Bài giảng tóm tắt Chính sách xã hội

115 trang hapham 2610

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng tóm tắt Chính sách xã hội", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

bai_giang_tom_tat_chinh_sach_xa_hoi.pdf

Nội dung text: Bài giảng tóm tắt Chính sách xã hội

TRƯỜ NG Đ Ạ I H Ọ C Q UY NH Ơ N KHOA TÂM LÝ-GIÁO DỤC &CÔNG TÁC XÃ HỘI NGUYỄN VĂN NGA BÀI GIẢNG TÓM TẮT CHÍNH SÁCH XÃ HỘI Dành cho sinh viên ngành Công tác xã hội Quy Nhơn, 2010 0
MỤC LỤC Trang Chương 1 - VẤN ĐỀ XÃ HỘI CỦA CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CHÍNH SÁCH XÃ HỘI. VỊ TRÍ, Ý NGHĨA CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU CHÍNH SÁCH XÃ HỘI 1 I. Vấn đề cách mạng công nghiệp và quá trình hình thành chính sách xã hội 1 II .Vị trí, ý nghĩa của việc nghiên cứu chính sách xã hội 3 Chương 2 - NHỮNG KHÁI NIỆM VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN CỦA CHÍNH SÁCH XÃ HỘI 5 I. Khái niệm chính sách xã hội .5 II. Đặc trưng của chính sách xã hội 12 III. Đối tượng, chức năng và mục tiêu của chính sách xã hội 14 IV. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu chính sách xã hội 15 V. Quan hệ giữa chính sách kinh tế và chính sách xã hội 17 Chương 3 - MỘT SỐ LÝ THUYẾT VÀ MÔ HÌNH VỀ CHÍNH SÁCH XÃ HỘI 22 I. Một số lý thuyết về chính sách xã hội 22 II. Các học thuyết và mô hình cơ bản của chính sách xã hội .25 III. Chính sách xã hội và một số lĩnh vực liên quan 27 Chương 4 - CƠ CẤU VÀ HỆ THỐNG CHÍNH SÁCH XÃ HỘI .32 I. Hệ thống (Phân loại) các chính sách xã hội 32 II. Một số chính sách xã hội cụ thể 33 III. Cơ sở khoa học của việc đề ra và thực hiện chính sách xã hội .56 1
Chương 5 - CHÍNH SÁCH XÃ HỘI Ở VIỆT NAM 60 I. Qúa trình nhận thức và thực hiện chính sách xã hội ở Việt Nam 60 II. Ba kiểu chính sách phúc lợi ở Việt Nam 61 III. Khung chính sách và pháp luật phúc lợi xã hội .65 IV. Mô hình phân tích hiện trạng và chính sách phúc lợi xã hội , áp dụng trong trường hợp Việt Nam 68 V. Những đặc điểm và vấn đề của phúc lợi xã hội ở Việt Nam hiện nay 69 VI. Một số vấn đề xã hội cấp bách ở Việt Nam hiện nay 75 Chương 6 - HOẠCH ĐỊNH CHÍNH SÁCH XÃ HỘI 78 I. Vị trí và mục đích của việc hoạch định chính sách xã hội 78 II. Quan điểm và nguyên tắc hoạch định chính sách xã hội 81 III. Quá trình hoạch định chính sách xã hội 91 IV. Thử vận dụng lý luận vào thực tiễn trong việc hoạch định chính sách xã hội 107 2
CHƯƠNG 1 - VẤN ĐỀ XÃ HỘI CỦA CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CHÍNH SÁCH XÃ HỘI. VỊ TRÍ, Ý NGHĨA CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU CHÍNH SÁCH XÃ HỘI I. Vấn đề cách mạng công nghiệp và quá trình hình thành chính sách xã hội Vào giữa thế kỷ 19, Châu Âu có những chuyển biến lớn về nền sản xuất hàng hóa. Tính tất yếu đó bộc lộ ở nhu cầu và sự phát triển chín muồi về các điều kiện vất chất và tinh thần và các tiền đề cần thiết cho sự nhận thức xã hội. Lúc bấy giờ, các cuộc cách mạng công nghiệp và thương mại đã làm lung lay tận gốc hệ thống thiết chế kinh tế - xã hội cũ đã tồn tại hàng ngàn năm trước đó ở Anh, Pháp và Đức. Hệ thống kinh tế xã hội kiểu phong kiến bị sụp đổ trước sức mạnh của lực lượng sản xuất và thị trường hàng hóa công nghiệp của nền đại công nghiệp. Mốc đánh dấu là vào năm 1862, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa đang thống trị ở Anh, Pháp và một phần ở Đức. Vào thời gian này, châu Âu đã hòan thành cuộc cách mạng công nghịêp, chuyển từ nền sản xuất nông nghiệp sang sản xuất công nghiệp, cơ khí là chủ yếu. Điều này đã làm thay đổi nội dung, tính chất, cơ cấu của nền sản xuất mà xã hội trước chưa có được, việc cơ cấu xã hội biến đổi làm cho các giá trị, quan điểm, khuôn mẫu hành vi và các giá trị thay đổi. Điều này đã làm cho tòan bộ xã hội bị đảo lộn. Cuộc cách mạng công nghiệp tư bản chủ nghĩa ở Tây Âu đầu thế kỷ 19 đã đưa đến những thay đổi lớn lao trong xã hội. Từ sự hỗn độn của thời trung cổ đã hình thành nên một thế giới mới, nẩy sinh những điều mới lạ chưa từng thấy trong lịch sử con người. Đó là những sản phẩm mới, những tư tưởng mới, khái niệm mới, nền văn hóa lối sống mới, một cấu trúc xã hội mới. Nói chung là một hình thái kinh tế -xã hội mới. Song song với những tiến bộ về mặt của kinh tế thì cuộc cách mạng công nghiệp thương mại tây Âu cũng làm nẩy sinh một loạt vấn đề xã hội gay gắt như sự bùng nổ dân số, nghèo đói, tội ác và thấp nghiệp tệ nạn xã hội gia tăng, phân hóa giàu nghèo và bất bình đẳng xã hội, đặc biệt là sự xuất hiện của giai cấp vô sản. Giữa thế kỷ 19, giai cấp tư sản khẳng định là giai cấp thống trị xã hội. Điều này đã làm cho giai cấp công nhân hình thành và phát triển cả về số lượng và chất lượng, làm biến đổi nền sản xuất xã hội và cơ cấu giai cấp xã hội, làm cho xã 3
hội xuất hiện giai cấp, mâu thuẫn và xung đột giai cấp, xung đột giữa giai cấp vô sản và tư sản , giữa chủ và thợ về lợi ích kinh tế ngày càng gay gắt dẫn đến những cuộc cách mạng và khởi nghĩa vũ trang. Ví như các cuộc cách mậng tư sản đầu tiên ở Pháp ( 1871) vaø tieáp ñoù ôû Nga (1917) hình thaønh vaø phaùt trieån lyù töôûng caùch maïng vaø chuû nghóa xaõ hoäi cho giai caáp bò boùc loät vaø caùc daân toäc thuoäc ñòa. Sự xuất hiện của xã hội công nghiệp đã làm đảo lộn tòan bộ những hệ thống giá trị, quan điểm, chuẩn mực, các quan hệ xã hội đã từng tồn tại trong xã hội trước đó. Điều này làm cho xã hội thay đổi một cách nhanh chóng, quan hệ tương tác và cấu trúc xã hội trở nên phức tạp, mất ổn định, gây ra hậu quả khó lường. Từ thực tiễn như vậy nảy sinh nhu cầu thực tiễn phải lập lại ổn định trật tự xã hội, nhu cầu giải thích những biến đổi xã hội đó.Do vậy, Giới tri thức tây Âu thời đó đã nghiên cứu và tranh luận xung quanh cái được gọi là “ vấn đề xã hội”, được xác định như là vấn đề công nhân : hòan cảnh sống và lao động của giai cấp vô sản và gia đình họ ( trong cuốn sách Tình cảnh của giai cấp công nhân Anh , ăngghen đã mô tả đòi sống thực của giai cấp công nhân điều này dẫn đến xuất hiện một loạt vấn đề xã hội = vấn đề công nhân Nhiều nhận định và đề xuất giải pháp khác nhau cho vấn đề này đã xuất hiện. Bên cạnh giải pháp mang tính cách mạng ( chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa cộng sản trong đó Chủ nghĩa mác- Ăngel giải thích và đưa ra giải pháp dựa trên sự phát triên của các phương thức sản xuất. Họ cho rằng cần có sự thay đổi phương thức sản xuất . Một số nhà xã hội học đưa ra hướng giải quyết bằng công tác xã hội. Một số khác lại đưa ra hướng giải quyết khác là chính sách xã hội như là những giải pháp manh tính lịch sử cho các vấn đề xã hội của cuộc cách mạng công nghiệp tư bản chủ nghĩa. * Ở phương Đông 4
Điều kiện kinh tế- xã hội ở phương Đông có nhiều nét khác hẳn với xã hội phương Tây, vì vậy việc hình thành và phát triển chính sách xã hội cũng khác nhau. - Trước hết là tính cộng đồng của công xã nông thôn, nhờ kết cấu chặt chẽ và luật lệ của nó mà dễ dàng huy động lực lượng xã hội cho việc phục vụ và phát triển đất nước , thực thi nghĩa vụ của công dân. - Ảnh hưởng của tư tưởng nho giáo, phật giáo tới việc thực hiện những chính sách trong xã hội. - Xã hội phương Đông coi trọng lễ giáo trong quản lý xã hội. Họ nhấn mạnh việc đức trị hơn là pháp trị. Tinh thần nhân đạo, trách nhiệm và tình yêu thương nhau luôn là cơ sở và gắn liền với quá trình phát triển cuả chính sách xã hội. - Chính sách xã hội ở Việt Nam cũng có quá trình phát triển mang đặc thù của mình. II. Vị trí, ý nghĩa của việc nghiên cứu chính sách xã hội Chính sách xã hội được hình thành và phát triển lâu đời và ngày càng có vị trí quan trọng trong hệ thống tri thức khoa học và hoạt động thực tiễn của con người. 1. Trong hệ thống các khoa học nói chung, khoa học xã hội và nhân văn nói riêng. Đặc biệt là trong khoa học quản lý, kinh tế, xã hội học, luật học Trong khi nghiên cứu chính sách xã hội đòi hỏi kiến thức của nhiều ngành khoa học và là bộ phận kiến thức của khoa học xã hội – nó tác động và góp phần hòan thiện các tri thức khoa học khác. Xã hội ngày càng phát triển thì nhu cầu hoạt động của con người cũng càng đa dạng, phong phú, đồng thời cũng nẩy sinh nhiều vấn đề xã hội phức tạp, cho nên việc nghiên cứu chính sách xã hội càng trở nên bức bách, mục tiêu trước mắt của nó là giảm bớt những vấn đề xã hội phức tạp, hướng tới sự cân bằng xã hội trong chừng mực nhất định, mục tiêu xa hơn là tiến tới thỏa mãn những nhu cầu ngày càng tăng cho sự phát triển tòan diện của cá nhân con người trong xã hội. Các nhà khoa học trên thế giới đã dầy công nghiên 5
cứu xây dựng hệ thống lý thuyết về chính sách xã hội và lý thuyết về những vấn đề xã hội. nhiều trường đại học ở Mỹ, Anh, Philipin đã đưa chính sách xã hội vào chương trình giảng dạy ỏ bậc đại học và sau đại học. 2. Trong hoạt động thực tiễn rõ ràng chính sách xã hội tác động mạnh mẽ vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Chính sách xã hội nào phản ánh đúng hiện thực khách quan, đời sống xã hội, phù hợp với đặc điểm, điều kiện kinh tế, chính trị xã hội của mỗi giai tầng lịch sử sẽ góp phần giải quyết có hiệu quả những vấn đề xã hội mới nảy sinh. Ngược lại, chính sách xã hội nào bảo thủ, không theo kịp những vấn đề xã hội đang diễn ra, không phản ánh đúng hiện thực cuộc sống của người dân, sẽ gây những hệ quả xấu, làm tăng tính phức tạp trong đời sống xã hội. Vì vậy chính sách xã hội đúng đắn sẽ góp phần ổn định và phát triển đất nươc. Quá trình phát triển kinh tế - xã hội ở Việt Nam về mặt lý luận cũng như thực tiễn – chính sách xã hội luôn ở vị trí trung tâm. Ngay từ đại hội lần thứ VI đã khẳng định : “ chính sách xã hội nhằm phát huy mọi khả năng của con người, và lấy việc phục vụ con người làm mục đích cao nhất”. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP Câu 1: Phân tích nguyên nhân hình thành và phát triển của khoa học về chính sách xã hội? Tại sao chính sách xã hội lại ra đời và phát triển mạnh ở châu Âu vào thế kỷ 19? Câu 2 : Trình bày vị trí, ý nghĩa của việc nghiên cứu chính sách xã hội HƯỚNG DẪN HỌC TẬP - Kết thúc chương này sinh viên cần nắm được tác động của cuộc cánh mạng công nghiệp ở châu Âu vào giữa thế kỷ 19 đến việc hình thành và phát triển của khoa học về chính sách xã 6
hội. Lý giải được tại sao khoa học về chính sách xã hội lại ra đời và phát triển mạnh ở châu Âu vào thời gian này. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Buøi Theá Cöôøng 2002. Chính saùch xaõ hoäi vaø Coâng taùc xaõ hoäi ôû Vieät Nam thaäp nieân 90, Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. [2] Lê Ngọc Hùng 2002. Lịch sử và lý thuyết xã hội học. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội. [3] Buøi Theá Cöôøng 2004. Đề cương bài giảng môn chính sách xã hội. Đại học khoa học Xã hội và Nhân v ăn Tp. Hồ Chí Minh. CHƯƠNG 2 - NHỮNG KHÁI NIỆM VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN CỦA CHÍNH SÁCH XÃ HỘI. I. Chính sách xã hội là gì? Khái niệm ‘xã hội” Cho đến nay còn nhiều người hiểu theo nghĩa rộng, hẹp khác nhau. Theo nghĩa rộng “xã hội” được hiểu như là tất cả những gì gắn với xã hội loài người nhằm phân biệt nó với các hiện tượng tự nhiên. “Cái xã hội” dùng trong khái niệm chính sách xã hội không đồng nghĩa với “ cái xã hội” mục đích, động cơ, động lực của mọi hoạt động đời sống con người, mỗi nhóm và tập đòan người trong một xã hội xác định. Khái niệm xã hội, trong nghĩa rộng, không chỉ dành riêng cho con người mà ám chỉ mọi tổ chức của các sinh vật có tương quan lệ thuộc lẫn nhau. Cụ thể hơn, một xã hội là 7
một tập hợp những sinh vật (1) được tổ chức, có phân công lao động tồn tại qua thời gian, (2) sống trên một lãnh thổ, trên một địa bàn (3) và chia sẽ những mục đích chung, cùng nhau thực hiện những nhu cầu chủ yếu của đời sống như nhu cầu tái sản xuất, nhu cầu an ninh, các nhu cầu tinh thần Định nghĩa này Phân biệt khái niệm xã hội với khái niệm dân số. Khái niệm dân số không hàm ý một tổ chức xã hội, trong khi khái niệm xã hội nhấn mạnh những mối quan hệ hổ tương giữa các thành viên trong xã hội. Định nghĩa như trên xã hội cũng không đồng nghĩa với quốc gia, mặc dù trong thế giới hiện nay, khái niệm xã hội thường ám chỉ một quốc gia, một nhà nước, bởi lẽ thông thường một thành viên của xã hội họ nghĩ rằng họ là thành viên của một quóc gia nhất định. Nhưng không phải luôn luôn như vậy và trong nhiều trường hợp không có sự đồng nhất giữa xã hội và nhà nước. Đó cũng chính là nguyên nhân của nhiều cuôc nội chiến, của nhiều cuộc xung đột xã hội như trường hợp của Palestine, của những thổ dân châu Mỹ hay của bộ lạc Ibo ở Nigeria. Xã hội con người khác xã hội của loài vật, bởi lẽ con người có khả năng thay đổi hình thái và chức năng của xã hội để thích ứng với hòan cảnh, hay nói cách khác con người có khả năng xây dựng cho mình một nền văn hóa. Văn hóa cho phép con người sống trong xã hội không chỉ dựa trên sự phân công lao động , trên sự lệ thuộc hổ tương mà còn chia sẽ những giá trị, những niềm tin chung. Cùng nhắm tới việc thực hiện một chức năng xã hội, nhưng văn hóa cho phép con người, thuộc những nền văn hóa khác nhau, có những loại hình quan hệ xã hội, tương tác xã hội khác nhau. Do đó một khi đã được sản sinh, văn hóa và xã hội phát triển đan xen một cách rất phức tạp. () Theo các mác và ăng ghen, xã hội là hình thái vận động cao nhất của thế giới vật chất. Hình thái vận động này lấy con người và sự tác động lẫn nhau giữa người và người làm nền tảng. xã hội biểu hiện tổng số những mối liên hệ và những quan hệ của các cá nhân, “ là sản phẩm của tác động qua lại giữa những con người.( Các Mác và Ph. Ăngghen toàn tập, tập 21) Vấn đề xã hội? 8
Thế nào là vấn đề xã hội? vấn đề này được xem xét dưới nhiều phương diện, góc độ khác nhau trong các ngành , môn khoa học khác nhau. Theo các nhà xã hội học thì có vấn đề xã hội khi những thành viên của một cộng đồng (lớn hay nhỏ) nhận thấy có những dấu hiệu hoặc điều kiện gây ảnh hưởng, tác động hoặc đe dọa đến chất lượng cuộc sống của họ và đòi hỏi phải có những biện pháp, giải pháp để phòng ngừa, ngăn chặn giải quyết tình trạng đó theo hướng có lợi cho sự tồn tại và phát triển của cộng đồng Ở bình diện khác, có quan điểm cho rằng, theo Mác thì xã hội là sản phẩm của sự tác động lẫn nhau giữa người với người và như vậy nó chính là đối tượng nghiên cứu của việc nghiên cứu các vấn đề xã hội nói chung và chính sách xã hội nói riêng. Theo quan điểm này thì vấn đề xã hội được hiểu rất rộng và khó xác lập. Có quan niệm lại đặt các vấn đề xã hội bên cạnh các vấn đề khác như kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội quan điểm này cũng mang tính tương đối mà thôi vì trong từng vấn đề cụ thể đã chứa đựng trong đó cả khía cạnh kinh tế, chính trị, văn hóa và cả khía cạnh xã hội. Ví như vấn đề lao động việc làm nó hàm chứa cả vấn đề kinh tế và vấn đề xã hội. Vậy: “ Vấn đề xã hội là những vấn đề phát sinh trong lòng xã hội liên quan đến con người, liên quan đến sự công bằng, bình đẳng trong xã hội, đến cơ hội tồn tại và phát triển, đến sự hưởng thụ các nhu cầu về vật chất và tinh thần của con người. Đó là các vấn đề có ảnh hưởng tác động, thậm chí đe dọa sự phát triển bình thường của con người, của cộng đồng xã hội, tác động xấu đến chất lượng sống của con người, của cộng đồng và do vậy đòi hỏi phải có những giải pháp, biện pháp kiểm soát, phòng ngừa, ngăn chăn, điều chỉnh hoặc giải quyết theo hướng bảo đảm sự phát triển bền vững của xã hội. ( 9
“ Vấn đề xã hội là những tình huống nảy sinh trong đời sống xã hội mà cách thức và những biện pháp giải quyết của chủ thể ( con người, nhóm xã hội) chưa đạt được kết quả mong muốn. chẳng hạn như là nghèo đói, mại dâm, thất nghiệp, ma túy ” Chính sách xã hội là gì? Đây là vấn đề gây không ít tranh cãi. Để làm rõ vấn đề này trước tiên cần nghiên cứu và phân tích một số khái niệm lien quan như: “ Chính sách” và Xã hội” Ch ính sách? 1. Khái niệm “chính sách”. Theo nhiều nhà nghiên cứu, “chính sách” là hình thức tác động qua lại giữa các nhóm, tập đòan xã hội gắn trực tiếp họăc gián tiếp với tổ chức, hoạt động của nhà nước, của các đảng phái, thiết chế khác nhau của hệ thống chính trị nhằm thực hiện các lợi ích, các mục tiêu, nhiệm vụ của các nhóm, tập đòan xã hội ấy. Chính sách thường được thể chế hóa trong các quyết định, hệ thống pháp luật, các quy chuẩn hành vi và những quy định khác. ( GS. Nguyễn Đình Tấn) 2. Chính sách là chương trình hành động do các nhà lãnh đạo hay các nhà quản lý đề ra để giải quyết một vấn đề nào đó thuộc phạm vi thẩm quyền của mình.( TS. Lê Chi Mai) 3. Chính sách là một quá trình hành động có mục đích được theo đuổi bởi một hoặc nhiều chủ thể trong việc giải quyết các vấn đề mà họ quan tâm.( James Anderson. Hoạch định chính sách công, Houghton Mifflin, 1990, tr.5.) 4. Chính sách lµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ, liªn quan ®Õn nh÷ng môc tiªu c¬ b¶n, mét chuçi c¸c hµnh ®éng, mét tËp hîp c¸c quy t¾c vµ ®iÒu chØnh. Cã thÓ ph©n tÝch chÝnh s¸ch theo nghÜa c¸c gi¸ trÞ, môc tiªu (targets), nguån lùc, phong c¸ch vµ chiÕn lîc.( PGS.TS. Buøi Theá Cöôøng- baøi giaûng Chính saùch xaõ hoäi) 10
5. Chính sách là tập hợp biện pháp của một chủ thể quản lý, tạo ra sự đối xử khác nhau giữa các nhóm trong một hệ thống xã hội, nhằm phục vụ cho mục tiêu phát triển chung của toàn hệ thống.” Như vậy, khi nói đến chính sách, luôn có các yếu tố sau: Một chủ thể tạo dựng và thực thi chính sách Các nhóm xã hội khác nhau bị tác động bởi chính sách. Một chính sách phân biệt đối xử giữa các nhóm xã hội Mục tiêu phát triển chung của toàn hệ thống. (Vuõ Cao Ñaøm- Ñeà cöông baøi giaûng xaõ hoäi hoïc moâi tröôøng) Khoa học chính sách là một ngành khoa học vận dụng một cách tổng hợp các tri thức và phương pháp để nghiên cứu hệ thống chính sách và quy trình chính sách, tìm ra thực chất, nguyên nhân và kết quả của chính sách, cung cấp những kiến thức liên quan đến chính sách nhằm mục đích cải tiến hệ thống chính sách và nâng cao chất lượng của chính sách.( TS. Lê Chi Mai) Từ những đĩnh nghĩa và phân tích khái niệm như trên về chính sách và xã hội ta có thể đi đến cách tiếp cận sau về chính sách xã hội. “cái xã hội” dùng trong chính sách xã hội là “cái xã hội” theo nghĩa hẹp. Nó đang được nhiều nhà nghiên cứu thống nhất hiểu như mối qua hệ của con người, của các cộng đồng người thể hiện trên nhiều mặt của đời sống xã hội từ chính trị, kinh tế, văn hóa, tư tưởng . Điều này không có nghĩa là “ cái xã hội” theo nghĩa hẹp là cái bao trùm, chứa đựng mọi quan hệ kinh tế, chính trị, văn hóa và tư tưởng mà chính xác hơn, nó chính là yếu tố con người , là khía cạnh nhân văn của tất cả những mối quan hệ kinh tế, chính trị, văn hóa, tư tưởng ấy. như vậy cái xã hội theo nghĩa hẹp chính là mục tiêu, là mục đích của tất cả các hoạt động kinh tế, chính trị, văn hóa và tư tưởng của con người. Quan hệ giữa “cái xã hội” theo nghĩa hẹp với cái “ kinh tế” “ chính trị” “ văn hóa” “ tư tưởng” những cái chung với những cái riêng. Người ta có thể tìm thấy cái xã hội này thông qua việc phân tích. chính sách xã hội 11
1. v. z Ro – Go – vin cho rằng : “ chính sách xã hội là lĩnh vực tri thức xã hội học, nghiên cứu hệ thống về các qúa trình xã hội, quyết định hoạt động sống của con người trong xã hội, xét theo khả năng tác động, quản lý đến các quá trình đó. Có đầy đủ cơ sở để xem xét csxh như là sự hoà quyện của khoa học và thực tiễn, như là sự phân tích phức hợp, dự báo về các quan hệ, các quá trình xã hội và sự vận động thực tiễn các tri thức thu nhận được nhằm mục đích quản lý các quá trình và quan hệ ấy. (v. z Ro – Go – vin - Ch ính sách xã hội trong xã hội xã hội chủ nghĩa phát triển: Mockba,1980, tr10- 11; bản dị ch thông tin khoa học xã hội). 2. Chính sách xã hội là công cụ quan trọng của Đảng và Nhà nước để thực hiện và điều chỉnh những vấn đề xã hội đang được đặt ra đối với con người(con người ở đây được xét theo góc độ con người xã hội,chứ không phải là con người kinh tế, hay con người kĩ thuật ) để thỏa mãn hoặc phần nào đáp ứng các nhu cầu cuộc sống chính đáng của con người,phù hợp với các đối tượng khác nhau, trong những trình độ kinh tế,văn hóa,xã hội của các thời kỳ nhất định,nhằm bảo đảm sự ổn định và phát triển của xã hội ( Phạm Tất Dong. Chính sách xã hội) 3 . “Chính sách xã hội là gì? Hiểu ý nghĩa khái quát nhất,chính sách xã hội là hệ thống các quan điểm,cơ chế,giải pháp và biện pháp mà Đảng cầm quyền và Nhà nước đề ra tổ chức thực hiện trong thực tiễn đời sống nhằm kiểm soát, điều tiết và giải quyết các vấn đề xã hội đặt ra trước xã hội”( PGS.TS Phạm Hữu Nghị). 4. Chính sách xã hội là loại chính sách được thể chế bằng pháp luật của Nhà Nước thành một hệ thống quan điểm, chủ trương phương hướng và biện pháp để giải quyết những vấn đề xã hội nhất định, trước hết là những vấn đề xã hội liên quan đến công bằng xã hội và phát triển an sinh xã hội, nhằm góp phần ổn định,phát triển và tiến bộ xã hội.( PGS.TS.Lê Trung Nguyệt). 5. Chính sách trước hết là một khoa học, chính sách xã hội phải là thành tựu của những sự nghiên cứu nghiêm túc của khoa học xã hội , trả lời những câu hỏi của cuộc sống, ở dạng hoạt động thực tiễn của đặc thù này. Chính sách xã hội cần được xem xét như một lĩnh vực khoa học đặc thù, bám chắc vào sự vận động của thực tiễn, khoa học nghiên cứu về 12
chính sách xã hội cần phải mạnh dạn trả lời những câu hỏi đặt ra từ thực trạng kinh tế xã hội nước ta hiện nay.( GS. Phạm Như Cương.) Từ định nghĩa về chính sách xã hội nêu trên có thể thấy rằng khái niệm chính sách xã hội bao gồm những yếu tố cơ bản hợp thành sau đây: 1. Chủ thể đặt ra chính sách xã hội: tổ chức chính trị lãnh đạo. ÔÛ nước ta là Đảng Cộng sản, Nhà nước và các tổ chức hoạt động xã hội. 2. Nội dung các chính sách xã hội dựa trên những quan điểm, tư tưởng chỉ đạo và thể chế nào? 3. Các đối tượng của các chính sách xã hội ( chung, riêng, đặc biệt) 4. Những mục tiêu nhằm đạt tới. Hay nói cách khác là cần trả lời bốn câu hỏi sau: 1. Ai đặt ra chính sách xã hội? 2. Đặt chính sách xã hội cho ai? 3. Nội dung của các chính sách xã hội là gì? 4. Chính sách xã hội nhằm mục đích gì? Như vậy có thể coi chính sách xã hội là sự tổng hợp các phương thức, các biện pháp của nhà nước, của các đảng phái và tổ chức chính trị khác nhằm thoả mãn nhu cầu vật chất và tinh thần của nhân dân phù hợp với trình độ phát triển của đất nước về kinh tế, văn hoá, xã hội Chính sách xã hội là sự cụ thể hoá và thể chế hoá bằng pháp luật những chủ trương, đường lối của Đảng và Nhà nước. II. Đặc trưng của chính sách xã hội 13
ChÝnh s¸ch x· héi cã nh÷ng ®Æc trng ®Ó ph©n biÖt víi chÝnh s¸ch kh¸c nh chÝnh s¸ch chÝnh trÞ, chÝnh s¸ch kinh tÕ, t tëng, XÐt trªn ph¬ng diÖn qu¶n lý, nh÷ng ®Æc trng ®ã lµ: - ChÝnh s¸ch x· héi bao giê còng liªn quan trùc tiÕp ®Õn con ngêi, bao trïm mäi mÆt cña cuéc sèng con ngêi, lÊy con ngêi vµ c¸c nhãm ngêi lµm ®èi tîng t¸c ®éng ®Ó hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn con ngêi, h×nh thµnh c¸c chuÈn mùc x· héi vµ gi¸ trÞ x· héi. - ChÝnh s¸ch x· héi mang tÝnh x· héi, nh©n v¨n s©u s¾c, bëi môc tiªu c¬ b¶n cña nã lµ hiÖu qu¶ x· héi, gãp phÇn æn ®Þnh, ph¸t triÓn vµ tiÕn bé x· héi, b¶o ®¶m cho mäi ngêi ®îc sèng trong nh©n ¸i, b×nh ®¼ng vµ c«ng b»ng. C«ng b»ng x· héi lµ néi dung c¬ b¶n cña chÝnh s¸ch x· héi. Nhµ níc sö dông chÝnh s¸ch x· héi nh mét c«ng cô ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, x©y dùng c¸c chuÈn mùc x· héi, ®Þnh híng gi¸ trÞ x· héi míi, huíng vµo c¸i thiÖn, c¸i tèt, h¹n chÕ vµ ®Èy lïi c¸i xÊu, c¸i ¸c, - ChÝnh s¸ch x· héi cña Nhµ níc thÓ hiÖn tr¸ch nhiÖm x· héi cao, t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn, c¬ héi nh nhau ®Ó mäi ngêi ph¸t triÓn vµ hoµ nhËp vµo céng ®ång. Trong thùc tÕ, nhiÒu ngêi cã hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn khã kh¨n, bÊt lîi, bÞ thiÖt thßi do ®ã cÇn sù trî gióp cña Nhµ níc vµ céng ®ång. Sù ®Çu t cña Nhµ níc, sù trî gióp cña céng ®ång kh«ng ph¶i lµ sù bao cÊp hay cøu tÕ x· héi theo kiÓu ban ¬n, mµ lµ tr¸ch nhiÖm cña toµn x· héi, lµ sù ®Çu t cho ph¸t triÓn. - HiÖu qu¶ cña chÝnh s¸ch x· héi lµ æn ®Þnh x· héi, n©ng cao chÊt lîng cuéc sèng, ®¶m b¶o c«ng b»ng x· héi. §Ó thùc hiÖn chÝnh s¸ch x· héi, ®¹t ®óng c¸c môc tiªu, ®èi tîng vµ hiÖu qu¶ ph¶i cã nh÷ng ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o ë møc cÇn thiÕt ®Ó chÝnh s¸ch ®i vµo cuéc sèng. ChÝnh s¸ch x· héi ph¶i ®îc kÕ ho¹ch ho¸ b»ng c¸c ch¬ng tr×nh, dù ¸n cã môc tiªu; h×nh thµnh c¸c quü x· héi; ph¸t huy vai trß vµ søc m¹nh cña céng ®ång, cña c¸c c¬ së vµ tæ chøc x· héi; ph¸t triÓn hÖ thèng sù nghiÖp hoÆc dÞch vô x· héi; t¨ng cêng lùc lîng c¸n sù x· héi. 14
- Chính sách xã hội còn có đặt trưng quan trọng là tính kế thừa lịch sử. Một chính sách xã hội đi vào được lòng người, sát với dân là một chính sách mang bản sắc dân tộc Việt Nam, kế thừa và phát huy được tryền thống đạo đức, nhân văn sâu sắc của dân tộc ta. Đặc biệt là long yêu nước, cần cù chịu khó, tính cộng đồng cao, đùm bọc lẫn nhau , uống nước nhớ nguồn - Khoa học chính sách xã hội là ngành học lấy hành động làm định hướng, thể hiện sự thống nhất giữa lý luận và thực tiễn. Khoa học chính sách không phải là một ngành khoa học lý luận thuần túy hoặc nghiên cứu cơ bản mà là một ngành khoa học có tính ứng dụng mạnh. Khoa học chính sách lấy giá trị làm định hướng. Có thể nói, khoa học chính sách là sự nghiên cứu lý luận nói chung, mà việc lựa chọn lại lấy giá trị làm cơ sở. Do đó, khoa học chính sách không chỉ mang tính chất miêu tả, tức là nghiên cứu những lý luận liên quan đến tính chất, nguyên nhân và kết quả của chính sách công mà nó còn có tính quy phạm, tức là nó chú trọng đến giá trị của chính sách. Cụ thể là khoa học chính sách hướng vào việc lựa chọn và đánh giá các giá trị mà chính sách có thể mang lại. Việc lựa chọn một giá trị nào đó không chỉ thuần túy là sự xem xét và phán đóan về mặt kỹ thuật mà còn cần có sụ suy đóan luân lý. Do đó, mối quan hệ giữa chính sách xã hội và vấn đề đạo đức hay luân lý chiếm một vị trí quan trọng trong khoa học chính sách. III. Đối tượng, chức năng và mục tiêu của chính sách xã hội III.1. Đối tượng nghiên cứu của chính sách xã hội Đối tượng nghiên cứu của khoa học chính sách nói chung và chính sách xã hội nói riêng đó chính là hệ thống chính sách cũng như quy trình chính sách trên thực tiễn (bao gồm các khâu hoạch định, thực thi và đánh giá chính sách). III. 2. Chức năng của chính sách xã hội 15
1. Chính sách xã hội với nhiệm vụ khám phá ra các quy luật, các điều kiện và các mối quan hệ qua lại giữa các quan hệ xã hội, quan hệ chính trị, quan hệ kinh tế giữa nhu cầu và lợi ích của những nhóm xã hội trong một cơ c6ú xã hội cụ thể. Từ đó chính sách xã hội có thể phát hiện ra tính quy luật của xã hội, tính quy luật của chính trị và sự vận động của hệ thống chính trị trong xã hội. Tính quy luật của đời sống tinh thần xã hội, nó phản ảnh đời sống văn hóa và các quan hệ văn hóa xã hội khác. Tất cả các tính quy luật này đều phản ảnh nội dung của chính sách và đóng vai trò quy định nội dung, phương hướng của chính sách xã hội, nên việc nhận thức nó là điều hết sức quan trọng của chính sách xã hội. 2. Chức năng phân tích, dự báo, đề xuất các biện pháp cho công tác quản lý xã hội. Một chính sách xã hội khoa học gắn liền với thực tiễn xã hội sẽ giúp cho các nhà quản lý, lãnh đạo phân tích, dự báo những vấn đề xã hội trong một tương lai gần, hoặ xa, làm cơ sở để lượng giá và đề xuất chính sách xã hội. 3. Chức năng thực tiễn : Chính sách xã hội phản ánh đúng thực tiễn, phù hợp với thực tiễn và xâm nhập vào thực tiễn một cách thích hợp, nó sẽ làm cho xã hội luôn ở trạng thái ổn định, góp phần hòan chỉnh cơ cấu xã hội, đẩy mạnh tính tích cực của các thành viên trong xã hội, sử dụng tốt tiềm năng lao động của đất nước. Sự hòan thiện chính sách xã hội phụ thuộc vào sự tăng trưởng kinh tế và phát triển xã hội, nhưng chính sách xã hội không hoàn tòan phụ thuộc một cách máy móc mà có tính độc lập tương đối. Tóm lại, chính sách xã hội thực hiện những chức năng xã hội khác nhau, và nó thực hiện theo kiểu “ chức năng kép” tùy theo quan điểm xem xét nó : bảo đảm liªn kÕt x· héi ®ång thêi ph©n tÇng x· héi vµ kiÓm so¸t x· héi.Chøc n¨ng qu¶n lý x· héi chung ®ång thêi chøc n¨ng chÝnh trÞ ph¶n ¸nh lîi Ých giai cÊp hoÆc nhãm. III. 3. Mục tiêu của chính sách xã hội Mục tiêu của khoa học chính sách nói chung và khoa học chính sách xã hội nói riêng là thông qua việc nghiên cứu thực tiễn các chính sách để tìm ra những giải pháp cải tiến hệ thống chính sách, nâng cao chất lượng hoạch định và thực thi chính sách của nhà nước hướng đến mục tiêu cuối cùng là công bằng, an sinh và tiến bộ xã hội. 16
IV. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu chính sách xã hội a. Phương pháp luận 1. Chính sách xã hội phải được nghiên cứu, xây dựng trên cơ sở của phương pháp hệ thống. Trước hết phải thấy rằng chính sách xã hội là một hệ thống các chính sách tác động vào tòan bộ đời sống xã hội, thực hiện mục tiêu cuối cùng là vì con người, vì vậy không thể có một chính sách xã hội độc lập không có lien hệ với các chính sách xã hội khác. Lại không thể có chính sách xã hội mà không gắn với tổng thể các chính sách kinh tế- xã hội. Nói cách khác chính sách xã hội phải được tiếp cận từ hướng tổng thể đi đến cụ thể, từ hướng xác định mục tiêu chung nhất đi đến mục tiêu cụ thể. Mỗi một chính sách xã hội chỉ giải quyết được một vấn đề cụ thể, do vậy mỗi chính sách xã hội có một mục tiêu cụ thể đối tượng tac động và cách giải quyết khác nhau. Nhưng tất cả các chính sách xã hội này chỉ có hiệu quả khi chúng nằm trong một hệ thống chính sách kinh tế - xã hội chung của một quốc gia. 2. Chính sách xã hội phải được xem xét xây dựng trong các mối quan hệ biện chứng. Giữa các chính sách xã hội cũng có mối quan hệ lẫn nhau và quan biện chứng với chính sách kinh tế trong hệ thống các chính sách kinh tế - xã hội tổng thể. Tòan bộ chính sách kinh tế của một quốc gia nhằm mục tiêu phát triển xã hội, thực hiện các mục tiêu kinh tế là cũng nhăm thực hiện các mục tiêu xã hội. Ngược lại các chính sách xã hội có thực hiện được tốt thì sản xuất mới phát triển, đời sống xã hội được nâng lên và bản than sự phát triển này lại tạo điều kiện vật chất để thực hiện tốt các chính sách xã hội. Tuy nhiên giữa phát triển kinh tế và chính sách xã hội cũn nảy sinh mâu thuẫn. Quá trình phát triển kinh tế sẽ làm cho việc thực hiện các chính sách xã hội tốt hơn tuy nhiên nó cũng gây ra một loạt vấn đề xã hội mới. Do vây cần phải biết dung hòa giữa chính sách phát triển kinh tế và chính sách xã hội. 17
Trong nội tại của từng chính sách xã hội cũng có sự mâu thuẫn vì bản than chính sách xã hội cũng đã tạo ra sự đối xử khác nhau giữa các nhóm xã hội. Vì vậy các chính sách xã hội phải thể hiện hài hòa được các lợi ích và các mâu thuẫn của các nhóm xã hội, phát huy được sự đóng góp rộng rãi vào sự phát ttriển của xã hội. 3. Chính sách xã hội phải được xây dựng trên cơ sở của phương pháp lịch sử và phát triển Trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia có những vấn đề xã hội mới nảy sinh và ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển kinh tế- xã hội, nhưng cũng có những vấn đề ảnh hưởng lâu dài. Giải quyết những vấn đề như vậy cần phải có những đối sách trước mắt và lâu dài. Chính vì vậy mà các chính sách xã hội của bất kỳ quốc gia nào đều mang tính kế thừa và phát huy những thành quả của nhân loại, những kinh nghiệm của đất nước trong giai đọan trước đó. Mỗi chính sách xã hội chỉ có thể áp dụng trong từng thời kỳ nhất định, một giai đọan cụ thể nào đó của sự phát triển đất nước; khi chuyển sang giai đoạn khác trong điều kiện và bối cảnh xã hội khác thì cần có những chính sách xã hội khác phù hợp. Tuy nhiên sự thay thế này không có nghĩa là xóa bỏ, phủ nhận cái cũ mà trên cơ sở cái cũ đề xây dụng cái mới tốt hơn. Thực tế nước ta đã chứng minh điều đó nhiều chính sách xã hội được xây dựng trong bối cảnh của nền kinh tế tập trung bao cấp trong điều kiện đất nước còn chiến tranh đã phát huy tác dụng, tuy nhiên khi chuyển sang nền kinh tế thị trường thì không còn phù hợp nữa. 4. Chính sách xã hội cần bảo đảm sự thống nhất giữa cái khách quan và cái chủ quan trong hoạt động của các thành viên xã hội. b. Phương pháp cụ thể Để tiến hành nghiên cứu chính sách xã hội cụ thể, ngoài phương pháp luận chung như phương pháp biện chứng, lịch sủ, diển dịch hay quy nạp thì còn có những biện pháp cụ thể sau: - Phương pháp nghiên cứu trường hợp 18
- Phương pháp phân tích chính sách - Phương pháp phân tích tư liệu sẵn có - Phương pháp nghiên cứu định tính (Thảo luận nhóm; phỏng vấn sâu.) - Phương pháp nghiên cứu định lượng bằng bảng hỏi: - Phương pháp quan sát. - Nghiên cứu lịch sử cộng đồng. V. Quan hÖ gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi §Ó ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch x· héi ph¶i nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi, tøc lµ lµm râ c¸c vÊn ®Ò: TÝnh chÊt x· héi, môc tiªu x· héi trong chÝnh s¸ch kinh tÕ; nh÷ng ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o, nh÷ng kh¶ n¨ng cña nÒn kinh tÕ cã thÓ ®Çu t cho chÝnh s¸ch x· héi; sù kÕt hîp c¸c môc tiªu kinh tÕ - x· héi trong ho¹ch ®Þnh c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi. Thùc chÊt cña viÖc lµm nµy lµ lµm râ mèi quan hÖ gi÷a t¨ng trëng kinh tÕ, thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi vµ thóc ®Èy tiÕn bé x· héi. C«ng b»ng x· héi lµ h¹t nh©n cña chÝnh s¸ch x· héi, lµ môc ®Ých, môc tiªu cña chÝnh s¸ch x· héi tõng bíc ph¶i ®¹t tíi vµ còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng ®Þnh híng c¬ b¶n cña CNXH. C«ng b»ng x· héi lµ th¸i ®é xö lý hîp lý c¸c quan hÖ x· héi, nhÊt lµ sù c«ng b»ng trong ph©n phèi cña c¶i x· héi, ®iÒu hoµ c¸c lîi Ých gi÷a c¸c nhãm, c¸c tÇng líp x· héi. Khi nghiªn cøu chÝnh s¸ch x· héi, mét mÆt ph¶i xem xÐt tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi, nh÷ng ®Æc trng kh¸c biÖt cña nã ®Ó cã sù tËp trung chó ý, gi¶i quyÕt tho¶ ®¸ng c¸c yªu cÇu cña thùc tÕ trong ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch x· héi, mÆt kh¸c ph¶i khai th¸c tÝnh thèng nhÊt gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi ®Ó ®¹t môc tiªu ph¸t triÓn chung. Sù thèng nhÊt gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi cã nh÷ng biÓu hiÖn sau ®©y: 19
- ChÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi, tuy cã môc tiªu riªng, môc tiªu tù th©n cña nã, song l¹i cã môc tiªu chung lµ nh»m ph¸t triÓn x· héi. - C¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt níc ta trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH ®· ghi: "ChÝnh s¸ch x· héi ®óng ®¾n v× lîi Ých con ngêi lµ ®éng lùc to lín, ph¸t huy mäi tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña nh©n d©n trong sù nghiÖp x©y dùng CNXH". §iÒu ®ã nãi lªn chÝnh s¸ch x· héi lµ yÕu tè cña sù ph¸t triÓn vµ n»m trong yÕu tè ph¸t triÓn, v× vËy ®Çu t cho chÝnh s¸ch x· héi lµ ®Çu t cho ph¸t triÓn. Mét chÝnh s¸ch kinh tÕ ®óng ®¾n sÏ t¹o ra ®iÒu kiÖn, tiÒn ®Ò vËt chÊt ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò x· héi; ngîc l¹i, gi¶i quyÕt tèt c¸c vÊn ®Ò x· héi b»ng nh÷ng chÝnh s¸ch phï hîp sÏ t¹o ra sù æn ®Þnh x· héi lµm c¬ së ph¸t triÓn kinh tÕ. §ã lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña mèi quan hÖ h÷u c¬ gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi. - T¨ng trëng kinh tÕ kh«ng tù nã gi¶i quyÕt ®îc tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò x· héi, mÆc dï c¸c ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ ®îc lång ghÐp, kÕt hîp ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi rÊt c¬ b¶n nh vÊn ®Ò viÖc lµm, chèng ®ãi nghÌo, tÖ n¹n x· héi, V× vËy ph¶i cã ch¬ng tr×nh, chÝnh s¸ch x· héi riªng ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi cô thÓ, cÊp b¸ch nÈy sinh trong nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. ChÝnh s¸ch x· héi, ch¬ng tr×nh x· héi ph¶i ®îc thùc hiÖn ®ång thêi víi chÝnh s¸ch kinh tÕ ®Ó t¹o søc m¹nh tæng hîp cho sù ph¸t triÓn. Tuy nhiªn, c¸c vÊn ®Ò x· héi, nhÊt lµ c¸c vÊn ®Ò x· héi gay cÊn, thêng ph¸t sinh, cã nguyªn nh©n hay nguån gèc s©u xa tõ kinh tÕ. Do ®ã, c¸c chÝnh s¸ch vµ ch¬ng tr×nh x· héi nµy ph¶i ®îc thùc hiÖn b»ng c¸c gi¶i ph¸p kinh tÕ, ph¶i tÝnh ®Õn hiÖu qu¶ kinh tÕ - x· héi vµ theo quan ®iÓm ph¸t triÓn, kh«ng lµm theo kiÓu hµnh chÝnh, bao cÊp, mang tÝnh cøu tÕ x· héi. - T¨ng trëng kinh tÕ còng kh«ng tù nã dÉn tíi tiÕn bé x· héi, mÆc dï nã cã thÓ thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn. §iÒu nµy thÊy rÊt râ ë mét sè níc theo m« h×nh kinh tÕ thÞ trêng tù do. Ch¹y theo lîi nhuËn tèi ®a, ngêi ta bÊt chÊp c¸c hËu qu¶ x· héi cña nã, cïng víi t¨ng trëng kinh tÕ lµ sù gia t¨ng c¸c lo¹i vò khÝ giÕt ngêi, ma tuý, m¹i d©m vµ nhiÒu tÖ n¹n x· héi. Nãi ®Õn tiÕn bé x· héi lµ nãi ®Õn chÊt lîng cña sù ph¸t triÓn x· héi vµ tÝnh hîp quy luËt cña sù ph¸t triÓn ®ã. §iÒu nµy tuú thuéc vµo viÖc lùa chän m« h×nh ph¸t triÓn cña mçi quèc gia. §¶ng vµ Nhµ níc ta chñ tr¬ng ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng XHCN - mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ trêng, theo ®Þnh híng XHCN, cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc - nh»m môc tiªu d©n giÇu, níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. 20
"X· héi c«ng b»ng, d©n chñ vµ v¨n minh" lµ ®Þnh híng XHCN, lµ néi dung c¬ b¶n cña tiÕn bé x· héi, cßn kinh tÕ thÞ trêng lµ ph¬ng tiÖn ®Ó ®¹t tíi tiÕn bé x· héi. Nhng, nh÷ng chÝnh s¸ch x· héi ®îc x©y dùng kh«ng tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng cña nÒn kinh tÕ, kh«ng quan t©m ®Õn lîi Ých kinh tÕ th× kh«ng nh÷ng khã ®i vµo cuéc sèng mµ sÏ trë thµnh yÕu tè c¶n trë sù t¨ng trëng kinh tÕ. - Nghiªn cøu sù thèng nhÊt gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi gióp ta cã c¬ së ®Ó t×m ra giíi h¹n hîp lý gi÷a chóng, trong ®ã, chñ yÕu lµ ph©n tÝch c¸c dÊu hiÖu, c¸c yÕu tè cã t¸c ®éng tÝch cùc hoÆc tiªu cùc cña c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ ®Ó cã biÖn ph¸p kiÓm so¸t, khèng chÕ vÒ quy m«, tÝnh chÊt hay cêng ®é, tr¸nh g©y hËu qu¶ xÊu vÒ mÆt x· héi. HËu qu¶ do sai lÇm trong chÝnh s¸ch x· héi thêng ®Ó l¹i trong thêi gian l©u dµi h¬n nhiÒu so víi nh÷ng hËu qu¶ do nh÷ng chÝnh s¸ch kinh tÕ ®Ó l¹i. Mèi quan hÖ hîp lý gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi ph¶i ®îc x¸c ®Þnh trong ®Þnh híng chÝnh s¸ch ë tÇm vÜ m« vµ trong ph¬ng ¸n x©y dùng chÝnh s¸ch cô thÓ. Cã 3 ph¬ng thøc lùa chän chñ yÕu: ChÝnh s¸ch x· héi ®i sau chÝnh s¸ch kinh tÕ; chÝnh s¸ch x· héi ®i tríc chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi ®i ®ång thêi, song song víi chÝnh s¸ch kinh tÕ. Theo ph¬ng thøc ®Çu dÔ sa vµo quan ®iÓm ch¹y theo kinh tÕ thÞ trêng tù do ®¬n thuÇn, coi nhÑ vÊn ®Ò x· héi; theo ph¬ng thøc thø hai dÔ r¬i vµo chñ quan, duy ý chÝ vµ chÝnh s¸ch ®Ò ra kh«ng cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn g©y mÊt lßng tin, lµm gi¶m hiÖu lùc qu¶n lý cña Nhµ níc. Ph¬ng ¸n thø 3, "kÕt hîp ngay tõ ®Çu t¨ng trëng kinh tÕ víi tiÕn bé vµ c«ng b»ng x· héi" lµ t tëng c¬ b¶n cña chiÕn lîc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi níc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay. Tõ sù lùa chän c¸c ph¬ng thøc trªn, ph¬ng híng kÕt hîp gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi lµ: - KÕt hîp ngay trong môc tiªu vµ ph¬ng híng chiÕn lîc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt níc trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH; - KÕt hîp trong quy ho¹ch tæng thÓ, kÕ ho¹ch dµi h¹n ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi 5 n¨m; - KÕt hîp trong viÖc x©y dùng vµ thÓ chÕ ho¸, luËt ho¸ c¸c chÝnh s¸ch x· héi; - KÕt hîp trong kÕ ho¹ch vµ c©n ®èi ng©n s¸ch hµng n¨m, trong ®ã x¸c ®Þnh râ tû lÖ vµ quy m« ®Çu t cho chÝnh s¸ch x· héi, cã sù lùa chän nh÷ng vÊn ®Ò u tiªn; 21
- KÕt hîp trong viÖc lång ghÐp c¸c ch¬ng tr×nh, dù ¸n kinh tÕ víi c¸c ch¬ng tr×nh, dù ¸n x· héi. Trong qu¸ tr×nh kÕt hîp gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi ë tÇm vÜ m« cÇn chó ý c¸c vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c sau: - Trong ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, cïng víi viÖc tu©n thñ c¸c quy luËt cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ®Ó t¨ng trëng kinh tÕ, ph¶i lêng tríc nh÷ng mÆt khiÕm khuyÕt cã thÓ xÈy ra vÒ mÆt x· héi ®Ó chñ ®éng ®iÒu chØnh; - X¸c ®Þnh râ vai trß cña Nhµ níc trong qu¶n lý kinh tÕ vµ x· héi. Trong kinh tÕ, Nhµ níc kh«ng can thiÖp trùc tiÕp vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ, mµ chØ hç trî, t¹o ®iÒu kiÖn, m«i trêng thuËn lîi, t¹o hµnh lang ph¸p lý ®Ó c¸c chñ thÓ kinh tÕ cã thÓ chñ ®éng trong c¸c ho¹t s¶n xuÊt, kimh doanh cña hä. Nhng ®èi víi c¸c vÊn ®Ò x· héi, Nhµ níc ph¶i t¨ng cêng ®Õn møc tèi ®a sù can thiÖp cña m×nh ®Ò gi¶i quyÕt b»ng nh÷ng ch¬ng tr×nh, chÝnh s¸ch víi nh÷ng môc tiªu cô thÓ, ®Æc biÖt lµ ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò x· héi gay cÊn nh viÖc lµm, chèng ®ãi nghÌo, bµi trõ tÖ n¹n x· héi, - Coi träng viÖc x· héi ho¸, c¶ trong nhËn thøc vµ hµnh ®éng vÒ mèi quan hÖ gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi; ph¶i qu¸n triÖt ë c¸c ngµnh, c¸c cÊp vµ mäi ngêi, nhÊt lµ ®èi víi c¸c c¬ quan, tæ chøc vµ c¸n bé ho¹ch ®Þnh, thùc hiÖn chÝnh s¸ch. - Trong viÖc kÕt hîp gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi, cÇn biÕt chän ra nh÷ng chÝnh s¸ch x· héi gèc, c¬ b¶n (vÝ dô, chÝnh s¸ch viÖc lµm, chÝnh s¸ch gi¸o dôc, ®µo t¹o, ), x¸c ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò x· héi cÊp b¸ch cÇn u tiªn gi¶i quyÕt tríc (vÝ dô, vÊn ®Ò ®ãi nghÌo, vÊn ®Ò tÖ n¹n x· héi, ). Tãm l¹i, chÝnh s¸ch x· héi vµ chÝnh s¸ch kinh tÕ lËp thµnh mét hÖ thèng thèng nhÊt. Sù thèng nhÊt ®ã ®îc x¸c ®Þnh ë mét giíi h¹n hîp lý gi÷a chóng, ë ®ã sù kÕt hîp tèi u gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi cã t¸c ®éng tÝch cùc, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn vµ tiÕn bé x· héi. Sù kÕt hîp ®ã dùa trªn nguyªn t¾c: ChÝnh s¸ch kinh tÕ ph¶i t×m ®îc ®éng lùc trong x· héi vµ ®¶m b¶o æn ®Þnh x· héi; ngîc l¹i, chÝnh s¸ch x· héi ph¶i thóc ®Èy kinh tÕ ph¸t triÓn vµ phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ cho phÐp. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP 22
Câu 1: Trình bày khái niệm chính sách xã hội. Đặc trưng của chính sách xã hội? Câu 2: Đối tượng, chức năng và mục tiêu của chính sách xã hội? Câu 3: Trình bày phương pháp luận và các phương pháp cụ thể trong nghiên cứu chính sách xã hội. Câu 4: Trình bày mối quan hÖ gi÷a chÝnh s¸ch kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch x· héi HƯỚNG DẪN HỌC TẬP - Kết thúc chương này sinh viên phải nắm được các khái niệm chính sách, chính sách xã hội; đối tượng, chức năng và mục tiêu của chính sách xã hội; hiểu được mối quan hệ giữa chính sách kinh tế và chính sách xã hội. - Phải vận dụng được phương pháp phân tích chích sách vào việc phân tích một chính sách xã hội cụ thể. TÀI LIỆU THAM KHẢO {1} Buøi Theá Cöôøng 2002. Chính saùch xaõ hoäi vaø Coâng taùc xaõ hoäi ôû Vieät Nam thaäp nieân 90, Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi {2} Nguyễn Chí Dũng (2004), “Nghiên cứu xã hội học về chính sách xã hội”, Xã hội học trong quản lý, Lý luận chính trị, Hà Nội. {3} Phaïm Taát Dong (1993), “Tính nhaân vaên vaø tính caùch maïng trong vieäc hoaïch ñònh chính saùch xaõ hoäi vaø cô cheá quaûn lyù xaõ hoäi”, Chính saùch xaõ hoäi – Moät soá vaán ñeà lyù luaän vaø thöïc tieãn, tr. 65-66. {4} Ñoaøn Thò Thu Haø vaø Nguyeãn Thò Ngoïc Hieàn ( 2000), Giaùo trình chính saùch kinh teá – xaõ hoäi, Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi. {5} Lê Chi Mai (2001), Những vấn đề cơ bản về chính sách và quy trình chính sách, Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh. 23
Chương 3 - MỘT SỐ LÝ THUYẾT VÀ MÔ HÌNH VỀ CHÍNH SÁCH XÃ HỘI IV. Một số lý thuyết về chính sách xã hội 1.Khái niệm: Phân biệt giữa lý thuyết ( theory) với học thuyết (Doctrine) Học thuyết chính sách xã hội: được hiểu là cái được áp dụng hoặc được dựng nên để áp dụng vào thực tế và trở thành cơ sở lý luận của chính sách xã hội. Học thuyết chính sách xã hội là một bộ phận hợp thành hữu cơ của bất kỳ một học thuyết xã hội tổng quát hiện đại nào. Ba bộ phận hợp thành của nó là học thuyết tổ chức nền kinh tế, học thuyết về các cấu trúc chính trị và học thuyết về hệ thống bảo đảm xã hội. Học thuyết có thể không được trình bày ở đâu cả, song tự nó hiện hữu trong nội dung của một hệ thống chính sách xã hội thực tế của một nước hoặc của một thời kỳ. Thậm chí người ta phải phân biệt giữa cái được trình bày chính thống với cái tự hiện hữu trong thực tế của một học thuyết chính sách xã hội ( nếu ta không thể nhận định được về một người mà chỉ căn cứ vào ý kiến của chính người đó đối với bản thân, thì ta cũng không thể nhận định được về một thời đại đảo lộn như thế mà chỉ căn cứ vào ý thức của thời đại ấy . M –A .tuyển tập. tập 2. nxb sự thật .HN.1981, trang 683.). Học thuyết chính sách xã hội có thể do một cá nhân xây dựng nên, song thường thì nó là sản phảm lâu dài của một tập thể, một đảng, một nhà nước, một giai cấp hay một phong trào xã hội. Lý thuyết về chính sách xã hội: được hiểu là một tập hợp có tổ chức các định đề và giả thuyết khoa học nhằm nhận diện và giải thích các thực tế chính sách xã hội( bao gồm cả các tư tưởng, tức là các học thuyết chính sách xã hội). Phân tích khoa học chỉ có thể tiến hành nhờ một lý thuyết nào đó, từ đó nhà khoa học quan sát đối tượng nghiên cứu, thu thập dữ liệu và đánh giá sự phân tích của những người nghiên cứu khác. 2. Bốn khuynh hướng lý luận nghiên cứu chính sách xã hội Ngày nay người ta nêu lên bốn khuynh hướng nghiên cứu chính sách xã hội hiện đại sau đây: 24
a. Khuynh hướng phân tích xã hội học vĩ mô theo truyền thống Durkheim: Khuynh hướng này chú trọng mô tả và giải thích các xu hướng phát triển dài hạn lien quan đến vấn đề hiện đại hóa phổ quát. Theo quan điểm này, sự tiến triển của hệ thống đảm bảo xã hội hiện đại, đi kèm với công nghiệp hóa và hiện đại hóa tư bản chủ nghĩa, đồng thời vừa là nguyên nhân, vừa là hậu quả của việc suy yếu các quan hệ ruột thịt và láng giềng, khiến cho tìm năng tự giúp của các nhóm xã hội sơ cấp bị xói mòn, các nhu cầu trợ giúp tăng lên và phần lớn các chức năng bảo đảm xã hội chuyển vào tay Nhà nước. Đóng góp của khuynh hướng này là chỉ ra những đường hướng lịch sử lớn và các mối lien hệ phụ thuộc chức năng cơ bản. Nhưng nó không nhấn mạnh đến sự tác động của yếu tố chính trị đối với chính sách xã hội cụ thể và giải thích những khác biệt quốc tế trong chính sách xã hội. b. Khuynh hướng phân tích kinh tế học chính trị mácxit mới ở các nước phương Tây. Khuynh hướng này tập trung vào việc làm rõ cấu trúc và các vấn đề của hệ thống chính sách xã hội các nước tư bản chủ nghĩa cũng như cách thức mà hệ thống này đang sử dụng để giải quyết những vấn đề của nó. Giống như trường phái Durkheim, nó quan tâm đến các mối liên hệ chức năng cơ bản của hệ thống xã hội, nhấn mạnh đến các biến số kinh tế, chính trị và xã hội của các chính sách xã hội. c. khuynh hướng phân tích kinh tế - xã hội: Đặt trọng tâm vào việc giải thích những khác biệt quốc tế và lịch sử trong chi tiêu xã hội dựa vào việc nhấn mạnh đến tính quyết định của các biến số kinh tế, xã hội và nhân khẩu, xem nhẹ biến số chính trị. Các công trình thuộc trường phái này mang nhiều tính thực nghiệm, chẳng hạn một số tác giả đã phân tích khá thuyết phục mối tương quan mạnh giữa phát triển chính sách xã hội với tăng trưởng kinh tế và cơ cấu nhân khẩu. Việc xem nhẹ biến số chính trị khiến cho trường phái này không giải thích được sự khác biệt trong chính sách xã hội ở những nước mà điều kiện kinh tế và nhân khẩu tương đồng nhau. d. Khuynh hướng phân tích thiết chế chính trị: khuynh hướng này nhấn mạnh ảnh hưởng của biết số chính trị ( các thiết chế, các tổ chứ, các quyết định chính trị , phân bố quyền lực, các giai cấp, nhóm và tác nhân chính trị ) đến những biến đổi của chính sách xã hội trường phái này đôi khi còn gọi là phân tích thiết chế chính trị mở rộng, khi nó kết 25
hợp phân tích thiết chế chính trị với phân tích xã hội học chính trị. Các tác giả theo khuynh hướng này chú trọng nghiên cứu so sánh quốc tế: giải thích những khác biệt trong chính sách xã hội cụ thể của các nước hoặc các nhóm nước. Phương pháp phân tích này khá thích hợp để giải thích những biến đổi chính sách xã hội ở các nước công nghiệp phát triển phương Tây những năm sau chiến tranh thế giới thứ hai. Tóm lại, trong nghiên cứu chính sách xã hội thực nghiệm có nhiều lý thuyết tiếp cận khác nhau, song không có một trường phái nào có thể giải thích đầy đủ mọi vấn đề mà thực tiễn chính sách xã hội đặt ra. Trên bình diên nghiên cứu quốc tế hiện nay về chính sách xã hội, cách thức thích hợp và phổ biến là người ta thường tiến hành những công trình có tính kết hợp để phân tích thực tế chính sách xã hội một cách đa biến. Chúng đóng góp rất nhiều vào việc xây dựng các hệ thống chỉ báo chính sách xã hội bổ ích cho các nhà quản lý và nghiên cứu. 3. Các kiểu nghiên cứu chính sách xã hội thực nghiệm/ nghiên cứu trường hợp Bao gồm việc nhận diện thực trạng một hòan cảnh ( trạng thái, thực tế) chính sách xã hội, đánh giá và chuẩn đóan hòan cảnh đó; dự đóan xu hướng và điều kiện phát triển / biến đổi ; phân tích mục tiêu; phân tích các chủ thể chính sách xã hội; phân tích các công cụ và nguồn lực của chính sách xã hội; phân tích và dự báo các kết quả và hậu quả của chính sách xã hội; phân tích các chính sách xã hội vĩ mô ( các hệ thống chính sách xã hội.) Ví dụ : đề tài nghiên cứu Việc thực hiện chính sách xã hội ở doanh nghiệp đối với công nhân ( case study) II. Các học thuyết và mô hình cơ bản của chính sách xã hội Mỗi một quốc gia tại một thời điểm có một thực tiễn chính sách xã hội riêng biệt, kết quả của sự tương tác với học thuyết chính sách xã hội, thực tiễn này lại thay đổi theo thời gian. Khi cố gắng tổng hợp và phân loại thực tiễn đa dạng này, một số nhà nghiên cứu cho rằng trong lịch sử thế giới có thể nói đến ba mô hình cơ bản của chính sách xã hội: các 26
hệ thống bảo đảm tòan dân; các hệ thống bảo hiểm xã hội; các hệ thống bảo đảm chọn lọc (Schmidt, 1988. Bùi Thế Cường, 2002a) C¸c m« h×nh vµ quan ®iÓm SP xuÊt ph¸t tõ nh÷ng quan ®iÓm kinh tÕ-chÝnh trÞ vµ chÝnh trÞ-x· héi, ph¶n ¸nh c¸ch nh×n vµ lîi Ých cña nh÷ng nhãm x· héi, c¸c trêng ph¸i lý thuyÕt x· héi kh¸c nhau. Sơ đồ ba mô hình chính sách xã hội Bảo đảm tòan dân BHXH Bảo đảm chọn lọc Mục tiêu Phúc lợi tòan dân Bảo hiểm Bảo hiểm tự tòan dân nguyện kết hợp với trợ giúp Nhà nước có chọn lọc Nguyên tắc tổ Bảo hiểm xã hội tập Nhiều loại Bảo hiểm tư nhân chức trung thống nhất hình bảo Trợ giúp Nhà nước hiểm xã hội Mức độ tái cao Trung bình Thấp phân phối Nguồn tài Thuế Đóng góp 2 Đóng góp 2 bên chính hoặc 3 bên Trợ giúp Nhà nước lấy từ thuế Can thiệp của cao Trung bình Thấp Nhà nước Mô hình thứ nhất nhằm mục tiêu thực hiện bảo đảm xã hội cho mọi công dân. Về khía cạnh tổ chức, nguyên tắc chủ yếu là xây dựng hệ thống bảo hiểm xã hội thống nhất 27
tập trung. Nhà nước thực hiện tái phân phối mạnh, nhằm thu hẹp bất bình đẳng về kinh tế và xã hội. Về khía cạnh tài chính, chi tiêu xã hội chủ yếu lấy từ thuế. Mô hình thứ hai lấy cốt lõi là các hệ thống bảo hiểm xã hội dựa trên đóng góp của chủ doanh nghiệp và người lao động. Về mặt tổ chức, hệ thống bảo hiểm không được tổ chức thống nhất , mà theo các loại rủi ro và các nhóm nghề nghiệp. Mức độ tái phân phối kém hơn mô hình trên. Mô hình thứ ba chủ yếu dực trên các hệ thống bảo hiểm tự nguyện do tổ chức bảo hiểm tư nhân thực hiện. Trách nhiệm nhà nước hạn chế trong việc đảm bảo khuôn khổ cho các họat động bảo hiểm tự nguyện ( tư nhân hoặc tập thể) và một số chương trình nhà nước hỗ trợ các nhóm dân cư cần giúp đỡ. Mục tiêu chính yếu của mô hình này có tính hai mặt : bảo đảm mức hoạt động tự do cao cho các lực lượng thị trường, đồng thời chú trọng chính sách xã hội cho người nghèo và yếu thế. Mức độ tái phân phối thấp, song các ảnh hưởng của tái phân phối lại nghiêng nhiều cho những nhóm dân cư khó khăn. Mô thức thứ ba thường đóng vai trò lớn trong giai đọan đầu của chính sách xã hội ở hầu khắp các nước phương Tây. Ngày nay, gần với mô hình này là chính sách xã hội của các nước Mỹ, Úc, Canada và Thụy Sĩ. Mô thức thứ hai có thể thấy ưu thế của nó ở các nước thuộc hệ thống bán đảo scandinavơ ( Đan Mạch, Thụy Điển và vương quốc Anh ( thời bà Thạc chơ). Hệ thống bảo đảm xã hội được thực hiện trong chính sách xã hội ở các nước xã hội chủ nghĩa ở đông Âu và Liên Xô cũ có thể thấy gần với mô thức thứ nhất và kết hợp một phần với mô thức thứ hai. Cũng cần nhấn mạnh rằng không ở đâu trong thực tế các mô thức nói trên tồn tại một cách thuần túy trong hệ thống chính sách xã hội, các hệ thống chính sách xã hội của mỗi một quốc gia thường là thể hiện sự kết hợp khác nhau của ba mô hình trên. Ngay một 28
số nước đặt hệ thống chính sách xã hội của mình trên nguyên tắc của mô thức thứ nhất thì các hệ thống bảo hiểm xã hội cũng phát triển. Thêm nữa, thường thì hệ thống bảo hiểm xã hội cũng được pha trộn bởi các cấu trúc bảo hiểm nhà nước (Hà Lan, Thụy Sĩ, Ailen) III. Chính sách xã hội và một số lĩnh vực liên quan - Chính sách xã hội và chính trị. Chính trị ( politics) có thể hiểu là hoạt động thực tiễn của các giai cấp, các đảng phái của nhà nước để thực hiện đường lối đã lựa chọn, để thực hiện được mục tiêu đã đặt ra. Chính trị học lại là bộ phận cấu thành của khoa học chính trị. Chính trị học nghiên cứu những quy luật trong sự hình thành và phát triển của chính trị, của quyền lực chính trị, của những phương thức, cơ chế thủ đọan để sử dụng các quy luật đó. Còn chính sách xã hội lại là sự tác động của nhà nước và các đảng phái chính trị khác nhau vào hòan cảnh sống của con người, của những nhóm người khác nhau trong xã hội, vậy rõ ràng giữa chính trị và chính sách xã hội có mối quan hệ hữu cơ trong xã hội. Để hiểu mối quan hệ này ta cần hiểu và phân biệt ba khía cạnh căn bản của chính trị học. Khía cạnh thứ nhất là các lĩnh vực cổ điển của khoa học chính trị như lý luận chính trị, chính trị quốc tế và nội trị. Phân tích so sánh các thể chế và các quá trình chính trị - trong tiếng Anh người ta dung thuật ngữ phân tích chính trị( politics analysis) hai khía cạnh sau mới nổi lên trong những năm gần đây. Trước hết là phương pháp phân tích chính sách ( policy analysis) như chính sách môi trường, chính sách kinh tế, chính sách giáo dục, chính sách công nghệ và chính sách xã hội – loại chính sách này được quan tâm hơn. Khía cạnh thứ ba là phân tích thiết chế - chính trị ( polity analysis) Như vậy giữa politics, polity, policy dĩ nhiên là có mối quan hệ mật thiết. chúng là ba trường hoạt động thể hiện các lợi ích được tổ chức lại thành chính trị. Nếu politics là biểu hiện trực tiếp của sự tương tác các lợi ích do đó có tính quyết định bao trùm, thì policy và polity một mặt vẫn thể hiện các lợi ích, mặt khác còn bao hàm mặt kỹ thuật – tổ chức của lĩnh vực này. Chính vì vậy, policy hay polity trở thành điểm chú ý trong nghiên cứu khoa học ngày nay. 29
Như vậy có thể thấy rằng, chính trị học là khoa học nghiên cứu về quyền lực chính trị trong xã hội, sự đấu tranh giữa các giai cấp, các tầng lớp vì quyền lực chính trị. Chính trị học ở mỗi nước, trong mỗi thời kỳ phản ánh bản chất của giai cấp thống trị trong thời kỳ đó, nghiên cứu đường lối chính sách đối nội cũng như đối ngoại của giai cấp này. Khoa học chính sách nghiên cứu hệ thống chính sách, quy trình chính sách của nhà nước, mà các chính sách này là sự cụ thể hóa đường lối, chính sách của giai cấp thống trị. Vì vậy, khoa học chính sách vận dụng những lý luận cơ bản của chính trị học khi nghiên cứu và xây dựng các chính sách công. - Chính sách xã hội và công tác xã hội Công tác xã hội là một trong ba khuynh hướng lịch sử lớn xuất hiện từ cuộc cách mạng công nghiệp thế kỷ 19, dựa trên truyền thống hoạt động của nền văn hóa châu Âu thiên chúa giáo. Trên thực tế, ở những nước nói tiếng Anh, chính sách xã hội đôi khi còn được hiểu như là một bộ phận của công tác xã hội. Vì rằng đối tượng tác động của công tác xã hội cũng được xác định là thế giới phúc lợi xã hội của con người. Nhưng rộng hơn chính sách xã hội, công tác xã hội là tòan bộ các hoạt động theo những phương pháp nhất định ( không phải chỉ có những chính sách và điều luật ) nhằm cải thiện phúc lợi cho một cá nhân, nhóm xã hội, hay cộng đồng xã hội. Nếu như trên thế giới người ta nhấn mạnh sự cần thiết phải liện hệ chặt chẽ giữa nghiên cứu xã hội, chính sách xã hội với công tác xã hội, thì đây cũng là vấn đề được lưu ý ở nước ta hiện nay. Ngoài ra chúng ta cần phải chú ý đến sự khác biệt giữa hai lĩnh vục này về mặt chức năng. Trong thực tế, ta thấy rõ nghiên cứu khoa học, kiến nghị hay những ý tưởng khoa học chưa làm thay đổi được thực tế. Để giải quyết được vấn đề xã hội, khoa học xã hội cần và có thể tác động ít nhất qua hai kênh : Thứ nhất là chuyển tri thức khoa học vào chính sách. Thứ hai, chính sách đó phải được áp dụng, thực thi thông qua công tác xã hội. Nếu tách rời mặt này thì rõ ràng giống như trong thực tế như ông bác sĩ chỉ khám mà không chữa bệnh, như những người chỉ nghiên cứu thể dục thể thao mà không tập tành gì. Nói cách khác để khoa học thực hiện được chức năng xã hội, chính sách xã hội được “ thử lửa” qua thực tiễn cần có một quá trình chuyển giao tri thức và kỹ năng từ nhóm xã hội này 30
sang nhóm xã hội khác. Vậy công tác xã hội chính là cái cầu nối giữa khoa học với thực tiễn, giữa chính sách xã hội với kết quả hoạt động của nó thông qua hoạt động của các nhóm xã hội bằng những phương pháp, cách thức riêng. - Chính sách xã hội và xã hội học Xã hội học nghiên cứu các mối quan hệ trong xã hội giữa người với người, nghiên cứu các thể chế và tiến trình xã hội, sự phát triển của xã hội với tư cách là một hệ thống tòan vẹn. khoa học chính sách dựa vào lý luận, nguyên tắc và phương pháp của xã hội học để hình thành nên căn cứ xã hội cho việc đề ra và thực hiện các chính sách kinh tế- xã hội. Mặt khác, việc thực thi các chính sách kinh tế - xã hội cũng tạo ra những cơ sở xã hội mới cho sự phát triển của xã hội học. - Mối quan hệ chính sách xã hội với luật học: Luật học nghiên cứu các quy tắc pháp lý trong các hiện tượng xã hội. Mọi quan hệ xã hội đều ảnh hưởng đến sự điều chỉnh của hệ thống pháp luật. Xét ở một khía cạnh nhất định, các chính sách công được thể chế hóa bằng một lọat quyết định có tính pháp lý của nhà nước. song chính sách không đồng nghĩa với những đạo luật và văn bản dưới luật do nhà nước ban hành. Chính sách là một chương trình hành động của nhà nước xoay quanh việc giải quyết những vấn đề nhất định. Khoa học chính sách chịu sự tác động của luật học trong việc định hình vấn đề và các giải pháp, cũng như các phương pháp và phạm vi thực hiện các giải pháp đó. Đồng thời, khoa học chính sách lại tạo ra những đối tượng điều chỉnh mới cho hệ thống pháp luật, từ đó làm phong phú thêm lĩnh vực luật học. - Mối quan hệ chính sách xã hội với hành chính học Hành chính học nghiên cứu các quy lluật tổ chức và vận hành bộ máy hành pháp của nhà nước, về việc sử dụng quyền lực của nhà nước để quản lý công việc công phục vụ cho lợi ích xã hội. khoa học chính sách có mối quan hệ chặt chẽ với hành chính học, thậm chí còn có ý kiến cho rằng khoa học chính sách là một bộ phận của hành chính học. khoa học chính sách dựa vào những nguyên lý, quy luật của hành chính học để thiết lập nên quy trình chính sách và các phương thúc thực thi chính sách. Tuy nhiên, khoa học chính sách không chỉ liên quan đến chức năng hành pháp được nghiên cứu trong hành chính học, mà 31
nó còn gắn một phần quan trọng với chức năng lập pháp của bộ máy nhà nước, vì vậy, nó không phải là một bộ phận của hành chính học. - Mối quan hệ chính sách xã hội với tâm lý học Tâm lý học nghiên cứu tâm lý và các quy luật của tâm lý, tư duy và động cơ của con người dẫn đến hành vi của họ. Việc xây dụng và thực thi các chính sách công về thực chất là quá trình nhận thức và biến đổi thế giới khách quan thông qua hoạt động chủ quan của con người. Các hoạt động chủ quan này không thể không chịu tác động mạnh mẽ của các quy luật tâm lý và tư duy của con người. - Mối quan hệ chính sách xã hội với khoa học quản lý Khoa học quản lý nghiên cứu các quan hệ quản lý, các quy luật quản lý trong xã hội. khoa học chính sách vận dụng những kiến thức này khi đề ra các căn cứ xây dựng giải pháp thực thi chính sách. Quá trình thực thi chính sách về thực chất là quá trình tổ chức và quản lý phức tạp của các cơ quan trong bộ máy nhà nước nhằm thực hiện các mục tiêu đề ra. Vì vậy, khoa học chính sách sẽ không thể dẫn đến hiệu quả nếu không áp dụng các quy luật , nguyên tắc và phương pháp quản lý trong khoa học quản lý. Khoa học chính sách còn tiếp thu các kiến thức tóan học, thống kê học, vận trù học và đặc biệt là lý thuyết hệ thống trong việc xây dựng một chính sách công và các giải pháp thực thi chính sách đó trên thực tế. các kiến thức tóan học và thống kê học là căn cứ khoa học để xây dựng nên một chính sách và đánh giá giá trị của chính sách đó. Ngoài ra, các chính sách của nhà nước tạo thành một hệ thống có tính thống nhất, trong đó mỗi chính sách là một bộ phận cấu thành có mối quan hệ chặt chẽ, chịu sự chế ước của các chính sách khác và tạo điều kiện cho các chính sách khác. Vì vậy, không thể nghiên cứu khoa học chính sách tách rời những ngành khoa học tạo tiền đề cho nó và được làm phong phú thêm từ thực tiễn chính sách của nhà nước trong thời đại ngày nay. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP Câu 1: Trình bày các học thuyết và mô hình cơ bản của chính sách xã hội? Câu 2: Trình bày mối quan hệ giữa chính sách xã hội ới công tác xã hội và xã hội học. HƯỚNG DẪN HỌC TẬP 32
- Kết thúc chương này sinh viên cần nắm được các mô hình cơ bản của chính sách xã hội ; các lý thuyết tiếp cận cơ bản trong nghiên cứu chính sách xã hội. - Hiểu được mối quan hệ giữa chính sách xã hội với các ngành khoa học khác. TÀI LIỆU THAM KHẢO {1} Bruno Palier, Louis – Charles Viossat (2003), Chính saùch xaõ hoäi vaø quaù trình toaøn caàu hoaù, Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. {2} Buøi Theá Cöôøng 2002. Chính saùch xaõ hoäi vaø Coâng taùc xaõ hoäi ôû Vieät Nam thaäp nieân 90, Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. {3} Buøi Ñình Thanh (2004), Xaõ hoäi hoïc vaø Chính saùch xaõ hoäi, Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. Chương 4 - CƠ CẤU VÀ HỆ THỐNG CHÍNH SÁCH XÃ HỘI. I. Hệ thống (Phân loại) các chính sách xã hội Để hiểu rõ hệ thống các chính sách xã hội ta nên hiểu rõ sự phân loại hệ thống các chính sách kinh tế - xã hội. a. Căn cứ theo lĩnh vự tác động, các chính sách kinh tế - xã hội được chia thành các nhóm chính sau: - Các chính sách kinh tế: là những chính sách điều tiết các mối quan hệ kinh tế nhằm tạo ra động lực cho sự phát triển xã hội. Bao gồm các chính sách như : chính 33
sách tài chính; tiền tệ, tín dụng; chính sách cạnh tranh;chính sách phát triển cơ cấu kinh tế - Các chính sách xã hội: Là các chính sách điều tiết các mối quan hệ xã hội làm cho xã hội phát triển theo hướng công bằng và văn minh. Bao gồm các chính sách lao động việc làm, dân số kế hoạch hóa gia đình . - Các chính sách văn hóa : là những chính sách nhằm phát triển nền văn hóa với tư cách là nền tảng tinh thần của xã hội, là động lực phát triển của xã hội. Bao gồm giáo dục và đào tạo, phát triển khoa học, công nghệ, văn hóa thông tin - Chính sách đối ngoại - Chính sách an ninh, quốc phòng a. Theo phạm vi ảnh hưởng của chính sách - Chính sách vĩ mô: là chính sách xây dựng nhằm vận hành nền kinh tế quốc dân , tác động đến tổng thể của nền kinh tế xã hội, ảnh hưởng tác động đế lợi ích tòan dân, có hiệu lực thi hành trên cả nước. Ví như chính sách tài chính, phân phối, tiền tệ - Chính sách trung mô: là những chính sách có quy mô tác động lên những bộ phận hay phân hệ của xã hội. Ví như chính sách điều tiết cơ cấu của một ngành kinh tế, chính sách phát triển thành phần kinh tế hay phát triển vùng - Chính sách vi mô: là những chính sách tác động lên những chủ thể kinh tế- xã hội cụ thể ví như chính sách tài chính doanh nghiệp hay xóa đói giảm nghèo, thi tuyển công chức b. Theo thời gian phát huy hiệu lực thì có chính sách dài hạn, trung hạn ( từ 3 đến 7 năm) và ngắn hạn. c. Theo cấp độ của chính sách gồm có chính sách quốc gia do quốc hội ra quyết định, chính sách của chính phủ, chính sách của địa phương ( HĐND_ UBND) Như vậy để quản lý xã hội, nhà nước cầ xây dựng một loạt các chính sách khác nhau nhưng chúng phải nằm trong một chỉnh thể thống nhất bao trùm tất cả lĩnh vực hoạt động của xã hội hướng tới mục tiêu chung là xây dựng đất nước công bằng, dân chủ, văn minh. 34
II. Một số chính sách xã hội cụ thể - Chính sách việc làm 1. ViÖc lµm ViÖc lµm lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh ®êi sèng mçi ngêi trong ®é tuæi lao ®éng. N¹n thÊt nghiÖp lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n hµng ®©u dÉn ®Õn tiªu cùc x· héi, g©y bÊt b×nh ®¼ng x· héi, lµm gia t¨ng c¸c tÖ n¹n x· héi vµ quan träng h¬n lµ nguyªn nh©n g©y nªn cuéc sèng kh«ng æn ®Þnh, ®ãi nghÌo. ViÖc lµm lµ cøu c¸nh cña ®êi sèng lµ ®iÒu kiÖn sèng cßn cña con ngêi x· héi. HiÖn nay ë níc ta t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp kh«ng ph¶i cao nh÷ng kh«ng cã viÖc lµm æn ®Þnh lµ phæ biÕn, nhÊt lµ tõ khi chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ trêng. Nhµ m¸y lµm ¨n thua lç, kh«ng cã viÖc lµm, c«ng nh©n viªn chøc l©m vµo c¶nh chê ®îi, ch¹y chî t×m kiÕm viÖc lµm t¹m bî ®Ó lo cuéc sèng hµng ngµy cho b¶n th©n vµ gia ®×nh. Vay vèn ®Çu t s¶n xuÊt, nhng tr×nh ®é qu¶n lý yÕu kÐm dÉn ®Õn xÝ nghiÖp ®æ bÓ, vì nî còng l¹i ®Èy hµng lo¹t ngêi lao ®éng r¬i vµo t×nh tr¹ng lang thang, c¬ nhì. C¸c vÊn ®Ò: viÖc lµm - d©n sè - lao ®éng liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Níc ta, 85% d©n sè sèng ë n«ng th«n, chñ yÕu b»ng lao ®éng thñ c«ng, víi lèi canh t¸c cæ truyÒn phô thuéc nhiÒu vµo thiªn nhiªn, c¸i ®îc c¸i mÊt nhiÒu khi do may rñi. "ViÖc lµm" ®èi víi n«ng d©n t¹i sao l¹i thµnh vÊn ®Ò x· héi? Thãc lóa, hoa mµu, gia cÇm, gia sóc do ngêi n«ng d©n lµm ra lóc ®îc, lóc kh«ng. Cha kÞp thu ho¹ch, nhiÒu khi lóa ®· bÞ níc lò cuèn ®i, bÞ ma lµm rông xuèng, nÈy mÇm. L¹i cã khi s¶n phÈm lµm ra kh«ng cã ngêi mua, bÞ t th¬ng b¾t chÑt, d×m gi¸. NhiÒu ngêi n«ng d©n ViÖt Nam vèn g¾n bã víi quª h¬ng, vèn kh«ng thÝch c¶nh xa xø, vèn quen cÇy cuèc nhng ®· ra ®i, t×m vïng ®Êt míi ®Ó dÔ bÒ lµm ¨n, t×m c«ng viÖc míi hy väng mét kh¶ n¨ng kiÕm sèng thuËn lîi h¬n, cã cuéc sèng sung tóc h¬n. Hä ®æ x« ra thµnh thÞ. C¸c ®« thÞ, víi xu híng ph¸t triÓn, më réng mét c¸ch tù ph¸t cµng trë nªn ®«ng ®óc, chËt chéi vµ kÐo theo ®ã lµ hµng lo¹t nh÷ng khã kh¨n trong sinh ho¹t vµ nh÷ng tÖ n¹n x· héi kh¸c. §ã lµ kÕt qu¶ cña sù bïng næ d©n sè vµ khñng ho¶ng viÖc lµm. Ngµy nay, bïng næ d©n sè ®ang lµ nguy c¬ cña nhiÒu quèc gia trªn thÕ gi¬Ý. Sù khñng ho¶ng viÖc lµm hiÖn nay l¹i lµ vÊn ®Ò cña toµn cÇu, vÉn ®ang lµ th¸ch thøc ®èi víi mäi quèc gia trªn thÕ giíi, trong ®ã ViÖt Nam kh«ng ph¶i lµ trêng hîp ngo¹i lÖ. 35
§¶ng vµ Nhµ níc ta ®· cã nhiÒu gi¶i ph¸p bíc ®Çu cã hiÖu qu¶ ®Ó gi¶i quyÕt tèt vÊn ®Ò liªn quan ®Õn d©n sè - lao ®éng - viÖc lµm. - C«ng t¸c kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh ®· trë thµnh mét ch¬ng tr×nh quèc gia quan träng hµng ®Çu cña ®Êt níc. Sau 3 thËp kû (1960 - 1990) tõ lóc b¾t ®Çu nhËn thøc tÇm quan träng cña vÊn ®Ò d©n sè - kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh vµ ¸p dông c¸c gi¶i ph¸p ®ång bé cÇn thiÕt, chóng ta ®· gi¶m ®îc tû lÖ t¨ng d©n sè tù nhiªn tõ trªn 3% xuèng cßn 2,2%. Môc tiªu hiÖn nay cña níc ta lµ mçi gia ®×nh chØ cã 1 - 2 con, phÊn ®Êu ®Õn n¨m 2000, b×nh qu©n mçi cÆp vî chång chØ cã 2,9 con. - C¸c ch¬ng tr×nh di d©n ®· gãp phÇn ph©n bæ hîp lý d©n c vµ lao ®éng, khai th¸c c¸c nguån tiÒm n¨ng tù nhiªn, t¹o thªm nhiÒu chç lµm viÖc míi (riªng ch¬ng tr×nh 327 ®· ®iÒu ®éng trªn 23 v¹n hé gia ®×nh, h¬n 1 triÖu nh©n khÈu ®Õn c¸c vïng kinh tÕ míi, t¹o viÖc lµm cho nöa triÖu lao ®éng), Nhµ níc ®· cã NghÞ ®Þnh sè 120/H§BT ngµy 11/ 4/1992 h×nh thµnh quü quèc gia gi¶i quyÕt viÖc lµm, cho vay gÇn 1000 tû ®ång víi ®iÒu kiÖn u ®·i, gióp ®ì gÇn 2 v¹n dù ¸n nhá, t¹o viÖc lµm cho gÇn mét triÖu ngêi. - C¸c ch¬ng tr×nh viÖn trî nh©n ®¹o (TiÖp Kh¾c cò, CHLB §øc, EC, HCR, ) t¹o ®iÒu kiÖn t¸i hoµ nhËp vµ gi¶i quyÕt viÖc lµm cho h¬n 20 v¹n ngêi håi h¬ng. - Víi chÝnh s¸ch ngo¹i giao mÒm dÎo, chÝnh s¸ch " më cöa "®óng ®¾n vµ thu hót vèn ®Çu t níc ngoµi mét c¸ch cã hiÖu qu¶, nguån lùc nµy còng gióp t¹o thªm 20 v¹n chç lµm viÖc míi. Nguån lao ®éng dåi dµo, con ngêi ViÖt Nam cÇn cï, chÞu khã, khÐo tay, cã tr×nh ®é häc vÊn, kh¶ n¨ng tiÕp thu nhanh chãng khoa häc, kü thuËt vµ c«ng nghÖ tiªn tiÕn, lµ nh÷ng ®iÓm m¹nh cña lao ®éng ViÖt Nam, ®ang ®îc c¸c nhµ ®Çu t níc ngoµi ®¸nh gi¸ rÊt cao, lµ yÕu tè kÝch thÝch ®Çu t níc ngoµi. Víi chÝnh s¸ch, gi¶i ph¸p ®óng ®¾n nh vËy, n¨m 1995 sè lîng chç lµm viÖc míi t¨ng lªn nhiÒu so víi nh÷ng n¨m tríc ®ã (t¨ng 5% so víi con sè t¨ng b×nh qu©n hµng n¨m tríc ®ã). Theo tÝnh to¸n cña c¸c chuyªn gia kinh tÕ lao ®éng, trong kÕ ho¹ch 5 n¨m, tõ 1996 - 2000, ph¶i bè trÝ viÖc lµm cho 8,5 triÖu ngêi bao gåm: Sè lao ®éng cò chuyÓn sang: 2,5 triÖu; sè thµnh viªn ®Õn tuæi lao ®éng kh«ng tiÕp tôc ®i häc: 4,5 triÖu; sè häc sinh tèt nghiÖp c¸c trêng chuyªn nghiÖp: 0,6 triÖu; sè lao ®éng n«ng nghiÖp bÞ mÊt diÖn tÝch canh t¸c, cÇn 36
cã viÖc lµm míi: 0,5 triÖu; c¸c ®èi tîng tÖ n¹n x· héi, hÕt h¹n tï: 0,3 triÖu; sè c«ng nh©n viªn chøc mÊt viÖc vµ c¸c ®èi tîng kh¸c: 0,1 triÖu. 2. Thùc tr¹ng vµ nguyªn nh©n vÊn ®Ò viÖc lµm ë níc ta hiÖn nay 2.1- Thùc tr¹ng viÖc lµm hiÖn nay Thùc tr¹ng viÖc lµm ë níc ta hiÖn nay cã mét sè vÊn ®Ò ®¸ng lu ý: - D©n sè níc ta lµ lo¹i d©n sè trÎ, sè ngêi díi 15 tuæi chiÕm tû lÖ lín, kho¶ng 45%. Tû lÖ t¨ng d©n sè tù nhiªn hµng n¨m cao, trªn 2%. Tæng nguån lao ®éng còng ngµy cµng t¨ng vµ hiÖn nay ®ang t¨ng ë møc tõ 3,4 ®Õn 3,5% mçi n¨m, tÝnh ra, mçi n¨m cã trªn 11 thanh niªn bíc vµo tuæi lao ®éng. Nh vËy, dï kinh tÕ cã t¨ng trëng cao, GDP cã t¨ng 10% th× tõ nay ®Õn n¨m 2000 vµ 2010, níc ta vÉn d thõa kh¸ nhiÒu lao ®éng. - Sè lao ®éng cha cã viÖc lµm tËp trung kh¸ lín ë vïng ®« thÞ. Tû lÖ thÊt nghiÖp ë khu vùc ®« thÞ lµ 9 -10%, thËm chÝ cã n¬i lªn tíi 12%, trong khi ®ã tû lÖ thÊt nghiÖp chung c¶ níc lµ 6%. Trong sè nh÷ng ngêi cha cã viÖc lµm th× 80% lµ thanh niªn, trong ®ã phÇn lín cha cã tay nghÒ, thiÕu vèn ®Ó tæ chøc lao ®éng vµ mét bé phËn thÊt nghiÖp tõ khu vùc nhµ níc (gi¶m biªn chÕ), bé ®éi xuÊt ngò, lao ®éng tõ níc ngoµi trë vÒ, Ớ n«ng th«n, n¬i tËp trung gÇn 80% d©n sè vµ trªn 70% lao ®éng, do c¬ cÊu kinh tÕ vµ c¬ cÊu lao ®éng l¹c hËu, chñ yÕu lµ kinh tÕ tù cung, tù cÊp vµ thuÇn n«ng, nªn t×nh tr¹ng thiÕu viÖc lµm lµ phæ biÕn. §Êt canh t¸c ngµy cµng bÞ thu hÑp nªn sù d thõa lao ®éng kh¸ lín, 30 - 40%. - MÆc dï §¶ng vµ Nhµ níc ta cã nhiÒu biÖn ph¸p trong gi¶i quyÕt viÖc lµm nh khuyÕn khÝch c¸c thµnh phÇn kinh tÕ tù t¹o viÖc lµm, x©y dùng ch¬ng tr×nh quèc gia gi¶i quyÕt viÖc lµm, nhng mçi n¨m còng chØ gi¶i quyÕt ®îc kho¶ng 1 triÖu lao ®éng, xÊp xØ sè thanh niªn bíc vµo ®é tuæi lao ®éng. Sè tån ®äng lao ®éng cña c¸c n¨m tríc vµ míi ph¸t sinh vÉn cßn trªn 6 triÖu ngêi. Cïng víi viÖc chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ trêng, viÖc gi¶i quyÕt viÖc lµm ë níc ta ®øng tríc nh÷ng m©u thuÉn vµ th¸ch thøc lín, ®ã lµ: - M©u thuÉn gi÷a nhu cÇu vÒ viÖc lµm ngµy cµng lín vµ kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt viÖc lµm cßn rÊt h¹n chÕ, trong khi tiÒm n¨ng ph¸t triÓn kinh tÕ vµ t¹o viÖc lµm cßn lín nhng cha ®îc ph¸t huy, cha g¾n lao ®éng víi tiÒm n¨ng ®Êt ®ai vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn. 37
- M©u thuÉn gi÷a lao ®éng vµ viÖc lµm ngµy cµng gay g¾t khi c¬ cÊu kinh tÕ ®ang ®îc ®iÒu chØnh theo híng thÞ trêng. ViÖc ®iÒu chØnh c¬ cÊu lao ®éng cho phï hîp víi c¬ cÊu kinh tÕ míi tÊt yÕu dÉn ®Õn d thõa lao ®éng. Xu híng t¸ch vµ ®Èy lao ®éng ra khái viÖc lµm kh¸ lín. §ã lµ sù kh«ng phï hîp gi÷a c¬ cÊu lao ®éng cò vµ c¬ cÊu kinh tÕ ®ang chuyÓn ®æi. Trong qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh nµy, nÒn kinh tÕ níc ta võa thiÕu lùc lîng lao ®éng kü thuËt, võa thõa lao ®éng phæ th«ng vµ gi¶n ®¬n. - M©u thuÈn trong b¶n th©n vÊn ®Ò viÖc lµm. Gi¶i quyÕt viÖc lµm võa lµ vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi c¬ b¶n, l©u dµi, cã tÝnh chÊt chiÕn lîc, võa lµ vÊn ®Ò cÊp b¸ch tríc m¾t. - M©u thuÉn gi÷a nhu cÇu gi¶i quyÕt viÖc lµm rÊt lín víi tr×nh ®é tæ chøc qu¶n lý cha theo kÞp yªu cÇu cña c¬ chÕ míi. 2.2- Nguyªn nh©n cña vÊn ®Ò viÖc lµm hiÖn nay Thùc tr¹ng nãi trªn cña vÊn ®Ò gi¶i quyÕt viÖc lµm, cã mét sè nguyªn nh©n sau ®©y: - Mét lµ, níc ta lµ mét níc n«ng nghiÖp l¹c hËu, cã xuÊt ph¸t ®iÓm qu¸ thÊp, thiÕu ®iÒu kiÖn vËt chÊt c¬ b¶n ®Ó chuyÓn m¹nh sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸. §Æc biÖt, cÊu tróc h¹ tÇng c¬ së hiÖn nay qu¸ yÕu kÐm, khã lùa chän c«ng nghÖ thÝch hîp vµ h¹n chÕ kh¶ n¨ng ®Çu t níc ngoµi. §©y lµ nguyªn nh©n bao trïm vµ c¬ b¶n nhÊt, h¹n chÕ kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt viÖc lµm. - Hai lµ, trong c¬ chÕ cò, ngêi lao ®éng chñ yÕu lµ t×m viÖc lµm trong khu vùc kinh tÕ nhµ níc. Nhµ níc qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh nÒn kinh tÕ theo kiÓu tËp trung bao cÊp, dÉn ®Õn k×m h·m tiÒm n¨ng lao ®éng, triÖt tiªu ®éng lùc tù t¹o viÖc lµm cña ngêi lao ®éng. §Õn nay, c¬ chÕ míi ®· më ra kh¶ n¨ng to lín trong viÖc gi¶i phãng tiÒm n¨ng lao ®éng cña toµn bé x· héi, song Nhµ níc l¹i cha cã chÝnh s¸ch ®ång bé vµ cô thÓ ®Ó khuyÕn khÝch ph¸t triÓn viÖc lµm. HÖ thèng ®µo t¹o, ®µo t¹o l¹i vµ phæ cËp nghÒ cha ®¸p øng yªu cÇu. - Ba lµ, cha cã mét hÖ thèng c¬ quan sù nghiÖp hoµn chØnh ®Ó gi¶i quyÕt viÖc lµm. C¸c trung t©m dÞch vô viÖc lµm cßn manh món, cha thùc sù lµ cÇu nèi gi÷a ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng. Ch¬ng tr×nh quèc gia vÒ viÖc lµm còng cha ®îc chØ ®¹o tËp trung vÒ mÆt tæ chøc vµ ®Çu t ®óng møc vÒ tµi chÝnh. 3. ChÝnh s¸ch viÖc lµm 3.1- Kh¸i niÖm 38
ChÝnh s¸ch viÖc lµm lµ mét trong nh÷ng chÝnh s¸ch x· héi c¬ b¶n cña mäi quèc gia nh»m gãp phÇn ®¶m b¶o an toµn, æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn x· héi. Héi nghÞ thîng ®Ønh Copenhagen, 3/1995 ®· coi më réng viÖc lµm lµ mét trong nh÷ng néi dung c¬ b¶n nhÊt cña chiÕn lîc ph¸t triÓn x· héi cña c¸c níc trªn thÕ giíi tõ nay ®Õn 2000 vµ 2010. ChÝnh s¸ch viÖc lµm lµ thÓ chÕ ho¸ ph¸p luËt cña Nhµ níc trªn lÜnh vùc lao ®éng vµ viÖc lµm, lµ hÖ thèng c¸c quan ®iÓm, chñ tr¬ng, ph¬ng híng vµ c¸c gi¶i ph¸p gi¶i quyÕt viÖc lµm cho ngêi lao ®éng. Theo quan ®iÓm cña Tæ chøc Lao ®éng quèc tÕ (ILO), ngêi cã viÖc lµm lµ ngêi lµm viÖc trong c¸c lÜnh vùc, ngµnh, nghÒ, d¹ng ho¹t ®éng cã Ých, kh«ng bÞ ph¸p luËt ng¨n cÊm, ®em l¹i thu nhËp ®Ó nu«i sèng b¶n th©n vµ gia ®×nh, ®ång thêi ®ãng gãp mét phÇn cho x· héi. §èi víi viÖc lµm, thÊt nghiÖp lµ mét t×nh tr¹ng cã tÝnh quy luËt cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Cã nhiÒu kh¸i niÖm kh¸c nhau vÒ thÊt nghiÖp. Theo quan ®iÓm cña ILO: ThÊt nghiÖp lµ mét t×nh tr¹ng tån t¹i, khi mét sè ngêi trong lùc lîng lao ®éng muèn lµm viÖc, nhng kh«ng thÓ t×m ®îc viÖc lµm ë møc tiÒn c«ng ®ang thÞnh hµnh. Gi¶i quyÕt thÊt nghiÖp lµ vÊn ®Ò bøc xóc trong chÝnh s¸ch viÖc lµm cña mçi quèc gia. Ở níc ta, trong qu¸ tr×nh chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng, thÊt nghiÖp lµ ®iÒu khã tr¸nh. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp nh thÕ nµo. Díi gi¸c ®é chÝnh s¸ch viÖc lµm, ®Ó h¹n chÕ thÊt nghiÖp, mét mÆt ph¶i toạ ra chç lµm míi, mÆt kh¸c ph¶i tr¸nh cho ngêi lao ®éng tríc nguy c¬ thÊt nghiÖp (®µo t¹o, ®µo t¹o l¹i tay nghÒ, ). Ngoµi ra, ph¶i cã chÝnh s¸ch trî cÊp cho ngêi lao ®éng khi hä bÞ thÊt nghiÖp. ChÝnh s¸ch viÖc lµm thùc chÊt lµ mét hÖ thèng c¸c chÝnh s¸ch chung cã quan hÖ vµ t¸c ®éng ®Õn viÖc më réng vµ ph¸t triÓn viÖc lµm cho lùc lîng lao ®éng cña toµn x· héi, nh c¸c chÝnh s¸ch: KhuyÕn khÝch ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc, nh÷ng ngµnh, nghÒ cã kh¶ n¨ng thu hót nhiÒu lao ®éng, chÝnh s¸ch t¹o viÖc lµm cho nh÷ng ®èi tîng ®Æc biÖt (ngêi tµn tËt, ®èi tîng tÖ n¹n x· héi, ngêi håi h¬ng, ) 3.2- VÞ trÝ, vai trß cña chÝnh s¸ch viÖc lµm ChÝnh s¸ch viÖc lµm cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi c¸c chÝnh s¸ch x· héi vµ c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi kh¸c. Thùc hiÖn tèt chÝnh s¸ch viÖc lµm, nguån lao ®éng ®îc sö 39
dông cã hiÖu qu¶ th× hiÖn tîng thÊt nghiÖp sÏ gi¶m ®i, nh vËy chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi sÏ gi¶m ®îc chi phÝ cho c¸c trî cÊp thÊt nghiÖp. Ngîc l¹i, khi chÝnh s¸ch viÖc lµm cha ®îc gi¶i quyÕt tèt, nhÊt lµ vµo thêi kú kinh tÕ suy tho¸i, n¹n thÊt nghiÖp sÏ t¨ng lªn vµ c¸c tÖ n¹n x· héi sÏ dÔ dµng ph¸t sinh. Khi ®ã g¸nh nÆng ®èi víi c¸c chÝnh s¸ch vÒ b¶o ®¶m x· héi, an ninh x· héi sÏ t¨ng lªn, thËm chÝ cã thÓ g©y ra bÊt æn ®Þnh vÒ chÝnh trÞ, x· héi. Trong chÝnh s¸ch gi¶i quyÕt viÖc lµm, mét nguyªn nh©n c¬ b¶n cÇn ®îc thùc hiÖn lµ ®¶m b¶o c«ng b»ng x· héi, trªn c¬ së Nhµ níc t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho mäi ngêi cã c¬ héi trong viÖc t×m kiÕm vµ tù t¹o viÖc lµm, chèn t tëng û l¹i vµo Nhµ níc, thùc hiÖn chñ nghÜa b×nh qu©n, chia ®Òu viÖc lµm víi thu nhËp thÊp. ®ång thêi còng ph¶i chèng xu híng ch¹y theo thÞ trêng tù do trong gi¶i quyÕt viÖc lµm, coi nhÑ tr¸ch nhiÖm x· héi cña c¸c doanh nghiÖp, c¸c tæ chøc kinh tÕ, khiÕn cho t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp trë nªn vÊn ®Ò x· héi gay cÊn. 3.3- Quan ®iÓm chØ ®¹o Trong c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung bao cÊp, Nhµ níc ph¶i lo mäi vÊn ®Ò vÒ lao ®éng vµ viÖc lµm, tõ ®µo t¹o, ph©n bæ ®Õn sö dông vµ ®·i ngé. Kh¸i niÖm vÒ viÖc lµm trong c¬ chÕ bao cÊp hÕt søc x¬ cøng, chØ lao ®éng trong khu vùc Nhµ níc lµ ®îc coi lµ "cã viÖc lµm" vµ ®îc x· héi tr©n träng. Trong c¬ chÕ ®ã, kh¸i niÖm thÊt nghiÖp, thiÕu viÖc lµm, lao ®éng d d«i, thÞ trêng søc lao ®éng, bÞ coi lµ xa l¹, chÕ ®é tuyÓn dông suèt ®êi ®îc coi lµ ®¬ng nhiªn. C¬ chÕ Êy còng h¹n chÕ ®¸ng kÓ viÖc tù do di chuyÓn lao ®éng, tù do hµnh nghÒ, do vËy lµm h¹n chÕ viÖc ph¸t huy søc m¹nh cña nguån nh©n lùc còng nh qu¸ tr×nh t¨ng trëng vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ - x· héi nãi chung. Tõ khi cã c¬ chÕ míi, c¬ chÕ thÞ trêng ®· thu hót lao ®éng, t¹o kh¶ n¨ng më thªm hµng triÖu chç lµm viÖc. Kh¸i niÖm vÒ viÖc lµm ®· ®îc chÝnh thøc ra ®êi theo ®óng nghÜa cña nã, lµm cho mäi c«ng d©n dï ho¹t ®éng ë thµnh phÇn kinh tÕ nµo, ë ngµnh nµo hay ë ®©u còng ®Òu cã thÓ yªn t©m lµm viÖc. §iÒu 13, ch¬ng II, trong bé LuËt Lao ®éng ®· ghi: "Mäi ho¹t ®éng lao ®éng t¹o ra nguån thu nhËp, kh«ng bÞ ph¸p luËt cÊm ®Òu ®îc thõa nhËn lµ viÖc lµm". "Gi¶i quyÕt viÖc lµm, b¶o ®¶m cho mäi ngêi cã kh¶ n¨ng lao ®éng ®Òu cã c¬ héi cã viÖc lµm lµ tr¸ch nhiÖm cña Nhµ níc, cña c¸c doanh nghiÖp vµ toµn x· héi". Tõ kinh nghiÖm cña thÕ giíi vµ c¨n cø vµo thùc tiÔn cña níc ta, Nhµ níc ta chñ tr¬ng ®Çu t vµo mét sè ngµnh, nghÒ cã kh¶ n¨ng thu hót nhiÒu lao ®éng; m¹nh d¹n ®Çu t 40
c«ng nghÖ cao, kÓ c¶ trêng hîp ph¶i ®i vay vèn cña níc ngoµi nh»m thiÕt thùc thu hót nguån lao ®éng, phôc vô nhu cÇu tiªu thô trong níc. Lªnin cã c©u nãi næi tiÕng: " suy cho cïng, n¨ng suÊt lao ®éng lµ c¸i quyÕt ®Þnh sù chiÕn th¾ng cña chÕ ®é x· héi míi". C©u ®ã lu«n lu«n ®óng. Tuy nhiªn, kinh nghiÖm cña Ấn Độ, vµo cuèi thËp kû 60 l¹i cho thÊy khi níc nµy thu hót vµo khu vùc th©m canh c©y lóa víi sè lîng lao ®éng gÇn gÊp ®«i so víi møc b×nh qu©n cña nh÷ng n¨m tríc ®ã, th× kÕt qu¶ s¶n lîng g¹o vÉn t¨ng lªn 20%. §ã lµ gi¶i ph¸p t×nh thÕ, cã gi¸ trÞ nhÊt thêi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc thï. Trong hoµn c¶nh níc ta hiÖn nay, cã nhiÒu lóc, nhiÒu n¬i còng ph¶i sö dông c¸c gi¶i ph¸p t×nh thÕ t¬ng tù, t¹m chÊp nhËn sù h¹n chÕ cña n¨ng suÊt, vÉn ®¶m b¶o sù t¨ng trëng cña tæng s¶n phÈm x· héi, ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò viÖc lµm. ThÊt nghiÖp lµ hiÖn tîng khã tr¸nh trong c¬ chÕ thÞ trêng. ChÝnh s¸ch vÒ viÖc lµm cña Nhµ níc x¸c ®Þnh môc tiªu kh«ng ph¶i lµ xo¸ bá hoµn toµn n¹n thÊt nghiÖp mµ lµ h¹n chÕ nã ®Õn møc thÊp nhÊt, b¶o ®¶m sù an toµn cho phÐp. Trong t¬ng lai, khi héi ®ñ mét sè ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, nhÊt lµ vÒ c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, níc ta cã thÓ cã chÕ ®é b¶o hiÓm cña Nhµ níc ®èi víi nh÷ng ngêi thÊt nghiÖp. Tãm l¹i c¸c chñ tr¬ng lín cña Nhµ níc vÒ lao ®éng vµ viÖc lµm lµ Nhµ níc cã tr¸ch nhiÖm hç trî vÒ tµi chÝnh ®Ó xóc tiÕn viÖc lµm; Nhµ níc b¶o vÖ, khuyÕn khÝch mäi ngêi lµm giÇu mét c¸ch chÝnh ®¸ng, b¶o ®¶m quyÒn tù do di chuyÓn chç lµm, viÖc lµm, tù do hµnh nghÒ; Nhµ níc cã tr¸ch nhiÖm vµ cã chÕ ®é khuyÕn khÝch t¹o viÖc lµm míi ®Ó thu hót ngêi lao ®éng; khai th¸c mäi tiÒm n¨ng trong nh©n d©n vµ tranh thñ ®Çu t, hç trî cña níc ngoµi; tiÕp tôc ch¬ng tr×nh d©n sè kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh ®Ó gi¶m søc Ðp cña "cung" trªn thÞ trêng lao ®éng. §Ó cã chÝnh s¸ch gi¶i quyÕt tèt viÖc lµm cho lao ®éng x· héi, cÇn vËn dông nh÷ng quan ®iÓm chñ yÕu sau: 41
- Mét lµ, trong ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phần và víi nguån lao ®éng kh¸ dåi dµo hiÖn nay th× thÊt nghiÖp lµ ®iÒu khã tr¸nh. VÊn ®Ò c¬ b¶n lµ Nhµ níc ph¶i kiÓm so¸t ®îc thÞ trêng lao ®éng nh»m khèng chÕ vµ h¹n chÕ thÊt nghiÖp. - Hai lµ, tù do ho¸ lao ®éng lµ quan ®iÓm c¬ b¶n nhÊt ®Ó h×nh thµnh chÝnh s¸ch viÖc lµm trong ®iÒu kiÖn m¬Ý. Quan ®iÓm nµy ph¶i ®îc thÓ chÕ ho¸ thµnh luËt ph¸p ®Ó ®¶m b¶o cho ngêi lao ®éng ®îc tù do hµnh nghÒ, liªn doanh, liªn kÕt hîp t¸c vµ tù do thªu mín lao ®éng trªn c¬ së ph¸p luËt vµ sù híng dÉn cña Nhµ níc. - Ba lµ, chÝnh s¸ch viÖc lµm ph¶i híng vµo tiÕp tôc gi¶i phãng tiÒm n¨ng lao ®éng, khuyÕn khÝch c¸c lÜnh vùc ngµnh, nghÒ vµ h×nh thøc ho¹t ®éng cã kh¶ n¨ng thu hót ®îc nhiÒu lao ®éng, ®Æc biÖt lµ khuyÕn khÝch ngêi cã vèn, cã kü thuËt vµ c«ng nghÖ ®Çu t vµo s¶n xuÊt, kinh doanh, dÞch vô ®Ó t¹o ra viÖc lµm míi, thu hót thªm lao ®éng x· héi. - Bèn lµ, chÝnh s¸ch viÖc lµm ph¶i nh»m hoµn thiÖn sè lîng, chÊt lîng nguån nh©n lùc. G¾n víi chÊt lîng nguån nh©n lùc ph¶i ph¸t triÓn hÖ thèng gi¸o dôc, ®µo t¹o nh»m võa n©ng cao d©n trÝ, võa ®¸p øng yªu cÇu lao ®éng cã kü thuËt cao trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, ®ång thêi t¹o ®iÒu kiÖn cho lao ®éng tù t¹o viÖc lµm. - N¨m lµ, gi¶i quyÕt viÖc lµm ph¶i theo c¸c ch¬ng tr×nh, dù ¸n cã môc tiªu, cã vèn ®Çu t tõ nhiÒu nguån vµ lËp quü quèc gia gi¶i quyÕt viÖc lµm. 3.4- Ph¬ng híng vµ gi¶i ph¸p C¨n cø vµo nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n trªn, ph¬ng híng c¬ b¶n ®Î sö dông cã hiÖu qu¶ nguån lao ®éng vµ gi¶i quyÕt tèt viÖc lµm ë níc ta lµ: - G¾n vÊn ®Ò lao ®éng - viÖc lµm víi chiÕn lîc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi còng nh c¸c ch¬ng tr×nh quèc gia kh¸c (®Æc thï hay môc tiªu) nh tÝn dông, ph¸t triÓn n«ng th«n, quy ho¹ch vµ ph¸t triÓn ®« thÞ, viÖc lµm ngoµi níc, ®èi tîng u tiªn, 42
- Tæ chøc ®µo t¹o, ®µo t¹o l¹i vµ phæ cËp nghÒ ®Ó ngêi lao ®éng cã thªm c¬ héi t×m kiÕm thªm viÖc lµm hoÆc tù t¹p viÖc lµm. - X©y dùng ch¬ng tr×nh quèc gia vÒ viÖc lµm, coi ®ã lµ ph¬ng tiÖn quan träng ®Ó ph¸t triÓn nguån nh©n lùc. Tríc m¾t Nhµ níc chñ tr¬ng híng ch¬nmg tr×nh nµy vµo c¸c vïng träng ®iÓm nh ®ång b»ng s«ng Hång (lµ n¬i ®«ng d©n, Ýt ®©t), ®ång b»ng s«ng Cöu Long, vïng nói trung du phÝa B¾c, T©y nguyªn, §«ng Nam bé, ven biÓn (lµ nh÷ng n¬i cßn nhiÒu tiÒm n¨ng cña thiªn nhiªn cha ®îc khai th¸c). 3.5- C¸c biÖn ph¸p cô thÓ - LËp quü quèc gia gi¶i quyÕt viÖc lµm, cho vay víi ®iÒu kiÖn u ®·i ®Ó t¹o viÖc lµm, chç lµm míi. - §Çu t ph¸t triÓn c¸c tæ chøc dÞch vô vÒ viÖc lµm, trî gióp d¹y nghÒ, gi¶i quyÕt viÖc lµm cho c¸c ®èi tîng u tiªn nh th¬ng binh, ngêi tµn tËt, gia ®×nh cã c«ng. - Hoµn thiÖn, bæ sung chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch xóc tiÕn viÖc lµm vÒ tµi chÝnh, thuÕ, tÝn dông, hé khÈu. - H×nh thµnh hÖ thèng tæ chøc dÞch vô viÖc lµm thuéc ngµnh Lao ®éng - th¬ng binh - x· héi, thuéc c¸c ®oµn thÓ quÇn chóng hoÆc mét sè bé, ngµnh, g¾n víi ho¹t ®éng d¹y nghÒ, híng nghiÖp. - Chính sách giáo dục và đào tạo 1- Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o 1.1 - Kh¸i niÖm gi¸o dôc vµ ®µo t¹o - Gi¸o dôc lµ sù d¹y dç ®èi víi con ngêi, lµ nhu cÇu cña con ngêi ®Ó tho¸t khái tr¹ng th¸i tù nhiªn, biÕn "con ngêi sinh vËt" thµnh "con ngêi x· héi", lµm cho con ngêi trë thµnh thµnh viªn hîp c¸ch cña x· héi. Gi¸o dôc bao gåm sù d¹y dç c¶ vÒ ph¬ng diÖn 43
tinh thÇn lÉn vËt chÊt, c¶ kiÕn thøc, kü n¨ng lÉn kinh nghiÖm. C¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc ®îc thùc hiÖn trong gia ®×nh, ë nhµ trêng hay ngoµi x· héi. Gi¸o dôc g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh v¨n ho¸ ho¸ vµ x· héi ho¸ con ngêi. - §µo t¹o lµ mét ph¬ng diÖn cña gi¸o dôc, lµ mét d¹ng ho¹t ®éng cô thÓ cña gi¸o dôc, lµ sù gi¸o dôc chuyªn s©u. §ã lµ qu¸ tr×nh häc tËp (thêng g¾n víi nhµ trêng) cña con ngêi ®Ó cã kiÕn thøc, kinh nghiÖm, kü n¨ng lµm viÖc trong mét lÜnh vùc nhÊt ®Þnh, ë mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh. Trong nhiÒu trêng hîp, "gi¸o dôc vµ ®µo t¹o" ®îc gäi chung lµ gi¸o dôc. 1.2 - §Æc ®iÓm cña gi¸o dôc vµ ®µo t¹o - Gi¸o dôc, ®µo t¹o lµ nh÷ng ho¹t ®éng thuéc lÜnh vùc ph¸t triÓn nguån nh©n lùc - nguån tµi nguyªn quý nhÊt cña mäi quèc gia. Gi¸o dôc, ®µo t¹o lµ nÒn t¶ng cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc, trang bÞ cho hä nh÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng vµ kinh nghiÖm thÝch hîp ®Ó ho¹t ®éng t¹o ra cña c¶i vËt chÊt vµ tinh thÇn, t¹o ra dÞch vô hµng ho¸ vµ nh÷ng tri thøc míi cho x· héi. Do ®ã, kÕt qu¶ cña gi¸o dôc, ®µo t¹o kh«ng ph¶i lµ nh÷ng s¶n phÈm vËt chÊt cô thÓ ®Ó tiªu dïng mµ cã tÝnh chÊt v« h×nh, t¹o tiÒm n¨ng v« cïng to lín cho sù ph¸t triÓn cña x· héi. - Gi¸o dôc, ®µo t¹o lµ mét linh vùc ®Çu t cho t¬ng lai. ®Çu t cho gi¸o dôc ®µo t¹o kh«ng t¹o ra thµnh qu¶ ®Ó cã thÓ hëng thô ngay, mµ nã t¹o ra lîi Ých trong t¬ng lai. Nh Hå ChÝ Minh ®· nãi: "V× lîi Ých mêi n¨m trång c©y, v× lîi Ých tr¨m n¨m trång ngêi". - Gi¸o dôc, ®µo t¹o ®îc thùc hiÖn b»ng nhiÒu h×nh thøc rÊt ®a d¹ng: C¸c tæ chøc chuyªn tr¸ch cña x· héi trùc tiÕp ®¶m nhËn th«ng qua viÖc gi¶ng d¹y theo trêng, líp; c¸c thiÕt chÕ x· héi (gia ®×nh, ®oµn thÓ, t«n gi¸o, ) vµ gi¸n tiÕp th«ng qua s¸ch vµ c¸c ph¬ng tiªn nghe, nh×n kh¸c. - Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o mang l¹i lîi Ých kh«ng chØ cho nh÷ng ngêi ®îc hëng chi phÝ vÒ gi¸o dôc, ®µo t¹o, mµ cßn mang l¹i lîi Ých chung cho toµn x· héi (kinh tÕ x· héi ph¸t triÓn nhê n©ng cao d©n trÝ, sö dông kho häc, c«ng nghÖ, ). 1.3 - Môc tiªu cña gi¸o dôc - ®µo t¹o 44
Môc tiªu gi¸o dôc, nãi mét c¸ch tæng qu¸t vµ h×nh tîng lµ "trång ngêi", lµ h×nh thµnh nh÷ng con ngêi cã phÈm chÊt, tr×nh ®é, n¨ng lùc ®¸p øng yªu cÇu cña x· héi, thÝch øng víi sù ph¸t triÓn cña ®Êt níc, sù ph¸t triÓn con ngêi, x· héi vµ thêi ®¹i. Cô thÓ lµ: - Cung cÊp cho con ngêi mét khèi lîng kiÕn thøc nhÊt ®Þnh, nh÷ng hiÓu biÕt chung vÒ ®Êt níc, con ngêi, x· héi hoÆc vÒ mét lÜnh vùc nhÊt ®Þnh (lÞch sö, ®Þa lý, to¸n häc, kinh tÕ häc, ). - ChuyÓn giao c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, c¸c quy t¾c øng xö, c¸c chuÈn mùc cña x· héi vµ cña con ngêi cho c¸c thÕ hÖ nèi tiÕp sau. C¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ ë ®©y bao gåm c¶ vËt chÊt lÉn tinh thÇn, c¶ nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc, céng ®ång lÉn nh÷ng gi¸ trÞ chung cña toµn nh©n lo¹i. - Gióp con ngêi tiÕp nhËn c¸c c¬ chÕ kiÓm so¸t vµ ®iÒu chØnh hµnh vi ®èi víi hä trong cuéc sèng x· héi. - Gióp con ngêi cã kü n¨ng trong nh÷ng lÜnh vùc nghÒ nghiÖp nhÊt ®Þnh ®Ó tham gia vµo qu¸ tr×nh lao ®éng x· héi, ph¸t huy tiÒm n¨ng cña c¸ nh©n ®Ó ph¸t triÓn c¸ nh©n vµ ®ãng gãp víi sù ph¸t triÓn chung cña x· héi. 1.4 - H×nh thøc gi¸o dôc - ®µo t¹o C¸c h×nh thøc gi¸o dôc hÕt søc phong phó. Ngoµi c¸c thiÕt chÕ gi¸o dôc - ®µo t¹o chÝnh thøc cña x· héi (hÖ thèng c¸c lo¹i trêng, c¬ së gi¸o dôc - ®µo t¹o), qu¸ tr×nh gi¸o dôc diÔn ra ë kh¾p mäi n¬i vµ trong suèt c¶ ®êi ngêi. Chøc n¨ng gi¸o dôc lµ mét trong nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n kh«ng chØ cña nhµ trêng, mµ cßn cña gia ®×nh, tæ chøc ®oµn thÓ, tæ chøc t«n gi¸o. C¸c thiÕt chÕ kh«ng chÝnh thøc nµy trªn thùc tÕ ®ãng gãp phÇn ®Æc biÖt to lín trong gi¸o dôc con ngêi. Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, kh«ng chØ lµ yªu cÇu hîp c¸ch ho¸ c¸c thµnh viªn cña x· héi mµ cßn lµ nhu cÇu, ®éng lùc cña mçi c¸ nh©n con ngêi. ChÝnh tõ nhu cÇu nµy mµ con ngêi lu«n cã xu híng biÕn qu¸ tr×nh gi¸o dôc thµnh qu¸ tr×nh tù gi¸o dôc, do vËy mµ ho¹t ®éng gi¸o dôc cã thÓ diÔn ra ë mäi lóc, mäi n¬i. VÝ dô: Mét hµnh vi øng xö víi nh÷ng ngêi xung quanh sao cho ®óng víi thuÇn phong mü tôc kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i häc ë nhµ trêng, ngîc l¹i nh÷ng thø nµy thêng ®îc tiÕp thu tõ trong gia ®×nh, nhãm hä hµng hay b¹n bÌ. §èi víi kü thuËt lµm mét mãn ¨n nµo ®ã cã thÓ xem mét lÇn trªn v« tuyÕn truyÒn h×nh hay 45
®äc qua s¸ch híng dÉn. Kinh nghiÖm trÞ bÖnh ®au ®Çu cã thÓ tiÕp thu ngÉu nhiªn ë qu¸n níc trong lóc vui b¹n bÌ. Sù gi¸o dôc ®óng ®¾n, cã ph¬ng ph¸p trªn c¬ së thÝch øng víi kh¶ n¨ng vµ ®¸p øng nhu cÇu c¸ nh©n sÏ lµ ®iÒu kiÖn tèt quyÕt ®Þnh nh©n c¸ch, t¬ng lai vµ sè phËn cña c¸ nh©n. Ngîc l¹i, sù gi¸o dôc sai lÇm sÏ dÉn con ngêi vµo nh÷ng chç u tèi, nhu nhîc, ®i ngîc l¹i c¸c gi¸ trÞ nh©n b¶n. 2. ChÝnh s¸ch gi¸o dôc vµ ®µo t¹o 2.1 - Kh¸i niÖm vÒ chÝnh s¸ch gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Nh ®· giíi thiÖu, chÝnh s¸ch gi¸o dôc, ®µo t¹o lµ mét trong nh÷ng chÝnh s¸ch x· héi c¬ b¶n n»m trong hÖ thèng c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi cña Nhµ níc. ChÝnh s¸ch gi¸o dôc vµ ®µo t¹o lµ c«ng cô qu¶n lý vÜ m« cña Nhµ níc ®èi víi ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ ®µo t¹o nh»m thùc hiÖn c¸c môc tiªu cña Nhµ níc vÒ lÜnh vùc nµy. Cã thÓ hiÓu chÝnh s¸ch gi¸o dôc vµ ®µo t¹o lµ mét hÖ thèng c¸c quan ®iÓm, c¸c môc tiªu cña Nhµ níc vÒ gi¸o dôc, ®µo t¹o, cïng c¸c ph¬ng híng, gi¶i ph¸p nh»m thùc hiÖn c¸c môc tiªu ®ã trong mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh cña sù ph¸t triÓn ®Êt níc. 2.2 - Vai trß cña chÝnh s¸ch gi¸o dôc, ®µo t¹o §èi tîng cña gi¸o dôc, ®µo t¹o lµ con ngêi - vèn quý nhÊt, nguån néi lùc cèt lâi ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña ®Êt níc. Cã thÓ nãi, gi¸o dôc, ®µo t¹o lµ mèi quan t©m hµng ®Çu cña mçi quèc gia nh»m t¹o ra mét nguån nh©n lùc cã trÝ tuÖ cao, cã tay nghÒ thµnh th¹o, cã phÈm chÊt tèt ®Ñp, ®¸p øng ë møc cao nhÊt nh÷ng yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña ®Êt níc. NÕu nh tríc ®©y sù thiÕu vèn vµ nghÌo nµn vÒ c¬ së vËt chÊt lµ nguyªn nh©n chñ yÕu lµm chËm tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ th× trong thêi ®¹i ngµy nay, phÇn quan träng cña t¨ng trëng g¾n liÒn víi chÊt lîng cña lùc lîng lao ®éng, NÕu nh tríc ®©y, nÒn kinh tÕ cña mçi quèc gia chñ yÕu dùa vµo lao ®éng vµ tù nhiªn th× ngµy nay chñ yÕu dùa vµo th«ng tin vµ trÝ tuÖ. Kû nguyªn ph¸t triÓn míi coi ®Çu t ph¸t triÓn nguån nh©n lùc lµ quan träng h¬n c¸c lo¹i ®Çu t kh¸c. V× vËy c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ®Òu cã sù thay ®æi trong chiÕn lîc ph¸t triÓn cña m×nh theo huíng chó träng nhiÒu h¬n ®Õn gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. 46
ë ViÖt Nam, víi ý nghÜa gi¸o dôc, ®µo t¹o lµ quèc s¸ch hµng ®Çu, viÖc ho¹ch ®Þnh vµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch gi¸o dôc ®óng ®¾n, cïng víi c¸c chÝnh s¸ch x· héi kh¸c lµ tiÒn ®Ò quyÕt ®Þnh cho c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. ChÝnh s¸ch gi¸o dôc vµ ®µo t¹o gãp phÇn vµo viÖc n©ng cao d©n trÝ, x©y dùng vµ ph¸t triÓn con ngêi cã v¨n ho¸ (®øc vµ tµi), qua ®ã thùc hiÖn môc tiªu tríc m¾t "xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo" (v× mét trong nh÷ng nguyªn nh©n quan träng dÉn ®Õn ®ãi nghÌo lµ do con ngêi kh«ng cã häc, kh«ng cã nghÒ nghiÖp) còng nh gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu c¬ b¶n lµ sù tiÕn bé, c«ng b»ng, v¨n minh cho con ngêi trong x· héi. §©y lµ mét trong nh÷ng chÝnh s¸ch thÓ hiÖn rÊt râ quan ®iÓm nh©n v¨n vµ ®Þnh híng XHCN cña §¶ng vµ Nhµ níc ta. 2.3 - §Þnh híng gi¸o dôc vµ ®µo t¹o cña §¶ng vµ Nhµ níc V¨n kiÖn §¹i Héi §¶ng lÇn thø VIII ®· x¸c ®Þnh: Cïng víi khoa häc vµ c«ng nghÖ, gi¸o dôc vµ ®µo t¹o lµ quèc s¸ch hµng ®Çu nh»m n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi dìng nh©n tµi. Coi träng c¶ 3 mÆt: më réng quy m«, n©ng cao chÊt lîng vµ ph¸t huy hiÖu qu¶. Ph¬ng híng chung cña gi¸o dôc vµ ®µo t¹o trong 5 n¨m tíi lµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc, ®¸p øng yªu cÇu c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, t¹o ®iÒu kiÖn cho nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ thanh niªn, cã viÖc lµm, kh¾c phôc c¸c tiªu cùc, yÕu kÐm trong gi¸o dôc, ®µo t¹o, n©ng cao chÊt lîng vµ hiÖu qu¶ cña gi¸o dôc. §Õn n¨m 2000, b¶o ®¶m ®¹i bé phËn trÎ em 5 tuæi ®îc hëng ch¬ng tr×nh gi¸o dôc mÇm non; thanh to¸n n¹n mï ch÷ ë nh÷ng ngêi trong ®é tuæi tõ 15 ®Õn 35, thu hÑp diÖn ngêi mï ch÷ ë ®é tuæi kh¸c; c¬ b¶n hoµn thµnh phæ cËp tiÓu häc trong c¶ níc, tríc hÕt lµ ®èi víi trÎ em trong ®é tuæi tõ 6 ®Õn 14; phæ cËp trung häc c¬ së ë nh÷ng thµnh phè lín, khu c«ng nghiÖp tËp trung vµ nh÷ng n¬i mµ ®iÒu kiÖn cho phÐp. Cã chÝnh s¸ch b¶o ®¶m cho con em c¸c gia ®×nh trong diÖn chÝnh s¸ch, gia ®×nh nghÌo ®îc ®i häc, ®éng viªn vµ gióp ®ì nh÷ng häc sinh giái cã nhiÒu triÓn väng. Më cuéc vËn ®éng réng r·i trong toµn d©n kiªn quyÕt xo¸ mï ch÷ vµ chèng n¹n thÊt häc. X©y dùng hÖ thèng trêng träng ®iÓm, trung t©m chÊt lîng cao ë c¸c bËc häc. Coi träng viÖc d¹y ngo¹i ng÷ vµ tin häc tõ cÊp phæ th«ng. Më thªm c¸c trêng phæ th«ng néi tró ë nh÷ng vïng khã kh¨n, vïng ®ång bµo thiÓu sè. Coi träng gi¸o dôc gia ®×nh. §æi míi hÖ thèng gi¸o dôc chuyªn nghiÖp vµ ®¹i häc, kÕt hîp ®µo t¹o víi nghiªn cøu, t¹o nguån nh©n lùc ®ñ kh¶ n¨ng tiÕp cËn c«ng nghÖ tiªn tiÕn. Cñng cè vµ n©ng cao chÊt 47
lîng gi¸o dôc phæ th«ng. Ph¸t triÓn c¸c h×nh thøc gi¸o dôc tõ xa. Më réng c¸c trêng líp d¹y nghÒ vµ ®µo t¹o c«ng nh©n lµnh nghÒ. Trong khi x©y dùng hÖ thèng trêng c«ng, cã chÝnh sc¸h gióp ®ì, híng dÉn ph¸t triÓn vµ qu¶n lý tèt c¸c trêng, líp b¸n c«ng, d©n lËp, t thôc. KhuyÕn khÝch d¹y nghÒ t¹i doanh nghiÖp. Ph¸t triÓn ®µo t¹o sau ®¹i häc; t¨ng sè lîng ®µo t¹o ®¹i häc vµ sau ®¹i häc ë níc ngoµi vµ t¹i c¸c trung t©m ®µo t¹o quèc tÕ ë trong níc. KhuyÕn khÝch du häc tù tóc. Gi¶i quyÕt tèt mèi quan hÖ gi÷a ®µo t¹o vµ sö dông. X©y dùng ®éi ngò trÝ thøc ®ång bé vÒ c¸c lÜnh vùc khoa häc, c«ng nghÖ, v¨n ho¸, v¨n nghÖ, qu¶n lý kinh tÕ, qu¶n lý x· héi, Nhanh chãng x©y dùng ®éi ngò c«ng chøc vµ nh©n viªn cña hÖ thèng hµnh chÝnh c¸c cÊp. §µo t¹o ®éi ngò c¸c nhµ qu¶n trÞ doanh nghiÖp giái. N©ng tû lÖ lao ®éng qua ®µo t¹o tõ 10% hiÖn nay lªn kho¶ng 22 - 25%. N©ng cao kiÕn thøc v¨n ho¸, nghÒ nghiÖp cho phô n÷, båi dìng lùc lîng c¸n bé n÷. X¸c ®Þnh râ h¬n môc tiªu, thiÕt kÕ néi dung, ch¬ng tr×nh, ®æi míi ph¬ng ph¸p gi¸o dôc, ®µo t¹o, lùa chän nh÷ng néi dung cã tÝnh c¬ b¶n, hiÖn ®¹i. T¨ng cêng gi¸o dôc c«ng d©n, gi¸o dôc lßng yªu níc, chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t tëng Hå ChÝ Minh, gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ nh©n v¨n, lÞch sö d©n téc vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc; ý chÝ v¬n lªn v× t¬ng lai cña b¶n th©n vµ tiÒn ®å cña ®Êt níc. Tõng bíc ¸p dông c¸c ph¬ng ph¸p tiªn tiÕnvµ ph¬ng tiÖn hiÖn ®¹i vµo qu¸ tr×nh ®µo t¹o; ph¸t triÓn m¹nh qu¸ tr×nh tù häc, tù ®µo t¹o thêng xuyªn vµ réng kh¾p. Ng¨n chÆn vµ xö lý nghiªm nh÷ng tiªu cùc trong gi¶ng d¹y, häc tËp, thi cö vµ cÊp v¨n b»ng chøng chØ. §æi míi c«ng t¸c ®µo t¹o, båi dìng ®éi ngò giaã viªn vµ c¸n bé qu¶n lý gi¸o dôc. Sö dông gi¸o viªn ®óng n¨ng lùc, ®·i ngé ®óng c«ng søc vµ tµi n¨ng víi tinh thÇn u ®·i vµ t«n träng nghÒ d¹y häc. Tæng kÕt c¶i c¸ch gi¸o dôc; x©y dùng chiÕn lîc ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ ®µo t¹o trong thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc. X©y dùng vµ hoµn thiÖn hÖ thèng luËt ph¸p vµ chÝnh s¸ch cña Nhµ níc vÒ gi¸o dôc, ®µo t¹o. T¨ng cêng qu¶n lý nhµ níc ®èi víi c¸c lo¹i h×nh trêng líp gi¸o dôc, ®µo t¹o. N©ng dÇn tû träng chi ng©n s¸ch cho gi¸o dôc, ®µo t¹o, ®éng viªn ®óng møc sù ®ãng gãp cña mçi nhµ, mçi ngêi ®ång thêi thu hót nguån ®Çu t tõ c¸c céng ®ång, c¸c giíi trong vµ ngoµi níc cho gi¸o dôc, ®µo t¹o. ®Èy m¹nh hîp t¸c quèc tÕ trong gi¸o dôc, ®µo t¹o. Ph¸t 48
huy tr¸ch nhiÖm cña c¸c cÊp uû ®¶ng, c¸c cÊp chÝnh quyÒn, c¸c doanh nghiÖp ®èi víi sù nghiÖp gi¸o dôc, ®µo t¹o. Kú häp thø 4, Quèc Héi kho¸ 10 ®· th«ng qua LuËt gi¸o dôc. §©y lµ mét bíc tiÕn míi trong viÖc x©y dùng chÝnh s¸ch vÒ gi¸o dôc cña Nhµ níc, hoµn thiÖn thªm mét bíc hÖ thèng luËt ph¸p cña Nhµ níc vÒ lÜnh vùc nµy. 3- X©y dùng vµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch gi¸o dôc, ®µo t¹o 3.1- Ph©n tÝch m«i trêng bªn trong M«i trêng bªn trong ®èi víi gi¸o dôc, ®µo t¹o kh«ng chØ lµ nguån ng©n s¸ch hay c¬ së vËt chÊt - kü thuËt dµnh cho lÜnh vùc nµy mµ lµ tr×nh ®é, kh¶ n¨ng cung cÊp c¸c dÞch vô gi¸o dôc, ®µo t¹o; lµ quan ®iÓm cña x· héi, d©n téc vÒ vÊn ®Ò nµy; lµ nh÷ng ®éng lùc vµ c¸c h×nh thøc khuyÕn khÝch, ®éng viªn con ngêi tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc, ®µo t¹o. M«i trêng bªn trong kh«ng chØ lµ nh÷ng mÆt m¹nh, nh÷ng lîi thÕ mµ cßn lµ nh÷ng h¹n chÕ cña hiÖn t¹i vµ xu híng cña c¸c d¹ng ho¹t ®éng gi¸o dôc trong t¬ng lai. - Nh÷ng mÆt m¹nh cÇn ®îc tÝnh ®Õn khi x©y dùng chÝnh s¸ch gi¸o dôc, ®µo t¹o lµ: Thø nhÊt, ViÖt Nam lµ mét d©n téc cã truyÒn thèng t«n sù träng ®¹o. Con ngêi ViÖt Nam tù hµo lµ nh÷ng ngêi ham häc vµ häc giái. Trong truyÒn thèng ®ã, kh«ng ph©n biÖt sang - hÌn, giÇu - nghÌo, ngêi nµo häc giái, thi ®ç ®Òu ®îc x· héi thõa nhËn, ®îc mäi ngêi kÝnh träng vµ ®îc Nhµ níc träng dông, bæ lµm quan. TruyÒn thèng ®ã ®îc c¸c thÕ hÖ nèi tiÕp nhau g×n gi÷ vµ ph¸t huy cho ®Õn h«m nay. Thø hai, §¶ng vµ Nhµ níc ta thêng xuyªn quan t©m ®Õn gi¸o dôc, ®µo t¹o. Tiªu biÓu vÒ sù quan t©m nµy lµ B¸c Hå. Trong th giö thiÕu niªn, nhi ®ång nh©n dÞp TÕt Trung Thu; trong 5 ®iÒu B¸c Hå d¹y thiÕu niªn nhi ®ång; trong th göi c¸c nhµ gi¸o nh©n dÞp ngµy Nhµ gi¸o ViÖt Nam vµ trong nhiÒu v¨n b¶n kh¸c ®· thÓ hiÖn sù quan t©m cña B¸c ®Òn sù nghiÖp "trång ngêi". B¸c ®· tõng nh¾c nhë, ®éng viªn thÕ hÖ trÎ ViÖt Nam say mª häc tËp ®Ó cã thÓ s¸nh vai víi cêng quèc n¨m ch©u. Trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ Mü gian khæ, §¶ng vµ Nhµ níc ta ®· cö nhiÒu c¸n bé, sinh viªn, häc sinh ra níc ngoµi häc tËp; më thªm c¸c trêng d¹y ë trong níc; cã chÕ ®é u tiªn ngµnh s ph¹m, sö dông nh÷ng ngêi ®îc ®µo t¹o. Vµ, gÇn ®©y, NghÞ quyÕt Héi nghÞ Ban chÊp hµnh trung ¬ng lÇn thø 2, kho¸ VIII vÒ gi¸o dôc vµ ®µo t¹o; LuËt Gi¸o dôc ®îc Quèc Héi th«ng qua 11/1998 49
l¹i cµng thÓ hiÖn h¬n sù quan t©m lín vµ thiÕt thùc cña §¶ng vµ Nhµ níc ta ®èi víi vÊn ®Ò gi¸o dôc, ®µo t¹o. NhiÒu tæ chøc quèc tÕ vµ b¹n bÌ thÕ giíi còng ®· nhËn xÐt: ViÖt Nam cã mét thµnh tÝch ®Çy Ên tîng vÒ gi¸o dôc, ngay c¶ khi so s¸nh víi nhiÒu nÒn kinh tÕ kh¸c cã møc thu nhËp cao h¬n. Râ rµng lµ ChÝnh phñ ViÖt Nam ®· thµnh c«ng trong viÖc x©y dùng vµ thùc thi chÝnh s¸ch gi¸o dôc, ®µo t¹o, ®Æc biÖt lµ trong viÖc trang bÞ nh÷ng kiÕn thøc gi¸o dôc c¬ b¶n cho ®¹i bé phËn d©n chóng (93% ngêi lín tho¸t mï ch÷; ChÝnh phñ cÊp 55% tæng chi phÝ cho gi¸o dôc; nh©n d©n ®ãng gãp 45%). Bªn c¹nh thÕ m¹nh, trong lÜnh vùc nµy còng cã mét sè khã kh¨n, h¹n chÕ cÇn tÝnh ®Õn. - Mét lµ, khã kh¨n lín nhÊt hiÖn nay lµ níc ta cßn nghÌo, cã nhiÒu h¹n chÕ vÒ nguån lùc. Nguån lùc ë ®©y bao hµm c¶ c¬ së vËt chÊt, ph¬ng tiÖn vµ lùc lîng gi¸o viªn cïng víi hÖ thèng ch¬ng tr×nh, gi¸o tr×nh. MÆc dï ChÝnh phñ ®· cã nhiÒu cè g¾ng dµnh ng©n s¸ch nhµ níc cho gi¸o dôc, ®µo t¹o n¨m sau t¨ng h¬n n¨m tríc (1985 - 5%; 1995 - 10%; 2000 - 15%) nhng vÉn kh«ng thÓ ®¸p øng ®ñ yªu cÇu (sè lîng vµ chÊt lîng trêng häc, phßng häc kh«ng b¶o ®¶m; thiÕt bÞ d¹y häc thiÕu vµ l¹c hËu, gi¸o viªn thiÕu, l¬ng gi¸o viªn thÊp, ) - Hai lµ, trong sù chuyÓn ®æi sang c¬ chÕ thÞ trêng, nhiÒu ho¹t ®éng gi¸o dôc, ®µo t¹o ®· bÞ th¬ng m¹i ho¸ vµ cã nhiÒu hiÖn tîng tiªu cùc nÈy sinh trong gi¶ng d¹y, häc tËp, thi cö vµ cÊp ph¸t v¨n b»ng, chøng chØ. - Ba lµ, c¶i c¸ch gi¸o dôc cßn chËm vµ kÐm hiÖu qu¶, mét phÇn v× thiÕu ®Çu t, nh÷ng ngêi thùc hiÖn cô thÓ cßn thiÕu n¨ng lùc vµ kinh nghiÖm, ¸p dông véi vµng nhiÒu m« h×nh gi¸o dôc, ®µo t¹o cña níc ngoµi thiÕu chän läc vµ kh«ng tÝnh hÕt ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ cña ViÖt Nam. 3.2- Ph©n tÝch m«i trêng bªn ngoµi - Kh¶ n¨ng cung cÊp c¸c dÞch vô ®µo t¹o cña thÕ giíi vµ trong khu vùc lµ hÕt søc phong phó, ®a d¹ng vµ kh«ng kÐm phÇn phøc t¹p. ThÞ trêng cµng phong phó vµ réng lín cµng cã nhiÒu ph¬ng ¸n ®Ó lùa chän, nhng còng g©y khã kh¨n cho viÖc lùa chän ®ã. C¸i khã lµ chän cho ®óng vµ tróng nh÷ng n¬i, nh÷ng lÜnh vùc cã kh¶ n¨ng tèt nhÊt, b¶o ®¶m sù an toµn cao nhÊt ®Ó göi c¸n bé, sinh viªn ®i häc. 50
- Xu híng gi¸o dôc trªn thÕ giíi rÊt ®a d¹ng vµ chøa ®ùng c¶ nh÷ng ®iÒu hay, lÏ dë, kh«ng thiÕu nh÷ng ý ®å xÊu, ph¶n ®éng nh©n danh ho¹t ®éng nh©n ®¹o, ho¹t ®éng gi¸o dôc, ®µo t¹o lµm bµn ®¹p tÊn c«ng vµo con ngêi nh»m môc tiªu chÝnh trÞ, nhåi nhÐt nh÷ng t tëng ph¶n ®éng, tuyªn truyÒn lèi sèng kh«ng lµnh m¹nh, kh«ng phï hîp víi c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña d©n téc vµ nh÷ng chuÈn mùc chung cña con ngêi. Còng kh«ng thiÕu nh÷ng ho¹t ®éng nh©n danh gi¸o dôc, ®µo t¹o ®Ó kiÕm t×m lîi nhuËn, bÊt chÊp néi dung vµ chÊt lîng gi¸o dôc. - Trong thêi ®¹i th«ng tin, víi sù ph¸t triÓn nh vò b·o cña khoa häc - c«ng nghÖ, víi chÝnh s¸ch "më cöa", céng víi lîi thÕ cña níc ®i sau, ViÖt Nam cã nhiÒu c¬ héi ®Ó ph¸t triÓn chÝnh s¸ch gi¸o dôc, ®µo t¹o cña m×nh. Sù hiÓu biÕt c¨n kÏ kh¶ n¨ng, chÊt lîng vµ khuynh híng, quan ®iÓm ®µo t¹o cña c¸c c¬ së ®µo t¹o cña thÕ giíi cã tÇm quan träng ®Æc biÖt ®Ó t¨ng cêng göi ngêi ®i häc níc ë ngoµi, tiÕp thu kinh nghiÖm, ph¬ng ph¸p vµ tinh hoa cña nh©n lo¹i ®Ó lµm giÇu m¹nh ®Êt níc. Cã mét nhµ X· héi häc næi tiÕng cña NhËt ®· c¶nh b¸o c¸c níc ®ang ph¸t triÓn r»ng kh«ng thÓ dïng tiÒn mua c«ng nghÖ cña níc ngoµi ®Ó tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. Ph¶i b»ng v¨n ho¸ cña d©n téc, th«ng qua nÒn v¨n ho¸ ©ýy míi cã thÓ biÕn c«ng nghÖ tiªn tiÕn cña níc ngoµi thµnh c¸i cña m×nh, thµnh c¸i bªn trong cña níc m×nh. 3.3- Lùa chän môc tiªu gi¸o dôc - ®µo t¹o Môc tiªu chung, mang tÝnh tæng qu¸t cña gi¸o dôc ®· ®îc nªu ë trªn. Tuy nhiªn, trong tõng giai ®o¹n nhÊt ®Þnh, víi nh÷ng kh¶ n¨ng vµ ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, Nhµ níc ph¶i cã nh÷ng môc tiªu cô thÓ. NghÞ quyÕt Héi nghÞ trung ¬ng 2 vÒ gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ®· x¸c ®Þnh cô thÓ c¸c môc tiªu gi¸o dôc ®µo t¹o, trong giai ®o¹n hiÖn nay, bao gåm c¸c môc tiªu vÒ c¸c bËc häc, vÒ ®éi ngò gi¸o viªn vµ c¸n bé qu¶n lý gi¸o dôc, ®µo t¹o, vÒ c¬ së vËt chÊt, vÒ hîp t¸c quèc tÕ, vÒ qu¶n lý nhµ níc vµ c¬ së ph¸p lý ®Ó ®iÒu tiÕt c¸c ho¹t ddéng gi¸o dôc, ®µo t¹o. 3.4- X¸c ®Þnh hÖ thèng c¸c quan ®iÓm chØ ®¹o §©y lµ vÊn ®Ò hÕt søc quan träng, bëi kh«ng th«ng suèt vÒ mÆt t tëng, kh«ng thèng nhÊt vÒ t tëng th× dï cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Õn ®©u, dï cã kÕ ho¹ch chi tiÕt vµ cô thÓ ®Õn ®©u còng rÊt khã thùc hiÖn. C¸c quan ®iÓm lín ®Ó chØ ®¹o ho¹t ®éng kh«ng n»m ngoµi c¸c 51
môc tiªu chiÕn lîc, kh«ng ®i ngîc l¹i c¸c ®Þnh híng c¬ b¶n cña §¶ng vµ Nhµ níc, nhng nã chØ râ quy m«, ph¹m vi ho¹t ®éng trong mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh, chØ râ c¸i c¸ch thøc c¬ b¶n ®Ó tiÕn hµnh: ph¶i xuÊt ph¸t tõ ®©u, trªn c¬ së nh÷ng tiªu chuÈn nµo, kÕt hîp víi nh÷ng g×, hiÖu qu¶ ®Õn ®©u, - Gi¸o dôc, ®µo t¹o lµ sù nghiÖp l©u dµi cña toµn §¶ng, toµn d©n, cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Õn t¬ng lai cña d©n téc vµ vÞ thÕ cña ®Êt níc. T tëng chØ ®¹o chÝnh s¸ch gi¸o dôc vµ ®µo t¹o hiÖn nay cña Nhµ níc ta lµ: - Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o lµ quèc s¸ch hµng ®Çu, cïng víi môc tiªu n©ng cao d©n trÝ, båi dìng nh©n tµi, cÇn tËp trung ®µo t¹o nguån nh©n lùc quèc gia ®Ó thiÕt thùc phôc vô sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc. - Cïng víi viÖc t¨ng cêng ng©n s¸ch cho gi¸o dôc, ®µo t¹o, cÇn c¶i tiÕn ch¬ng tr×nh, néi dung vµ ph¬ng ph¸p theo híng c¬ b¶n vµ hiÖn ®¹i. N©ng cao chÊt lîng c«ng t¸c d¹y vµ häc. - Bªn c¹nh viÖc x©y dùng vµ hoµn thiÖn hÖ thèng luËt ph¸p vÒ gi¸o dôc ®µo t¹o, t¨ng cêng qu¶n lý nhµ níc ®èi víi ho¹t ®éng gi¸o dôc ®µo t¹o, cÇn më réng quy m«, h×nh thøc vµ ®éng viªn mäi ngêi tham gia qu¸ tr×nh ®µo t¹o vµ tù ®µo t¹o. Thùc hiÖn x· héi ho¸ c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc, ®µo t¹o. - §Æc biÖt quan träng lµ xö lý tèt mèi quan hÖ gi÷a ®µo t¹o vµ sö dông. §µo t¹o theo nhu cÇu x· héi ®Ó ®¸p øng c¸c ®ßi hái cña sù nghiÖp ®æi míi ®Êt níc vµ nh÷ng ngêi ®· qua ®µo t¹o ph¶i ®îc sö dông, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t huy tÊt c¶ nh÷ng g× mµ hä cã thÓ cã ®îc trong qu¸ tr×nh ®µo t¹o. 3.5- §a ra c¸c chÝnh s¸ch cô thÓ cho sù ph¸t triÓn gi¸o dôc, ®µo t¹o §ã lµ c¸c tÝnh to¸n ®îc cô thÓ thµnh môc tiªu cô thÓ cÇn ®¹t ®îc nh: Phæ cËp gi¸o dôc cÊp nµo? Mòi nhän cña ngµnh gi¸o dôc, ®µo t¹o lµ g×? ChÝnh s¸ch gi¸o dôc, ®µo t¹o cho c¸c ®èi tîng vµ khu vùc ®Æc thï (n÷, t«n gi¸o, miÒn nói, biªn giíi, )? C¬ cÊu c¸c cÊp vµ ngµnh nghÒ gi¸o dôc, ®µo t¹o (khoa häc c¬ b¶n, khoa häc qu¶n lý, khoa häc x· héi nh©n v¨n, c«ng nh©n lµnh nghÒ, trung cÊp, ®¹i häc, sau ®¹i häc, )? 3.6- Lùa chän c¬ quan thùc hiÖn chÝnh s¸ch C¸c chÝnh s¸ch gi¸o dôc, ®µo t¹o chñ yÕu do Bé Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, Bé V¨n ho¸ vµ th«ng tin, Uû ban ThÓ dôc thÓ thao, c¸c Bé vµ c¸c c¬ quan h÷u quan kh¸c cïng tÊt c¶ c¸c 52