Bảo tồn kiến trúc truyền thống Tây Nguyên trong quá trình phát triển du lịch địa phương

Nội dung text: Bảo tồn kiến trúc truyền thống Tây Nguyên trong quá trình phát triển du lịch địa phương

1. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Hồ Thị Thanh Nhàn BẢO TỒN KIẾN TRÚC TRUYỀN THỐNG TÂY NGUYÊN TRONG QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN DU LỊCH ĐỊA PHƢƠNG CONVERSE TAY NGUYEN TRADITIONAL ARCHITECTURE DURING THE DEVELOPMENT OF LOCAL TOURISM HỒ THỊ THANH NHÀN TÓM TẮT: Bài viết khái quát những giá trị cơ bản của các loại hình kiến trúc truyền thống tiêu biểu ở Tây Nguyên, sơ lược về thực trạng các loại hình kiến trúc này trong bối cảnh hội nhập, đồng thời chỉ ra những tiềm năng khai thác du lịch địa phương dựa trên các kiến trúc tiêu biểu, đặc sắc nhất của một số dân tộc địa phương. Bên cạnh đó, bài viết giới thiệu một số cơ sở kinh doanh du lịch địa phương, qua đó phân tích một số khó khăn của du lịch cộng đồng ở Tây Nguyên hiện nay và thử đề xuất hướng khắc phục. Từ khóa: kiến trúc truyền thống Tây Nguyên, nhà Rông, nhà dài, nhà mồ, Ê Đê, Gia Rai, Ba Na, Mnông. ABSTRACT: The paper has outlined principal values of typical traditional architectural forms in Tay Nguyen, summarized the reality of such in the context of integration, pointed out potentials in local tourism exploitation base on the most typical and distinctive architectures of local ethnic groups. Besides, it also introduces some local tourism businesses, from that, analyses difficulties of Tay Nguyen community tourism at this moment and suggest solutions to overcome. Key words: Tay Nguyen traditional architecture, communal house, long house, sepulchre, Ê Đê, Gia Rai, Ba Na, Mnông. 1. KHÁI QUÁT VỀ KIẾN TRÚC Ê Đê, Mnông, Cơ ho, Mạ, Chu Ru) có lịch TRUYỀN THỐNG TÂY NGUYÊN sử cư trú lâu đời, tuy nhiên kiến trúc truyền Nhìn chung, kiến trúc trong mỗi ngôi thống được biết đến thường chỉ là của làng truyền thống của các dân tộc Tây những nhóm dân tộc đông dân hơn cả, như Nguyên có thể được chia thành ba nhóm người Ba Na, Gia Rai ở phía Bắc (Gia Lai, dựa theo mục đích sử dụng, gồm: nhà ở, Kon Tum), người Ê Đê ở phía Nam (Đăk nhà cộng đồng và nhà mồ, ngoài ra còn có Lăk). Điều này do nhiều nguyên nhân, chòi rẫy, kho thóc nhưng quy mô nhỏ và ít trong đó có nguyên nhân quy mô dân số và đặc trưng. Tây Nguyên gồm 5 tỉnh (Gia mức độ ổn định của nơi cư trú. Lai, Kon Tum, Đăk Lăk, Đăk Nông, Lâm Theo một nghiên cứu vào năm 1994 Đồng), với 11 dân tộc bản địa (Gia Rai, Ba [2], thời gian định cư của các làng dân tộc Na, Xơ Đăng, Giẻ Triêng, Brâu, Rơ Măm, ở Tây Nguyên chia thành ba cấp độ: Nhóm ThS. Trường Đại học Văn Lang, Email:hothithanhnhan@vanlanguni.edu.vn 86
2. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 03 / 2017 di cư nhiều nhất là những dân tộc có dân số tiếp khách và thực hiện các nghi lễ; phần ít, canh tác rẫy trên những địa bàn nhiều sỏi sau gọi là Ôk, chia thành nhiều buồng nhỏ đá, bạc màu, định cư không quá 10 năm; dọc theo hành lang, được ngăn bởi phên tre, Nhóm có dân số trung bình di cư ít hơn, dành cho từng cặp vợ chồng và phòng của canh tác trên những địa hình thoai thoải, các cô con gái lớn, riêng con trai chưa vợ quỹ đất dồi dào, khá màu mỡ, điển hình là thì đêm ngủ ở nhà Rông. Người Ê Đê theo các nhóm người Ba Na ở huyện An Khê, chế độ mẫu hệ, khi con gái lấy chồng, con huyện Kbang (Gia Lai), “trong đời người rể về ở chung với đại gia đình bên vợ, ngôi Ba Na ở vùng An Khê, Kbang thường phải nhà lại tiếp tục được nối dài ra. Nếp sống chuyển làng 3-4 lần”; Nhóm dân cư ổn truyền thống như trên góp phần lý giải vì định nhất canh tác lúa nước hoặc làm rẫy sao các dân tộc khác chỉ có kiểu nhà sàn trên những vùng đất bằng rộng lớn, điển đơn lẻ nhưng người Ê Đê lại nổi tiếng với hình là người Gia Rai, Ê Đê, nhóm Ba Na- những ngôi nhà dài hàng trăm mét như mô Kon Tum và nhóm Mnông-Rlăm. Buôn tả trong Trường ca Đam San: “Nhà dài như làng của họ đông đúc, nhà cửa khang trang, tiếng chiêng ngân”. chắc chắn, nếu có rời chuyển thì thường chỉ Nhà ở của người Gia Rai và người Ba vì lý do tín ngưỡng. “Có những người Ba Na khá nhỏ, trang trí đơn giản, nhưng họ lại Na ở Kon Tum cả đời chưa bao giờ phải có niềm tự hào về những mái nhà Rông chuyển làng” [2]. “Buôn Anur của người Ê hình lưỡi búa cao vút trên nền trời, đây là Đê tính đến năm 1975 đã tồn tại được trên công trình quan trọng nhất luôn được hoàn 100 năm” [2]. Buôn này hiện nay vẫn còn thành đầu tiên khi lập làng. Nhà mồ của họ ở Huyện Krông Păk (Đăk Lăk) và đã trở cũng nổi bật nhất trong vùng với nhiều chi thành một địa điểm du lịch văn hóa nổi bật tiết điêu khắc trên kiến trúc và tượng gỗ, của địa phương. chi tiết đan lát trên mái tinh xảo, đẹp mắt. Trong ngôn ngữ Tây Nguyên, tùy theo Người Xơ Đăng cũng có nhà Rông mái cao nhóm dân tộc, làng còn được gọi là pơlơi, nhưng nhà mồ thì không đa dạng bằng. pơlei, bon, bôn, buôn, Làng của người Ê Người Giẻ Triêng lại có kiểu nhà Rông có Đê tồn tại ổn định nhất trong số các dân tộc mái hình mu rùa với hai đầu hồi bo tròn, tại đây, kiến trúc nhà ở của họ cũng kiên cố trên mái có chi tiết trang trí hình cặp sừng hơn nhằm tồn tại qua nhiều thế hệ. Người Ê trâu. Riêng người Mnông có kiểu nhà trệt Đê có tục lệ mỗi khi trai gái kết hôn sẽ về với bộ mái hình nón lợp cỏ tranh dày dặn. chung sống ở nhà đằng vợ, ngôi nhà lại Đây là kiểu kiến trúc địa phương duy nhất được nới thêm một buồng, họ sinh con đẻ được biết đến tại Tây Nguyên không có sàn cái, ngôi nhà của dòng họ mẹ cứ thế mà dài nâng cao khỏi mặt đất như tất cả những dân thêm ra mãi. Ngôi nhà này chia thành hai tộc còn lại, lý do là vì người Mnông cư trú phần, phía trước là Gah, là nơi sinh hoạt chủ yếu ở khu vực ven Hồ Lăk (Đăk Lăk), chung, có bếp sưởi, bếp nấu, có cồng nơi địa hình bằng phẳng, tầm nhìn rộng rãi chiêng, trống da trâu, hàng cột rượu, những và quang đãng. chiếc ghế độc mộc K’pal rất dài dùng để 87
3. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Hồ Thị Thanh Nhàn Ngày nay, kiến trúc truyền thống tại tín đồ Công giáo tại Tây Nguyên là Tây Nguyên đã mai một nhiều trước những 1.707.287 người [5]. Như vậy, chỉ trong nhu cầu công năng và thẩm mỹ của thời đại vòng 10 năm đầu thế kỷ XXI, số lượng tín mới. Tuy nỗ lực bền bỉ, nhưng các cơ quan đồ mới gia nhập Công giáo tại Tây Nguyên quản lý văn hóa, các bảo tàng địa phương đã gấp đôi tổng số giáo dân thu nạp trong và trung ương vẫn chỉ có thể giữ lại được suốt 150 năm ròng rã kể từ khi Công giáo những hiện vật nhỏ, hoặc tái tạo bối cảnh đến miền đất này. sinh hoạt trong các lễ hội văn hóa, riêng Đạo Tin Lành vào Việt Nam muộn hơn các kiểu thức kiến trúc truyền thống địa (1911), gần 20 năm sau mới bắt đầu lên phương quá phong phú và đa dạng, rất khó Tây Nguyên, cơ sở truyền giáo đầu tiên đặt bảo tồn lưu giữ đầy đủ. tại Đà Lạt năm 1929, sau đó tại Buôn Ma 2. KIẾN TRÚC TRUYỀN THỐNG TÂY Thuột năm 1934. Giai đoạn đầu, tín đồ Tin NGUYÊN TRONG BỐI CẢNH HỘI Lành ở Tây Nguyên hầu hết là người Ê Đê, NHẬP từ năm 1954 tôn giáo này lan về phía Bắc, Sự mai một của các kiểu thức kiến trúc tiếp cận các dân tộc còn lại. Sau năm 1975, truyền thống Tây Nguyên như ngày nay là đạo Tin Lành có giai đoạn phát triển rất hệ quả của cả một quá trình rất lâu dài chịu chậm. Năm 1999, số tín đồ trên toàn Tây tác động bởi nhiều nguyên nhân, trong đó Nguyên là 244.769 người, tập trung nhiều hai nguyên nhân chủ yếu là sự thay đổi tín nhất vẫn ở tỉnh Đăk Lăk (113.120 người, ngưỡng - tôn giáo và sự phát triển về nhiều chiếm hơn 46%). Năm 2001, khi Hội thánh mặt của kinh tế - xã hội. Tin Lành Việt Nam chính thức được công Tôn giáo đầu tiên xâm nhập vào miền nhận, các cơ sở truyền giáo ở Tây Nguyên đất này là Công giáo, bắt đầu từ chuyến đi bắt đầu hoạt động trở lại. Năm 2004, trên thăm dò năm 1850. Trong suốt 50 năm cuối toàn Tây Nguyên có 286.219 tín đồ Tin thế kỷ XIX, Công giáo vẫn quanh quẩn Lành, năm 2005 tăng lên 301.149 tín đồ, trong vùng đất của người Gia Rai, các giáo trong đó có 282.799 tín đồ là người dân tộc sĩ phải tìm cách mở rộng phạm vi truyền thiểu số chiếm 93,9%, phần lớn vẫn là đạo sang các dân tộc khác. Tính đến năm người Ê Đê [6]. 1954, “số tín đồ công giáo ở vùng Ba Na Sức ảnh hưởng của Công giáo và đạo khoảng 10.000 người, vùng Xơ Đăng Tin Lành càng lan tỏa sâu rộng, phạm vi khoảng 8.000 người [6]. Khu vực của của tín ngưỡng truyền thống càng thu hẹp người Gia Rai tiếp xúc với Công giáo đầu lại, từ đó kiến trúc nhà mồ liên quan trực tiên nhưng sức lan tỏa lại rất chậm. Thống tiếp đến tín ngưỡng, hoặc kiến trúc nhà kê năm 1954 cho thấy, “ở vùng người Gia Rông là nơi tổ chức các nghi thức tín Rai, số tín đồ Công giáo chỉ chiếm khoảng ngưỡng thờ thần đều bị tác động dẫn đến 15% dân số” [6], đến năm 1999 con số này nguy cơ tàn lụi. vẫn chỉ đạt khoảng 15.000 người trong khi 2.1. Kiến trúc nhà mồ tổng số tín đồ Công giáo tại Tây Nguyên đã Tổng kết hành trình gần mười năm lên đến 635.615 người [4]. Năm 2009, số điền dã khắp vùng Tây Nguyên, vào năm 88
4. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 03 / 2017 1994, nhà nghiên cứu Ngô Văn Doanh đã truyền thống hầu như không còn, những chi đánh giá rất cao giá trị nghệ thuật của loại tiết đặc sắc nhất như những mảnh gỗ dày hình kiến trúc này. Theo đó, “Nghệ thuật chạm cảnh sinh hoạt thường gắn trên nóc xây dựng nhà mồ Tây Nguyên là nghệ thuật mái ngày nay được cắt bằng tôn mỏng , tạo lập không gian, là nghệ thuật sử dụng hàng rào gỗ được thay thế bằng tường xây, chất liệu, là nghệ thuật tổng hợp các loại tượng mồ khá hiếm hoi, xen kẽ với nhà mồ hình nghệ thuật khác nhau, là nghệ thuật là những ngôi mộ Công giáo. Ngày nay, phối hợp tỉ lệ, nhịp điệu và màu sắc giữa vẫn còn một số gia đình tổ chức lễ bỏ mả các thành phần kiến trúc với nhau để tạo ra nhưng quy mô rất nhỏ, nghệ thuật kiến trúc, một tác phẩm nghệ thuật thống nhất, hoàn điêu khắc, đan lát, múa rối, múa tsoang, thơ hảo và độc đáo” [1]. Tuy nhiên, về giá trị ca trong lễ cũng không còn đặc sắc như vật chất, khác với các kiến trúc tôn giáo xưa. Riêng nghệ thuật điêu khắc tượng mồ khác thường hướng đến sự trường tồn, nhà đang được các cơ quan văn hóa địa phương mồ Tây Nguyên được tạo tác chủ yếu bằng nỗ lực giữ gìn và phát huy bằng cách mở gỗ không qua xử lý độ ẩm và mối mọt, các lớp cho nghệ nhân truyền dạy, tổ chức không chú trọng về chủng loại hay tuổi đời những cuộc thi tạc tượng, triển lãm hiện vật của gỗ, vì vậy kiến trúc này xuống cấp rất và nhiếp ảnh về điêu khắc dân gian, Sở dĩ nhanh chóng khi bị bỏ mặc giữa thiên điêu khắc gỗ Tây Nguyên vẫn tồn tại được nhiên. Về giá trị tinh thần, nhà nghiên cứu vì nghệ thuật này gần như đã trở thành một Ngô Văn Doanh cũng khẳng định: “nhà mồ loại hình điêu khắc hiện đại mang đậm chỉ có ý nghĩa sử dụng trong những ngày phong cách địa phương, ngày càng xa dần làm lễ bỏ mả (từ 3 đến 7 ngày) cho nên nó mục đích tín ngưỡng. chỉ phát huy hết hiệu quả nghệ thuật của 2.2. Kiến trúc nhà Rông mình trong những ngày đó” [1]. Nói cách Không chỉ kiến trúc nhà mồ có nguy khác, nếu tín ngưỡng truyền thống mất đi, cơ thất truyền mà cả nhà Rông, một thời là kiến trúc nhà mồ cho dù được sưu tầm bảo linh hồn của làng, cũng không còn giữ vai quản cẩn thận cũng sẽ chỉ còn là các hiện trò trọng yếu đối với cộng đồng trong thời vật đã “đóng băng” trong các bảo tàng, đại mới. Người Tây Nguyên xưa cũng như hoặc được tái hiện như một loại hình nghệ nhiều dân tộc sơ khai khác, theo tín ngưỡng thuật trình diễn trong các lễ hội văn hóa du đa thần, họ từng tin rằng có vô số các vị lịch. thần (Yang) trú ngụ trong vạn vật như thần Tác giả đã tiến hành nhiều cuộc điền lửa, thần nước, thần núi, thậm chí thần ngụ dã các khu nhà mồ ven thành phố Pleiku trong chiêng, ché, trong lúa gạo, ở những (Gia Lai) trong khoảng từ năm 2009 đến cây to, trong những hòn đá có hình thù kỳ nay. Thực tế cho thấy, mật độ nhà mồ và dị, Ngay từ buổi đầu truyền đạo, muốn tượng mồ ngày càng thưa thớt. Về đặc người dân bản địa từ bỏ tín ngưỡng đã ăn trưng tạo hình, kiến trúc tuy vẫn theo kiểu sâu trong tận tiềm thức từ ngàn xưa, các dáng cũ và các đề tài trang trí vẫn được giữ nhà truyền giáo đã chủ trương “phá thần” lại nhưng vật liệu và phương pháp tạo tác bằng nhiều cách, hữu hiệu nhất là cách phá 89
5. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Hồ Thị Thanh Nhàn bỏ các vật thiêng mà người Tây Nguyên bằng vật liệu hiện đại, mô phỏng hình dáng cho rằng có thần trú ngụ, đặc biệt là linh nhà Rông. Giải pháp này đã gây nhiều vật quan trọng nhất của làng được cất giữ ở tranh cãi giữa những chuyên gia và các cơ nhà Rông, nơi Yang Roong (thần bản mệnh quan quản lý văn hóa. Tỉnh Gia Lai đã tổ của làng) trú ngụ. Những tiến bộ xã hội mà chức một hội thảo (năm 2004) để bàn về các nhà truyền giáo đã mang lại cho cộng vấn đề này. Năm 2014, Ủy ban Nhân dân đồng các dân tộc Tây Nguyên là yếu tố tích Tỉnh Đăk Nông tiếp tục tổ chức Hội thảo cực không thể phủ nhận, nhưng ở một mặt Khoa học “Xây dựng đời sống văn hóa khác, cũng chính các tôn giáo mới là nông thôn mới - Khu vực Tây Nguyên”, vấn nguyên nhân chủ đạo làm mất đi tín đề bảo tồn kiến trúc nhà Rông tiếp tục được ngưỡng truyền thống, vốn bao trùm và chi khơi lại, chứng tỏ tầm quan trọng của công phối mọi hoạt động văn hóa của người Tây trình này đối với văn hóa truyền thống các Nguyên, từ đó các lễ hội dân gian vốn hầu dân tộc Tây Nguyên hiện nay. hết được tiến hành ở nhà Rông và nhà mồ 2.3. Kiến trúc nhà ở dần bị thay thế bởi những lễ hội tôn giáo Trong ba loại hình kiến trúc ở Tây được tổ chức tại nhà thờ. Nguyên, công trình nhà ở ít chịu ảnh hưởng Mặt khác, sự phát triển tất yếu của xã bởi sự thay đổi tín ngưỡng nhất, nhưng lại hội cũng làm ảnh hưởng đến vai trò của nhà chịu tác động lớn do sự chuyển đổi của Rông. Xưa kia, những chàng trai chưa vợ hình thức tổ chức lao động sản xuất và ngày lên nương rẫy, đêm về quây quần ở quản lý xã hội kiểu mới. Các sử liệu cũ đã nhà Rông nghe người già kể chuyện, chính ghi nhận rằng vào khoảng giữa thế kỷ XX bên bếp lửa chẳng bao giờ tắt ấy, người già trở về trước, những ngôi nhà dài của người trao cho người trẻ những kinh nghiệm sản Ê Đê thường dài đến 100m, trong đó có 3 xuất và kỹ năng sống quý báu của mình. đến 4 thế hệ cùng chung sống. Vì nhiều lý Ngày nay, nông nghiệp Tây Nguyên đã do, nhà dài của người Ê Đê càng ngày càng phát triển với đa dạng giống cây trồng, sở ngắn lại theo năm tháng, đến nay hầu như hữu đất đai và tổ chức sản xuất không còn họ đã tách ra thành các gia đình riêng lẻ theo tập thể mà phân tán vào từng hộ gia như các dân tộc khác, đồng thời số lượng đình, kiến thức và kỹ năng được truyền đạt nhà dài cũng ngày càng ít dần. Theo thống theo nhiều cách khác xưa, rất nhiều người kê của Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tiếp nhận kiến thức qua trường học và các Tỉnh Đăk Lăk, tại thời điểm năm 2012 trên kênh truyền thông. Những tín hiệu đáng địa bàn toàn tỉnh chỉ còn 2.608 ngôi nhà dài mừng này đồng thời cũng lý giải vì sao nhà truyền thống, chiếm khoảng gần 30% trong Rông và hội đồng già làng không còn giữ tổng số nhà ở của đồng bào Ê Đê, nhiều vai trò trọng yếu trong quản lý sản xuất và buôn làng ở thành phố Buôn Ma Thuột giáo dục thế hệ trẻ được nữa. không còn ngôi nhà dài nào. Từ những năm đầu thế kỷ XXI, một số 3. KHAI THÁC KIẾN TRÚC TRUYỀN làng bắt đầu xuất hiện khái niệm mới là THỐNG TRONG DU LỊCH TÂY “nhà Rông văn hóa” do Nhà nước xây dựng NGUYÊN 90
6. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 03 / 2017 3.1. Tình hình dịch vụ lƣu trú du lịch tại được nhiều công trình kiến trúc truyền Tây Nguyên qua các văn bản thống kê thống nhất, đều chưa lọt vào danh sách xếp Theo báo cáo thống kê của Sở Văn hạng từ 3 sao trở lên. hóa, thể thao và du lịch các tỉnh Tây Tháng 12/2016, nội dung hội thảo về Nguyên từ năm 2000 đến năm 2015, số “Tiềm năng và phát triển du lịch tỉnh Gia lượng, phân bố và xếp loại dịch vụ lưu trú Lai” do Ủy ban Nhân dân tỉnh tổ chức cho tại Tây Nguyên rất thấp. Tính đến năm thấy du lịch văn hóa cộng đồng là một 2011 chỉ có 140/1.086 cơ sở trên toàn vùng trong những hướng chủ lực mà địa phương được xếp hạng, trong đó đa số chỉ đạt chất sẽ thu hút đầu tư. Theo một tham luận tại lượng từ 1 đến 2 sao. Tốc độ cải thiện chất hội thảo này, mức chi trả trung bình hiện lượng dịch vụ lưu trú cũng diễn ra rất nay của những du khách đến Việt Nam vì chậm, từ 2009 đến 2011 vẫn chỉ có 1 cơ sở mục đích tham quan, nghỉ dưỡng là 70 đến đạt chuẩn 5 sao, dịch vụ 4 sao tăng từ 8 lên 90 USD/người/ngày [3], như vậy mức chi 9 cơ sở, 3 sao tăng từ 7 lên 10 cơ sở. Đến tiêu của du khách tại Tây Nguyên rất thấp năm 2016, theo danh sách của Tổng cục Du so với cả nước, khách nội địa 22 lịch Việt Nam, tỉnh Lâm Đồng có dịch vụ USD/ngày, khách quốc tế 67 USD/ngày. lưu trú phát triển nhất cả về số lượng lẫn Đặc biệt, mức chi tiêu phân bố không đều chất lượng (hai khách sạn và một resort trong vùng, cao nhất ở Tỉnh Lâm Đồng chuẩn 5 sao; ba khu nghỉ dưỡng và tám (khách nội địa 31 USD/ngày, khách quốc tế khách sạn chuẩn 4 sao, mười tám đơn vị 110 USD/ngày), thấp nhất ở Tỉnh Kon Tum lưu trú khác đạt chuẩn 3 sao trong đó có (khách nội địa 15 USD/ngày, khách quốc tế một số làng du lịch), tiếp đến là Đăk Lăk 50 USD/ngày). Bên cạnh đó, thống kê của (hai khách sạn chuẩn 5 sao, một khách sạn Tổng cục Du lịch cũng cho biết 68% khách chuẩn 4 sao, bốn khách sạn chuẩn 3 sao), nội địa và 65% khách quốc tế đến Tỉnh Gia Lai và Kon Tum đều chỉ có một khách Lâm Đồng vì mục đích nghỉ dưỡng, và sạn chuẩn 4 sao và một khách sạn chuẩn 3 83% khách quốc tế đến Tỉnh Kon Tum vì sao, riêng Đăk Nông hiện nay vẫn đang mục đích tìm hiểu văn hóa, đồng thời số trong quá trình xây dựng, chỉ có hai khách lượng khách đến Tỉnh Lâm Đồng luôn vượt sạn đạt chuẩn 3 sao. trội gấp nhiều lần so với các tỉnh khác Về phong cách, các khách sạn đạt tiêu (doanh thu năm 2016 của Tỉnh Lâm Đồng chuẩn 4-5 sao hầu hết đều sử dụng hình chiếm 4.400 tỷ đồng trên tổng doanh thu thức kiến trúc hiện đại mang tính quốc tế, hơn 4.800 tỷ của toàn vùng). Điều này không liên quan đến văn hóa địa phương. chứng tỏ doanh thu của du lịch toàn Tây Đặc biệt, chỉ có một số làng du lịch tại Lâm Nguyên hiện nay chủ yếu chỉ nhờ vào du Đồng lấy cảm hứng từ kiến trúc truyền lịch nghỉ dưỡng tại Tỉnh Lâm Đồng. thống được xếp hạng 3 sao, còn lại tất cả 3.2. Thực trạng một số cơ sở du lịch nghỉ các địa điểm đang được địa phương lựa dƣỡng có sử dụng kiến trúc truyền thống chọn làm điểm phát triển du lịch văn hóa Như đã nói ở phần trên, các cơ sở lưu cộng đồng, chính là những nơi còn bảo tồn trú được xếp hạng cao ở Tây Nguyên hầu 91
7. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Hồ Thị Thanh Nhàn như chỉ sử dụng kiến trúc hiện đại mang ăn sáng. Du khách biết đến resort này nhờ tính quốc tế, vì vậy, một số cơ sở kinh nhiều nguồn thông tin, trong đó đáng kể là doanh lấy cảm hứng từ kiến trúc địa nhờ các phản hồi tốt trên diễn đàn du lịch phương được tác giả khảo sát sau đây đều quốc tế TripAdvisor. Resort còn đầu tư một chưa xuất hiện trong danh sách xếp hạng, website tiếng Anh, chủ yếu nhắm đến du gồm Memory mini Resort, Lăk Tented khách phương Tây. Ngoài các khu lưu trú Camp (Đăk Lăk) và Bình An Village được thiết kế có thẩm mỹ cao và lợi thế góc Resort (Đà Lạt). nhìn từ bán đảo ra hồ, Lăk Tented Camp Được xây dựng tại km 8 quốc lộ 14, còn tổ chức các hoạt động vui chơi giải trí Memory mini Resort chỉ có một khối kiến khá thú vị như chèo thuyền Kayak, thuyền trúc duy nhất, tầng dưới gồm lễ tân, bếp và độc mộc, đạp xe địa hình đi thăm các buôn các công trình phụ, tầng trên gồm các sân văn hóa, xem nghệ nhân làm gốm, họ cũng sàn đón gió, là nơi khách ngồi ngắm cảnh kết hợp với tour du lịch cưỡi voi của địa và giao lưu, cùng 8 phòng lưu trú với diện phương, tổ chức các show diễn cồng chiêng tích khoảng 10-12m2, giá thuê từ 400 đến như các cơ sở trên bờ. Cồng chiêng tại đây 600 ngàn đồng/đêm. Hồ bơi sử dụng công được biểu diễn trong nhà dài Ê Đê, tuy nghệ ion, khuôn viên sân vườn khá khiêm nhiên ngôi nhà này lại lợp ngói, ngoài cầu tốn nhưng rất duyên dáng và thoáng mát. thang và hệ cột chính theo phong cách Khối kiến trúc hiện đại soi bóng xuống mặt truyền thống thì mọi chất liệu khác đều quá hồ, tường bao xây tô nhưng hệ khung gỗ mới, chưa hoàn toàn hòa hợp với phong được lấy cảm hứng từ kiến trúc nhà dài cách kiến trúc và chất liệu truyền thống. truyền thống Ê Đê, mái tranh dày gần Trong các khu du lịch tại Tây Nguyên, 20cm, kết cấu đỡ mái hoàn toàn bằng tre nhà dài Ê Đê là kiểu kiến trúc được lựa buộc dây mây đặc biệt ấn tượng, giúp các chọn nhiều nhất khi chủ đầu tư muốn lấy phòng nghỉ mát mẻ quanh năm, nhà vệ sinh cảm hứng từ phong cách kiến trúc truyền tuy nhỏ nhưng sạch sẽ, đầy đủ trang thiết bị thống. Nhà Rông với bộ mái quá cao, hiện đại. Với cách tiếp đón thân thiện và thường chỉ được ứng dụng trong các công gần gũi, khách mới hầu hết do khách cũ trình có hai đến ba tầng, Bình An Village giới thiệu đến. Có thể gọi đây là mô hình Resort thuộc trường hợp này. Nhìn tổng kinh doanh Home-stay chất lượng cao hơn quan, quần thể khối tiếp đón và các biệt thự là một Resort đúng nghĩa. nghỉ dưỡng nổi bật giữa thiên nhiên với bộ Tọa lạc trên một bán đảo phía bắc Hồ mái lấy cảm hứng từ nhà Rông hình lưỡi Lăk, Lăk Tented Camp có tất cả mười lăm búa, trang trí bằng họa tiết đặc trưng hình khu nhà lều và bốn bungalow. Giá thuê nhà kỷ hà, tuy nhiên tất cả phần kết cấu và vật lều là 2,2 triệu đồng/đêm và giá bungalow liệu xây dựng, trang trí đều được hiện đại là 4,2 triệu đồng/đêm, chỉ dành cho 2 người hóa, nội thất thiết kế theo phong cách bán lớn và miễn phí cho trẻ em dưới 6 tuổi ngủ cổ điển châu Âu. Bình An Village Resort chung giường, trẻ trên 6 tuổi có giường phụ có quy mô khá lớn, giá thuê từ 3,4 triệu đến với phụ thu 540 ngàn đồng/đêm, bao gồm 34 triệu/đêm. Như hầu hết các khu nghỉ 92
8. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 03 / 2017 dưỡng cao cấp khác, du khách có thể tận trải nhựa sạch sẽ, hàng rào cây cối được cắt hưởng trọn vẹn chuyến đi với rất nhiều dịch tỉa gọn gàng. Ngoài sản xuất nông nghiệp, vụ vui chơi giải trí, thư giãn, chăm sóc sức một số hộ dân đã biến ngôi nhà sàn phía khỏe, ngay trong khuôn viên khép kín của trước thành nơi kinh doanh du lịch (shop resort, hoặc tham quan, mua sắm ở khu vực lưu niệm, cà phê, nhà hàng, khách sạn, ) trung tâm, thăm các thắng cảnh hồ Xuân và xây nhà trệt phía sau để ở. Đặc biệt, tuy Hương, hồ Tuyền Lâm, các di tích chùa sống trong ngôi nhà mới nhưng một số gia chiền và nhà thờ, lên đỉnh Lang Biang đình vẫn duy trì mô hình đại gia đình, như ngắm toàn cảnh thành phố, hoặc chơi golf ở nhà ông Ma Lin (43 hẻm Trần Nhật Duật) Đồi Cù. có 9 người con, trong đó có 3 người đã kết 3.3. Thực trạng một số khu du lịch văn hôn và sinh con nhưng vẫn ở chung với cha hóa cộng đồng mẹ, tính cả vợ chồng ông là bốn hộ ở chung Theo thống kê của Sở Văn hóa, Thể một nhà. thao và Du lịch Tỉnh Đăk Lăk, chỉ trong ba Buôn Akô Dhông có một vài khách sạn quý đầu năm 2016, tỉnh đã đón 480.000 quy mô nhỏ, nổi bật nhất là khách sạn lượt du khách, trong đó chỉ có 45.000 lượt Yang Sing với dịch vụ lưu trú (29 phòng), khách quốc tế, như vậy khách nội địa nhà hàng (sức chứa 400 khách) và quán cà chiếm số đông tại đây. Đồng thời, thống kê phê đều sử dụng kiểu nhà sàn trong khuôn của Cục Phát triển Du lịch cho biết 65% viên cây xanh khá rộng rãi, mát mẻ. Quán khách nội địa đến Đăk Lăk chọn các tour cà phê Arul cách khách sạn Yang Sing vài du lịch cộng đồng vì mục đích tham quan, trăm mét cũng được trang trí lấy cảm hứng tuy nhiên doanh thu chỉ đạt 364 tỷ đồng, từ kiến trúc và điêu khắc truyền thống địa bình quân 750.000đ/du khách. Con số phương. Cuối buôn là một con đường nhỏ khiêm tốn này cho thấy hiệu quả khai thác rẽ vào khu du lịch sinh thái Đầu Nguồn có du lịch văn hóa tại đây rất kém. Được biết nhà mát câu cá, thư giãn và ăn uống được tỉnh đã chọn một số buôn làng để phát triển biến tấu từ nhà sàn tre lợp cỏ tranh. Năm du lịch văn hóa cộng đồng như buôn Akô 2008, Nhà nước đã hỗ trợ kinh phí xây Dhông (thành phố Buôn Ma Thuột), buôn dựng thêm một ngôi nhà sàn chung làm nơi M’liêng, buôn Jun (Huyện Lăk), buôn sinh hoạt cộng đồng của buôn và biểu diễn Niêng (Huyện Buôn Đôn), Buôn H’Đinh cồng chiêng phục vụ các tour du lịch văn (Huyện Cư M’gar). Vào tháng 10 năm hóa. 2016, tác giả đã tìm đến khảo sát thực tế Dân cư tại đây có sự đồng thuận rất hai trong số các buôn này nhằm tìm hiểu cao với quy định riêng: gia đình nào xây nguyên nhân vì sao du lịch cộng đồng của dựng nhà trệt theo kiểu mới thì chỉ được tỉnh lại có doanh thu quá thấp như vậy. phép xây phía sau nhà sàn truyền thống, Buôn Akô Dhông của người Ê Đê tọa nếu ai vi phạm sẽ bị hội đồng buôn phạt và lạc ngay trong lòng thành phố Buôn Ma buộc phải tháo dỡ, chính nhờ vậy mà buôn Thuột, cách Trung tâm Ngã Sáu chỉ hơn 2 Akô Dhông hiện nay vẫn giữ được trên 50 km về phía bắc. Đường sá trong buôn đều ngôi nhà sàn truyền thống, tuy không dài 93
9. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Hồ Thị Thanh Nhàn như mô tả trong các tài liệu xưa. Nhìn cơ sở du lịch có thể thuê để tổ chức tour chung, kiến trúc buôn thực chất chỉ còn giữ cưỡi voi tham quan các buôn văn hóa và được nét truyền thống ở mặt tiền, còn bên ngắm cảnh hồ. trong đã hiện đại hóa, vì tính chất “nửa Cách không xa buôn Jun là khu du lịch buôn làng, nửa thành thị”, đồng thời không Lăk resort, tọa lạc trong khuôn viên cây có nhiều phòng ốc, dịch vụ giải trí, sản xanh mát mẻ vốn thuộc về cảnh quan dinh phẩm du lịch đặc sắc. Vì vậy, khách du lịch Bảo Đại, nơi đây có hai nhà sàn làm nơi thường lưu trú tại các cơ sở trong trung tâm lưu trú, tuy nhỏ bé nhưng phong cách kiến thành phố và chỉ đến Akô Dhông tham trúc gần gũi với kiểu truyền thống hơn so quan, câu cá thư giãn và ăn trưa. với cơ sở du lịch Vân Long, giá thuê và nội Cùng thời gian này, tác giả cũng đến thất đều tương đương, không có gì ngoài khảo sát thực địa tại buôn Jun ven Hồ Lăk, nệm, gối và các bóng đèn. Chiếm đa số tại Thị trấn Liên Sơn, cách trung tâm thành Lăk resort là các bungalow đơn và đôi xây phố khoảng hơn 50km theo quốc lộ 27, có dựng theo kiểu kiến trúc hiện đại, giá tuyến xe buýt rất thuận tiện. Cư dân nơi phòng gấp đôi giá nhà sàn. Ngoài ra, resort đây chủ yếu là người Mnông. So với Buôn này cũng cho thuê tất cả các phòng trong Akô Dhông, đầu tư của các cơ sở du lịch tại dinh với mức giá bungalow, nội thất dinh Buôn Jun không cao. Khu du lịch cộng cũng thiếu đầu tư chăm sóc về trang trí nội đồng quy mô nhất tại đây hiện nay có thể thất. Khi tác giả khảo sát, chỉ một vài kể đến cơ sở Vân Long, tại đây chỉ có một bungalow có khách lưu trú, nhà sàn và tất nhà sàn duy nhất gồm 30 giường đôi, giá cả các phòng trong dinh đều đang bỏ trống, thuê 100 ngàn đồng/giường và các giường khu nhà hàng và hồ bơi đều rất vắng vẻ. chỉ cách nhau một lối đi nhỏ. Nếu thuê Nhìn chung, chi phí du lịch cộng đồng nguyên căn, giá chỉ 2 triệu đồng/đêm. ở Đăk Lăk rất rẻ, tuy nhiên, giá rẻ không có Ngoài ra, cơ sở này còn có một dãy nhà xây nghĩa là du khách sẽ hài lòng. Một số du 2 tầng đơn sơ, gồm nhiều phòng nhỏ, một khách ở buôn Jun khi được phỏng vấn đã nhà hàng phục vụ tối đa 80 khách, có show thẳng thắn chia sẻ rằng họ đặc biệt thích diễn cồng chiêng theo yêu cầu, giá 1,5 đến thú với cảm giác ngồi trên lưng voi đi dạo 2 triệu đồng/show tùy theo số lượng quanh Hồ Lăk và sẽ giới thiệu cho bạn bè chiêng. Dịch vụ lưu trú còn lại trong buôn và người thân, tuy nhiên, họ không có hứng Jun chủ yếu là các Home-stay tự phát, điều thú quay trở lại Hồ Lăk vì chất lượng các kiện vệ sinh ở các cơ sở này chưa được chú dịch vụ lưu trú, ẩm thực địa phương quá trọng, tập trung vào việc cho thuê chỗ ngủ, kém so với kỳ vọng, cảnh quan thiên nhiên du khách cần ăn uống và giải trí đều phải tự đẹp nhưng không gian văn hóa không đặc liên hệ bên ngoài. Buôn Jun thu hút khoảng biệt ấn tượng, ngoại trừ những show diễn 1.000 đến 1.500 khách du lịch mỗi năm cồng chiêng vào ban đêm. nhờ cảnh quan Hồ Lăk cùng với đàn voi 4. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT hơn 20 con của tư nhân cùng tham gia Hợp Kiến trúc truyền thống còn lại ở Tây tác xã Du lịch Buôn Jun từ năm 2001, các Nguyên rất chân thực, tuy nhiên chất lượng 94
10. TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 03 / 2017 của các công trình này và cảnh quan buôn tuy nhiên về thẩm mỹ nên có ý tưởng kiến làng trên thực tế hiện nay thấp hơn nhiều so trúc và bài trí không gian liên quan đến văn với mong đợi của du khách. Ngoài cao hóa truyền thống địa phương, đồng thời vị nguyên Đà Lạt có khí hậu mát mẻ quanh trí tọa lạc phải rất gần với các khu bảo tồn năm, phù hợp với nhu cầu nghỉ dưỡng, các văn hóa để có thể tổ chức cho du khách cao nguyên còn lại muốn nâng cao doanh tham gia vào các hoạt động trải nghiệm thu, không còn cách nào khác là phải nâng trong các buôn làng. Chính quyền địa cao chất lượng dịch vụ du lịch cộng đồng. phương nên khuyến khích doanh nghiệp Trong số các cơ sở được khảo sát ở trên, góp phần tu bổ các kiến trúc trong dân và mô hình kinh doanh của Lăk Tented Camp chỉnh trang môi trường theo cách “nhà là đáng để tham khảo. Theo đó, các cơ sở nước và nhân dân cùng làm”, nhằm khai lưu trú nên chọn vị trí có cảnh quan thiên thác du lịch trên một không gian văn hóa nhiên đẹp, đầu tư cơ sở vật chất đáp ứng “thật”, sống động, hơn là giả lập những nhu cầu nghỉ dưỡng hiện đại để có thể thu kiến trúc và cảnh quan truyền thống vô hồn phí lưu trú cao, kèm theo các dịch vụ vui trong mô hình kinh doanh khép kín. chơi giải trí nội bộ (chèo thuyền, leo núi), TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Ban chỉ đạo tổng điều tra dân số và nhà ở Trung ương (2000), Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 1999, Tổng cục thống kê, Hà Nội. 2. Ban chỉ đạo tổng điều tra dân số và nhà ở Trung ương (2010), Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009, Tổng cục thống kê, Hà Nội. 3.Ngô Văn Doanh (1995), Lễ hội bỏ mả Bắc Tây Nguyên, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội. 4. Lưu Hùng (1994), Buôn làng cổ truyền xứ Thượng, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội. 5. Lê Văn Minh (2016), Xu hướng du lịch toàn cầu hiện nay và những vấn đề đặt ra đối với phát triển du lịch tỉnh Gia Lai, Hội thảo Tiềm năng và phát triển du lịch tỉnh Gia Lai, Ủy ban Nhân dân Tỉnh Gia Lai. 6. Nguyễn Thị Kim Vân (2013), Tín ngưỡng và tôn giáo dân tộc Bahnar, Jrai, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội. Ngày nhận bài: 20/02/2017. Ngày biên tập xong: 29/5/2017. Duyệt đăng: 02/6/2017 95