Giáo trình Kỹ thuật chăn nuôi heo - Chương 2: Dinh dưỡng heo

Nội dung text: Giáo trình Kỹ thuật chăn nuôi heo - Chương 2: Dinh dưỡng heo

1. Giáo trình kỹ thuật chăn nuôi heo - Chương 2
2. CHÖÔNG II DINH DÖÔÕNG HEO I. VAI TROØ CUÛA DÖÔÕNG KHÍ Trong khoâng khí, döôõng khí (Oxygen = O2) chieám 21%, phaàn coøn laïi laø khí Nitô, Carbonic, khí hieám Tuy löôïng oxy doài daøo nhö vaäy nhöng trong thöïc teá, moâi trröôøng chaên nuoâi thöôøng thieáu döôõng khí. Ñoù laø tröôøng hôïp nuoâi quaù nhieàu thuù trong chuoàng chaät heïp, keùm söï thoâng thoaùng, veä sinh chuoàng khoâng chu ñaùo laøm cho nhöõng chaát maø ñaøn gia suùc thaûi ra quaù nhieàu nhö khí carbonic, nhieàu hôi nöôùc, khí H2S, khí Amoniac, khí meâtan nhöõng chaát khí naøy ít nhieàu cuõng aûnh höôûng ñeán söï hoâ haáp cuûa ñaøn heo. Thieáu döôõng khí traàm troïng laøm cho nhieàu heo bò cheát ngoäp, ñoù laø tröôøng hôïp chuyeân chôû thuù trong nhöõng xe taûi bít buøng keùm thoâng thoaùng laøm cho ngöôøi ta laàm vôùi beänh soát chuyeân chôû (beänh toi heo). Thieáu döôõng khí ôû möùc ñoä ít hôn, laøm cho söùc ñeà khaùng cuûa heo keùm, chaäm lôùn, heo deã bò caùc loaïi beänh taán coâng, khaû naêng sinh saûn giaûm. Ñeå ñaûm baûo ñuû cung caáp döôõng khí cho heo, chuoàng nuoâi phaûi coù söï ñoái löu töï nhieân: khí noùng trong chuoàng nheï, boác leân cao, khí laïnh töø ngoaøi trôøi mang nhieàu döôõng khí traøn vaøo trong chuoàng thay theá choã khí noùng. Thoâng thöôøng neáu xaây döïng kieåu chuoàng ñuùng, söï trao ñoåi khí nhö vaäy taïo vaän toác gioù töø 0,5m ñeán 1,0m moãi giaây. Tuy nhieân vieäc ñoái löu töï nhieân bò aûnh höôûng nhieàu do nhieät ñoä moâi tröôøng, ñoä aåm khoâng khí vaø nhieàu yeáu toá khaùc khoù kieåm soaùt ñöôïc. Do vaäy ngöôøi ta trang bò nhöõng quaït huùt hoaëc quaït ñaåy trong chuoàng ñeå ñaûm baûo söï ñoái löu khoâng khí cöôõng baùch theo yeâu caàu kyõ thuaät cuûa nhaø chaên nuoâi, ñaûm baûo ñuû döôõng khí caàn thieát cho ñaøn heo nuoâi vaø thích hôïp vôùi ñieàu kieän khí haäu töøng muøa khaùc nhau. Heo coù laù phoåi nhoû so vôùi taàm voùc cô theå do ñoù vieäc haáp thu döôõng khí deã bò aûnh huôûng khi ñieàu kieän moâi tröôøng coù nhieàu buïi, nhieàu khí ñoäc. Nhieät ñoä moâi trröôøng cao laøm taêng nhòp hoâ haáp cuûa heo raát mau choùng, raát deã laøm roái loaïn khaû naêng trao ñoåi khí oxy vaø khí carbonic, aûnh höôûng xaáu ñeán söï caàn baèng sinh lyù bình thöôøng cuûa heo. Phaûi xem döôõng khí nhö laø moät döôõng chaát thaät quan troïng trong dinh döôõng heo. II. VAI TROØ CUÛA NÖÔÙC Nöôùc laø thaønh phaàn caáu taïo cuûa teá baøo cô theå, nhöng cuõng coøn laø moâi tröôøng ñeå teá baøo hoaït ñoäng. Trong cô theå, nôi chöùa nhieàu nöôùc nhaát laø moâ maùu, nôi chöùa ít nuôùc nhaát laø men raêng (dentin) coù 5% nuôùc vaø cuõng laø nôi cöùng nhaát trong cô theå. Thieáu nuôùc laøm cho thuù cheát khaùt, ñieàu naøy thöïc söï thöôøng xaûy ra treân heo nuoâi ôû nhöõng nôi coù taäp quaùn cho heo aên maën, aên loûng. Ôû nhieàu nôi nhaø chaên nuoâi khoâng boá trí thieát bò cung caáp nöôùc ñaày ñuû cho heo vì laàm töôûng heo aên loûng neân khoâng caàn cung caáp theâm nöôùc. Nuôùc cung caáp cho heo phaûi chuù yù soá löôïng vaø chaát löôïng. Trung bình moät ngaøy ñeâm moãi ñaàu heo caàn 50 lít nöôùc cho caùc nhu caàu aên uoáng taém röûa chuoàng, nhu caàu naøy thay ñoåi theo khí haäu thôøi tieát, thieát bò cung caáp nuôùc. Ñaëc bieät heo coù taäp quaùn vöøa aên vöøa uoáng, vöøa taém vöøa uoáng do vaäy khoù taùch bieät duøng nöôùc cho aên uoáng vôùi nöôùc laøm veä sinh chuoàng. Ñoù cuõng laø ñieåm baát lôïi trong vieäc boá trí beå taém trong Kỹ thuật chăn nuôi lợn
3. chuoàng. Veà chaát löôïng, nöôùc duøng cho heo phaûi khoâng chöùa khoaùng ñoäc, vi sinh vaät coù haïi. Ôû nhöõng nguoàn nöôùc bò nhieãm maën, nhieãm pheøn (pheøn saét, pheøn nhoâm) coù aûnh höôûng xaáu ñeán söï taêng tröôûng vaø söùc ñeà khaùng beänh cuûa heo nuoâi. Neáu söû duïng nguoàn nöôùc maët thì phaûi quan taâm ñeán khía caïnh vi sinh vaät coù haïi voán töø ñaàu nguoàn soâng ngoøi, ao ñaàm Taäp quaùn laâu ñôøi cuûa nhöõng cö daân soáng ven bôø soâng, keânh raïch thöôøng vaát xaùc thuù cheát, raùc reán, phaân xuoáng nguoàn nöôùc, laøm nhieãn vi sinh vaät coù haïi. Hôn nöõa, cheá ñoä baùn nhaät trieàu (2 laàn nöôùc lôùn, 2 laàn roøng trong ngaøy) cho thaáy caùc chaát thaûi treân khi tuoâng xuoáng doøng nöôùc thì khoâng troâi ñi ñaâu xa maø laån quaån trong nguoàn nöôùc soâng keânh raïch cuûa cö daân ôû ñoù. Neáu söû duïng nguoàn nöôùc ngaàm thì phaûi chuù yù troïng caùc khoaùng chaát hoaø tan trong nöôùc, neáu haøm löôïng nhöõng khoaùng ñoäc quaù nhieàu thì khoâng duøng ñeå nuoâi heo ñöôïc. Maët khaùc nöôùc gieáng cuõng coù theå bò nhieãm moäi, thoâng vôùi nguoàn nöôùc maët, do vaäy phaûi ñònh kyø kieåm tra nöôùc. Nöôùc maët hay nöôùc ngaàm bò nhieãm moäi chöùa nhieàu vi sinh vaät coù haïi thì coù theå söû duïng hoaù chaát khöû truøng nöôùc (nhö calcium hypochloride) ñeå dieät maàm beänh tröôùc khi duøng ñeå nuoâi heo. Nöôùc möa cuõng laø nguoàn thieân nhieân caàn quan taâm söû duïng, nhöng cuõng phaûi chuù troïng khía caïnh nhieãm vi sinh vaät coù haïi töø buïi laãn trong khoâng khí nhieãm gioït nöôùc möa. Ñöông nhieân muoán söû duïng nguoàn naøy thì caàn kinh phí xaây döïng boàn, beå chöùa raát toán keùm. Ôû nhöõng vuøng nöôùc maët coù nhieàu phuø sa thì caàn theâm thieát bò gaïn laéng phuø sa tröôùc khi saùt truøng nöôùc. Ngoaøi vieäc taém röûa chuoàng, nöôùc coøn duøng ñeå laøm maùt, choáng noùng chuoàng traïi nhaát laø heo noïc, heo naùi nuoâi con, naùi chöûa, laøm taêng ñoä aåm khoâng khí muøa khoâ noùng cho phuø hôïp sinh lyù bình thöôøng cuûa heo nuoâi. Chaên nuoâi coâng nghieäp thöôøng cho heo aên thöùc aên khoâ, ñieàu naøy cuõng laøm giaûm tính theøm aên, nhaát laø vaøo nhöõng thaùng noùng oi böùc, trong khi ñoù, chaên nuoâi gia ñình hay ôû moät soá traïi quy moâ nhoû, ngöôøi nuoâi heo thöôøng cho heo aên thöùc aên öôùt, vôùi moät löôïng nöôùc vöøa ñuû cho thöùc aên aåm, heo aên nhanh mau roài böõa. III. VAI TROØ CUÛA PROTEIN Protein laø cô sôû cuûa söï soáng, protein laø chaát caáu taïo neân caùc loaïi moâ baøo trong cô theå, ñoàng thôøi cuõng laø caáu taïo cuûa nhöõng chaát ñieàu hoaø söï soáng nhö hormon, enzyme trong cô theå. Axit amin laø thaønh phaàn caáu taïo neân protein coù coâng thöùc toång quaùt: R – CH – COOH NH2 Coù 2 loaïi axit amin trong soá 20 loaïi axit amin: 1. Axit amin thöôøng: Ñaây laø nhoùm axit amin maø cô theå coù khaû naêng töï toång hôïp ñöôïc laïi raát doài daøo trong thöùc aên goác thöïc vaät, ñoäng vaät. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
4. 2. Axit amin thieát yeáu Ñaây laø nhoùm axit amin maø cô theå heo khoâng coù khaû naêng töï toång hôïp ñöôïc, laïi chöùa raát ít trong thöùc aên goác cuûa thöïc vaät, chæ coù doài daøo trong thöùc aên goác ñoäng vaät. Coù 10 axit amin thieát yeáu ñoái vôùi heo nhö sau: - Lysin - Tryptophan - Methionin (chöùa löu huyønh) - Valin - Histidin - Phenylalanin - Leucin - Isoleucin - Threonin - Arginin Lysin, tryptophan, methionin laø 3 loaïi axit amin giôùi haïn, coù aûnh höôûng quan troïng ñeán söï chuyeån hoùa caùc axit amin khaùc. Vì vaäy hieän nay 3 loaïi naøy ñöôïc toång hôïp nhaân taïo vôùi löôïng doài daøo ñeå caùc nhaø chaên nuoâi coù theå boå tuùc vaøo khaåu phaàn aên haøng ngaøy cho heo moät caùch deã daøng. Ñoái vôùi caùc gioáng heo coù nhieàu naïc, nhu caàu protein phaûi thoaû maõn veà ñuû soá löôïng vaø caân baèng caùc axit amin thieát yeáu thì chuùng môùi ñaït tyû leä cao nhaát, söùc sinh saûn toái ña. Traùi laïi caùc gioáng heo noäi nhu caàu protein trong thöùc aên khoâng cao, vieäc caân baèng axit amin thieát yeáu khoâng nghieâm ngaët nhö heo gioáng ngoaïi nhieàu naïc. Neáu coù cung caáp thaät chuaån xaùc nhu caàu axit amin thieát yeáu nhö heo ngoaïi cuõng khoâng laøm taêng ñaùng keå tyû leä naïc trong quaày thòt. Axit amin thöôøng khoâng coù döï tröõ, chuùng löu chuyeån trong maùu vaø thaân dòch trong voøng 24-36 giôø, neáu khoâng coù ñuû ñieàu kieän caùc axit amin khaùc phoái hôïp ñeå taïo protein cho cô theå, thì chuùng seõ bò chuyeån hoaù thaønh ureâ vaø bò loaïi khoûi cô theå qua nöôùc tieåu. Phaàn axit höõu cô seõ chuyeån thaønh môõ döï tröõ hoaëc cung caáp naêng löôïng. NH2 2R – CH – COOH + CO Æ CO + 2R – CH2 – COOH NH2 + 2H NH2 Axit amin Ureâ Axit höõu cô Noàng ñoä moãi loaïi axit amin trong maùu ñöôïc ñieàu khieån baèng moät enzym, neáu noàng ñoä naøy quaù cao hôn möùc giôùi haïn, enzym ñoù seõ xuùc taùc moät chuoãi phaûn öùng phaân giaûi axit amin thaønh caùc saûn phaåm cuoái cuøng laø ureâ, CO2, nöôùc. Neáu thieáu enzym phaân giaûi seõ gaây roái loaïn sinh lyù cô theå. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
5. Thí duï: thieáu enzym Arginase ñeå phaân giaûi arginin dö thöøa seõ daãn ñeán tình traïng chaäm phaùt trieån e6n ngöôøi (mental retardation). Thieáu enzym lysin-ketoglutarate reductase laøm cho lysin trong maùu quaù cao (hyperlysinemia) daãn ñeán tình traïng chaäm phaùt trieån trí naêng vaø moät soá baát bình thöôøng ôû heä thaàn kinh ngoaïi vi (mental retardation and some noncentral nervous system abnormalities). Thieáu enzym cystathionine-B-synthase seõ gaây tình traïng tieåu ra homocystin (homocystinuria) daãn ñeán tình traïng chaäm phaùt trieån trí naêng (mental retardation), moät soá beänh veà maét, beänh huyeát khoái (thromboembolism), beänh xoáp xöông (osteoporosis) vaø caáu truùc xöông baát bình thöôøng khi methionin quaù cao trong maùu. Protein dö thöøa seõ chuyeån hoùa thaønh môõ, do ñoù khaåu phaàn heo nhoùm môõ khoâng caàn quaù nhieàu protein laøm cho heo choùng maäp môõ. Sinh toá B6 coù lieân quan ñeán söï chuyeån hoaù protein. Caùc nhoùm heo caàn nhieàu protein thì cuõng caàn nhieàu sinh toá B6 ñeå chuyeån hoùa protein. Khaåu phaàn aên haøng ngaøy neáu thieáu protein, cô theå seõ töï phaân giaûi protein cuûa cô theå (thöôøng laø moâ cô) ñeå toång hôïp nhöõng chaát caàn cho söï soáng nhö hormon, enzym, vì vaäy thuù bò gaày coøm, teo cô, suy nhöôïc Vì thöùc aên goác ñoäng vaät doài daøo axit amin thieát yeáu coøn thöùc aên goác thöïc vaät thöôøng bò thieáu cho neân ñoái vôùi heo, khaåu phaàn aên neân cung caáp moät löôïng toái thieåu thöùc aên goác ñoäng vaät khoaûng 5% thì kinh teá hôn duøng toaøn thöùc aên goác thöïc vaät vaø boå sung theâm axit amin thieát yeáu toång hôïp nhaân taïo. Neáu vöôït quaù 15% khaåu phaàn laø thöùc aên goác ñoäng vaät thì cuõng laøm taêng theâm chi phí thöùc aên maø coù nguy cô dö thöøa axit amin, cô theå phaûi tieâu hao naêng löôïng cho söï tieâu huyû axit amin dö thöøa. IV. VAI TROØ CUÛA GLUCID Glucid laø nhuõng chaát coù coâng thöùc toång quaùt: Cn(H2O)n Thí duï: C6H12O6 = ñöôøng glucose Ñoù laø nhöõng chaát carbon ngaäm nöôùc: moät phaân töû carbon ngaäm moät phaân töû nöôùc, do ñoù ngöôøi ta coøn goïi chuùng laø carbonhydrate. Ñoái vôùi heo, hai daïng glucid maø heo thöôøng söû duïng laø tinh boät vaø ñöôøng (ñöôøng glucose, lactose). Daïng cellulose heo tieâu hoaù ñöôïc raát ít qua trung gian cuûa caùc vi sinh vaät coäng sinh ôû manh traøng vaø ruoät giaø, tuy tieâu hoaù ít nhöng trong khaåu phaàn cuûa heo phaûi coù toái thieåu 5% xô ñeå taïo nhu ñoäng ruoät bình thöôøng choáng taùo boùn cho heo nhaát laø nhoùm heo naùi chöûa, naùi nuoâi con, söï taùo boùn laøm xaùo troän sinh lyù bình thöôøng daãn ñeán ñeû khoù, keùm söõa Glucid laø chaát cung caáp naêng löôïng chuû löïc cho cô theå hoaït ñoäng, laø nguoàn cung caáp chuoãi carbon cho caùc phaûn öùng toång hôïp nhöõng chaát höõu cô khaùc. Glucid dö thöøa cô theå seõ chuyeån hoaù thaønh môõ döï tröõ. Ôû heo môõ döï tröõ raát nhieàu quanh thaân hình vaø phuû taïng (môõ döôùi da vaø môõ ôû traøng heä moâ, moâ lieân keát boïc phuû taïng). Glucose ñöôïc cô theå chuyeån hoaù thaønh moät ña ñöôøng ñaëc bieät chæ coù trong cô theå ñoäng vaät laø Kỹ thuật chăn nuôi lợn
6. glycogen. Glycogen chöùa trong gan vaø baép cô ñöôïc cô theå nhanh choùng chuyeån thaønh glucose ñeå söû duïng khi caàn thieát nhö phaûn xaï choáng laïnh: run cô taïo naêng löôïng söôûi noùng cô theå. Glucose chöùa trong maùu vôùi haøm löôïng 1‰ vaø luoân coá ñònh, neáu vöôït qua ngöôõng naøy, thaän seõ baøi thaûi ra nöôùc tieåu: ñoù laø tình traïng tieåu ñöôøng. Hormon insulin vaø glucagon cuûa tuyeán noäi tieát tuî taïng chòu traùch nhieäm ñieàu hoaø löôïng ñöôøng trong maùu ôû möùc coá ñònh. Glucose coøn laø chaát giuùp gan giaûi ñoäc moät soá ñoäc chaát maø cô theå bò nhieãm. Sinh B1 (Thiamine) laø chaát caàn thieát ñieàu khieån söï chuyeån hoaù glucid trongcô theå. Heo con sô sinh trong tuaàn leã ñaàu tieân, boä maùy tieâu hoaù chæ haáp thuï, tieâu hoaù ñöôïc glucose vaø lactose, cung caáp cho heo con caùc loaïi ñöôøng khaùc nhö saccharose hoaëc naáu chaùo cho heo con aên chæ laøm cho heo con deã bò roái loaïn tieâu hoaù do vi sinh vaät maø thoâi. V. VAI TROØ CUÛA LIPID Lipid laø nhöõng chaát taïo ra do phaûn öùng ester hoaù giöõa glycerol vaø axit beùo: Glycerol + 3 axit beùo Æ Triglycerid CH2OH CH2COO – R CHOH + 3R – COOH Æ CH – COO – R CH2OH CH2COO – R Ngöôøi ta phaân bieät: ôû 20oC neáu lipid ôû theå ñoâng ñaëc thì goïi laø môõ (môõ ñoäng vaït, nôõ thöùc vaät), neáu lipid ôû theå loûng goïi laø daàu (daàu ñoäng vaät, daàu thöïc vaät). Lipid laø moät chaát caáu taïo neân maøng teá baøo (lipoprotein) do ñoù ñeå coù söï baøo phaân teá baøo phaûi caàn moät löôïng lipid cho nhu caàu phaùt trieån teá baøo. Lipid laø moät chaát cung caáp naêng löôïng (môõ boïc thaân heo ) vöøa taïo moät lôùp bao boïc choáng laïnh cho thuù. Trong khaåu phaàn cuûa heo, caàn coù moät löôïng lipid taïo ra söï ngon mieäng, choáng buïi, ñeå hoaø tan caùc sinh toá tan trong chaát beùo vaø ñeå phaùt trieån cô theå. Phaåm chaát lipid trong thöùc aên coù aûnh höôûng ñeán phaåm chaát cuûa môõ heo. Chaát beùo xaáu, nhieàu axit khoâng no (nhieàu noái ñoâi trong chuoãi carbon) laøm cho môõ heo meàm (goïi laø môõ beäu) laøm cho thòt khoù döï tröõ, döï tröõ khoâng ñöôïc laâu (vì môõ bò hoaù loûng, bò oâi daàu). Chaát beùo toát laøm cho môõ heo toát (môõ chaéc), phaåm chaát thòt toát hôn, döï tröõ ñöôïc laâu hôn. Cô theå heo cuõng caàn axit beùo khoâng no ñeå xaây döïng teá baøo, ñoù laø nhöõng axit beùo thieát yeáu, goàm linoleic acid, linolenic vaø arachidonic acid maø ngöôøi ta coøn goïi laø laø vitamin F. Trong moät soá baûng nhu caàu dinh döôõng heo, ngöôøi ta cuõng ñaõ cung caáp trò soá acid linonic caàn thieát cho heo haøng ngaøy. Chaát beùo xaáu trong thöùc aên cuõng aûnh höôûng ñeán caùc loaïi sinh toá A, D, E ñaëc bieät khi söû duïng chaát beùo ñeå taïo naêng löôïng thöôøng laøm taêng caùc chaát peroxid laøm hö hoûng vitamin keå treân. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
7. Khaåu phaàn heo nhieàu chaát beùo, seõ laøm heo chaùn aên, chaát beùo trong thöùc aên nhanh choùng bieán thaønh môõ ôû traøng heä moâ môõ boïc quanh cô quan noäi taïng vaø phaùt trieån nhanh lôùp môõ boïc thaân. Heo naùi trong thôøi kyø mang thai döï tröõ môõ boïc thaân raát daøy ñeå cung caáp heo con qua söõa. Naùi toát söõa thì lôùp môõ boïc thaân cuûa heo con phaùt trieån nhanh, heo con buï baãm, nhöng lôùp môõ boïc thaân naùi meï nhanh choùng giaûm ñi. Nhö vaäy trong thôøi kyø tieát söõa nuoâi con heo naùi coù caân baèng lipid aâm, nghóa laø löôïng lipid trong khaåu phaàn aên haøng ngaøy khoâng ñuû cho nhu caàu baûo trì vaø tieát söõa, naùi phaûi huy ñoäng ñeán chaát beùo döï tröõ ñeå taïo söõa, laøm cho lôùp môõ döôùi da giaûm ñi nhanh choùng. Choline laø moït yeáu toá coù lieân quan ñeán söï chuyeån hoaù lipid, coøn goïi laø yeáu toá huy ñoäng môõ (lipotrophic factor). Nhöõng thuù coù nhu caàu lipid cao thì caàn ñöôïc cung caáp nhieàu Choline trong khaåu phaàn haøng ngaøy. VI. SÖÏ CHUYEÅN HOAÙ NAÊNG LÖÔÏNG Baát kyø moät chaát höõu cô naøo cuõng sinh saûn ra naêng löôïng. Ñeå bieát roõ naêng löôïng cuûa moät loaïi thöùc aên ñôn naøo ñoù (ví duï nhö caùm , hay boät caù ) ngöôøi ta ñoát chaùy chuùng choïn veïn trong moät thieát bò laø nhieät löôïng keá vaø ñöôïc naêng löôïng toaøn phaàn cuûa chaát ñoù toaû ra töø moät ñôn vò troïng löôïng (thöôøng laø 1g), naêng löôïng naøy goïi laø naêng löôïng thoâ (gross energy vieát taét laø G.E). Khi cho thuù aên, loaïi thöùc aên naøy vaøo boä maùy tieâu hoaù, moät phaàn bò dòch tieâu hoaù xöû lyù, phaàn khoâng tieâu hoaù ñöôïc seõ baøi thaûi qua phaân ra ngoaøi. Ngöôøi ta thu goùp phaân vaø cuõng ñoát trong nhieät löôïng keá ñeå ño löôïng nhieät toaû ra vaø ñoù goïi laø naêng löôïng cuûa phaân. Khi ñem trò soá G.E. tröø cho naêng löôïng trong phaân, keát quaû ngöôøi ta tính ñöôïc naêng löôïng tieâu hoaù (digestible energy vieát taét laø D.E). ngöôøi ta thu goùp nöôùc tieåu thuù nuoâi vaø khí baøi thaûi töø ñöôøng tieâu hoaù (thöôøng laø CH4 ) ñem ñoát trong nhieät löôïng keá ñeå ño nguoàn naêng löôïng maø cô theå thuù khoâng duøng ñöôïc ñeå khaáu tröø vaøo D.E. trò soá thu ñöôïc goïi laø naêng löôïng trao ñoåi (goïi laø metaboli-zable energy vieát taét laø M.E., moät soá taøi lieäu coøn goïi laø naêng löôïng bieán döôõng). Naêng löôïng trao ñoåi laø naêng löôïng cô theå duøng vaøo vieäc duy trì söï soáng trong ñoù goàm hai phaàn: phaàn naêng löôïng duøng ñeå taïo thaân nhieät, phaàn coøn laïi duøng ñeå taêng tröôûng, phaùt trieån teá baøo, saûn xuaát ra caùc loaïi suùc saûn nhö thòt, söõa, tröùng, baøo thai naêng löôïng taïo thaân nhieät coù theå ño ñöôïc qua söï toaû nhieät cuûa cô theå thuù, ngöôøi ta laáy trò soá naøy khaáu tröø vaøo trò soá M.E. thì thu ñöôïc trò soá naêng löôïng thöïc duïng (net energy vieát taét laø N.E.). Hieän nay treân theá giôùi ngöôøi ta thoáng nhaát söû duïng trò soá naêng löôïng trao ñoåi (M.E.) ñeå ño löôøng nhu caàu caùc loaïi gia suùc gia caàm, ñoàng thôøi cuõng duøng ñeå ño giaù trò naêng löôïng cuûa caùc loaïi thöïc lieäu laøm thöùc aên gia suùc. Vieäc caân baèng nhu caàu naêng löôïng trao ñoåi cuûa heo nuoâi baèng caùc thöïc lieäu laø moät pheùp tính quan troïng trong vieäc toå hôïp khaåu phaàn laäp coâng thöùc pha troän thöùc aên hoãn hôïp. Trò soá naêng löôïng trao ñoåi bieán thieân theo töøng löùa tuoåi heo, nhaø dinh döôõng heo phaûi naém vöõng, phaûi bieát giaù trò naêng löôïng trao ñoåi cuûa töøng loaïi thöùc aên ñôn ñeå tính toaùn möùc söû duïng thích hôïp taïo neân coâng thöùc thöùc aên hoãn hôïp thoaû maõn ñuùng möùc nhu caàu naêng löôïng trao ñoåi. Nhu caàu naêng löôïng trao ñoåi cuõng bieán thieân theo nhieät ñoä moâi tröôøng, muøa noùng cô theå heo caàn trò soá naêng löôïng trao ñoåi thaáp hôn muøa laïnh. Söû duïng trò soá trao ñoåi naêng löôïng quaù cao ñeå thoaû maõn nhu caàu cuûa heo muøa noùng seõ laøm cho thuù aên ít hôn ñònh möùc böõa aên haøng ngaøy, haäu quaû laø thuù seõ khoâng ñöôïc cung caáp ñuû döôõng chaát caàn thieát cho söï taêng tröôûng hay saûn xuaát. Traùi laïi muøa laïnh maø khoâng cung caáp ñuû nhu caàu naêng löôïng trao ñoåi thì heo seõ aên nhieàu hôn ñònh möùc aên haøng ngaøy, haäu quaû laø dö thöøa moät soá döôõng Kỹ thuật chăn nuôi lợn
8. chaát, cô theå phaûi toán söùc baøi thaûi vaø coù xu höôùng tích luyõ môõ nhieàu khoâng toát cho sinh saûn, hoaëc laøm giaûm giaù trò thòt khi gieát moå (nhieàu môõ). SÔ ÑOÀ VEÀ SÖÏ CHUYEÅN HOAÙ NAÊNG LÖÔÏNG NAÊNG LÖÔÏNG THOÂ (GROSS ENERGY: G.E) Naêng löôïng trong Naêng löôïng tieâu hoaù: D.E. Naêng löôïng nöôùc tieåu vaø khí chaùy ôû ñöôøng tieâu hoaù Naêng löôïng trao ñoåi: M.E Naêng löôïng taïo ra thaân nhieät Naêng löông thöc dung VII. VAI TROØ CUÛA VITAMIN A. Nhoùm vitamin tan trong chaát beùo 1. Sinh toá A: (vitamin A = Axerophtol) Ñaây laø sinh toá caàn thieát cho söï sinh tröôûng, sinh saûn vaø khaùng beänh. Veà sinh tröôûng, sinh toá A caàn cho heo ñang thôøi kyø taêng tröôûng, neáu khaåu phaàn aên haøng ngaøy bò thieáu heo seõ chaäm lôùn, khaû naêng cho thòt giaûm suùt. Veà sinh saûn, sinh toá A raát caàn cho heo ñöïc vaø heo naùi trong vieäc saûn xuaát ra giao töû. Thieáu sinh toá A tinh dòch heo ñöïc coù ít tinh truøng vaø tinh truøng yeáu, ñoä thuï tinh thaáp, coøn treân heo naùi thì coù ít tröùng ruïng ñaëc bieät sinh toá A raát caàn thieát ñeå hình thaønh hoaøn theå, cô quan noäi tieát saûn xuaát ra hormon progesterone giuùp ñònh vò phoâi baøo trong söøng töû cung, cho neân, naùi thieáu sinh toá A thì soá thai ñeû ra seõ ít. Thieáu sinh toá A traàm troïng coù theå caû ñaøn con cuûa heo naùi sinh ra khoâng coù troøng maét. Veà söï khaùng beänh, sinh toá A laø chaát caàn thieát cho thò löïc, thieáu sinh toá A laøm cho thò löïc keùm, bò khoâ giaùc maïc deã daãn ñeán tình traïng muø maét. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
9. Sinh toá A coù nhieàu trong gan caùc loaøi ñoäng vaät, thòt, tröùng, söõa, daàu gan caù. Trong thöïc vaät coù chöùa carotene laø tieàn sinh toá A (Provitamin A). Ñoù laø dieäp luïc toá hay dieäp hoaøng toá. Khi thuù aên khaåu phaàn coù carotene, gan seõ chuyeån thaønh sinh toá A. Thöøa sinh toá A so vôùi nhu caàu cuõng khoâng toát vì coù theå gaây tình traïng vieâm nöôùu raêng, ruïng raêng, eâ raêng. Phuï nöõ mang thai duøng nhieàu sinh toá A so vôùi nhu caàu cô theå laøm cho baøo thai bò dò taät, tuy nhieân söï ngoä ñoäc sinh toá A treân heo chöa coù taøi lieäu moâ taû vaø khaûo saùt tyû mæ. Sinh toá A raát deã bò hö hoûng do nhieät ñoä, aùnh saùng, chaát oxy hoaù, do vaäy sinh toá A caàn phaûi baûo quaûn trong loï maøu naâu, traùnh aùnh saùng, traùnh nôi haàm noùng. Khi söû duïng cheá phaåm tieâm, neáu khoâng duøng heát, phaûi ruùt heát khoâng khí trong chai vaø ñaäy kín, baûo quaûn laïnh. Daïng sinh toá A pha troän thöùc aên thöôøng ñöôïc baûo quaûn baèng chaát lieäu rieâng ñeå khoâng bò caùc thöïc lieäu khaùc aûnh höôûng vaø khi ñeán ruoät non chaát lieäu baûo quaûn môùi phoùng thích sinh toá A ñeå ruoät haáp thuï. Sinh toá A ñaõ ñöôïc toång hôïp nhaân taïo vaø pha troän trong caùc loaïi vitamin premix vôùi haøm löôïng thích hôïp cho töøng loaïi heo. 2. Sinhtoá D: (calcipherol) Ñaây laø yeáu toá caàn thieát cho söï chuyeån hoaù calci vaø phosphore trong cô theå. Ôû döôùi da heo thöôøng coù saün moät chaát laø 7-dehydro-cholesterol, khi tieáp xuùc vôùi tia töû ngoaïi trong aùnh saùng maët trôøi seõ bieán thaønh sinh toá D3. (da) 7-dehydrocholesterol sinh toá D3 (ultraviolet) Thaät ra sinh toá D3 cuõng chöa coù hoaït tính, noù phaûi traûi qua 2 phaûn öùng hydroxyl hoaù, gaén theâm goác OH ôû vò trí carbon thöù 1 vaø thöù 25 ñeå trôû thaønh moät chaát coù hoaït tính laø 1,25-dihydroxyvitamin D324,25(OH)2D3. Vieäc gaén goác OH ñaàu tieân taïi vò trí carbon thöù 25 dieãn ra ôû gan, goác OH thöù hai gaén ôû vò trí carbon thöù 1 dieãn ra ôû thaän ñeàu do hormon tuyeán phoù giaùp traïng ñieàu khieån (parathyroid hormon: PTH). (Gan ) Vitamin D3 25-Hydroxyvitamin D3 (Thaän) 25-Hydroxyviatmin D3 Æ 1,25-hydroxyvitamin D3 (PTH) Chaát 1,25 (OH)2D3 taùc ñoäng nhö moät hormon steroid, noù kích thích teá baøo ruoät taêng cöôøng chuyeån vaän calci vaø cuõng kích thích coát baøo taêng cöôøng haáp thuï calci. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
10. Ôû thöïc vaät cuõng coù moät chaát laø Ergosterol, khi tieáp xuùc vôùi tia töû ngoaïi cuûa aùnh saùng maët rôøi seõ taïo ra sinh toá D2. Caû hai loaïi sinh toá D2 vaø D3 ñeàu ñöôïc heo söû duïng. Do ñoù boät coû phôi naéng cuõng laø nguoàn sinh toá D toát cho dinh döôõng heo. Aùnh saùng maët trôøi chieáu qua cöûa kính trong, qua söông muø hay maây, khoâng ñuû cöôøng ñoä ñeå chuyeån tieàn sinh toá D thaønh sinh toá D. Sinh toá D cuõng chöùa nhieàu trong gan caùc loaïi ñoäng vaät, trong daàu caù, trong söõa, tröùng, caùc thöùc aên leân men qua chieáu tia töû ngoaïi (UV) Thöøa sinh toá D coù theå laø nguyeân nhaân gaây tích ñoïng Ca-P baát thöôøng trong moâ meàm. Sinh toá D cuõng ñöôïc toång hôïp nhaân taïo vaø cung caáp cho heo daïng tieâm hay vitamin premix. 3. Sinh toá E: (Tocopherol) Ñaây laø moät chaát choáng laïi hieän töôïng oxy hoaù caùc chaát beùo khoâng no. Trong töï nhieân coù ñeán 8 chaát hoaït tính nhö sinh toá E, nhöng chæ coù alphatocopherol laø taùc duïng maïnh nhaát. Vì maøng teá baøo coù chöùa caùc chaát beùo khoâng no, cho neân khi thieáu sinh toá E söï oxy hoaù coù theå laøm toån thöông teá baøo: hoaïi töû ôû gan, baép cô taùi maøu, phuø neà, vaø coù theå ñoät töû. Chaát khoaùng vi löôïng selenium cuõng coù chaát naêng baûo veä teá baøo choáng laïi söï oxy hoaù nhö vitamin E, do vaäy thieáu sinh toá E caøng laøm taêng nhu caàu selenium vaø ngöôïc laïi. Vì vaäy vieäc boå sung cuøng luùc hai yeáu toá naøy laø raát caàn thieát. Sinh toá E raát caàn thieát cho söï sinh saûn, thuù ñöïc thieáu seõ saûn xuaát ít tinh truøng vaø tinh truøng coù söùc soáng keùm, ñoä thuï thai thaáp. Heo naùi thieáu sinh toá E thì coù ít tröùng ruïng, söï ñònh vò phoâi keùm neân sinh ít con vaø heo con sô sinh yeáu ôùt. Sinh toá E chöùa nhieàu trong caùc loaïi rau coû xanh vaø nhaát laø trong haït ñang naûy maàm, tuy nhieân noù cuõng bò phaù huyû nhanh khi baûo quaûn khoâng kyõ. Caùc loaïi axit höõu cô cuõng phaù huyû sinh toá E nhanh choùng, nhieät ñoä cao vaø aùnh saùng maët trôøi cuõng laøm hö hoûng sinh toá E. Khaåu phaàn coù haøm löôïng sinh toá E cao coù theå laøm gia taêng ñaùp öùng mieãn dòch cuûa cô theå. Söï ngoä ñoäc sinh toá E treân heo chöa thaáy xaûy ra, haøm löôïng 100UI/kg (45IU/1b) thöùc aên cuõng khoâng coù daáu hieäu gaây ñoäc. Sinh toá E coøn laø moät chaát choáng oxy hoaù (antioxydant) ñöôïc duøng trong coâng nghieäp cheá bieán ñoà hoäp ñeå choáng laïi hieän töôïng oxy hoaù chaát beùo trong thöïc phaåm ñoùng hoäp gaây muøi oâi daàu hoaëc coù vò baát thöôøng. Hieän nay sinh toá E ñöôïc toång hôïp nhaân taïo, thaønh nhöõng cheá phaåm ñeå tieâm cho heo hoaëc boå tuùc vaøo thöùc aên coù haøm löôïng thích hôïp, giuùp cho thuù sinh saûn toát, thòt heo coù maøu saéc hoàng töôi, khoâng bò nhaït maøu. 4. Sinh toá K: (K1, K2, K3: menadione) Sinh toá K coù 3 daïng: Phylioquinone (K1), Menaquinone (K2) vaø menadione (K3). Sinh toá K1 hieän dieän trong thöùc aên xanh, sinh toá K2 chöùa trong vi sinh vaät, nhaát laø vi sinh vaät ñöôøng ruoät cuûa heo menadione laø daïng toång hôïp nhaân taïo, caû ba chaát ñeàu coù hoaït tính nhö nhau. Sinh toá K caàn thieát cho söï toång hôïp prothrombin vaø caùc chaát giuùp cho söï ñoâng maùu nhanh choùng, choáng laïi söï maát maùu. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
11. Thoâng thöôøng, vi sinh vaät ñöôøng ruoät cung caáp ñuû sinh toá K cho nhu caàu cuûa heo thoâng qua söï haáp thu cuûa ruoät hoaëc taäp tính töï aên phaân cuûa heo (coprophagy). Tuy nhieân söï cung caáp cuûa nhoùm vi sinh seõ bò maát ñi neáu söû duïng khaùng sinh daøi ngaøy cho heo, nhaát laø heo con. Noùi chung caùc loaïi vitamin trong chaát beùo, thöôøng ñöôïc heo döï tröõ ôû gan, neáu cung caáp quaù dö thöøa thöôøng toán keùm vaø coù theå gaây ngoä ñoäc cho cô theå. B. Nhoùm vitamin tan trong nöôùc: 1. Sinh toá C: (axit ascorbic) Ñaây laø moät sinh toá caàn thieát cho söï taêng tröôûng, söï sinh saûn vaø söï khaùng beänh. Veà taêng tröôûng, sinh toá C caàn thieát cho söï toång hôïp collagen cuûa moâ suïn, xöông, vì vaäy raát caàn thieát cho heo ñang taêng tröôûng vaø baøo thai. Sinh toá C cuõng caàn thieát cho vieäc caáu taïo beàn chaéc cuûa heä thoáng mao quaûn huyeát, neáu thieáu sinh toá C thaønh mao quaûn deã bò vôõ gaây chaûy maùu (thöôøng thaáy chaûy maùu cam treân heo naùi). Sinh toá C cuõng caàn thieát ñeå taêng söùc ñeà khaùng cuûa heo khi gaëp ñieàu kieän kích caûm (stress) nhö thôøi tieát khí haäu thay ñoåi, dôøi chuoàng, naùi ñeû, thay ñoåi quy trình chaêm soùc, thöùc aên. Vì vaäy maëc duø treân heo coù khaû naêng töï toång hôïp ñöôïc sinh toá C cho nhu caàu, nhöng trong moät soá tröôøng hôïp nhaø chaên nuoâi caàn phaûi cung caáp theâm sinh toá C cho heo nuoâi ñeå taêng söùc ñeà khaùng cho cô theå. Ñaëc bieät trong moät soá thôøi gian trong naêm coù khí haäu baát lôïi: ñaàu muøa möa, ñaàu muøa khoâ, vieäc cung caáp sinh toá C cho heo seõ giaûm thieåu tình traïng heo nhieãm beänh nhaát laø nhoùm naùi ñeû, naùi chöûa, naùi nuoâi cvon, heo con buù meï, heo con cai söõa. Sinh toá C raát deã bò hö hoûng do nhieät ñoä, aùnh saùng vaø chaát oxy hoaù, do vaäy caàn ñöôïc baûo quaûn ôû nôi khoâ maùt, traùnh aùnh saùng. Hieän nay sinh toá C ñöôïc toång hôïp nhaân taïo thaønh nhieàu daïng cheá phaåm khaùc nhau coù theå tieâm hay pha troän thöùc aên. Do ñaëc tính deã bò oxy hoaù, sinh toá C coøn laø chaát antioxydant duøng roäng raõi trong coâng nghieäp nöôùc giaûi khaùt. Söû duïng sinh toá C quaù lieàu 8g/ngaøy ôû ngöôøi (gaáp 100 laàn nhu caàu) coù theå gaây caùc trieäu chöùng ngoä ñoäc nhö: noân möûa, tieâu chaûy, haáp thu chaát saét quaù nhieàu, vôõ hoàng caàu, gia taêng huy ñoäng chaát khoaùng trong xöông, aûnh höôûng ñeán ñoä ñoâng maùu, gaây saïn thaän vaø baøng quang, voâ hieäu hoaù sinh toá B12, laøm taêng cholesterol trong maùu, ngoä ñoäc treân heo hieám khi xaûy ra vì sinh toá C töông ñoái ñaét tieàn, ít khi troän vaøo thöùc aên vì deã hö hoûng, thöôøng chæ tieâm hoaëc cho uoáng vôùi lieàu kieåm soaùt chaët cheõ. 2. Sinh toá B1: (thiamin, aneurin) Ñaây laø loaïi sinh toá caàn thieát cho söï chuyeån hoùa glucid laø chaát ñieàu khieån caùc phaûn öùng cung caáp naêng löôïng cho cô theå. Thieáu B1 thuù chaùn aên, chaäm lôùn, toån thöông heä thaàn kinh, ñau daây thaàn kinh. Khaåu phaàn cuûa heo neáu söû duïng nguoàn taám, caùm laøm nguoàn cung caáp naêng löôïng thì thöôøng khoâng bò thieáu vì trong hai thöïc lieäu naøy raát doài daøo sinh toá B1. Nhöng neáu khaåu phaàn duøng nguoàn naêng löôïng laø khoai cuû thì thöôøng coù raát ít sinh toá B1, caàn phaûi boå sung theâm, neáu khoâng heo seõ coù nhöõng bieåu hieän thieáu Kỹ thuật chăn nuôi lợn
12. sinh toá B1, nhaát laø treân heo naùi mang thai hoaëc naùi nuoâi con, chuùng thöôøng bò yeáu chaân, baïi chaân, ñi khoâng vöõng, thai ñeû ra yeáu, eøo uoät, maát söõa, heo con buù meï caähm lôùn, naùi chaäm ñoäng duïc sau khi cai söõa Sinh toá B1 ñöôïc toång hôïp döôùi daïng Thiamin HCl khaù beàn hôn nguoàn thieân nhieân, coù theå boå sung cho heo qua daïng premix sinh toá. Trong caù soáng thöôøng coù enzyme thiaminase coù taùc duïng phaân caét phaân töû thiamin thaønh hai phaàn khoâng coøn hoaït tính, vì vaäy khoâng neân cho heo aên caù soáng maø neân ñun chín ñeå phaù huûy thiaminase. Caù khoâ qua phôi saáy cuõng huûy taùc duïng cuûa thiaminase. Heo tröôûng thaønh söû duïng nhieàu glucid hôn heo tô, nhu caàu B1 taêng cao, caàn ñöôïc thoûa maõn ñuû. Töông töï, heo thòt voã beùo, naùi chöûa, naùi söõa söû duïng nhieàu naêng löôïng neân nhu caàu thiamin cuõng taêng cao. 3. Sinh toá B2: (Riboflavin) Ñaây laø chaát caàn thieát cho söï chuyeån hoùa glucid,lipid, protid trong cô theå vì laø thaønh phaàn cuûa 2 coenzyme FMN (flavin mononucleotid) vaø FAD (flavin adenine Dinucleotide) naém vai troø quan troïng trong söï hoâ haáp teá baøo. Thieáu sinh toá B2 seõ laøm cho heo chaäm lôùn, nhieàu thai cheát khoâ (thai goã) toàn löu trong buïng naùi, hoaït ñoäng sinh duïc baát bình thöôøng, yeáu chaân, ñi khoâng vöõng, tieâu chaûy keùo daøi treân heo con vì toån thöông nieâm maïc heä tieâu hoùa. Ñaëc bieät sinh toá B2 raát caàn cho söï laønh veát thöông ôû caùc nieâm maïc ñöôøng tieâu hoùa, choáng lôû loeùt. Veát thöông laønh nhanh, ít ñau, ít aûnh huôûng ñeán vieäc aên uoáng cuûa heo. Sinh toá B2 coù nhieàu trong söõa, tröùng, thöùc aên leân men, gan caùc loaøi ñoäng vaät, boät caù, boät coû. Sinh toá B2 chuû yeáu baøi thaûi qua nöôùc tieåu laøm cho nöôùc tieåu vaøng töôi, khaåu phaàn chöùa nhieàu sinh toá B2 thì baøi thaûi nhanh choùng, cô theå döï tröõ khoâng nhieàu, vì vaäy caàn cung caáp cho heo ñeàu ñaën ñuùng nhu caàu haøng ngaøy. Sinh toá B2 khaù beàn vôùi nhieät, nhöng khoâng beàn vôùi tia töû ngoaïi cuûa aùnh saùng maët trôøi vaø chaát oxy hoùa, vì vaäy trong quaù trình daäp vieân thöùc aên khoâng bò aûnh höôûng, nhöng neáu vaän chuyeån thöùc aên khoâng che phuû kyõ, aùnh saùng maët trôøi coù theå laøm hö h oûng nhieàu sinh toá B2. Hieän nay sinh toá B2 ñaõ ñöôïc toång hôïp nhaân taïo vaø ñöôïc cung caáp cho heo qua daïng vitamin premix. Heo naùi mang thai caàn cung caáp ñuû sinh toá B2 ñeå taêng soá thai soáng ñeû ra moãi baày. Naùi nuoâi con cuõng caàn nhieàu sinh toá B2 vì sinh toá naøy truyeàn qua söõa doài daøo ñeå heo con phaùt trieån cô theå nhanh, haïn cheá nhöõng toån thöông ñöôøng tieâu hoùa, haïn cheá nhieãm khuaån vì laønh veát thöông nhanh. Vì baøi thaûi deã daøng qua nöôùc tieåu neân sinh toá B2 khoâng ñoäc khi duøng quaù lieàu, chæ laøm taêng chi phí vaø giaù khaù ñaét. 4. Sinh toá PP: (pellargra preventive): nicotinic acid, amid nicotinic Ñaây laø chaát caáu taïo neân coenzyme NAD (nicotinamide-adenin dinucleotide) vaø NADP (nicotinamide- Adenin dinucleotide phosphate), giöõ vai troø quan troïng trong vieäc chuyeån ñieän töû trong caùc phaûn öùng trao ñoåi chaát, chuyeån hoaù glucid, lipid, protid cuûa cô theå ñoäng vaät. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
13. Tryptophan, moät axit amin thieát yeáu raát caàn cho söï toång hôïp neân niacin, laïi raát thieáu trong baép, do vaäy, neáu heo aên khaåu phaàn nhieàu baép thöôøng bò thieáu tryptophan vaø dó nhieân thieáu niacin neáu khoâng boå tuùc nguyeân toá naøy. Thieáu sinh toá PP seõ laøm cho heo chaùn aên, vieâm da, toån thöông nieâm maïc mieäng, vieâm loeùt ôû ruoät, manh traøng gaây tieâu chaûy keùo daøi, chaäm lôùn, laâu laønh veát thöông. Sinh toá PP chöùa nhieàu trong gan caùc loaøi ñoäng vaät, boät caù, thöùc aên uû men, ñaäu naønh, caùm nhuyeãn, vaø ñaõ ñöôïc toång hôïp nhaân taïo cung caáp doài daøo cho thuù qua daïng premix sinh toá. Chaát saét laø moät yeáu toá caàn thieát cho söï chuyeån hoùa tryptophan thaønh niacin (sinh toá PP). Sinh toá PP ñöôïc baøi thaûi qua nöôùc tieåu ôû daïng methyl hoùa, cô theå khoâng döï tröõ nhieàu. Cung caáp quaù lieàu sinh toá PP coù theå gaây tình traïng giaõn maïch maùu, taêng ñöôøng löôïng glucose trong maùu, ngöùa ngaùy, toån thöông gan, loeùt daï daøy. 5. Pantothenic axit Ñaây laø moät chaát caàn thieát cho söï toång hôïp neân coenzyme A, moät chaát thieát yeáu trong söï bieán döôõng cuûa cô theå. Daïng pantothenic acid thöôøng khoâng beàn baèng daïng d.calcium pantothenate (hieäu duïng 92% so v ôùi daïng pantothenic acid) vaø ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc loaïi premix. Daïng d.calcium pantothenate phoái hôïp vôùi calcium chloride chæ coù hieäu löïc baèng 32%. Pantothenic acid tìm thaáy raát nhieàu trong teá baøo gan vaø tuyeán thöôïng thaän, ñeå taïo ra coenzyme A (CoA) vaø acyl carrier protein (ACP), laø nhöõng chaát caàn thieát cho söï sinh toång hôïp vaø thoaùi bieán glucid, acid beùo, protein. Vì vaäy pantithenic acid raát caàn cho söï taïo hoàng caàu (sinh toång hôïp porphyrin) cho söï daãn truyeàn thaàn kinh (sinh toång hôïp acetylcholine), taïo ra cholesterol vaø caùc sterol khaùc, taïo ra caùc hormon goác steroid töø tuyeán thöôïng thaän vaø tuyeán sinh duïc, ñieàu hoøa ñöôønglöôïng trong maùu bình thöôøng vaø söï saûn xuaát khaùng theå. Thieáu pantothenic acid heo bò chaäm lôùn, da loâng xuø xì, chaân yeáu (ñi nhö ngoãng: goose stepping), vieâm ruoät, tieâu chaûy. Pantothenic acid chöùa trong boät coû, caùc saûn phaåm leân men, boät söõa, boät caù, caùm, baùnh daàu phoäng, tuy nhieân coù raát ít trong khoai cuû, vì vaäy neân khaåu phaàn heo nhieàu khoai mì caàn boå tuùc theâm sinh toá naøy. Pantothenat calcium ñöôïc duøng ñeå boå tuùc khaåu phaàn cho heo, laø daïng deã huùt aåm, deã ñoùng voùn nhöng raát beàn. 6. Sinh toá B6: (pyridoxine, pyridocal, pyridoxamine) Ñaây laø sinh toá caàn thieát cho taát caû caùc loaïi teá baøo ñeå chuyeån hoaù protein vì noù tham gia caùc loaïi phaûn öùng nhö Transamination, decarboxylation, deamination, trassulphuration; ngoaøi ra noù coøn tham gia quaù trình bieán ñoåi tryptophan thaønh niacin, haáp thu axit amin, saûn xuaát huyeát caàu toá (hemoglobin) bieán ñoåi glucose thaønh glucose-I-phosphate vaø raát caàn thieát cho naùi mang thai. Naùi mang thai caàn nhieàu sinh toá B6 ñeå traùnh nhieãm ñoäc thai ngheùn, choáng noân möûa Kỹ thuật chăn nuôi lợn
14. Thieáu sinh toá B6 heo con chaäm lôùn, giaûm söï theøm aên, neáu thieáu traàm troïng coù theå daãn ñeán co giaät, ñi ñöùng khoâng vöõng, hoân meâ vaø cheát, xeùt nghieäm maùu cho thaáy thieáu hoàng caàu, baïch caàu, xeùt ngheäim moâ thaàn kinh cho thaáy bao myelin vaø oáng truïc bò toån thöông, thaùi hoùa. Sinh toá B6 chöùa nhieàu trong caùc thöùc aên leân men, trong gan caùc loaøi ñoäng vaät vaø ñaõ ñöôïc toång hôïp nhaân taïo cung caáp doài daøo trong caùc loaïi vitamin premix. 7. Sinh toá B9: Axit floric: Folacin: pteroylmono-Glutamic acid: PGA Ñaây laø moät sinh toá caàn thieát cho söï taêng tröôûng, söï sinh saûn, choáng thieáu maùu treân taát caû caùc loaøi thuù höõu nhuû, ñaëc bieät treân heo naùi raát caàn thieát ñeå taêng soá heo con ñeû ra coøn soáng moãi baày. Treân heo, thieáu sinh toá B9 heo coù hieän töôïng thieáu maùu, chaäm lôùn. Ví axit folic caàn thieát cho söï toång hôïp caùc axit nhaân AND, ARN neân thieáu axit folic coù aûnh höôûng ñeán söï sinh saûn cuûa heo. Thoâng thöôøng nhöõng vi sinh vaät höõu duïng ôû ñöôøng tieâu hoaù coù khaû naêng cung caáp folacin cho nhu caàu haøng ngaøy cuûa heo, nhöng treân moät soá gioáng heo cao saûn, heo söû duïng khaùng sinh trong böõa aên hoaëc ñieàu trò baèng sulfamide thì coù khaû naêng bò thieáu, vì vaäy caàn ñöôïc boå tuùc kòp thôøi. Sinh toá B9 thöôøng coù nhieàu trong thöùc aên leân men, caùc loaïi laù rau coû töôi vaø ngöôøi ta cuõng toång hôïp nhaân taïo cung caáp vôùi löôïng thích hôïp trong caùc loaïi premix sinh toá. 8. Sinh toá B12: (Cyanocobalamin) Ñaây laø moät yeáu toá sinh tröôûng raát caàn thieát cho heo, nhaát laø heo con, heo naùi mang thai. Sinh toá B12 chöùa nhieàu trong thöùc aên goác ñoäng vaät neân coøn goïi laø yeáu toá trong thöùc aên ñoäng vaät (A.P.F : Animal protein factor), coøn trong thöïc vaät haàu nhö khoâng coù. Thieáu sinh toá B12 heo coù daáu hieäu chaäm lôùn, loâng da xô xaùc, thieáu maùu, böôùc chaân ñi khoâng vöõng, sinh saûn keùm. Sinh toá B12 ñöôïc caùc vi sinh vaät trong oáng tieâu hoaù toång hôïp raát doài daøo, nhöng khoâng haáp thuï ñöôïc tröïc tieáp (ôû manh traøng, ruoät giaø) maø phaûi qua söï töï aên phaân (coprophagy) cuûa heo. Sinh toá B12 chæ haáp thuï ôû ruoät non vaø caàn coù yeáu toá mang daãn (intrinsic factor) môùi haáp thu ñöôïc vaø thôøi gian caàn thieát cho söï haáp thuï cuõng daøi (phaûi maát 3 giôø ñeå haáp thu thay vì vaøi giaây so vôùi caùc sinh toá khaùc). Giun ñuõa kyù sinh ôû ñoaïn ñaàu ruoät non laøm toån thöông nieâm maïc ruoät laøm söï haáp thu B12 keùm hieäu quaû, daãn ñeán tình traïng thieáu maùu, chaäm lôùn. Sinh toá B12 döï tröõ nhieàu trong gan, caùc thöùc aên goác ñoäng vaät coù chöùa doài daøo, vaø hieän nay ñaõ toång hôïp nhaân taïo cung caáp cho heo qua caùc loaïi vitamin premix. 9. Choline Ñaây laø moät yeáu toá caàn thieát cho söï chuyeån hoaù môõ, laø yeáu toá huy ñoäng môõ (lipotrophic factor) choáng xaâm nhieãm môõ vaøo teá baøo gan laøm maát chöùc naêng hoaït ñoäng cuûa gan. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
15. Choline raát caàn thieát cho söï toång hôïp phospholipid nhö lecithin, acetycholine thieáu choline heo chaäm lôùn, söï sinh saûn keùm, teá baøo gan, thaän bò xaâm nhaäp môõ, loâng da xuø xì xô xaùc, chaân sau thöôøng yeáu, nhaát laø treân heo con sô sinh thöôøng “ngoài beït”, khoù ñi ñöùng. Heo coù khaû naêng toång hôïp neân choline töø methionine vaø ngöôïc laïi töø choline vôùi homoncysteine coù theå taïo ra methionin. Nhö vaäy khaåu phaàn heo chöùa vöôït nhu caàu methionin thì khoâng thieáu choline. Choline coù nhieàu trong caùc loaïi thöùc aên nhö baùnh daàu, ñaäu naønh, boät caù, boät söõa, caùm, boät coû Vaø hieän nay cuõng ñöôïc toång hôïp nhaân taïo cung caáp cho heo qua premix sinh toá. 10. Biotin Ñaây laø chaát coù vai troø vaän chuyeån goác CO2 cuûa moät chaát naøy cho moät chaát khaùc (decarboxylation vaø carboxylation). Biotin cuõng caàn thieát cho söï toång hôïp purin, ñeå taïo ra caùc axit nhaân nhö AND, ARN. Biotin cuõng caàn cho caùc phaûn öùng taïo ureâ, phaûn öùng caét goác amin (deamination) cuûa caùc axit amin (serin, threonine, axit aspatic) ñeå söû duïng vaøo vieäc cung caáp naêng löôïng cho cô theå khi caàn thieát. Thieáu biotin heo chaäm lôùn, da loâng xuø xì xô xaùc, vieâm da, chaân yeáu, nöùt moùng. Ñaëc bieät treân heo ñöïc sau khi phoái gioáng, boài döôõng baèng tröùng gaø soáng, loøng traéng tröùng coù avidin moät chaát öùc cheá hoaït tính cuûa biotin laøm cho noïc deã bò yeáu chaân, nöùt moùng, nhieãm truøng, daãn ñeán queø lieät. Tuy nhieân avidin deã bò phaù huyû khi naáu chín tröùng. Treân heo naùi, thieáu biotin cuõng bò hö moùng töông töï. Biotin chöùa nhieàu trong caùc thöùc aên leân men, boät caù, boät coû, caùm gaïo, taám vaø nguoàn doài daøo laø saûn phaåm toång hôïp nhaân taïo cung caáp qua caùc loaïi vitamin premix. VIII. VAI TROØ CUÛA KHOAÙNG CHAÁT A. Khoaùng ñaïi löôïng 1. Calcium - phosphore: Ñaây laø hai chaát caáu taïo neân khung xöông vaø raêng. Trong xöông coù chöùa 99% löôïng calci cuûa toaøn cô theå coøn 1% chöùa trong moâ meàm vaø theå dòch, trong khi ñoù trong xöông chöùa 80% löôïng phosphore cuûa toaøn cô theå vaø 20% coøn laïi chöùa trong moâ meàm vaø theå dòch. Ngoaøi nhieäm vuï caáu taïo neân xöông vaø raêng, calci coøn giöõ vai troø quan troïng trong söï co cô, söï ñoâng maùu vaø ñaëc bieät treân naùi sau khi ñeû neáu thieáu calci vaø glucose seõ bò soát söõa (milk fever), do ñoù trong tröôøng hôïp naøy nhaø chaên nuoâi chæ caàn cung caáp ngay calcium gluconate thì chöùng soát söõa seõ khoûi, naùi tieát söõa trôû laïi bình thöôøng. Calci coøn coù vai troø hoaït hoaù moät soá enzyme, caân baèng ion, aûnh höôûng ñeán söï thaåm thaáu cuûa teá baøo. Phosphore coøn giöõ nhieàu vai troø quan troïng khaùc nhö caáu taïo neân caùc axit nhaân ADN, ARN, ATP, ADP, AMP, Phospholipid laø nhöõng chaát voâ cuøng quan troïng trong söï soáng, söï phaân baøo, söï di truyeàn, söï trao ñoåi chaát. Phosphore cuõng coù vai troø trong vieäc caân baèng acid-base, ñieàu hoaø söï thaåm thaáu teá baøo, caáu taïo neân phosphore-lipid Kỹ thuật chăn nuôi lợn
16. Sinh toá D giöõ vai troø ñieàu hoaø söï xuaát nhaäp calci-phosphore vaøo xöông, khaåu phaàn dö thöøa seõ nhaäp vaøo, khi khaåu phaàn thieáu seõ xuaát ra. Neáu thieáu sinh toá D maø khaåu phaàn khoâng ñuû cho nhu caàu theo 4 tröôøng hôïp sau: - Thöøa calci, thöøa phosphore - Thöøa calci, thieáu phosphore - Thieáu calci, thieáu phosphore - Thieáu calci, thöøa phosphore Haäu quaû laø treân thuù non seõ bò beänh coøi xöông (ricket: rachitism) coøn treân thuù tröôûng thaønh thì bò xoáp xöông, roãng xöông (osteoporosis) hoaëc hoaïi xöông (osteomalacia). Treân naùi söõa thieáu calci-phosphore thöôøng bò lieät, baïi hai chaân sau, nhaát laø nhöõng naùi coù saûn löôïng cao. Trong thöùc aên goác nguõ coác (baép, luùa, luùa mì, luùa maïch, shorgum ) haøm löôïng phosphore höõu cô raát cao (70 – 75% laø phytic acid) khoâng ñöôïc heo söû duïng, chæ coù 30% laø phosphore voâ cô höõu duïng. Ngöôøi ta coù theå söû duïng enzyme Phytase goác töø vi sinh vaät saûn xuaát ra ñeå phaân giaûi axit phytic, nhöng enzyme naøy deã bò huyû khi ôû nhieät ñoä saáy thöùc aên daäp vieân 60oC. Ñeå boå tuùc söï khieám khuyeát calci ngöôøi ta thöôøng duøng boät voû soø, boät nang möïc, boät voâi cheát; ñeå boå tuùc söï thieáu calci phosphore cuøng luùc, ngöôøi ta boå sung baèng boät xöông, dicalcium phosphate, neáu chæ thieáu phosphore ñôn thuaàn thì söû duïng sodium monophosphate hoaëc sodium polyphosphate. caùc loaïi ñaù phosphate thöôøng cuõng ñöôïc duøng vôùi ñieàu kieän phaûi loaïi tröø flour vì chaát naøy dö thöøa deã gaây ngoä ñoäc. Tyû leä calci : phosphore thích hôïp naèm trong khoaûng 1,3:1 ñeán 1,7:1. Söï dö thöøa calci coù aûnh höôûng ñeán söï haáp thuï keõm (Zn), thöôøng laøm cho heo bò thieáu keõm, ñoàng thôøi cuõng laøm taêng nhu caàu sinh toá K. 2. Sodium vaø chlorine (NaCl): Ñaây laø hai yeáu toá caàn thieát ñeå duy trì aùp suaát thaåm thaáu. Noàng ñoä NaCl trong maùu laø 9‰ ñoù laø noàng ñoä toái haûo cho teá baøo hoaït ñoäng ñöôïc. Neáu löôïng NaCl giaûm (moâi tröôøng nhöôïc tröông: hypotonic) seõ xaûy ra hieän töôïng teá baøo tröông nöôùc, coù theå vôõ hoaëc maát chöùc naêng hoaït ñoäng. Traùi laïi neáu noàng ñoä NaCl cao hôn möùc bình thöôøng (moâi tröôøng öu tröông: hypertonic) thì teá baøo bò thu nguyeân sinh, khoâng coøn chöùc naêng hoaït ñoäng, ñoù laø tình traïng ngoä ñoäc muoái ñoái vôùi heo aên khaåu phaàn nhieàu boät caù maën, chuùng seõ bò tieâu chaûy maát nöôùc, toån thöông thaän, toån thöông heä thaàn kinh vaø coù theå bò cheát. Natri cuøng vôùi kali ñieàu hoaø söï thaåm thaáu cuûa teá baøo. Natri vaø Clor cuõng giöõ vai troø quan troïng trong vieäc caân baèng ion, caân baèng acid-base trong maùu vaø theå dòch. Chlorine coøn laø chaát caáu taïo neân acid clohydric (HCl) trong dòch vò, moät chaát giöõ vai troø quan troïng trong vieäc tieâu hoaù vaø dieät khuaån ôû daï daøy, thieáu HCl thuù khoâng tieâu hoaù toát thöùc aên, aên khoâng ngon mieäng, chaùn aên. Haøm löôïng muoái NaCl trong thöùc aên bieán ñoåi töø 0,3% ñeán 1% tuyø theo löùa tuoåi heo vaø tuyø theo gioáng heo nuoâi. Heo con caàn ít muoái hôn heo lôùn, heo naùi tieát söõa caàn nhieàu muoái hôn naùi chöûa, heo gioáng noäi thích aên maën hôn heo gioáng ngoaïi nhaäp. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
17. Trong tình hình hieän nay, hieän töôïng thieáu NaCl hieám khi xaûy ra, hieän töôïng dö thöøa NaCl thöôøng xaûy ra hôn vì thöùc aên cho heo thöôøng chöùa nhieàu muoái NaCl töø boät caù maën, do ñoù heo deã bò ngoä ñoäc muoái, thöôøng bò tieâu chaûy naëng, da loâng xô xaùc, chaäm lôùn. 3. Kali vaø magnesium: Ñaây cuõng laø hai chaát khoaùng caàn cho söï caân baèng acid-base, caân baèng ion trong maùu vaø theå dòch. Kali coù moái töông quan nghòch vôùi Natri trong vieäc ñieàu hoaø söï thaåm thaáu cuûa teá baøo: neáu theå dòch nhieàu Kali thì teá baøo thaûi nhieàu Natri vaø ngöôïc laïi. Thieáu Kali, heo bieáng aên, söï co cô yeáu ôùt, ñi döùng khoâng vöõng, chaäm lôùn, aên baäy (pica), tieâu chaûy, tim vaø thaän phì ñaïi (hypertrophy) vaø coù theå cheát. Dö thöøa kali laøm cho tim ñaäp chaäm, thaän deã bò ngoä ñoäc vaø coù aûnh huôûng ñeán söï haáp thu, söû duïng magnesium. Kali chöùa nhieàu trong caùc loaïi maät ñöôøng, caùc loaïi rau coû, thöôøng ít khi bò thieáu trong caùc thöïc lieäu duøng nuoâi heo. Coù theå boå tuùc baèng chorur kali, gluconat kali. Megnesium coù moái töông quan nghòch vôùi calcium, thöøa magnesium seõ laøm cô theå maát ñi calcium, xöông trôû neân meàm deã gaõy, ngöôïc laïi thieáu magnesium seõ xaûy ra khi khaåu phaàn quaù nhieàu calcium. Magnesium cuõng laø thaønh phaàn caáu taïo cuûa xöông vaø raêng, noù cuõng giöõ vai troø quan troïng trong söï daãn truyeàn thaàn kinh, hoaït hoaù caùc enzyme peptidase trong vieäc tieâu hoaù protein, laø thaønh phaàn quan troïng trong söï bieán döôõng teá baøo (lieân quan ñeán nhöõng enzyme xuùc taùc caùc phaûn öùng taïo ATP, ADP). Magnesium quaù thieáu coù theå laøm cho calcium tích ñoïng baát thöôøng trong moâ meàm. Magnesium coù chöùa nhieàu trong caùm gaïo, caùm luùa mì, boät xöông, rau coû, baùnh daàu meø, boät ñaàu toâm. Do ñoù ñoái vôùi heo thöùc aên thöôøng cung caáp ñuû cho nhu caàu. 4. Löu huyønh – sulfure Ñaây laø chaát caáu taïo neân thiamin, biotin, cystin, cystein, methionine, hormon insulin laø nhöõng chaát coù vai troø quan troïng trong söï trao ñoåi chaát cuûa cô theå. Cô theå söû duïng löu huyønh ôû daïng höõu cô, daïng voâ cô thöôøng ñoäc khoâng söû duïng ñöôïc. Taát caû caùc moâ cô theà ñeàu coù chöùa löu huyønh, höông vò cuûa thòt khi xaøo naáu, cheá bieán moùn aên coù söï ñoùng goùp cuûa löu huyønh. Khi thòt hö thoái, bieán chaát, maøu vaø muøi cuõng coù vai troø cuûa löu huyønh. Loâng vaø moùng heo coù chöùa nhieàu löu huyønh hôn caùc moâ khaùc. Ôû loaøi heo, khoâng coù khaû naêng söû duïng löu huyønh voâ cô ñeå toång hôïp neân axit amin coù löu huyønh nhö loaøi nhai laïi, maøcoù theå bò ngoä ñoäc. Neáu khaåu phaàn cung caáp ñuû methionine, cystin, cystein, biotin, thiamin thì cô theå khoâng bò thieáu. Thieáu löu huyønh laø thieáu caùc chaát keå treân, heo seõ bò chaäm lôùn, da loâng xô xaùc. B. Khoaùng vi löôïng 1. Chaát saét (Fe++): Ñaây laø moät chaát khoaùng vi löôïng quan troïng, coù vai troø caáu taïo neân huyeát saéc toá, thieáu saét laø thieáu maùu. Khoaûng 70% löôïng saét trong cô theå tìm thaáy trong hoàng huyeát caàu, phaàn coøn laïi chöùa trong gan, laù laùch vaø Kỹ thuật chăn nuôi lợn
18. tuyû xöông. Chaát saét coøn laø thaønh phaàn caáu taïo cuûa myoglobin, tham gia hoaït ñoäng cuûa caùc enzyme nhö catalases, cytochoromes, peroxydase. Treân heo con tuaàn leã ñaàu, nuoâi treân saøn xi maêng, nhu caàu moãi ngaøy 7mg Fe++, nhöng söõa meï chæ cung caáp 1mg Fe++, gan döï tröõ trong 70mg Fe++, do ñoù chæ trong 10 ngaøy heo con bò thieáu maùu caáp tính, bò tieâu chaûy naëng, töû vong. Vì vaäy caàn tieâm cheá phaåm coù saét cho heo con trong tuaàn leã ñaàu. Tuy nhieân treân heo con nuoâi thaû rong thì chaát saét trong ñaát khi heo uûi phaù lieám laùp coù khaû naêng choáng laïi söï thieáu maùu. Khi heo ñaõ bieát aên, chaát saét coù chöùa nhieàu trong caùc thöïc lieäu nuoâi heo coù theå cung caáp ñuû nhu caàu. Heo lôùn coù söï taùi söû duïng laïi chaát saét cuûa nhöõng hoàng caàu giaø ñeå taïo neân hoàng caàu môùi. Chaát saét höõu duïng phaûi laø chaát saét coù hoaù trò 2, neáu laø saét hoaù trò 3 thöôøng laø ñoäc. Cung caáp moät löôïng dö thöøa treân heo naùi chöûa cuõng khoâng laøm taêng haøm löôïng saét döï tröõ trong gan heo con sô sinh, maø coù theå gaây ngoäc ñoäc cho naùi. Cuõng töông töï, naùi cho söõa duø coù cung caáp thaät nhieàu chaát saét cuõng khoâng laøm taêng haøm löôïng saét trong söõa cho heo con buù. Thieáu saét heo chaäm lôùn, tieâu chaûy, da loâng xô xaùc, giaûm khaû naêng sinh saûn, deã bò stress vaø deã bò nhieãm beänh vì giaûm söùc ñeà khaùng. Thöøa saét cuõng gaây ngoä ñoäc, hai phaân töû saét seõ keát dính vôùi 1 phaân töû beta globulin protein thaønh transferritin gaây nhieãn ñoäc maùu (toxemia). Thöøa chaát saét laøm gia taêng nhu caàu phosphore cho heo. Chaát saét coù chöùa nhieàu trong caùc thöùc aên thoâng thöôøng cuûa heo nhö boät caù, boät huyeát, nguõ coác, boät thòt, boät xöông, baùnh daàu vaø cuõng ñöôïc cung caáp doài daøo qua caùc loaïi premix vi khoaùng. 2. Chaát ñoàng (Cu++): Chaát ñoàng hoùa trò 2 laø moät khoaùng vi löôïng raát caàn thieát cho söï sinh tröôûng, sinh saûn cuûa heo. Chaát ñoàng tuy khoâng tham gia caáu taïo neân hoàng huyeát caàu, nhöng thieáu ñoàng cuõng gaây thieáu maùu. Ñoàng cuõng laø thaønh phaàn caáu taïo cuûa nhieàu enzyme thuoäc nhoùm metalloenzyme. Chaát ñoàng raát caàn thieát cho söï haáp thu deã daøng chaát saét qua ruoät, ñoàng thôøi cuõng giuùp cô theå deã daøng huy ñoäng chaát saét töø nguoàn döï tröõ khi caàn ñeán. Chaát ñoàng cuõng coù lieân quan ñeán söï caáu taïo caùc moâ thaàn kinh, xöông, maïch maùu, gaân (tendons) vaø ñoä thuï tinh (fertility), vì noù coù lieân quan ñeán söï toång hôïp collagen, myelin, elastin. Khaåu phaàn quaù nhieàu molypdenum, calcium, saét, keõm coù aûnh höôûng xaáu ñeán söï haáp thu vaø huy ñoäng chaát ñoàng. Chaát ñoàng coù chöùa nhieàu trong caùc loaïi thöùc aên cuûa heo nhö boät thòt, boät caù, baùnh daàu ñaäu naønh, ñaäu naønh, caùm luùa mì vaø cung caáp doài daøo qua caùc premix vi khoaùng. Vöôït qua nhu caàu (gaáp 40 laàn) seõ gaây ngoä ñoäc cho heo. Haøm löôïng ñoàng cao trong thöùc aên giuùp hoaït hoaù enzyme lipase vaø phosphorelipase giuùp heo con tieâu hoaù toát khaåu phaàn coù chöùa nhieàu chaát beùo. 3. Chaát keõm (Zn++): Ñaây cuõng laø moät chaát khoaùng vi löôïng coù vai troø quan troïng trong söï sinh tröôûng cuûa heo. Keõm tham gia caáu taïo moät soá enzyme trong nhoùm metalloenzyme nhö enzyme AND, ARN synthetase; AND, ARN Kỹ thuật chăn nuôi lợn
19. transferases vaø nheàiu loaïi enzyme tieâu hoaù khaùc. Keõm ñoùng vai troø quan troïng trong söï bieán döôõng protein, carbonhydrate vaø lipid. Nhieàu yeáu toá coù lieân quan ñeán söï haáp thu keõm nhö chaát ñoàng, acid phytic, cadmium, cobalt, EDTA (ethylenediamine tetraacetic acid), histidin, calcium. Ñaëc bieät khaåu phaàn nhieàu acid phytic, nhieàu calcium thöôøng gaây thieáu keõm treân heo maø bieåu loä qua beänh vieâm da söøng hoaù (parakeratosis). Heo ñöïc gioáng thöôøng caàn nhieàu keõm hôn heo naùi vaø heo thòt, naùi mang thai, naùi nuoâi con caàn nhieàu keõm hôn naùi khoâ. Keõm coù nhieàu trong caùc loaïi thöùc aên nuoâi heo, tuy nhieân coù theå boå tuùc baèng caùc loaïi premix vi khoaùng. Khaåu phaàn coù töø 2000ppm ñeán 4000ppm coù khaû naêng gaây ngoä ñoäc, laøm cho thuù chaùn aên, thieáu maùu, chaäm lôùn, ñi ñöùng khoâng vöõng vaø coù theå cheát. 4. Mangan (Mn) Ñaây laø moät yeáu toá sinh tröôûng, hoaït hoaù caùc enzyme bieán döôõng chaát beùo, glucid, protein, axit nhaân (AND, ARN) vaø chuyeån hoaù naêng löôïng. Mangan laø chaát caàn thieát cho söï toång hôïp chaát suïn (chondroitin sulfate) cuûa xöông. Sau khi haáp thu, mangan lieân keùt loûng leûo vôùi protein trong cô theå bieán thaønh transmanganin. Mangan döï tröõ ôû xöông, gan, baép cô, da Mangan coøn caàn thieát cho söï kieán taïo moâ lieân keát, phoái hôïp vôùi sinh toá K trong söï ñoâng maùu. Thieáu mangan heo chaäm lôùn, chaân yeáu, caùc khôùp phì ñaïi, naùi keùm ñoäng duïc, soá heo con sinh ra moãi baày bò giaûm, ñöïc gioáng giaûm tính naêng vaø chaát löôïng tinh dòch, naùi mang thai thieáu mangan thì heo con sô sinh nhoû voùc. Mangan cuõng coù moái töông quan vôùi caùc chaát khoaùng khaùc nhö calci, phosphore, ñoàng, cobalt, keõm, saét vì coù aûnh höôûng ñeán chöùc naêng hoaït ñoäng cuûa heä thoáng enzyme trong cô theå. Mangan coù nhieàu trong caùm gaïo, caùm mì, sorghum, rau coû, boät caù vaø premix. Khaåu phaàn coù 500ppm mangan coù theå laøm heo chaäm lôùn, ñi ñöùng khoâng vöõng, haøm löôïng 2000ppm coù theå laøm giaûm haøm löôïng hemoglobin, haøm löôïng 4000ppm laøm heo chaùn aên, suùt giaûm taêng troïng. 5. Ioát: Ñaây laø moät loaïi khoaùng vi löôïng caàn thieát cho nhieàu loaøi ñoäng vaät, noù laø thaønh phaàn caáu taïo cuûa kích thích toá tuyeán giaùp traïng (thyroxine), giöõ vai troø ñieàu hoaø cöôøng ñoä trao ñoå chaát trong cô theå. Hormon naøy giöõ vai troø ñieàu hoaø söï hoâ haáp teá baøo, aûnh höôûng ñeán söï taêng tröôûng, söï tuaàn hoaøn, aûnh höôûng ñeán moâ cô, moâ thaàn kinh vaø toaøn boä söï bieán döôõng caùc döôõng chaát. Khi ioát nhieàu, cöôøng ñoä trao ñoåi chaát trong cô theå quaù maïnh, laøm taêng khaû naêng sinh saûn, tieát söõa, neáu khaåu phaàn haøng ngaøy khong cung caáp ñuû döôõng chaát, cô theå phaûi huy ñoäng chaát döï tröõ heo trôû neân gaày oám, suït caân. Khi thieáu ioát, tuyeán giaùp traïng taêng sinh teá baøo ñeå taêng khaû naêng loïc ioát trong maùu vaø söï phì ñaïi tuyeán naøy taïo thaønh böôuù coå, thöôøng thaáy treân heo sô sinh khi meï bò thieáu ioát. Khi thieáu ioát, heo bò chaäm lôùn, da loâng xô xaùc, treân heo naùi xaûy ra tình traïng tieâu phoâi, thai cheát khoâ, xaûo thai, chu kyø ñoäng duïc baát thöôøng, Kỹ thuật chăn nuôi lợn
20. heo con sô sinh khoâng coù loâng. Heo ñöïc gioáng thieáu ioát seõ giaûm tính haêng vaø phaåm chaát tinh dòch keùm, ñoä thuï tinh thaáp. Daïng ioát höõu cô hay voâ cô ñeàu coù gía trò sinh hoïc nhö nhau khi ñöôïc boå tuùc vaøo khaåu phaàn heo, nhöng daïng höõu cô thöôøng ñaét tieàn hôn, calcium iodate, potassium iodate, pentacalcium orthoperiodate, casein iode laø nhöõng daïng beàn hôn sodium iodite, potassium iodite. Quaù thöøa ioát cuõng gaây ñoäc, aûnh huôûng xaáu ñeán taêng tröôûng vaø sinh saûn (chaäm lôùn, xaûo thai). Thieáu ioát vaø thieáu sinh toá A cuøng luùc seõ laøm traàm troïng theâm nhöõng toån haïi cho heo nuoâi. Ioát chöùa nhieàu trong boät caù, muoái ioát, sorghum, luùa mì, caùm luùa mì, boät ñaäu naønh. Duøng ioát höõu cô ñeå kích thích saûn xuaát söõa, tuy coù hieäu quaû nhöng phaûi heát söùc thaän troïng. 6. Selenium: Ñaây laø moät chaát vi khoaùng raát caàn thieát cho cô theå ñeå phaù huyû chaát ñoäc peroxid trong cô theå vaø coù taùc duïng choáng laïi beänh cô traéng (white muscle disease) nhö sinh toá E. Tuy nhieân moãi chaát coù vai troø khaùc nhau: sinh toá E ngaên chaën söï sinh ra caùc chaát peroxid coøn selenium thì phaù huyû caùc chaát peroxid nhôø tham gia hoaït ñoäng cuûa enzyme glutathione peroxidase. Do ñoù duø khaåu phaàn coù nhieàu sinh toá E cuõng khoâng theå loaïi tröø nhu caàu selen cho thuù. Thieáu selen thòt heo bò taùi maøu, coù theå bò hoaïi töû gan, phuø ruoät, phoåi, moâ lieân keát döôùi da, söï sinh saûn roái loaïn, giaûm suùt söï tieát söõa vaø suy giaûm mieãn dòch. Coù theå boå tuùc nhu caàu selen cho heo baèng caùc loaïi nhö sodium selenite, sodium selenate, selenomethionine Haøm löôïng trong thöùc aên neáu vöôït quaù 5ppm seõ gaây ngoä ñoäc. Khi bò ngoä ñoäc heo thöôøng boû aên, ruïng loâng, gan thoaùi hoaù môõ, thaän bò toån thöông, thaàn kinh bò thoaùi hoaù vaø coù theå cheát. Arsenic theâm vaøo khaåu phaàn coù theå haïn cheá taùc duïng ñoäc cuûa selen, nhöng arsenic laïi laø chaát cöïc ñoäc neáu pha troän khoâng ñeàu hoaëc quaù lieàu vaø laïi raát ñoäc cho ngöôøi. Khaåu phaàn nhieàu protein hoaëc nhieàu sulfat coù theå haïn cheá söï ngoä ñoäc selen, thöùc aên nhieàu acid beùo khoâng no, thieáu sinh toá E seõ laøm taêng nhu caàu selen. Selen chöùa nhieàu trong boät caù vaø caùc haûi saûn, ngoaøi ra caùc loaïi luùa mì, baép sorghum vaø phoù saûn cuûa chuùng cuõng laø nguoàn doài daøo. Vieäc boå sung selen voâ cô vaøo thöùc aên phaûi heát söùc thaän troïng vì deã ngoä ñoäc. Nhu caàu selen ñoái vôùi heo naèm trong khoaûng töø 0.1 ñeán 0.3ppm. 7. Silicon (Si): Silicon laø moät chaát vi khoaùng thieát yeáu cho söï taêng tröôûng cuûa xöông, laø yeáu toá caàn thieát cho söï toång hôïp mucopolysaccharide-protein complex cuûa moâ lieân keát. Silicon chöùa nhieàu trong ñaát vaø thöïc vaät vôùi haøm löôïng doài daøo vaø deã haáp thu vôùi möïc ñoä oån ñònh (haøm löôïng trong maùu coá ñònh) vaø raát deã baøi thaûi qua phaân vaø nuôùc tieåu. Do thöùc aên coù chöùa doài daøo neân khoâng caàn boå sung, tuy nhieân treân heo con taäp aên ngöôøi ta coù theå cung caáp silicon nhö laø yeáu toá giuùp taêng tröôûng xöông. Söï ngoä ñoäc ít khi xaûy ra, neáu coù laø hieän töôïng keát saïn trong thaän, baøng quang hay oáng daãn tieåu. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
21. 8. Flourine (F): Ñaây laø moät vi khoaùng caàn thieát cho söï beàn vöõng cuûa xöông vaø raêng vôùi haøm löôïng thích hôïp trong khaåu phaàn, trong raêng vaø xöông coù chöùa töø 2‰ ñeán 0,05%. Neáu vöôït hôn thuôøng gaây taùc duïng traùi ngöôïc: xöông vaø raêng trôû neân meàm (chalky: hoaù phaán) deã gaõy, ruïng raêng. Neáu thieáu flour cuõng laøm cho raêng vaø xöông meàm deã gaõy, deã bò saâu raêng. Flour chöùa nhieàu trong ñaát nhöõng nôi coù nuùi löûa, moû phosphate noù coù theå hoaø tan vaøo nöôùc hoaëc moâ thöïc vaät vaø coù theå gaây tình traïng ngoä ñoäc cho ñoäng vaät vaø ngöôøi. Flour coù nhieàu trong boät caù vaø thöôøng thì khoâng caàn boå tuùc vaøo thöùc aên. Caàn chuù yù khi duøng boät xöông coøn chöa naáu chín haøm löôïng flour coøn cao coù theå gaây tình traïng ngoä ñoäc, thuù chaùn aên, töông töï duøng cheá phaåm coù phosphate canxi phaûi xem laø ñaõ loaïi boû flour roài hay chöa. IX. NHU CAÀU DÖÔÕNG CHAÁT CHO MOÃI KG THÖÙC AÊN HOÃN HÔÏP (TAÊHH) Theå troïng heo Döôõng chaát Ñôn vò döôùi 15 15-30 31-51 51-100 treân 100 Teân TAÊHH soá 9024 9104 9204 9304 * Naêng löôïng trao ñoåi Kcal 3300 3100 3000 3000 3000 3000 Protein thoâ % 18-20 16-18 14-16 14-Dec 13 15 Calcium % 0,8 0,65 0,5 0,5 0,5 0,5 Phosphore voâ cô % 0,6 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 NaCl % 0,3 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 Chaát beùo%56788-108-10 Chaát xô%56788-108-10 Möùc aên cho moãi heo kg/ng 0,5-1 1-1,5 1,5-2 3-Feb 2,5 4,5 * Thöùc aên hoãn hôïp 9044 duøng cho naùi khoâ, naùi chöõa Thöùc aên hoãn hôïp 9054 duøng cho heo naùi nuoâi con - Trong muøa laïnh, naêng löôïng trao ñoåi cho moãi kg thöùc aên hoãn hôïp caàn cao (töø 3000-3300kcal) nhöng trong muøa noùng, chæ caàn 2800 – 3000kcal laø ñuû, neáu nhieàu naêng löôïng quaù thuù seõ aên ít hôn ñònh möùc haøng ngaøy vaø nhö vaäy coù nguy cô thieáu huït nhöõng döôõng chaát khaùc cho cô theå. - Löôïng chaát beùo daønh cho noïc naùi tuyø thuoäc theû traïng cô theå: thuù gaày caàn nhieàu, thuù maäp phaûi giaûm. - Löôïng chaát xô coù vai troø nhuaän tröôøng traùnh taùo boùn, ñoái vôùi noïc naùi tuyø theå traïng cô theå: thuù maäp caàn nhieàu thöùc aên hôn. X. TOÅ HÔÏP KHAÅU PHAÀN Ñaây laø coâng vieäc phoái hôïp caùc loaïi thöùc aên vôùi nhau ñeå ñaûm baûo cung caáp ñuû döôõng chaát cho thuù. Thoâng thöôøng ngöôøi ta tính ra löôïng thöùc aên caùc loaïi pha troän treân 1000kg thöùc aên hoãn hôïp roài töø ñoù coù theå quy laïi thaønh %. Vieäc tínhtoaùn phoái hôïp caùc thöïc lieäu phaûi caên cöù treân caùc döõ kieän sau: - Caên cöù vaøo caùc baûng nhu caàu dinh döôõng cuûa caùc löùa tuoåi heo. - Caên cöù vaøo thaønh phaàn giaù trò dinh döôõng caùc loaïi thöïc lieäu. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
22. - Phaûi choïn löïa caùc loaïi thöïc lieäu ñang coù doài daøo treân thò tröôøng vaø giaù reû. - Phaûi tính toaùn sao cho khoâng quaù thöøa, quaù thieáu döôõng chaát vì caû hai ñeàu khoâng coù lôïi. - Phaân nhoùm thöùc aên vaø caân chænh möïc ñoä söû duïng: a. Thöùc aên cung caáp naêng löôïng chuû löïc nhö taám, caùm, baép, khoai cuû vaø phuï phaåm coâng ngheä cheá bieán nguõ coác chieám 60% ñeán 80% khaåu phaàn. b. Thöùc aên cung caáp protein ñoäng vaät nhö boät caù, boät thòt, boät ruoác, boät söõa chieám töø 5% ñeán 15% khaåu phaàn. c. Thöùc aên cung caáp sinh toá vi khoaùng, thöùc aên boå tuùc, thöùc aên khaùong chaát nhö premix, boät xöông, boät soø, muoái chieám 3% ñeán 5% khaåu phaàn. Vieäc toå hôïp khaåu phaàn cho pheùp sai soá laø 5% so vôùi nhu caàu dinh döôõng cuûa moãi löùa tuoåi heo. XI. PHA TROÄN THÖÙC AÊN TOÅNG HÔÏP Sau khi ñaõ tính toaùn khaåu phaàn, vieäc pha troän caùc loaïi vaät lieäu vôùi nhau cuõng phaûi heát söùc thaän troïng. Phaûi caân ñuùng soá löôïng thöïc lieäu trong coâng thöùc, vieäc sai soá khi caân neáu quaù lôùn seõ laøm cho soá löôïng döôõng chaát trong thöùc aên khoâng coøn ñuùng vôùi nhu caàu: hoaëc thieáu laøm thuù chaäm lôùn, sinh saûn trì treä, naêng suaát giaûm, hoaëc thöøa vöøa toán keùm vöøa aûnh höôûng xaáu ñeán söï tieâu hoaù haáp thu nhöõng döôõng chaát khaùc. Ngoaøi ra khi pha troän thöùc aên hoãn hôïp phaûi chuù yù ñeán ñoä ñoàng ñeàu sao cho bao caùm thöù nhaát ñeán bao caùm thöù choùt cuûa meû troän ñeàu coù chaát löôïng nhö nhau. Muoán nhö theá thôøi gian baûo ñaûm troän khoâng quaù laâu hoaëc quaù mau, caùc thöïc lieäu duøng vôùi soá lieäu ít phaûi troän vôùi nhau tröôùc vaø laøm taêng soá löôïng daàn daàn vôùi nhöõng thöïc lieäu khaùc vôùi soá löôïng nhieàu hôn. Meû troän cuoái cuøng trong ngaøy phaûi veä sinh maùy troän ñaûm boû khoâng coøn toàn ñoïng thöùc aên ñeå löu laïi sang ngaøy hoâm sau, nhôø vaäy khoâng xaûy ra tình traïng thöùc aên toàn ñoïng ngaøy naøy sang ngaøy khaùc hö moác vaáy nhieãm nhöõng meû troän thöùc aên ñi qua maùy. Trong khi pha troän neáu thaáy coùloaïi thöïc lieäu naøo bò hö hoûng, thoái moác, duø laø vôùi soá löôïng ít cuõng phaûi cöông quyeát loaïi boû ngay khoâng neân tieác pha troän vaøo caùc thöïc lieäu toát, nhôø vaäy môùi ñaûm baûo phaåm chaát thöùc aên hoãn hôïp vaø thôøi gian toàn tröõ môùi keùo daøi. XII. KIEÅM TRA PHAÅM CHAÁT THÖÙC AÊN HOÃN HÔÏP Sau khi pha troän ñoùng bao caàn kieåm tra phaåm chaát thöùc aên hoãn hôïp ñeå ñaûm baûo nuoâi heo ñaït möùc taêng tröôûng sinh saûn nhö yù muoán. Vieäc kieåm tra phaåm chaát thöùc aên baèng nhieàu caùch: 1. Kieåm tra ñoä ñoàng ñeàu: Troän ñoàng ñeàu laø moät yeâu caàu ñaûm baûo phaåm chaát thöùc aên trong caùc bao töø ñaàu meû troän ñeán cuoái meû troän ñeàu nhö nhau. Muoán kieåm tra ñoä ñoàng ñeàu coù theå quan saùt thöùc aên töø bao caùm ñaàu, bao giöõa vaø bao cuoái meû troän baèng kính luùp sau traûi leân neàn giaáy traéng hoaëc ñen. Kỹ thuật chăn nuôi lợn
23. Ngöôøi ta cuõng so saùnh theå tích cuûa caùc bao thöùc aên ñaàu vaø cuoái meû troän vôùi nhau. Thoâng thöôøng neáu maùy troän khoâng ñoàng ñeàu thì nhöõng bao ñaàu tuy cuøng moät troïng löôïng nhöng theå tích nhoû hôn nhöõng bao cuoái, ñoù laø do caùc thöïc lieäu naëng nhö taám, baép, voû soø naëng hôn caùm, boät khoai mì, thöôøng bò troïng löïc taùc ñoäng naèm döôùi thaáp cuûa maùy troän vaø rôi vaøo bao ñaàu cuûa meû troän, phaàn coøn laïi laø caùc thöïc lieäu coù khoái löôïng rieâng nheï seõ naèm beân treân cuûa boàn troän vaø rôi vaøo bao caùm cuoái cuøng cuûa meû troän. 2. Kieåm tra phoøng thí nghieäm: Thöôøng ngöôøi ta phaân tích caùc thaønh phaàn dinh döôõng nhö protein, beùo, xô, khoaùng, ñoä aåm, calcium, phosphore , tuy nhieân ñeå coù keát quaû thöôøng toán nhieàu thôøi gian vaø nhö vaäy coù theå tieâu thuï heát thöùc aên toài môùi bieát thöùc aên xaáu ñoái vôùi heo nuoâi. 3. Kieåm tra sinh hoïc: Thöôøng kieåm tra chaát löôïng thöùc aên qua vieäc cho heo aên. Neáu thöùc aên toát ngon mieäng heo seõ khoâng cheâ, uûi phaù thöùc aên vaø aên heát ñònh löôïng aên trong ngaøy, khoâng boû dö thöøa vung vaõi, heo aên nhanh mau roài böõa. Thöùc aên thoaû maõn ñaûm baûo nhu caàu thì sau khi aên heo khoâng coøn caûm giaùc ñoùi, thöôøng naèm nguû ngay. Neáu khoâng thoaû maõn nhu caàu, heo thöôøng gaëm maùng, caïp neàn, mau ñoùi, keâu reàn, aên baäy, caén ñuoâi, da loâng xô xaùc, da nhuøn, nhaên, deã bò gheû lôõ da . Ngöôøi chaên nuoâi coù thoùi quen kieåm tra voøng ngöïc heo nuoâi ñeå bieát heo coù taêng troïng toát hay khoâng khi cho heo aên moät loaïi thöùc aên hoãn hôïp naøo ñoù. So saùnh taêng troïng cuûa heo trong moät thôøi gian (haèng tuaàn hay nöûa thaùng) vôùi löôïng thöùc aên ñaõ söû duïng coù theå cho bieát phaåm chaát cuûa moät loaïi thöùc aên hoãn hôïp naøo ñoù. XIII. BAÛO QUAÛN THÖÙC AÊN HOÃN HÔÏP Sau khi pha troän, thöùc aên hoãn hôïp coù theå baûo quaûn ôû nôi khoâ maùt, traùnh aùnh saùng maët trrôøi (vì coù theå laøm hoûng caùc chaát sinh hoïc nhö enzyme, vitamin). Nôi coù ñoä aåm cao vaø noùng nhanh choùng laøm hö hoûng thöùc aên do hoaït ñoäng cuûa naám moác. Thöùc aên hoãn hôïp coù ñoä aåm döôùi 14% coù theå döï tröõ trong thôøi haïn 15 ñeán 30 ngaøy tuyø theo nhieät ñoä vaø ñoä aåm khoâng khí. Caàn coù bieän phaùp choáng moái moït ñuùng möùc ñeå traùnh phaù hoaïi thöùc aên. Caùc chaát choáng moác choáng moït neáu khoâng duøng ñuùng lieàu, hoaëc pha troän khoâng ñeàu coù theå aûnh höôûng xaáu ñeán söùc khoeû heo nuoâi. Khoâng neân naáu chín thöùc aên hoãn hôïp vì laøm taêng chi phí vaø maát ñi hieäu duïng cuûa caùc chaát sinh hoïc hoaëc khoaùng chaát vi löôïng, sinh toá. Thöùc aên hoãn hôïp coù theå cho aên khoâ vôùi caùc loaïi maùng aên baùn töï ñoâng, tuy nhieân neáu cho heo aên theo böõa (3-4 böõa aên trong ngaøy) thì cho aên aåm laø toát (röôùi nöôùc cho aåm, coù theå vaét thaønh naém trong tay laø ñöôïc). Neáu pha vôùi nöôùc thaønh dòch loûng thì coù theå xaûy ra tình traïng heo löïa nöôùc ñeå uoáng hoaëc heo löïa caùi ñeå aên vaø thöôøng boû laïi caùc chaát nhö boät xöông, boät soø laéng ñoïng döôùi ñaùy maùng aên, haäu quaû laø ñaøn heo taêng tröôûng khoâng ñoàng ñeàu. Cho aên aåm coøn coù baát lôïi laø mau hö hoûng do vi sinh vaät leân men chua, cho aên khoâ thì heo chaùn aên trong nhöõng luùc trôøi haàm noùng vaø hay saëc do buïi vaøo ñöôøng hoâ haáp. Vì vaäy vieäc cho aên aåm phaûi caân nhaéc ñònh löôïng thöùc aên cho moãi con haøng ngaøy sao cho khoâng thöøa khoâng thieáu, san seû ñeàu giöõa caùc oâ chuoàng nuoâi heo. Kỹ thuật chăn nuôi lợn