan nội tạng. Có ý kiến lại cho rằng: “Ăn khoẻ, ngủ khoẻ, thân thể to lớn là khoẻ mạnh”. Song thực tế có người tầm vóc to lớn, to béo mà đang lâm bệnh, cũng có người ăn khoẻ, ngủ khoẻ, cao lớn lại làm việc không được lâu, chóng mệt mỏi Theo Nô–vi-cốp nhà sinh lý học người Nga thì người có sức khoẻ là: “Người có trạng thái sinh vật học bình thường, đảm bảo cho cơ thể có thể tiến hành lao động, học tập và hoạt động xã hội khác nhau trong những điều kiện nhất định”. Hay nói một cách khác như tổ chức y tế thế giới (World Health Organization) WHO đã nhấn mạnh đến khái niệm về sức khoẻ và đưa ra một định nghĩa hoàn chỉnh: “Sức khoẻ là một trạng thái thoải mái, đầy đủ về thể chất, tinh thần và xã hội, sức khoẻ không chỉ bó hẹp vào nghĩa là không có bệnh hay thương tật”. Như vậy một con người khoẻ mạnh phải có những điều kiện sau đây: 1. Cơ thể phát triển lành mạnh, tức là các hệ thống chức năng như hệ thần kinh, tuần hoàn, hô hấp, vận động đều lành mạnh, không có bệnh tật và hoạt động bình thường; 2. Cơ thể phát triển cân đối và nhịp nhàng theo từng lứa tuổi. Các chỉ số sinh lý phát triển bình thường như: Chiều cao, cân nặng, số đo vòng ngực, cơ bắp chân tay tối thiểu phải đạt mức trung bình của người Việt Nam; 3. Phải có thể lực toàn diện, phát triển đồng đều, cân đối tố chất của cơ thể. Chúng ta đều biết trong mỗi con người đều có các tố chất như: Sức nhanh, sức mạnh, sức bền, mềm dẻo khéo léo và khả năng phối hợp vận động. Nhưng do hoàn cảnh sống, do sự phát triển của mỗi con người khác nhau mà các tố chất trên phát triển không giống nhau. Có người có sức mạnh, nhưng sức bền lại không có; có người có tốc độ nhưng sức mạnh lại không có Do vậy muốn cho các tố chất trên phát triển một cách đồng đều ở mỗi con người thì phải rèn luyện. Ở đây một con người khoẻ mạnh, người ta muốn đề cập đến sự phát triển cân đối và toàn diện này. 4. Thần kinh hoạt động bình thường, luôn luôn có cảm hứng hưng phấn trong cuộc sống lao động và học tập. 2. Vị trí của sức khoẻ Cơ thể con người là một khối thống nhất, một tổ chức hết sức tinh vi, hoạt động theo một quy luật sinh vật học nhất định. Cuộc sống của con người có thể tồn tại và lao động trong một thời gian tương đối dài, có thể tới 100 năm. Song chỉ có một phần nhỏ nhân loại sống được với thời gian trên. Đa số mất sức lao động hoặc chết đi ở lứa tuổi trẻ hơn. Khoa học đã cho thấy, con người suy yếu và chết không ngoài các nguyên nhân sau: + Bệnh tật; + Tai nạn; 13
21. + Quá trình phát triển tự nhiên của cơ thể. Nên loại trừ nguyên nhân do chiến tranh và các tai nạn do thiên nhiên (bão lụt, động đất ) thì ta hãy xem tại sao người ta không đạt được khả năng sống hơn 100 năm. Cần xem xét vấn đề này trên hai mặt sinh vật và xã hội. Về mặt sinh vật học người ta có khả năng sống 120 – 150 tuổi, nhưng người ta chết sớm không đạt được khả năng nói trên là do người ta sinh sống trong một xã hội không tốt, thiếu ăn, thiếu mặc, thiếu những kiến thức và phương tiện cần thiết để bảo vệ sức khoẻ, phòng ngừa bệnh tật. Ở thời đại đồ đồng thuở xưa, tuổi thọ trung bình của con người chỉ đạt 16 – 18 tuổi. Đến thế kỷ thứ 16 ở Châu Âu, tuổi thọ trung bình là 20 tuổi. Ở thế kỷ thứ 18 là 26 tuổi và đến năm 1900 là 32 tuổi. Đến năm 2000 tuổi thọ trung bình của nhiều nước đã vượt qua con số 75. Tuổi thọ trung bình của người ta tăng lên rõ rệt khi điều kiện sống, làm việc và nghỉ ngơi được cải thiện. Ở Nga năm 1897, tuổi thọ trung bình là 32. Sau cách mạng tháng mười, tuổi thọ trung bình ở Liên Xô trước đây đã tăng lên: năm 1926 là 44: năm 1963 lên tới 70 và năm 1972 đã đạt mức 75. Ngày nay do khoa học kỹ thuật phát triển rất mạnh mẽ, con người đã ngăn chặn được nhiều nguyên nhân tai nạn và tập trung nghiên cứu chống các bệnh tật, đẩy lùi sự già nua, tăng thêm sự hoạt động cho cơ thể. Đóng góp cho các biện pháp đó GDTC có một vai trò rất quan trọng. Nó có ảnh hưởng rất lớn tới việc tăng cường thể chất, tăng sức đề kháng đối với môi trường, với bệnh tật và góp phần đẩy lùi quá trình lão hoá của cơ thể. Như vậy nhân loại rất quan tâm đến sức khoẻ, cơ sở vật chất vô cùng quý giá của xã hội. Năm 1978 một hội nghị thế giới gồm 150 nước đã họp tại Alma-Ata (Liên Xô cũ) dưới sự bảo trợ của tổ chức Y tế thế giới WHO và quỹ Cứ u trơ ̣ nhi đồng Liên Hiệp Quốc (UNICEF) đã bàn về việc tăng cường chăm sóc sức khoẻ cho nhân dân các nước. Hội nghị đã thông qua một bản tuyên ngôn quan trọng: Tuyên ngôn Alma-Ata với khẩu hiệu: “Sức khoẻ cho mỗi người đến năm 2000”. Tuyên ngôn Alma-Ata đã toát lên tư tưởng chỉ đạo lớn của thời đại trong lĩnh vực bảo vệ sức khoẻ là: + Muốn xây dựng kinh tế, đẩy mạnh sản xuất, đẩy lùi nghèo khổ, xây dựng hạnh phúc cho mọi người, một yếu tố quan trọng là sức khoẻ, nghĩa là con người. + Sức khoẻ là quyền lợi cơ bản của con người, việc đạt tới một tình trạng sức khoẻ cao nhất đó là một mục tiêu quan trọng đòi hỏi sự tham gia của nhiều lĩnh vực xã hội và kinh tế. Một trong những mục tiêu xã hội quan trọng của các chính phủ, cộng đồng thế giới trong suốt một thập kỷ tới là: “Từ nay đến năm 2000 phải đem lại cho mọi người một tình trạng sức khoẻ cho phép họ sống một cuộc sống hữu ích về mặt kinh tế và xã hội”. Cùng với cộng đồng thế giới. Đảng và nhà nước ta rất quan tâm đến việc bảo vệ và phát triển sức khoẻ cho nhân dân. Ngay từ khi nước ta mới giành được độc lập, Bác Hồ đã ra lời kêu gọi toàn dân tập thể dục. Trong đó người dạy: “ Mỗi một người dân yếu ớt, tức là làm cho cả nước yếu ớt một phần. Mỗi một người dân mạnh khoẻ tức là góp phần cho cả nước mạnh khoẻ ”. Để xây dựng con người mới, con người phát triển toàn diện, kết hợp nhuần 14
22. nhuyễn giữa sự phong phú về tinh thần, sự lành mạnh về đạo đức và sự hoàn thiện về thể chất. Đó là nguồn hạnh phúc lớn lao của mỗi con người, đồng thời có ý nghĩa chiến lược của cả một dân tộc. II. Lợi ích và tác dụng của tập luyện TDTT đối với sức khỏe con ngƣời Thể chất tốt là điều kiện đảm bảo cho sức khoẻ tốt. Rèn luyện TT có thể thúc tiến quá trình trao đổi chất ở các cơ quan, tổ chức trong cơ thể, từ đó hoàn thiện nâng cao chức năng các bộ phận, cơ quan trong cơ thể. Thể chất được biểu hiện ở nhiều phương diện, nó bao gồm tình trạng phát dục của các cơ quan bộ phận trong cơ thể, trình độ về năng lực hoạt động cơ bản và các tố chất cơ thể, năng lực thích nghi với hoàn cảnh môi trường bên ngoài Ở đây, chúng ta nhìn từ góc độ sự ảnh hưởng của TDTT đối với chức năng của hệ vận động, hệ thống hô hấp, hệ thống tuần hoàn và hệ thống thần kinh để bàn về tập luyện thể dục TT đã tăng cường thể chất như thế nào? 1. Sự ảnh hƣởng của tập luyện TDTT đối với hệ vận động Các hoạt động thông thường của con người đều là dựa vào hệ vận động. Thường xuyên tập luyện thể dục thể có thể tăng cường được các chất của xương, tăng cường sức mạnh cơ bắp, tăng cường tính ổn định và biên độ hoạt động của các khớp, từ đó mà năng lực hoạt động của cơ thể đã được nâng lên, xương và khớp được cấu tạo thành. Xương trong cơ thể là một kết cấu kiên cố, nó bao gồm hơn 200 chiếc xương, những chiếc xương đó đã cấu tạo thành một chiếc khung giá có tác dụng bảo vệ cho các cơ quan bộ phận bên trong của cơ thể như não, tim, phổi Xương còn có một chức năng khác nữa đó là tạo máu cho cơ thể. Do vậy, sự sinh trưởng và trưởng thành của xương không chỉ có tác dụng quan trọng đối với hình thái cơ thể mà còn có sự ảnh hưởng quan trọng đối với năng lực vận động và lao động của con người. Rèn luyện thân thể có thể cải biến kết cấu của xương, thường xuyên tập luyện TDTT có thể tăng cường các chất trong xương. Tập luyện TDTT làm cho cơ bắp có tác dụng lôi kéo và áp lực đối với xương làm cho xương không chỉ biến hoá về phương diện hình thức mà còn làm cho tính cơ giới của xương được nâng lên. Sự biến đổi thể hiện rõ rệt nhất trên phương diện hình thái của xương đó là: Cơ bắp bám ngoài xương tăng lên nhiều, chất liên kết ở các lớp ngoài của xương cũng từ đó được tăng lên, sự sắp xếp của các chất mềm (xốp) bên lớp trong của xương cũng căn cứ vào áp lực và lực kéo của cơ mà thích nghi. Đây chính là sự tăng lên về sự kiên cố của xương, từ đó có thể chịu đựng được phụ tải lớn, nâng cao năng lực chống chịu áp lực, trọng lượng lớn, sự kéo dài và xoay chuyển của xương. Ví dụ: Vận động viên thể dục thực hiện động tác kéo tay xà đơn. Khi thực hiện động tác này, hai tay của vận động viên luôn phải chịu trọng lực của cơ thể và lực kéo tay của cơ bắp. Nếu thường xuyên tập luyện động tác này sẽ làm cho xương của hai tay có sự thích nghi với việc chịu đựng 2 lực kể trên và từ đó năng lực chịu tải của xương 2 tay đã được nâng lên. Cũng như thế, đối với các vận động viên cầu lông, bắn súng thì tay thuận sẽ to và khoẻ hơn, các vận động viên nhảy cao, nhảy xa, xương ở chân sẽ khoẻ hơn ở người thường Điều này đã nói rõ một vấn đề: Thường xuyên tập luyện TDTT thì sự phát triển của xương được nâng lên rõ rệt. Thường xuyên tập luyện TDTT sẽ đẩy mạnh sự phát triển chiều cao của các 15
23. em thiếu niên nhi đồng. Chiều cao hoặc tốc độ trưởng thành được quyết định bởi tốc độ tăng trưởng của thời kỳ dài xương của các em thiếu niên nhi đồng. Đối với sự phát triển của xương thì đầu mút xương là hết sức quan trọng. Thường xuyên tập luyện TDTT sẽ tăng nhanh tốc độ tuần hoàn máu, từ đó mà tăng được lượng vật chất dinh dưỡng mà sự phát triển mà đầu mút xương đòi hỏi. Thường xuyên tập luyện TDTT còn có thể ảnh hưởng đến hệ thống nội phân tiết là kích thích sự sinh trưởng của đầu mút xương, do vậy mà thúc đẩy sự chuyển hoá vitamin D, tăng cường sự cung cấp các nguyên liệu tạo ra xương, điều này có lợi cho phát triển và trưởng thành của xương. Căn cứ vào điều tra, khi so sánh những người thường xuyên tập luyện TDTT và những người không thường xuyên tập luyện cho thấy chiều cao chênh lệch từ 4- 8 cm Trước khi cơ thể trưởng thành, thông qua tập luyện TDTT có thể cải thiện sự cung cấp máu của xương, tăng cường sự trao đổi chất, kích thích sự phát triển của xương, làm cho sự cốt hóa được diễn ra liên tục. Đồng thời rèn luyện thân thể với các loại động tác cũng có tác dụng kích thích rất tốt đối với sự phát triển của xương, có thể thúc đẩy phân tiết kích thích tố cũng có tác dụng thúc đẩy việc phát triển chiều cao của các em học sinh lứa tuổi 10-14 giữa trường TDTT chuyên nghiệp và trường không chuyên. Nơi các xương trong cơ thể kết nối với nhau và cũng dựa vào đó để hoạt động gọi là khớp, bao gồm có dây chằng và cơ. Dây chằng có tác dụng gia tăng sự kiên cố cho khớp, còn cơ thì không những có thể gia tăng sự kiên cố cho khớp mà còn có tác dụng lôi kéo làm cho khớp vận động. Khớp là đầu mối quan trọng cho sự liên kết các xương với nhau. Tập luyện TDTT một cách khoa học, hệ thống vừa có tác dụng làm tăng tính ổn định của khớp, vừa có thể tăng cường sự linh hoạt và biên độ của khớp. Tập luyện TDTT có thể gia tăng mật độ và độ dày của mặt khớp, đồng thời cùng làm phát triển các cơ bao quanh khớp, tăng cường sức mạnh cho ổ khớp và dây chằng bao quanh khớp. Do vậy, có thể làm tăng thêm tính ổn định và kiên cố của khớp, tăng cường cho khớp lực chống đỡ lại các phụ tải tác động lên khớp. Ví dụ: Trong khi biểu diễn xiếc, có một diễn viên cao lớn ở phía dưới còn một số diễn viên khác thì đứng lên trên anh ta để thực hiện một số tiết mục, như vậy các khớp của vị diễn viên cao lớn này đã phải gánh chịu một áp ựl c lớn tương đương với tổng trọng lượng của số diễn viên kia. Khi tăng cường tính ổn định và kiên cố của khớp, do vì ổ khớp, dây chằng và cơ bao quanh khớp được tăng cường về tính đàn hồi và tính co duỗi thì biên độ và tính linh hoạt của khớp cũng không ngừng được tăng cường. Trong biểu diễn môn thể dục tự do, các khớp của VĐV đã hoạt động với biên độ rất lớn ví như làm động tác uốn cầu vồng hay xoạc ngang, nếu như không thường xuyên tập luyện sẽ không thể thực hiện được. Bất kể vận động nào của con người đều biểu hiện bởi hoạt động của cơ bắp, do vậy sự phát triển của cơ bắp là hết sức quan trọng đối với việc nâng cao năng lực lao động và vận động. Rèn luyện thân thể sẽ cải biến cơ bắp một cách rõ rệt, làm cho số lượng sợi cơ tăng lên từ đó mà thể tích bắp cơ tăng lên. Ở người bình thường thì trọng lượng cơ bắp chiếm 35-45% trọng lượng cơ thể, nhưng thông qua tập luyện thể dục TT 16
24. có thể tăng lên đến 50%. Ở trung học và tiểu học có rất nhiều em chân, tay, ngực không thấy cơ bắp, chỉ cần thường xuyên tập luyện TDTT thì hiện tượng này sẽ giảm đi, thay vào đó là một cơ thể khoẻ mạnh và đẹp. Khi tập luyện, cơ bắp và xương được tăng cường hoạt động, sự cung cấp máu được tăng lên, protein và dinh dưỡng được tăng cường, năng lực dự trữ của cơ cũng tăng lên, số lượng sợi cơ tăng lên, vì vậy mà bắp cơ to dần lên, sức mạnh của cơ bắp cũng theo đó mà tăng lên. Do các tế bào cơ được tăng cường, năng lực kết hợp với O2 tăng lên, khả năng dự trữ các chất dinh dưỡng và đường tăng lên, số lượng mao mạch trong cơ bắp tăng lên nhiều điều này thích ứng với các yêu cầu của lao động và hoạt động. Thông qua tập luyện TDTT còn có thể nâng cao năng lực khống chế cả hệ thống thần kinh đối với hệ thống cơ bắp, điều này thể hiện bởi tốc độ phản ứng, độ chuẩn xác và tính nhịp điệu đều được nâng lên. Khi cơ bắp làm việc, sự tiêu hao năng lượng được giảm xuống nhưng hiệu quả vẫn được nâng lên. Những điều này làm cho sức mạnh, tốc độ, sức bền và tính linh hoạt đều tốt hơn nhiều so với người bình thường. Ngoài ra nó còn giúp cho cơ thể phòng tránh được các loại chấn thương do sự hoạt động kịch liệt của cơ bắp trong quá trình tập luyện hay trong hoạt động đời sống hàng ngày. 2. Sự ảnh hƣởng của tập luyện TDTT đối với hệ thống hô hấp Chức năng của hệ thống hô hấp mạnh hay yếu phụ thuộc bởi năng lực CO2 của cơ thể, khi tập luyện thể dục TT cơ thể đòi hỏi nhiều hơn về O2, chính vì vậy mà tần số hô hấp tăng lên. Để đáp ứng nhu cầu trên, các cơ quan của hệ thống hô hấp bắt buộc phải cải thiện năng lực làm việc của bản thân. Do vậy, tiến hành tập luyện TDTT trong thời gian dài có thể nâng cao năng lực hấp thụ O2, từ đó nâng cao được chức năng của các cơ quan trong hệ thống hô hấp, cải thiện cơ năng hệ thống hô hấp. Quá trình hoạt động sống của con người là một quá trình tiêu hao năng lượng, năng lượng đó được lấy từ nguồn dự trữ các chất trong cơ thể. Những vật chất dự trữ này khi được đem ra để biến đổi thành năng lượng đòi hỏi phải có một quá trình O2 hoá, do vậy, cơ thể bắt buộc phải không ngừng sử dụng O2 từ môi trường bên ngoài và thở ra CO2. Quá trình trao đổi này gọi là quá trình hô hấp. Hệ thống hô hấp bao gồm phổi, khí quản, mũi trong đó phổi là nơi trao đổi khí, còn lại đều là đường hô hấp. Cơ thể khi trong trạng thái yên tĩnh mỗi phút đòi hỏi 0,25- 0,3 ml khí, như vậy chỉ cần 1/20 số phế nang trong phổi hoạt động là có thể đáp ứng. Nếu cứ như vậy trong thời gian dài thì những phế nang không được sử dụng sẽ bị thoái hoá đi, từ đó chức năng của hệ thống hô hấp sẽ giảm đi mạnh mẽ và rất dễ mắc bệnh. Chức năng hô hấp được cải thiện ở một số mặt sau: a. Cơ hô hấp được phát triển dần, có lực, có sức bền, có thể chịu đựng với lượng vận động lớn. Cơ hô hấp chủ yếu là cơ hoành cách, cơ gian sườn, ngoài ra còn có thêm cơ bụng, khi hít thở sâu các nhóm cơ ở ngực lưng cũng có tác dụng phụ trợ. Tập luyện TDTT thường xuyên sẽ tăng cường cơ hô hấp do vậy mà chu vi lồng ngực tăng lên nhiều. Sự trưởng thành của cơ hô hấp làm cho biên độ của động tác hô hấp lớn lên, hô hấp ở người bình thường khi hít vào hết sức và thở ra hết sức sự chênh lệch về 17
25. chu vi lồng ngực không nhiều (gọi là hô hấp kém) chỉ có 5-8 cm, ở người thường xuyên tập luyện thể dục TT sự khác biệt này là có thể lên tới 9-16 cm. Vì vậy tiến hành tập luyện TDTT thường xuyên là có lợi cho việc nâng cao chức năng của hệ thống hô hấp. b. Dung tích sống tăng lên, tăng cường hấp thụ O2 và thải CO2. Dung tích sống là một chỉ tiêu quan trọng đánh giá trình độ sức khoẻ và sự sinh trưởng phát dục của thiếu niên nhi đồng. Thường xuyên tập luyện TDTT đặc biệt là làm các động tác gập duỗi ngực có thể làm cho sức mạnh của cơ hô hấp được tăng cường, lồng ngực to lên điều này có lợi cho sự sinh trưởng phát dục của tổ chức phổi, cũng như sự khuyếch trương của phổi từ đó làm cho dung tích sống tăng lên. Ngoài ra khi tập luyện TDTT với các vận động hít thở mang tính thường xuyên cũng có thể thúc đẩy sự tăng trưởng của dung tích sống; Ở người bình thường dung tích sống chỉ khoảng 3500 ml, ở những người thường xuyên tập luyện thể dục TT tính đàn hồi của phổi tăng lên rõ rệt, sức mạnh của cơ hô hấp tăng nhiều, dung tích sống lớn hơn người bình thường khoảng 1000 ml. c. Tăng cường độ sâu hô hấp. Ở người bình thường hô hấp nông và nhanh, khi yên tĩnh tần số yên tĩnh khoảng 12-18 lần/ phút, ở người thường xuyên tập luyện TDTT hô hấp sâu và chậm lúc yên tĩnh tần số hô hấp khoảng 8-12 lần/ phút. Như vậy có nghĩa là các cơ hô hấp có nhiều thời gian để nghỉ ngơi. Sự khác biệt này còn biểu hiện rõ nét hơn trong khi vận động. Ví dụ: Trong cùng một điều kiện, cùng một lượng vận động (vận động nhẹ nhàng) ở người bình thường tần số hô hấp lên tới khoảng 32 lần/ phút, mỗi lần hô hấp dung lượng chỉ khoảng 300 ml, trong một phút tổng dung lượng hô hấp là 300 ml 32= 9600 ml. Nhưng ở vận động viên tần số hô hấp lại là 16 lần/ phút, mỗi lần hô hấp dung lượng đạt 600 ml, tổng dung lượng trong 1 phút thu được là 600 ml 16= 9600 ml. Từ thống kê trên có thể thấy, ở người bình thường và VĐV trong cùng 1 phút thì dung lượng hô hấp là tương đồng. Nhưng trên thực tế, thì sự giao đổi O2 và CO2 lại khác nhau bởi lẽ mỗi lần hô hấp thì có khoảng 150 ml không khí được lưu lại trong đường hô hấp mà không thể vào trong phế bào để tiến hành giao đổi. Do đó lượng khí giao đổi sẽ là: Ở người bình thường: (300 ml - 150 ml) 32 = 4800 ml. Ở vận động viên là: (600 ml - 150 ml) 16 = 7200 ml. Điều này cho thấy khi cơ bắp làm việc thì nhu cầu về O2 tăng lên, ở người bình thường sẽ phải tăng tần số hô hấp để đáp ứng nhu cầu đó do vậy khi vận động thường thở gấp. Nhưng ở VĐV do vì cơ năng hô hấp được nâng lên, hô hấp sâu. Trong cùng một điều kiện như nhau, tần số hô hấp chưa cần tăng cao thì đã đáp ứng đủ nhu cầu không khí để giao đổi do đó có thể làm việc được trong thời gian dài mà không dễ mắc bệnh. Ngoài ra, do kết quả của tập luyện TDTT lâu dài đã cải thiện được chức năng của hệ thống hô hấp và các hệ thống khác (hệ thống thần kinh, hệ thống tuần hoàn ) nâng cao năng lực nhả CO2 và hấp thụ O2 khi trao đổi khí, làm cho VĐV khi hoạt động kịch liệt vẫn có thể phát huy chức năng của hệ hô hấp (ở người bình 18
26. thường khó có thể đạt được). Do vậy mà làm cho quá trình O2 hoá các vật chất năng lượng càng thêm hoàn thiện. Điều này đảm bảo cho việc cung cấp đầy đủ năng lượng khi vận động. Người bình thường khi thực hiện các bài tập TDTT việc trao đổi O2 có thể đạt được 60% tổng số khí khi hô hấp. Nhưng sau khi trải qua tập luyện TDTT thì năng lượng trao đổi này đã được nâng lên rõ rệt khi hoạt động vận động nhu cầu O2 tăng lên vẫn có thể đáp ứng được nhu cầu đó của cơ thể mà không làm cho cơ thể thiếu khí quá mức. Tập luyện TDTT còn có thể rèn luyện con người nâng cao được năng lực chịu đựng nợ dưỡng khí (khả năng chịu đựng thiếu O2). Trong điều kiện thiếu O2 vẫn có thể kiên trì thực hiện các hoạt động cơ bắp phức tạp. Ví dụ như: VĐV leo núi trong điều kiện núi cao thiếu O2, không chỉ phải duy trì các hoạt động duy trì tính mạng mà còn phải không ngừng hoàn thành nhiệm vụ leo lên đỉnh núi đầy khó khăn. 3. Sự ảnh hƣởng của tập luyện TDTT đối với chức năng của hệ tuần hoàn Một hệ thống tuần hoàn tốt là điều kiện bắt buộc phải có cho một cơ thể cường tráng khoẻ mạnh. Tập luyện TDTT có thể nâng cao chức năng của tim, tăng nhanh tốc độ tuần hoàn máu, nâng cao được chức năng của hệ thống huyết quản. Hệ thống tuần hoàn là do tim, máu và hệ thống huyết quản tạo thành vì vậy mà gọi là hệ thống tuần hoàn máu. Tim là nơi phát ra động lực làm cho máu lưu động, huyết quản là con kênh dẫn máu đi khắp nơi trong cơ thể, máu thì phụ trách việc vận chuyển dinh dưỡng, O2, các sản phẩm thải của quá trình trao đổi chất và CO2. Tim có tác dụng làm cho máu luôn lưu động trong huyết quản mang O2 và các chất dinh dưỡng để cho các tổ chức, tế bào, đồng thời đem các chất thải của quá trình trao đổi chất sản sinh ra cũng như CO2 ra ngoài phổi, thận và da Tập luyện TDTT có tác dụng rất tốt đối với các cơ quan, hệ thống trong cơ thể, đối với hệ thống huyết quản cũng như vậy. Khi tiến hành tập luyện TDTT sự tiêu hao năng lượng và các sản phẩm thừa của quá trình trao đổi chất tăng lên trong cơ thể. Lúc này đòi hỏi phải nâng cao chức năng của tim, tăng nhanh tốc độ lưu truyền máu, đồng thời năng cao chức năng của hệ tuần hoàn. Ví dụ: Trong hoạt động ở các môn chạy dài, bóng đá, bóng rổ hay bơi lội đều có thể làm cho chức năng của hệ thống tuần hoàn đạt được sự tăng cường rõ rệt, làm cho cơ tim dầy lên, tần số mạch và huyết áp giảm, làm cho hệ tuần hoàn được tập luyện, kết cấu, chức năng có được sự cải thiện chủ yếu biểu hiện ở các phương diện sau: a. Tăng cường tính vận động của tim. Tập luyện TDTT làm tăng cường máu của cơ tim, làm cho cơ tim có nhiều vật chất dinh dưỡng hơn. Do tập luyện TDTT cơ tim dần dần được tăng cường, thành tim dầy lên, thể tích khoang tim tăng lên (người bình thường khoảng 700ml, VĐV là 1000ml). Do vậy thể tích khoang tim của VĐV lớn hơn một chút so với người bình thường. Hiện tượng này được gọi là “phì đại tim mang tính vận động” Người thường xuyên tập luyện TDTT do tập luyện thường kỳ, cơ ở khoang tim sẽ to và khoẻ dần lên, dùng máy chuyên môn để xem xét có thể thấy khoang tim của họ to hơn một chút so với người thường, ngoại hình đầy đặn, cơ tim phát triển, lực co bóp tim tăng lên, dung lượng tim cũng tăng lên nhiều, do vậy mà mỗi lần co bóp tim lượng máu được đẩy ra khỏi tim (lưu lượng tâm thu) cũng tăng lên. 19
27. b. Tần số mạch giảm và chậm khi yên tĩnh. Ở người bình thường tần số mạch vào khoảng 70-80 lần/phút, thường xuyên tập luyện TDTT tần số mạch đập chỉ khoảng 50-60lần/phút, các VĐV ưu tú có khi giảm xuống tới 40lần/phút. Điều này là do ở VĐV lưu lượng tâm thu tăng lên do đó tần số mạch giảm xuống nhưng vẫn cung cấp đủ cho nhu cầu trao đổi chất của toàn bộ cơ thể. Trong trạng thái yêu tĩnh, lưu lượng phút mà cơ thể đòi hỏi khoảng 75lần. Trong khi đó lưu lượng tâm thu ở VĐV khoảng 90ml, tim chỉ cần co bóp khoảng 50 lần là đủ cung cấp máu cho cơ thể. Tần số mạch giảm xuống do đó mà tim có nhiều thời gian nghỉ ngơi. c.“Tiết kiệm hoá” trong làm việc của tim. Tiến hành vận động nhẹ nhàng, ở cùng một lượng vận động, tần số mạch đập và biên độ biến đổi huyết áp ở người thường xuyên tập luyện TDTT nhỏ hơn người bình thường và không dễ bị mệt mỏi, hồi phục nhanh. Người không thường xuyên tập luyện sẽ đòi hỏi tần số mạch cao hơn, do đó thời gian nghỉ ngơi của tim ngắn đi, rất dễ mệt mỏi, sau khi vận động thời gian hồi phục cũng cần dài hơn. Nguyên nhân chủ yếu là người thường xuyên tập luyện có lực co bóp tim lớn hơn, lưu lượng tâm thu lớn hơn, do đó chỉ cần tăng một chút tần số mạch là đã có thể đáp ứng đủ yêu cầu, đồng thời do việc tập luyện TDTT làm cho huyết quản bảo vệ và duy trì tốt sự lưu truyền của máu nên ở các VĐV nhẹ nhàng, biên độ biến hoá về tần số mạch và huyết áp đều nhỏ hơn so với ở người bình thường. Hiện tượng này được gọi là hiện tượng “tiết kiệm hoá”. d. Khi hoạt động kịch liệt, chức năng của tim có thể đạt tới trình độ cao. Người thường xuyên tập luyện TDTT thì chức năng của tim rất tốt, đó là cơ tim khoẻ, dung lượng tim lớn, lực co bóp tim khoẻ. Khi hoạt động kịch liệt có thể nhanh chóng phát huy chức năng tim, có thể đạt đến mức độ mà ở người thường không thể đạt tới. Ví dụ như tần số mạch đập của VĐV ưu tú có thể đạt tới 200-220 lần/phút, lưu lượng phút có thể đạt tới trên 40lít. Do vậy có thể đảm nhiệm được những công việc hoặc lao động với lượng vận động huấn luyện hoặc phụ tải rất lớn, trong khi đó ở người thường tần số mạch đập tối đa chỉ đạt tới 180 lần/phút, lúc này lượng máu trở về tim sẽ giảm xuống do vậy lưu lượng tâm thu giảm xuống, tuần hoàn máu vì thế cũng giảm hiệu quả. Cũng với sự tích luỹ các sản phẩm của trao đổi chất (axit lactic) làm cho khó có thể duy trì được công việc thậm chí còn xuất hiện hiện tượng tức ngực, khó thở, loạn nhịp tim, đau đầu sự hồi phục sau vận động giảm. e. Tăng tính dẫn truyền của huyết quản. Tập luyện TDTT có thể tăng cường được tính dẫn truyền máu của thành mạch, điều này là rất có lợi đối với người già. Ở người già, cùng với sự gia tăng của tuổi tác, tính dẫn truyền máu của thành mạch cũng giảm xuống, chính vì vậy mà ở người già thường hay mắc các bệnh tuổi già đặc biệt là bệnh cao huyết áp. Người già thông qua tập luyện TDTT có thể tăng cường tính dẫn truyền máu của thành mạch, từ đó có thể phòng ngừa được các bệnh tuổi già và bệnh huyết áp. Ngoài ra, y học đã chứng minh, thường xuyên tập luyện TDTT sẽ làm tăng hàm lượng hồng cầu, bạch cầu, có thể cung cấp kịp thời dinh dưỡng và O2 cho cơ thể, mang các chất thải của quá trình trao đổi chất cũng như CO2 ra ngoài. 20
28. Cùng với mức sống ngày càng cao, nếu như không thường xuyên tham gia tập luyện TDTT thì “bệnh văn minh” tất nhiên sẽ gia tăng. Hiện nay đã không có ít người chết vì mắc các bệnh về tim mạch, ở Liên bang Đức 20 năm trở lại đây, số lượng người chết vì bệnh tim chiếm 52%-53% tổng số ngưới chết. Theo tài liệu thống kê của tổ chức y tế thế giới công bố năm 1984 số người chết do mắc các bệnh về tim là một trong những nguyên nhân dẫn đến tử vong chiếm tỷ lệ cao nhất. Do vậy việc thường xuyên tập luyện thể dục TT đóng một vai trò hết sức quan trọng trong việc giảm tỷ lệ người mắc các bệnh liên quan đến tim và hệ tuần hoàn. 4. Sự ảnh hƣởng của tập luyện TDTT đối với hệ tiêu hoá Dạ dày và ruột là những cơ quan chủ yếu của hệ thống tiêu hoá trong cơ thể. Năng lực tiêu hoá của dạ dày và ruột tốt sẽ có những ảnh hưởng tốt đối với sức khoẻ con người. Thường xuyên tập luyện TDTT sẽ nâng cao được công năng tiêu hoá của dạ dày và ruột, tăng cường sự khoẻ mạnh cho gan, đồng thời còn có tác dụng trị liệu và phòng ngừa một số bệnh về hệ thống tiêu hóa. Thường xuyên tập luyện, do nhu cầu hoạt động của cơ bắp nên dạ dày và ruột phải tăng cường chức năng tiêu hoá, lúc này dịch và men tiêu hoá tăng lên nhiều, sự co bóp ở đường dẫn truyền tiêu hoá càng được tăng lên mạnh mẽ, tuần hoàn máu ở dạ dày và ở ruột cũng được cải thiện. Do phát sinh các thay đổi nêu trên mà việc tiêu hoá thức ăn và hấp thụ các chất dinh dưỡng được diễn ra thuận lợi, mặt khác do khi vận động phải hô hấp sâu, cơ hoành cách hoạt động với biên độ lớn nên đã di chuyển nhiều xuống phía dưới, cơ bụng cũng hoạt động mạnh, điều này đã có tác dụng mát xa cho dạ dày và ruột. Do tập luyện TDTT có tác dụng nâng cao năng lực tiêu hoá của dạ dày và ruột như vậy nên đã có không ít người sử dụng tập luyện TDTT như một phương pháp trị liệu đối với một số bệnh dạ dày và họ đã thu được hiệu quả nhất định. Gan là một tạng lớn trong cơ thể con người, nó đóng vai trò hết sức quan trọng đối với hệ tiêu hoá, thường xuyên tập luyện TDTT chức năng của gan được tăng cường điều này rất có lợi cho việc tiêu hoá thức ăn. Khi vận động sự tiêu hao nguồn năng lượng dự trữ tăng lên, khiến cho gan phải hoạt động tích cực hơn từ đó mà chức năng gan được tập luyện thường xuyên và phát triển. Lượng đường đơn trong gan của VĐV và người thường và tốc độ đẩy đường đơn ra ngoài của gan ở VĐV cũng nhanh hơn người thường. Đường đơn ở gan là hết sức quan trọng đối với sự khoẻ mạnh của gan, nó có thể bảo vệ cho gan, vì nguyên nhân này mà các bác sĩ thường yêu cầu những bệnh nhân gan ăn nhiều hoa quả có đường. Chức năng gan ở VĐV là rất tốt, khả năng đề kháng với bệnh gan cũng rất cao. Ở người thường xuyên tập luyện TDTT thì việc sử dụng đường đơn trong gan cũng kinh tế hơn ở người thường. Từ những yếu tố trên có thể thấy tập luyện TDTT có thể làm tăng thêm sức khoẻ cho gan, mà gan có khoẻ thì mới có thể nâng cao được năng lực lao động và vận động. 5. Ảnh hƣởng của tập luyện TDTT đối với hệ thống thần kinh Hệ thống thần kinh khống chế các loại hành vi của con người, thường xuyên tập luyện TDTT sẽ làm nâng cao năng lực làm việc của các tế bào thần kinh ở đại não, nâng cao tính linh hoạt và sự hưng phấn của hệ thống thần kinh, phản ứng nhanh, tăng thêm tốc độ linh hoạt và sự chuẩn xác nhịp nhàng của động tác. Hệ thống thần kinh là do hệ thống trung khu và hệ thống thần kinh ngoại biên tạo 21
29. thành. Hình thức hoạt động của chúng như sau: Sau khi cơ thể tiếp nhận được tín hiệu kích thích thông qua các nơron thần kinh để dẫn truyền đến hệ thống trung khu thần kinh, sau khi hệ thống trung khu thần kinh phân tích, tổng hợp thì các xung động hưng phấn sẽ được dẫn truyền tới các cơ quan từ đó tạo ra các phản ứng tương ứng. Ví dụ: Khi tham gia thi đấu bóng rổ, trong tình huống thiên biến vạn hoá của thi đấu trên sân đòi hỏi hoàn thành động tác kịp thời và chuẩn xác. Ở người bình thường tốc độ phản ứng là 0,4 giây trở lên, ở VĐV là 0,332 giây, đối với các VĐV bóng bàn tốc độ phản ứng đạt tới 0,1 giây. Những vấn đề này đều đem lại những lợi ích cho công việc hay những hoạt động sinh hoạt đời thường. Ngoài ra thường xuyên tập luyện TDTT còn có thể phòng ngừa được bệnh suy nhược thần kinh. Vận động còn đảm bảo cho việc giữ cân bằng giữa hưng phấn và ức chế của đại não, từ đó phòng ngừa được sự phát sinh suy nhược thần kinh. Thường xuyên tập luyện TDTT có thể làm cho sự hưng phấn được tăng cường, ức chế càng thêm sâu sắc hoặc làm cho hưng phấn và ức chế được tập trung, như vậy đã nâng cao được tính linh hoạt của quá trình thần kinh. Khi tập luyện TDTT do trung khu vận động hưng phấn cao độ làm cho ngoại vi sản sinh sự ức chế sâu sắc, điều đó khiến cho các tế bào thần kinh được nghỉ ngơi tốt. Tập luyện TDTT thường yêu cầu phải hoàn thành những động tác phức tạp, có độ khó cao hơn so với các hoạt động thường ngày, vì vậy mà cơ thể bắt buộc phải động viên chức năng của bản thân đến mức cao độ mới có thể thích nghi được với các yêu cầu của nhiệm vụ. Thông qua tập luyện thời gian dài, không chỉ cơ bắp phát triển, do động tác có lực, mà tốc độ, tính mềm dẻo, sự linh hoạt của động tác cũng được tăng cường, đối với thể lực lao động thì sức bền bỉ cũng được nâng lên, khả năng phòng bệnh và khả năng thích nghi với các loại kích thích bên ngoài môi trường cũng được nâng lên. Bởi lẽ vận động có tác dụng rất tốt đối với hệ thống thần kinh nên phần lớn các bác sĩ thường lấy tập luyện thể dục TT để làm thành một phương pháp trị liệu, đặc biệt là điều trị các trở ngại về chức năng của hệ thống thần kinh - nguyên nhân dẫn đến các bệnh thần kinh. Ở Mỹ một số chuyên gia về bệnh thần kinh đã mở một lớp gọi là “vận động dự phòng” cho một số người bị suy nhược thần kinh nhẹ, trong lớp này họ đã lấy chạy bộ thay cho việc dùng thuốc. Trải qua một tuần tập luyện thì đã có 60%- 85% bệnh nhân xuất hiện dấu hiệu hồi phục. 6. Thúc tiến phát triển năng lực của não, nâng cao hiệu xuất học tập, công tác Tập luyện TDTT ngoài việc phát triển thể lực và thể chất ra, nó còn phát triển năng lực của não, nâng cao hiệu suất công tác. Thường xuyên tập luyện TDTT có thể nâng cao năng lực làm việc của đại não, cải thiện quá trình thần kinh, từ đó tăng cường trí lực và khả năng ghi nhớ của cơ thể, đồng thời thông qua tập luyện TDTT cũng có thể điều tiết một cách có hiệu quả công tác và học tập, từ đó làm tăng hiệu suất công việc và học tập. Con người khi phát triển chịu sự ảnh hưởng của 3 yếu tố: + Di truyền; + Hoàn cảnh sống; 22
30. + Giáo dục. Các yếu tố di truyền của cơ thể như kết cấu, hình thái, cảm quan, hệ thống thần kinh là những điều kiện tiền đề của sự phát triển tự nhiên hay sinh lý của con người. Trong khi đó tri thức, tài năng, tính cách, sự yêu thích của con người được hình thành bởi sự ảnh hưởng của giáo dục và hoàn cảnh sống. Giáo dục ở đây đương nhiên trong đó bao gồm cả nội dung GDTC. Thực tiễn đã chứng minh tập luyện thể dục TT đã có tác dụng thúc đẩy sự phát triển về mặt trí lực, nhận thức, tài năng của con người, đồng thời cũng có tác dụng nâng cao hiệu suất học tập. 6.1. Rèn luyện thân thể nâng cao năng lực hoạt động trí lực Trí lực hiểu theo nghĩa thông thường là lấy năng lực tư duy làm hạt nhân, nó là sự tổng hoà của năng lực nhận thức, nó bao gồm năng lực quan sát, năng lực ghi nhớ, năng lực tưởng tượng Trí lực là sản vật của sự kết hợp giữa di truyền, sự ảnh hưởng của giáo dục, điều kiện sống và sự nỗ lực cá nhân. Thực tế đã chứng minh trình độ trí lực của con người có mối tương quan với di truyền (có người cho rằng có thể đạt tới 65%, thậm chí tới 80%), có mối tương quan mật thiết với hoàn cảnh xã hội, giáo dục, điều kiện gia đình, mặt bằng kinh tế Không thể xem nhẹ tác dụng của tập luyện TDTT đối với sự phát triển trí lực, đã có ngày càng nhiều các nhà nghiên cứu báo cáo về vấn đề này. Các kết quả nghiên cứu đã chứng minh, năng lực ghi nhớ và trí lực là một loại mang đặc tính vật chất hoá học, do một loại phân tử Prôtêin đa vật chất cấu thành, sự vận động của những vật chất này có liên quan đến trạng thái làm việc của đại não, càng thích nghi với điều kiện làm việc thì càng tốt, đại não bảo lưu các tin tức bên ngoài càng kiên cố, sự liên hệ giữa các tin tức đó càng rõ nét đối với sự phân biệt các tin tức càng rõ ràng mạch lạc. Những hiện tượng này bình thường chúng ta hay gọi là “mẫn cảm”. Sự thích nghi giữa một đại não tốt với điều kiện công tác được thể hiện ở hai mặt sau: - Cung cấp đầy đủ máu trong não. - Thích nghi với trạng thái hưng phấn. 6.2. Tập luyện TDTT nâng cao hiệu quả công tác và học tập Học tập các tri thức văn hoá khoa học là những hoạt động thần kinh cao cấp của đại não. Trong quá trình học tập đòi hỏi đại não phải hoạt động tư duy căng thẳng cao độ và liên tục, những hoạt động dựa vào sự chuyển hoá tương hỗ không ngừng và sự cân bằng giữa hai chức năng hưng phấn và ức chế của tế bào thần kinh. Nếu làm việc trong thời gian quá dài các tổ chức não sẽ sản sinh ra tác dụng ức chế để bảo vệ, lúc này hiệu suất làm việc của não sẽ giảm xuống, biểu hiện ra ngoài đó là năng lực chú ý và tư duy kém, nặng hơn là chóng mặt, đau đầu lúc này đòi hỏi phải nghỉ ngơi. Nghỉ ngơi có hai kiểu, đó là nghỉ ngơi tiêu cực (ngủ) và nghỉ ngơi tích cực (tập luyện TDTT). Khi tập luyện TDTT các tế bào thần kinh vận động sẽ được hưng phấn cao, mặt khác làm gia tăng thêm sự ức chế các tế bào ghi nhớ và tư duy từ đó làm cho sự mệt mỏi mất đi. Do vận động làm cho hệ tuần hoàn hoạt động tích cực dẫn đến các tế bào được cung cấp dinh dưỡng và O2 đầy đủ hơn, làm thúc đẩy mạnh mẽ hơn việc đào thải sản phẩm thừa của quá trình trao đổi chất, điều này rất có lợi cho chức năng hồi phục của cơ thể. Tóm lại, tiến hành tập luyện TDTT một cách khoa học không những có tác 23
31. dụng rèn luyện thể chất và thể lực cho cơ thể mà còn có tác dụng rất lớn đối với việc thúc tiến và nâng cao các hoạt động của não. Thường xuyên tập luyện TDTT có thể nâng cao chức năng của các cơ quan trong cơ thể, thúc đẩy quá trình sinh trưởng và phát dục ở thanh thiếu niên, phát triển các tố chất cơ thể, nâng cao năng lực hoạt động cơ bản của con người 24
32. BÀI 3: CÁC PHƢƠNG PHÁP GIÁO DỤC THỂ CHẤT 1. Khái niệm phƣơng pháp giáo dục thể chất Phương pháp giáo dục thể chất là cách thức sử dụng phương tiện của GDTC nhằm giải quyết các nhiệm vụ của GDTC để đạt được mục đích đề ra. Đặc điểm cụ thể của một phương pháp GDTC nào đó được xác định chủ yếu bởi phương thức điều chỉnh LVĐ và quãng nghỉ, ngoài ra cơ sở của các phương pháp GDTC còn là những cách hợp lý trong việc tiếp thu hành động vận động và hình thức định mức chung. Trong quá trình GDTC các phương pháp tập luyện rất đa dạng và phong phú. Song một điều quan trọng có tính nguyên tắc là không một phương pháp nào đó khi sử dụng riêng lẻ lại được đánh giá là duy nhất có giá trị. Kết quả chỉ thu được khi biết vận dụng một cách khoa học toàn bộ tổ hợp các phương pháp đã được khoa học thực tiễn xác minh, đồng thời phải tính toán đến đặc điểm của người tập, điều kiện tập luyện 2. Phƣơng pháp giáo dục thể chất Trong quá trình GDTC thường sử dụng 3 phương pháp sau: - Phương pháp tập luyện có định mức chặt chẽ; - Phương pháp trò chơi và thi đấu; - Phương pháp sử dụng lời nói và phương tiện trực quan trong quá trình GDTC. 2.1. Phương pháp tập luyện có định mức chặt chẽ Đặc điểm của phương pháp này là hoạt động của người tập được tổ chức và điều chỉnh 1 cách chi tiết. Sự định mức thể hiện ở những đặc điểm sau: Định mức trước chương trình động tác (quy định trước thành phần động tác trật tự lặp lại). Việc thực hiện LVĐ và quãng nghỉ cũng được định mức trước. Ý nghĩa của việc định mức là ở chỗ đảm bảo điều kiện tối ưu cho tiếp thu kỹ năng, kỹ xảo vận động mới và phát triển tố chất thể lực. Phương pháp tập định mức chặt chẽ có rất nhiều phương án cụ thể việc sử dụng chúng tùy thuộc vào nội dung của buổi tập và từng thời kỳ trong quá trình GDTC. 2.1.1. Phương pháp tập luyện trong quá trình học động tác Việc tiếp thu ban đầu các động tác có thể diễn ra theo hướng tiếp thu từng phần hoặc tiếp thu hoàn chỉnh (nguyên vẹn) trong trường hợp tiếp thu hoàn chỉnh ngay từ các động tác được thực hiện theo cấu trúc nguyên vẹn của nó. Ngược lại nếu việc tiếp thu động tác theo sự hướng dẫn chọn lọc thì động tác hoặc tổ hợp các động tác được phân thành các chi tiết, thành phần hoặc tiến hành nó 2 cách tuần tự và cuối cùng ghép thành 1 động tác hoàn chỉnh, từ đó ta có thể phân chia các phương pháp dạy học thành 2 loại: Phương pháp phân chia và phương pháp nguyên vẹn. - Phương pháp phân chia hợp nhất: Phương pháp phân chia được sử dụng trong trường hợp đối với động tác hoặc tổ hợp những động tác cần học có thể phân chia thành những phần tương đối độc lập mà có thể không ảnh hưởng tới cấu trúc động tác. VD: Trong giảng dạy kỹ thuật bơi ếch, người ta có thể phân chia thành các giai 25
33. đoạn kỹ thuật động tác: Tay, chân, phối hợp chân và tay - Phương pháp tập luyện nguyên vẹn: Trong trường hợp việc phân chia nhỏ các động tác mà gây nên những động tác lớn về cấu trúc động tác thì người ta áp dụng phương pháp tập luyện nguyên vẹn, nhưng thường dùng kết hợp với việc sử dụng các bài tập bổ trợ, bài tập dẫn dắt 2.1.2. Các phương pháp tập luyện định mức LVĐ và quãng nghỉ Các phương pháp này nhằm hoàn thiện kỹ năng, kỹ xảo vận động và phát triển các tố chất thể lực. Căn cứ vào mục đích sử dụng và tùy thuộc vào đặc điểm định hướng và biến thiên các thông số bên ngoài của LVĐ mà sử dụng cho phù hợp. Các phương pháp này được chia thành 3 nhóm phương pháp: Phương pháp tập luyện lặp lại ổn định, phương pháp tập luyện lặp lại biến đổi và phương pháp tập luyện tổng hợp. * Phương pháp bài tập lặp lại ổn định theo chế độ LVĐ liên tục và ngắt quãng: Trong quá trình tập luyện lặp lại ổn định, động tác được lặp lại có sự thay đổi không đáng kể về cấu trúc và các thông số bên ngoài của LVĐ. Phương pháp này được sử dụng trong giáo dục tất cả các tố chất vận động. Phương pháp này có thể thực hiện với quãng nghỉ và không có quãng nghỉ từ đó có 2 phương pháp là: + Phương pháp tập luyện ổn định liên tục: Đặc điểm của phương pháp này là không có sự thay đổi đáng kể về cấu trúc động tác, về LVĐ và các điều kiện để tiến hành tập luyện. Phương pháp này được sử dụng trong giáo dục sức khỏe. Một trong những phương pháp điển hình là phương pháp đồng đều. + Phương pháp tập luyện ổn định ngắt quãng: Là phương pháp tập luyện lặp lại động tác với quãng nghỉ tương đối ổn định. Thời gian quãng nghỉ tùy thuộc vào mục đích tập luyện mà người ta có thể lựa chọn quãng nghỉ đầy đủ, quãng nghỉ ngắn hoặc quãng nghỉ vượt mức. VD: Trong giáo dục sức bền người ta chú trọng quãng nghỉ ngắn. * Phương pháp tập luyện biến đổi theo chế độ LVĐ liên tục và biến đổi ngắt quãng: Tùy từng trường hợp mà thay đổi các thông số vận động (tốc độ, nhịp điệu động tác ) thay đổi cách thức thực hiện động tác, thay đổi quãng nghỉ và các điều kiện tác động bên ngoài. Bản chất của vấn đề thể hiện ở chỗ đặt ra những yêu cầu mới cao hơn để kích thích sự phát triển các chức năng cơ thể, đồng thời mở rộng tính linh hoạt và hoàn thiện kỹ xảo vận động. Phương pháp này gồm: + Các phương pháp tập luyện biến đổi liên tục: Phương pháp này chủ yếu áp dụng cho các bài tập có chu kỳ và là phương pháp điển hình của nhóm phương pháp bài tập biến tốc. + Phương pháp tập luyện biến đổi ngắt quãng: Đặc điểm tiêu biểu của phương pháp này là luân phiên các hệ thống giữa LVĐ và nghỉ ngơi. Trong đó LVĐ và quãng nghỉ đều có thể thay đổi. * Phương pháp tập luyện tổng hợp: Trên thực tế các phương pháp này thường được kết hợp với nhau trong quá trình GDTC thành phương pháp tổng hợp. Nói chung có nhiều phương án kết hợp. Sau đây là một số ví dụ về phương pháp tập luyện tổng hợp: + Phương pháp tập luyện lặp lại tăng tiến: Có đặc điểm lặp lại ổn định LVĐ 26
34. trong mỗi lần lặp lại, nhưng lại tăng LVĐ đó ở những lần tập sau. VD: Trọng lượng tạ không thay đổi trong một lần tập nhưng lại được tăng lên ở tổ tập sau. + Phương pháp tập luyện lặp lại với quãng nghỉ giảm dần: Có đặc điểm LVĐ ổn định nhưng quãng nghỉ giảm dần. Nhờ phương pháp này mà sự biến đổi mạnh mẽ trong cơ thể khi thực hiện bài tập. + Phương pháp tập luyện vòng tròn: Quá trình thực hiện các bài tập theo thứ tự từng nhóm với những bài tập đã được lựa chọn và hợp nhất lại thành bài tập liên hợp. Các bài tập được thực hiện theo từng trạm kế tiếp nhau, các trạm được bố trí theo dạng vòng tròn. Tại mỗi trạm người tập thực hiện một loạt các động tác hoặc những hành động nhất định. Số lần lặp lại ở mỗi trạm được xác định theo đặc điểm của người tập, thông thường số lần lặp lại được thực hiện 1/2 hay 1/3 đến 2/3 lần lặp lại tối đa. Hình thức tập luyện vòng tròn nhằm giáo dục các tố chất thể lực, khi thực hiện tập luyện theo phương pháp này thường sử dụng những bài tập có kỹ thuật đơn giản và người tập đã nắm vững các kỹ thuật động tác trước đó. Phương pháp tập luyện vòng tròn có nhiều dạng khác nhau và các dạng cơ bản của phương pháp tập luyện vòng tròn là: + Tập luyện vòng tròn theo phương pháp tập kéo dài liên tục chủ yếu được sử dụng để phát triển sức bền chung. + Tập luyện vòng tròn theo phương pháp giãn cách với quãng nghỉ ngắn được sử dụng chủ yếu để phát triển sức bền tốc độ và sức mạnh bền. + Tập luyện vòng tròn theo phương pháp giãn cách với quãng nghỉ đầy đủ được sử dụng phát triển sức mạnh tốc độ. 2.2. Phương pháp trò chơi và phương pháp thi đấu Mặc dù phương pháp tập luyện có định mức chặt chẽ có nhiều ưu điểm, nhưng phương pháp trò chơi và thi đấu không kém phần quan trọng: 2.2.1. Phương pháp trò chơi Ý nghĩa phương pháp trò chơi như một hiện tượng xã hội đa diện đã vượt qua ngoài phạm vi GDTC và giáo dục nói chung. Song 1 trong những chức năng chủ yếu nhất của trò chơi là chức năng giáo dục. Từ xa xưa, trò chơi đã là một trong những phương tiện và phương pháp cơ bản của giáo dục theo nghĩa rộng của từ đó. Khái niệm trò chơi trong giáo dục của nó phản ánh các đặc điểm về phương pháp giáo dục khác. Phương pháp trò chơi không nhất thiết phải gắn với một trò chơi cụ thể nào đó như đá bóng, bóng chuyền hoặc các trò chơi vận động đơn giản. Về nguyên tắc, phương pháp trò chơi có thể sử dụng trong bất kỳ bài tập nào. Tất nhiên chúng phải được tổ chức phù hợp với nguyên tắc trò chơi. Phương pháp trò chơi trong GDTC có những đặc điểm sau: - Tổ chức theo chủ đề: Hoạt động của những người chơi được tổ chức tương ứng với chủ đề giả định hoặc có tính chất hình ảnh. - Phong phú về phương thức đạt mục đích. Hầu như bao giờ cũng có nhiều cách để chiến thắng được luật chơi cho phép. - Là hoạt động độc lập sáng tạo, có yêu cầu cao về sự nhanh trí khéo léo của người chơi. - Tạo nên sự đua tranh căng thẳng giữa các cá nhân hoặc các nhóm người và tạo nên cảm xúc mạnh mẽ. 27
35. Nhƣợc điểm: Khả năng điều chỉnh LVĐ bị hạn chế và việc chương trình hóa chỉ ở mức tương đối. Ý nghĩa tác dụng: Củng cố và hoàn thiện kỹ năng kỹ xảo vận động, phát triển các tố chất thể lực, giáo dục tính kỷ luật, tính đồng đội và những phẩm chất khác. 2.2.2. Phương pháp thi đấu Thi đấu có ý nghĩa quan trọng như một phương thức và kích thích hoạt động trong lĩnh vực khác nhau của đời sống như: Nghệ thuật, TT Trong GDTC thi đấu được sử dụng cả dưới hình thức tương đối đơn giản và hình thức phát triển phức tạp. Trong trường hợp thứ nhất được sử dụng các dạng bài tập như đấu tập, thi thử có sử dụng thi đấu ngay cả những động tác riêng lẻ nhằm kích thích hứng thú và sự tích cực của người tập. Trong trường hợp thứ hai được sử dụng tương đối như một hình thức độc lập như kiểm tra, các cuộc thi đấu TT chính thức Đặc điểm cơ bản của phương pháp thi đấu là so sánh sức lực trong điều kiện đua tranh thứ bậc, vị trí để đạt thành tích cao nhất. Yếu tố đua tranh trong thi đấu là điều kiện tiến hành tổ chức cuộc thi sẽ tạo nên cảm xúc sinh lý đặc biệt làm tăng thêm tác dụng của bài tập. Sự đua tranh giữa các cá nhân hoặc tập thể diễn ra một cách gay gắt. Vì vậy nó đòi hỏi phát huy tính tập thể, tính kỷ luật và sự nỗ lực ý trí cao. Phương pháp thi đấu còn có đặc điểm chuẩn hóa đối tượng thi, quy tắc thi và phương pháp đánh giá thành tích. Nhưng phương pháp thi đấu hạn chế sự điều chỉnh LVĐ. Ý nghĩa tác dụng: - Phương pháp thi đấu được sử dụng và giải quyết nhiều nhiệm vụ khác nhau như phát triển tố chất thể lực, củng cố hoàn thiện kỹ năng, kỹ xảo vận động và năng lực thể hiện chúng trong những điều kiện phức tạp. - Phương pháp thi đấu còn có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong giáo dục các phẩm chất ý chí, tinh thần trách nhiệm, đồng thời do sự ganh đua trong thi đấu để hình thành nên những nét tính cách ích kỷ, háo danh, hiếu thắng. Vì vậy phải có phương pháp giáo dục đúng đắn. 2.3. Phƣơng pháp sử dụng lời nói và trực quan trong GDTC: 2.3.1. Phương pháp sử dụng bằng lời nói: Bằng lời nói để truyền thụ kiến thức cho người học, kích thích tư duy và điều khiển chúng. Phương pháp lời nói còn sử dụng để phân tích, đánh giá kết quả và điều chỉnh hành vi người học. Phương pháp lời nói cũng rất cần thiết trong quá trình nhận thức, tự đánh giá, tự điều chỉnh hành động. Do có chức năng đa dạng đó mà lời nói được sử dụng trong nhiều phương pháp khác nhau: Phân tích, giảng giải, chỉ thị, mệnh lệnh 2.3.2. Phương pháp trực quan: Quá trình nhận thức của con người bằng trực quan tư duy thực tiễn. Trực quan có hai loại: Trực quan trực tiếp và trực quan gian tiếp. Tùy theo từng trường hợp cụ thể trong GDTC mà sử dụng trực quan trực tiếp hay gián tiếp cho phù hợp. 28