Giáo trình Tâm lý học đại cương - Hoàng Đức Lâm

Nội dung text: Giáo trình Tâm lý học đại cương - Hoàng Đức Lâm

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH TAÂM LYÙ HOÏC ÑAÏI CÖÔNG HOAØNG ÑÖÙC LAÂM Khoa Sö Phaïm
2. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 2 - MỤC LỤC PHAÀN I. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CHUNG CUÛA TAÂM LYÙ 4 CHÖÔNG I. TAÂM LYÙ HOÏC LAØ MOÄT KHOA HOÏC 4 I. TAÂM LYÙ HOÏC LAØ GÌ ? 4 1. Ñaët vaán ñeà 4 2. Taâm lyù laø gì? 4 II. VAØI NEÙT VEÀ LÒCH SÖÛ TAÂM LYÙ HOÏC 5 1.Taâm lyù hoïc thôøi coå ñaïi 6 2. Taâm lyù hoïc caän ñaïi 7 3. Söï beá taéc cuûa taâm lyù hoïc duy taâm 8 4. Taâm lyù hoïc theá kyû XX 9 5.Taâm lyù học hoạt ñoäng 11 III. ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU CUÛA TAÂM LYÙ HOÏC 14 CHÖÔNG II: CHÖÙC NAÊNG CUÛA TAÂM LYÙ TRONG ÑÔØI SOÁNG 15 I. CHÖÙC NAÊNG, VÒ TRÍ,VAI TROØ CUÛA TAÂM LYÙ TRONG ÑÔØI SOÁN 15 1.Chöùc naêng chung cuûa taâm lyù 15 2. Vò trí cuûa taâm lyù hoïc 15 3 . Vai troø cuûa taâm lyù trong ñôøi soáng 15 II. YÙ THÖÙC 16 1.Ñònh nghóa 16 2. Ñaëc ñieåm cuûa yù thöùc 16 3. Voâ thöùc laø gì ? 16 III. CÔ SÔÛ SINH LYÙ CUÛA CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG LYÙ 17 IV. CAÙC NGUYEÂN TAÉC VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU TAÂM LYÙ CON NGÖÔØI 17 1. Nhöõng nguyeân taéc cô baûn 17 2. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu 18 Phaàn II : CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG TAÂM LYÙ 20 CHUÔNG I: NHÖÕNG QUY LUAÄT CÔ BAÛN CUÛA CAÙC QUÙA TRÌNH TAÂM LYÙ 20 I. CAÛM GIAÙC 20 1. Ñònh nghóa 20 2. Ñaëc ñieåm 20 3. Phaân loaïi 20 4. Caùc quy luaät cô baûn cuûa caûm giaùc 21 II. TRI GIAÙC 23 1. Khaùi nieäm chung 23 2. Nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng cuûa tri giaùc 24 3. Phaân loaïi 25 4. Vai troø cuûa tri giaùc trong ñôøi soáng 28 III. BIEÅU TÖÔÏNG 29 1. Khaùi nieäm chung 29 2. Chöùc naêng cuûa bieåu töôïng 30 3. Vai troø cuûa bieåu töôïng trong quaù trình tri giaùc 30 4. YÙ nghóa cuûa bieåu töôïng trong hoaït ñoäng taâm lyù 31 IV. TRÍ NHÔÙ 31 Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
3. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 3 - 1. Khaùi nieäm chung 31 2. Caùc quaù trình cô baûn cuûa trí nhôù 32 3. Phaân loại 33 4. Söï queân 35 V. TÖ DUY 36 1.Khaùi nieäm chung 36 2. Ñaëc ñieåm 36 3. Caùc thao taùc cuûa tö duy 37 4. Caùc quy luaät vaø hình thöùc cô baûn cuûa tö duy 38 5. Phaân loaïi vaø heä thoáng hoùa 39 6.Caùc loaïi tö duy vaø phaåm chaát cuûa noù 40 VI. TÖÔÛNG TÖÔÏNG 41 1.Khaùi nieäm chung 41 2. Nhöõng caùch phaûn aùnh taùi taïo hieän thöïc trong quaù trình töôûng töôïng 41 3. Caùc loaïi töôûng töôïng 42 4. Vai troø cuûa trí nhôù vaø tö duy trong töôûng töôïng. 42 Chöông II : CAÛM XUÙC VAØ YÙ CHÍ 44 I. CAÛM XUÙC 44 1. Khaùi nieäm chung 44 2. Nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa söï rung ñoäng caûm xuùc 44 3. Phaân loaïi caûm xuùc 45 4. Ñôøi soáng tình caûm cuûa löùa tuoåi thanh nieân. 46 5. Söï phaùt trieån cuûa caûm xuùc 46 II. YÙ CHÍ – HAØNH ÑOÄNG YÙ CHÍ 47 1. YÙ chí 47 2. Haønh ñoäng yù chí 48 III. NGOÂN NGÖÕ VAØ GIAO TIEÁP 49 1. Ngoân ngöõ 49 2. Giao tieáp 50 CHÖÔNG III. CAÙ NHAÂN – NHAÂN CAÙCH – HOAÏT ÑOÄNG 52 I. CAÙ NHAÂN 52 1.Khaùi nieäm chung 52 2. Nhöõng ñaëc ñieåm taâm lyù caù nhaân 52 3. Baûn chaát sinh vaät vaø baûn chaát xaõ hoäi cuûa caù nhaân 53 II. NHAÂN CAÙCH VAØ CAÁU TRUÙC NHAÂN CAÙCH 54 1. Nhaân caùch laø gì ? 54 2. Caáu truùc cuûa nhaân caùch 55 III. MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ VEÀ TAÂM LYÙ HOÏC HOAÏT ÑOÄNG 59 1. Khaùi nieäm chung veà hoaït ñoäng vaø nhöõng ñaëc ñieåm taâm lyù cuûa con ngöôøi 59 2. Ñoäng cô cuûa hoaït ñoäng. 60 3. Hoạt ñoäng vaø taâm lyù 61 4. Nhöõng dạng hoạt ñoäng cô baûn 61 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH 64 Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
4. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 4 - PHAÀN I. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CHUNG CUÛA TAÂM LYÙ CHÖÔNG I. TAÂM LYÙ HOÏC LAØ MOÄT KHOA HOÏC I. TAÂM LYÙ HOÏC LAØ GÌ ? 1. Ñaët vaán ñeà Thoaït xem caâu hoûi naøy töôûng nhö ñôn giaûn, vì coù theå traû lôøi raèng ñoù laø khoa hoïc veà Taâm lyù. Nhöng nghó moät chuùt thì khoâng ñôn giaûn nhö vaäy. Vì sau caâu traû lôøi vöøa noùi laïi phaûi giaûi thích khoa hoïc laø gì? Vaø, cöù theo caùi ñaø naøy thì coøn bieát bao caâu hoûi xuaát hieän. Nhö vaäy, coù theå noùi khoa hoïc laø moät chuoãi caâu traû lôøi. Ñaët ra ñöôïc caâu hoûi treân laø baét ñaàu coù tri thöùc veà lónh vöïc ñoù: “Bieát veà ñieàu chöa bieát”. Nhöõng tri thöùc naøy giöõ moät vai troø raát quan troïng trong nhaän thöùc cuûa töøng ngöôøi noùi rieâng vaø cuûa caû loaøi ngöôøi noùi chung. Ñaùng chuù yù laø khi thaáy ñöùa treû ñaët caâu hoûi ñaàu tieân veà moät söï vaät vaø xem ñeán tuoåi naøo thì noù “môû mieäng ra laø hoûi”. Söï kieän naøy veà sau ñöôïc nhaø sinh lyù Lieân Xoâ (cuõ) vó ñaïi I.P.Paploáp ñaët teân laø “phaûn xaï coù ñònh höôùng”. Ñi saâu vaøo nghieân cöùu veà maët sinh lyù hoïc cuõng nhö veà taâm lyù hoïc, phaùt hieän ra caùc quy luaät cuûa caùc hieän töôïng ñoù ngaøy caøng thaáy roõ keát quaû hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi phuï thuoäc raát nhieàu vaøo cô sôû ñònh höôùng. Cô sôû naøy caøng toát bao nhieâu thì hoaït ñoäng ñöïa treân cô sôû ñoù caøng toát baáy nhieâu. 2. Taâm lyù laø gì? Taâm lyù laø cuoäc soáng tinh thaàn. Cuoäc soáng ñoøi hoûi moãi ngöôøi mang noù phaûi coù ñuû caùc loaïi hieän töôïng cuûa cuoäc soáng. Töø choã phaûi bieát kòp thôøi söï noùng laïnh cuûa baàu khoâng khí quanh ta ñeán choã coù kieán thöùc veà quy luaät khí quyeån, veà quy luaät cuûa quaù trình moãi ngöôøi caûm giaùc thaáy moät nhieät ñoä nhaát ñònh taùc ñoäng vaøo cô theå vaø quaù trình moãi ngöôøi phaûn öùng laïi söï taùc ñoäng ñoù nhö theá naøo. Taát nhieân coù chuyeän khi maùt ta thaáy khoan khoaùi, khi oi böùc ta thaáy khoù chòu. Nhö vaäy, vôùi con ngöôøi chæ moät taùc ñoäng cuûa khoâng khí ñaõ gaây ra moät loaït caùc hieän töôïng taâm lyù caûm giaùc, caûm xuùc, tö duy Ñaáy laø chöa noùi tôùi chuyeän ta laøm gì ñeå traùnh caùi khoù chòu, taêng söï khoan khoaùi, töùc laø haønh ñoäng cuûa con ngöôøi trong tình huoáng ñoù. Haønh ñoäng ñoù trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh cuûa tieán boä khoa hoïc kyû thuaät daãn ñeán moät hoaït ñoäng lao ñoäng saùng taïo, saûn xuaát moät loaït caùc phöông tieän cho moïi ngöôøi giaûi quyeát moät caùch hôïp lyù tình huoáng ñaët ra cho con ngöôøi. Cuoäc soáng phöùc taïp, ña daïng, sinh ñoäng chöøng naøo thì taâm lyù phöùc taïp, ña daïng, sinh ñoäng chöøng ñoù. Theá giôùi taâm lyù coøn ñöôïc goïi laø theá giôùi noäi taâm nhöng hoaøn toaøn khoâng coù nghóa laø chæ bao goàm nhöõng hieän töôïng xaûy ra beân trong taâm hoàn con ngöôøi. Caùi “beân trong” naøy vaø nhöõng gì bieåu hieän ra beân ngoaøi ta coù theå troâng thaáy, nghe thaáy v.v goïi taét laø caùi “beân ngoaøi” hay theá giôùi haønh vi khoâng taùch bieät nhau nhö laâu nay ngöôøi ta thöôøng nghó. Ví duï moät em beù caàm buùt vieát, ôû ñaây ta thaáy coù caû haønh vi beà ngoaøi vaø caû nhöõng hieän töôïng beân trong: tay cöû ñoäng, mình uoán, xuaát hieän doøng ñieän trong naõo Ñaáy laø chöa noùi ñeán trong cöû ñoäng vieát coù caû caùc cöû ñoäng cuûa löôõi, uoán moâi, caùc cô quan cuûa boä maùy phaùt aâm. Haønh vi beà ngoaøi, cöû ñoäng beân trong vaø caùc hieän töôïng khaùc ñöôïc taïm coi laø thuaàn khieát noäi taâm gaén boù vôùi nhau chaët cheõ. Duøng töø “theá giôùi noäi taâm” ñeå chæ theá giôùi taâm lyù laø theá giôùi khaùc vôùi theá giôùi cuûa caùc hieän töôïng vaät lyù, hoùa hoïc, cô hoïc, sinh hoïc ñoàng thôøi cuõng khaùc vôùi caùc hieän töôïng xaõ hoäi. Theá giôùi aáy coù quy luaät rieâng cuûa noù, taâm lyù hoïc nghieân cöùu nhöõng quy luaät ñoù. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
5. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 5 - Taâm lyù hoïc seõ giuùp chuùng ta hieåu chính baûn thaân mình, hieåu ñöôïc söùc maïnh cuûa taâm hoàn, cuûa yù chí, tình caûm, lyù töôûng vaø caû nhöõng bí aån, nhöõng quy luaät, nhöõng tieàm taøng trong con ngöôøi chuùng ta; caùi toâi vaø caùi chuùng ta, caùi beân trong vaø caùi beân ngoaøi, caùi voâ thöùc vaø caùi yù thöùc, caùi nhôù vaø caùi ta queân, caùi ta yeâu vaø caùi ta gheùt, caùi ta muoán vaø caùi ta phaûi Toùm laïi, bao nhieâu caùi bí aån, huyeàn dieäu, tinh vi, deã thaáy vaø khoù thaáy; coù caùi ñoù trong ta. Bí aån khoâng coù nghóa laø huyeàn bí maø chính laø nhöõng gì tieàm taøng, döï tröõ, chöa ñöôïc nhaän bieát, chöa ñöôïc khai thaùc trong moãi con ngöôøi chuùng ta. Chuùng ta tin chaéc raèng con ngöôøi seõ ñeïp bieát bao khi lyù trí vaø tình caûm haøi hoøa, boå sung vaø laøm phong phuù cho nhau, khi moïi ngöôøi luoân luoân coá gaéng trôû thaønh “con ngöôøi chaân chính” coù taâm hoàn trong saùng, coù tình thöông yeâu chaân thaønh côûi môû Moät maët phaûi choáng laïi nhöõng löïc löôïng beân ngoaøi vaø beân trong con ngöôøi; muoán caøo baèng, ñuùc khuoân taâm hoàn con ngöôøi laøm cho hoï maát heát caû tính veõ rieâng, laøm cho con ngöôøi töï maõn vaø phuø hoa, khoe meõ, veânh vang Trong moãi con ngöôøi maø söï phaùt trieån töï do cuûa moïi ngöôøi, nhö Maùc ñaõ noùi: aån naùu nhöõng löïc löôïng khoång loà vaø chöa bieát tôùi. Nhaân loaïi vaên minh ngaøy caøng ñi saâu vaøo bí aån cuûa vuõ truï, caøng phaùt hieän ra raèng chuùng ta coù nhöõng naêng löôïng coù söùc noå khoâng ño ñöôïc; chuùng ta vaãn chöa bieát heát nhöõng khaû naêng cuûa yù thöùc, cuûa taâm hoàn con ngöôøi, chöa bieát heát caùi thöïc theå bieát tö duy kia seõ daãn ñeán nhöõng beán bôø naøo Nhöõng söùc löïc, nhöõng khaû naêng, nhöõng kho taøng naøy seû ñöôïc khaùm phaù neáu moãi chuùng ta bieát naâng niu quùi troïng nhöõng caùi gì coù tính ngöôøi vaø nhöõng bieåu hieän ñoäc ñaùo, hieám thaáy cuûa noù, neáu chuùng ta bieát caùch vun xôùi, phaùt huy noù trong baûn thaân chuùng ta vaø ngöôøi khaùc. Taâm hoàn cuûa con ngöôøi hieän ñaïi ñang bò bao nhieâu söï bieán, bao nhieâu khuoân maët, bao nhieâu caùm doå, bao nhieâu ham muoán ñang keùo veà moïi phía. Moãi ngaøy anh ta phaûi ñoùng bao nhieâu vai, naøo vai vôï, vai choàng, vai cha, vai ñoàng söï, vai haøng xoùm, vai hoäi vieân, vai chieán höõu, vai anh, vai em, vai chaùu, vai chaét v.v Vai naøo cuõng naëng tróu vaø caûm thaáy chaúng coù vai naøo gaùnh noãi caû. Coù luùc nhö muoán truùt ñi cho ñôõ naëng gaùnh nhöng laïi thaáy vai naøo cuõng coù yù nghóa, cuõng ñaày tình ñaày nghóa. Caùi bí aån trong taâm lí cuûa chuùng ta ñoâi khi noù laïi loù ra nhö moät tia chôùp giöõa trôøi heø oi böùc, khieán ngöôøi ta söõng soát, laï laãm, töôûng nhö ngöôøùi khaùc nhaäp vaøo. Nhieàu khi bò cuoäc soáng cuoán ñi, con ngöôøi taát baät, baän roän, vaát vaû, khoâng coù luùc naøo döøng laïi moät ñoâi chuùt tónh taâm ñeå suy xeùt nhöõng caùi gì ñang xaûy ra vôùi chính mình vaø do mình. Cho ñeán ngaøy nay, khoa hoïc taâm lyù vôùi tö caùch laø moât khoa hoïc ñoäc laäp phaàn naøo noù ñaõ ñem ñeán cho ngöôøi ñoïc, ngöôøi nghe nhöõng ñieàu coù tính quy luaät cuûa noù. Ñeå traû lôøi cho caâu hoûi taâm lyù hoïc laø gì? Theo caùc nhaø taâm lyù hoïc cho raèng ñoù laø khoa hoïc nghieân cöùu nhöõng quy luaät naûy sinh, vaän haønh vaø phaùt trieån cuûa caùc hieän töôïng taâm lyù. II. VAØI NEÙT VEÀ LÒCH SÖÛ TAÂM LYÙ HOÏC Taâm lyù hoïc coù lòch söû laâu ñôøi. Trong neàn vaên minh coå ñaïi ôû phöông Ñoâng cuûng nhö ôû phöông Taây, cuøng vôùi nhöõng tö töôûng trieát hoïc, quy luaät toaùn hoïc v.v ñaõ coù caû nhöõng suy nghó lyù giaûi veà ñôøi soáng tinh thaàn cuûa con ngöôøi. Ñoù laø nhöõng vieân gaïch ñaàu tieân khai phaù söï nhaän thöùc khoa hoïc veà nhöõng hieän töôïng taâm lyù cuûa con ngöôøi. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
6. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 6 - 1.Taâm lyù hoïc thôøi coå ñaïi Lòch söû nhaän thöùc khoa hoïc noùi chung, lòch söû khoa hoïc taâm lyù noùi rieâng trong khoaûng theá kyû V ñeán theá kyû VII tröôùc coâng nguyeân (TCN), nhaän thöùc khoa hoïc ñaõ baét ñaàu baèng caùch rôøi boû loái suy nghæ thaàn thoaïi vaø ñi saâu vaøo tìm toøi, phaùt hieän ra caùc quy luaät khaùch quan veà nhöõng caùi toàn taïi treân ñôøi naøy. Trong thaàn thoaïi Hy Laïp coù ñoaïn vieát : Treân traùi ñaát coù daõy nuùi OÂ lanh- pô. ÔÛ ñoù coù nhieàu thaàn Hoaøng quy ñònh moïi traät töï, moïi luaät leä. Caïnh cung ñình cuûa thaàn hoaøng coù hai boàn ñaát, moät boàn ñöïng ñieàu thieän, moät boàn ñöïng ñieàu aùc; caàn thieän ñöùc thaàn Hoaøng laáy ôû boàn soá moät, caàn ñieàu aùc laáy ñaát ôû boàn soá hai maø ban cho thieân haï Töø loái suy nghó thaàn thoaïi tieán ñeán tö duy khoa hoïc laø caû moät quaù trình tieán trieån khaùch quan cuûa hoaït ñoäng nhaän thöùc. Ñoù cuõng laø cuoäc ñaáu tranh choáng caùc yù nieäm, tín ngöôõng duy taâm nhaèm xaây döïng caùc quan ñieåm duy vaät, thöïc söï khoa hoïc veà caùc moái quan heä giöõa con ngöôøi vaø vuõ truï, con ngöôøi vaø xaõ hoäi, con ngöôøi vôùi con ngöôøi, con ngöôøi vôùi chính baûn thaân mình. Theo tieán trình khoa hoïc, caøng ñi saâu vaøo caùc moái quan heä aáy, cuoäc ñaáu tranh choáng tö töôûng duy taâm thaàn bí ngaøy caøng maïnh meõ vaø quyeát lieät hôn, ñoàng thôøi caùc quan ñieåm duy vaät vaø khoa hoïc cuõng töøng böôùc ñöôïc khaúng ñònh vaø hình thaønh roõ neùt hôn. Trong lòch söû tö töôûng coå Hy Laïp coù Ñeâmoâcôrite (460-370 TCN) ñaïi bieåu cho phaùi duy vaät thôøi ñoù, coi “Taâm hoàn” cuõng laø moät daïng cuûa vaät theå, mang tính chaát cuûa cô theå. Daïng vaät theå naøy do caùc “nguyeân töû löûa”- caùc haït troøn, nhaün vaän ñoäng theo toác ñoä nhanh nhaát trong cô theå taïo ra. Nhö vaäy, ñöông nhieân “Taâm hoàn” cuõng tuaân theo caùc quy luaät taùn xaï cuûa vaät lyù. Tröôùc Ñeâmoâcôrite, Heâracôlite (530-470 TCN) cuõng ñaõ cho raèng: Taâm lyù laø “hoàn löûa” maø phöông Ñoâng goïi laø”löûa loøng”. Ñeå thoaùt khoûi caùch suy nghó thaàn thoaïi, oâng ñaõ ñaët “Taâm hoàn” vaøo söï vaän ñoäng chung cuûa cô theå vaø vuõ truï. Töø ñoù khaúng ñònh raèng theá giôùi hieän thöïc (töï nhieân vaø xaõ hoäi) coù quy luaät rieâng cuûa noù. Vì sao coù theå khaúng ñònh ñöôïc nhö vaäy ? Xuaát phaùt töø quan nieäm cho raèng: cô sôû ban ñaàu cuûa theá giôùi hieän thöïc laø “ngoïn löûa vuõ truï”. Ngoïn löûa naøy laø caùi chung (caùi toaøn theå) cuûa theá giôùi hieän thöïc. Moïi söï vaät ñeàu laø “löûa” bieán daïng ñi vaø con ngöôøi coù theå quan saùt vaø suy nghó theo caùi toaøn theå aáy, coù theå tìm ra quy luaät cuûa theá giôùi cô theå coù taâm hoàn. Taâm hoàn, taâm lyù chính laø chaát löûa ban ñaàu trong cô theå. Noù ñöôïc sinh ra trong caùc quaù trình chuyeån hoùa qua laïi giöõa “daïng löûa” vaø “daïng nöôùc” trong cô theå. Töø ñaáy nhieàu khi ngöôøi ta goïi ngöôøi “öôùt aùt” laø ngöôøi giaøu tình caûm, deã xuùc ñoäng, vaø ngöôøi “ khoâ khan” laø ngöôøi ít caûm xuùc, nhöng maïnh meõ veà lí trí, veà nguyeân taéc.v.v Moät neùt ñaëc tröng trong Taâm lyù con ngöôøi ñöôïc tö duy khoa hoïc thôøi coå chuù yù tôùi laø: Con ngöôøi coù thuoäc tính nhaän thöùc chính baûn thaân vaø suy nghó. Chaâm ngoân “haõyï nhaän thöùc chính baûn thaân” (Haõy töï bieát mình) laø saûn phaåm tö töôûõng cuûa thôøi ñoù do Socôrate (470-399TCN) phaùt bieåu. Theá laø beân caïnh caùc moái quan heä vôùi theá giôùi töï nhieân, vôùi xaõ hoäi, vôùi ngöôøi khaùc, nhaän thöùc khoa hoïc ñaõ ñaëc bieät chuù yù tôùi quan heä cuûa con ngöôøi vôùi chính baûn thaân. Ñoù laø moät tö töôõng giöõ vai troø quan troïng ñoái vôùi söï ra ñôøi cuûa khoa hoïc Taâm lyù, khaúng ñòng coù moät loaïi hieän töôïng ñoøi hoûi phaûi ñöôïc nghieân cöùu, ñöôïc nhaän thöùc, phaûi tìm ra caùc quy luaät cuûa caùc hieän töôïng ñoù. Nhöng ñoàng thôøi chính ôû ñaây cuõng chöùa ñöïng maàm moùng cuûa moät quan nieäm duy taâm veà Taâm lyù con ngöôøi. Töø choã ghi nhaän con ngöôøi coù thuoäc tính töï nhaän thöùc baûn thaân vaø coi ñoù laø thuoäc tính quan troïng ñi ñeán choã coi taâm lyù laø nguyeân lyù chuû ñaïo trong con ngöôøi, töø ñoù xem nheï hoaït ñoäng vaät chaát beân ngoaøi, trong ñoù coù lao ñoäng chaân tay, coi thuoäc tính ñoù haàu nhö laø khaû naêng duy nhaát ñeå nhaän thöùc taâm lyù con ngöôøi. Quan nieäm naøy ta thaáy ôû Platon (437-347TCN) cho Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
7. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 7 - raèng: taâm hoàn, taâm lyù, tö töôûng laø caùi coù tröôùc; theá giôùi thöïc tieãn laø caùi coù sau. Caùi coù tröôùc laø caùi thuoäc veà “trí tueä voán coù” trong vuõ truï. Trí tueä naøy chính laø nguyeân taéc ñieàu khieån söï vaän ñoäng cuûa moïi toàn taïi. Töø ñoù keát luaän raèng : Taâm hoàn laø ñoäng löïc cuûa cô theå, noù quyeát ñònh söï hoaït ñoäng cuûa cô theå. Coù moät ñieàu thuù vò laø töø thôøi coå xöa tri thöùc cuûa loaøi ngöôøi ñaõû ñeà caäp tôùi caùc thaønh phaàn cuûa taâm lyù con ngöôøi. Coi taâm hoàn bao goàm coù lyù trí, tình caûm vaø loøng say meâ. Caùc nhaø khoa hoïc coù tö töôûng duy vaät ñaõ coù yù muoán ñònh khu caùc thaønh phaàn caáu taïo neân taâm hoàn ôû ngay chính trong cô theå con ngöôøi : Lyù trí ôû trong ñaàu, tình caûm ôû ngöïc (tim), loøng say meâ ôû gan. Cuõng coù quan nieäm khaùc cho raèng : khí huyeát trong con ngöôøi laø nguoàn goác cuûa moïi hieän töôïng tinh thaàn. Taâm hoàn con ngöôøi ñöôïc coi nhö moät doøng khoâng khí ñi töø tim ra sau ñoù phaân hoaù thaønh lyù trí ñöôïc ñònh khu trong tim vaø tình caûm trong gan. Ñoâi khi ngöôøi ta goäp chung chuùng laïi vaø qui veà xoang buïng (caùi buïng nghó). Va,ø töø “loøng ngöôøi” ñöôïc duøng ñeå chæ ñieàu suy nghó, thaùi ñoä cö xöû, tính tình v.v Moät thaønh töïu cuûa caùc nhaø tö töôûng duy vaät thôøi coå veà taâm lyù con ngöôøi ñöôïc truyeàn tuïng ñeán ngaøy nay laø caùch phaân loaïi tính khí. Ngöôøi ta döïa vaøo moät soá thaønh phaàn vaät chaát cuûa cô theå nhö maùu, maät, nieâm dòch vaø khí. Sau naøy ngöôøi ta vaãn duøng töø “hoàn” ñeå chæ nhöõng gì ñaëc tröng raát thieâng lieâng cuûa con ngöôøi: “hoàn töû só gioù uø uø thoåi” (Chinh phuï ngaâm). Hoaëc chæ theá giôùi tinh thaàn cuûa moät daân toäc:”hoàn ta ñaáy , boán ngaøn naêm theá ñaáy” (Cheá Lan Vieân). Vaãn duøng “loøng ngöôøi” ñeå goäp toaøn boä taâm traïng, suy tö vaø mong öôùc v.v Nguyeãn Traõi ñaõ töøng ñeà xuaát vaø thöïc hieän taøi tình chieán thuaät “coâng taâm” (ñaùnh vaøo loøng ngöôøi). Nguoàn goác cuûa vieäc tìm caáu truùc ñôøi soáng tinh thaàn coù theå tìm thaáy trong “Baøn veà taâm hoàn” cuûa Aristote (384-322TCN) taùc phaåm taâm lyù hoïc ñaàu tieân trong toaøn boä lòch söû cuûa khoa hoïc naøy. OÂng sinh ra ôû mieàn baéc Hy Laïp, thuoäc tænh Xtaghira, con moät ngöôøi laøm ngheà thaày thuoác, laøm vieäc trong cung ñình nhaø vua Maxeñoan. Thoaït ñaàu gia ñình ñònh cho oâng ñi hoïc caùc moân veà khoa hoïc töï nhieân ñeå sau naøy theo ngheà y cuûa boá. Ñeán naêm leân 17 tuoåi , oâng tôùi Aten vaøo hoïc taïi hoïc vieän cuûa Platon (luùc ñoù 60 tuoåi) – ngöôøi ñaïi dieän cho tröôøng phaùi duy taâm chuû nghiaõ thôøi baáy giôø. Nhöng sau ñoù oâng ñaõ leân tieáng pheâ phaùn choå sai laàm cuûa hoïc thuyeát Platon. Soáng ôû Aten 20 naêm, oâng rôøi sang Tieåu AÙ laøm ngheà daïy hoïc vaø nghieân cöùu khoa hoïc. Veà giaø oâng quay veà Aten vaø laäp tröôøng daïy hoïc. ÔÛ ñaây oâng ñaõ nghieân cöùu sinh vaät, trong ñoù coù caùc maãu caây coû, caàm thuù do ngöôøi hoïc troø cuûa oâng göûi töø chieán tröôøng veà. OÂng maát vaøo naêm 322 TCN, thoï 62 tuoài. OÂng vieát taùc phaåm “Baøn veà taâm hoàn” thaønh ba cuoán ñöôïc chia thaønh 30 chöông. OÂng laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaàu tieân khaúng ñònh vò trí vaø taàm quan troïng cuûa vieäc nghieân cöùu taâm lyù vì moät leû ñôn giaûn laø”con ngöôøi caûm nghó, hoïc hoûi ñeàu baèng taâm hoàn caû”. Xuaát phaùt töø quan nieäm cho raèng”taâm hoàn laø hoaït ñoäng cuûa cô theå soáng”, oâng ñi ñeán keát luaän coù ba loaïi taâm hoàn :Taâm hoàn dinh döôõng, chöùc naêng cuûa noù laø nuoâi döôõng vaø sinh nôû , thöù hai laø taâm hoàn caûm giaùc coù chöùc naêng laø caûm thuï, mong öôùc vaø vaän ñoäng, thöù ba laø taâm hoàn suy nghó vôùi chöùc naêng laäp luaän, lyù giaûi, töôõng töôïng Ñoù cuõng chính laø ba loaïi naêng löïc cuûa con ngöôøi noùi chung. 2. Taâm lyù hoïc caän ñaïi (Thôøi kyø TAÂM LYÙ HOÏC vôùi tö caùch laø moät khoa hoïc ñoäc laäp). Töø sau neàn vaên minh coå ñaïi, nhaân loaïi ñaõ phaûi traûi qua moät thôøi kyø trung coå toái taêm vôùi cuoäc soáng moâng muoäi ñaày raãy nhöõng quan nieäm, tín ngöôõng duy taâm. Maõi ñeán theá kyû thöù XVII, trong lòch söû cuûa khoa hoïc taâm lyù coù moät moác môùi gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa Decartes (1596-1650) moät nhaø trieát hoïc, toaùn hoïc , sinh lyù hoïc vó ñaïi ngöôøi Phaùp. Coâng lao lôùn nhaát cuûa oâng ñoái vôùi khoa hoïc taâm lyù laø ñöa phöông phaùp thöïc nghieäm vaøo nghieân cöùu taâm hoàn con ngöôøi. Chòu aûnh höôûng cuûa thôøi ñaïi baét ñaàu cô giôùi hoùa, phöông phaùp naøy ñöôïc thöïc hieän baèng khaùi nieäm phaûn xaï, vaän duïng vaøo ñeå nghieân cöùu caùc Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
8. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 8 - hieän töôïng tinh thaàn cuûa con ngöôøi: coi nhöõng hieän töôïng ñoù laø keát quûa cuûa söï taùc ñoäng töø theá giôùi beân ngoaøi vaøo vaø theo moät ñöôøng cuï theå trong cô theå. Nhöng phöông phaùp vaø khaùi nieäm naøy bò giôùi haïn trong caùc hieän töôïng taâm lyù ñôn giaûn nhö caûm giaùc, nhaän bieát söï vaät. Coøn caùc hieän töôïng taâm lyù caáp cao nhö tö duy tröøu töôïng thì luùc naøo cuõng ñoäc laäp vôùi caùc hieän töôïng cuï theå. Quan nieäm vöøa duy taâm vöøa duy vaät ñoù coù aûnh höôûng to lôùn vaø dai daúng ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa taâm lyù hoïc trong suoát maáy naêm qua. Trong thôøi gian naøy coù nhaø baùc hoïc vó ñaïi ngöôøi Anh laø Darwin (1809-1882) ñaõ ñeà xuaát ”hoïc thuyeát tieán hoùa” noåi tieáng. Sechenop (1829-1905) nhaø baùc hoïc vó ñaïi ngöôøi Nga quan nieäm “moïi hieän töôïng taâm lyù veà nguoàn goác ñeàu laø phaûn xaï” ñaõ giöõ moät vò trí quan troïng goùp phaàn thuùc ñaåy moät neàn taâm lyù hoïc duy vaät. Giai ñoaïn chuaån bò cho khoa hoïc taâm lyù xuaát hieän vôùi tö caùch laø moät khoa hoïc ñoäc laäp ñöôïc keát thuùc baèng caùc taùc phaåm cuûa nhaø baùc hoïc ngöôøi Ñöùc : Wundt (1832-1920). Vaøo naêm 1879 taïi Lai xich nöôùc Ñöùc oâng ñaõ saùng laäp ra phoøng thí nghieäm taâm lyù hoïc ñaàu tieân treân theá giôùi, moät naêm sau phoøng thí nghieäm naøy trôû thaønh Vieän taâm lyù hoïc ñaàu tieân treân theá giôùi – moät trung taâm ñaøo taïo caùn boä taâm lyù hoïc cho chaâu AÂu laãn chaâu Myõ thôøi baáy giôø. OÂng ñaõ goùp phaàn xöùng ñaùng vaøo vieäc toå chöùc cô quan ngoân luaän taâm lyù hoïc vaø hoäi nghò taâm lyù quoác teá laàn thöù nhaát taïi Pari vaøo naêm 1889. Naêm 1879 gaén vôùi phoøng thí nghieäm taâm lyù hoïc ñaàu tieân do Wundt laäp ra, neân nhieàu khi söï ra ñôøi cuûa taâm lyù hoïc vôùi tö caùch laø moät khoa hoïc ñoäc laäp chæ gaén vôùi teân tuoåi cuûa Wundt. Coâng baèng maø noùi, oâng ñaõ coù coâng lao voâ cuøng to lôùn trong söù meänh lòch söû naøy. Chính oâng ñaõ ñoùng goùp phaàn quyeát ñònh laøm thoõa maõn caàn thieátcho söï ra ñôøi cuûa moät khoa hoïc. Nhöõng ñieàu kieän ñoù laø : + Khaúng ñònh ñöôïc ñoái töôïng cuûa khoa hoïc ñoù, + Ñoäi nguõ caùn boä nghieân cöùu, + Phöông phaùp nghieân cöùu töông öùng, + Phöông tieän nghieân cöùu, + Thoâng tin khoa hoïc, + YÙ nghiaõ lyù luaän vaø thöïc tieãn cuûa caùc coâng trình nghieân cöùu, 3. Söï beá taéc cuûa taâm lyù hoïc duy taâm Cuøng vôùi caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa Hemhonxo, Phecne, Vebe, Dondec, Saco moät soá coâng trình nghieân cöùu cuûa Wundt vaø caùc ngöôøi coäng taùc tieán haønh trong suoát hôn nöûa theá kyû ñaõ ñính chính moät ñieåm trong baûn phaân loaïi khoa hoïc cuûa OÂ. Coâng tô (1798-1857) nhaø trieát hoïc Phaùp, ngöôøi khôûi xöôùng thuyeát thöïc chöùng ñeà ra. Trong baûng phaân loaïi naøy khoâng coù taâm lyù hoïc, vì moät leõ laø theo taâm lyù hoïc cuõ thì khoâng theå naøo coù caùch nghieân cöùu theo kieåu thöïc nghieäm, do ñoù khoâng theå coù döõ kieän coù theå chöùng kieán ñöôïc. Caùc phoøng thí nghieäm sinh lyù hoïc giaùc quan, taâm lyù hoïc, ño thôøi gian phaûn öùng nghieân cöùu taâm lyù hoïc theo tinh thaàn tieán hoùa, phaùt trieån töø ñoäng vaät leân ngöôøi, töø thôøi treû con cho ñeán ngöôøi lôùn caùc phöông phaùp töông öùng nhö ñaõ noùi ôû treân cuøng vôùi moät soá vieäc laøm khaùc, ñaõ baét ñaàu khaúng ñònh ñöôïc choã ñöùng cuûa taâm lyù hoïc. Nhöng muoán khaúng ñònh thöïc söï, muoán taâm lyù hoïc phaùt trieån coøn phaûi laøm raát nhieàu. Trong söï nghieäp lòch söû ñoù, theá heä caùc nhaø taâm lyù hoïc cuoái theá kyû XIX vaø ñaàu theá kyû XX ñaõ ñoùng goùp raát nhieàu ñeå phuû ñònh taâm lyù hoïc noäi quan, nhò nguyeân maø ñænh cao laø caùc coâng trình taâm lyù hoïc do Wundt chuû tröông. Ñoù cuõng laø yeâu caàu khaùch quan thuùc ñaåy taâm lyù hoïc tieán leân ñeå khaéc phuïc Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
9. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 9 - nhöõng beá taéc ñoù. Va,ø ñieàu quan troïng hôn laø ngaøy caøng ñaùp öùng ñöôïc nhieàu hôn nhöõng yeâu caàu cuûa cuoäc soáng. Söï beá taéc do taâm lyù hoïc cuûa Wundt caøng boäc loä roõ khi noù ñöôïc ñöa vaøo nöôùc Myõ, Nga hoài cuoái theá kyû XIX vaø ñaàu theá kyû thöù XX. Moät trong nhöõng hoïc troø xuaát saéc cuûa Wundt laø Tittrene, nhö caùc nhaø taâm lyù hoïc thôøi ñoù goïi oâng laø ñaïi dieän toaøn quyeàn cuûa taâm lyù hoïc noäi quan ôû Myõ. Tittrene goïi taâm lyù hoïc cuûa mình laø taâm lyù caáu truùc, töùc laø moät thöù taâm lyù coi taâm hoàn laø toå hôïp nhieàu quaù trình xaûy ra trong toâi vôùi tính caùch laø kinh nghieäm chuû quan. Taâm lyù hoïc chuû quan cuûa Tittrene khoâng quan taâm gì ñeán vai troø, ñeán tính bieåu hieän cuûa taâm lyù trong cuoäc soáng thöïc cuûa con ngöôøi. Taâm lyù hoïc hoaøn toaøn taùch rôøi khoûi cuoäc soáng, taùch rôøi khoûi coâng taùc thöïc tieãn, keå caû coâng taùc sö phaïm, giaùo duïc. Chính vì vaäy, taâm lyù hoïc duy taâm cuûa Wundt ñaõ beá taéc, taâm lyù hoïc cuûa Tittrene caøng beá taéc hôn. Söï beá taéc cuûa taâm lyù hoïc duy taâm noäi quan ngaøy caøng boäc loä roõ reät. Cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kæ XX noåi leân phong traøo choáng taâm lyù hoïc duy taâm noäi quan. Trong caùc nhaø taâm lyù hoïc ngöôøi Ñöùc coù: Ñintay ( 1833 – 1911 ) vaø Spôranghe ( 1882 – 1963 ) ñeà nghò boû haún taâm lyù hoïc cuûa Wundt. Vì theo hai oâng taâm lyù hoïc cuûa Wundt chæ laø taâm lyù hoïc giaûng giaûi laáy hieän töôïng taâm lyù naøy ñeå giaûi thích hieän töôïng taâm lyù kia, hai oâng goïi taâm lyù hoïc maø hai taùc giaû chuû tröông laø taâm lyù hoïc moâ taû. Hai oâng cho raèng ñoái vôùi theá giôùi töï nhieân thì giaûi thích ñeå maø hieåu coøn ñoái vôùi theá giôùi taâm hoàn thì phaûi thoâng caûm, thaáu hieåu, coù thoâng caûm thaáu hieåu thì môùi” toùm” ñöôïc söï kieän, hieän töôïng taâm lyù. Thaät ra caùc söï kieän, hieän töôïng naøy cuõng laø nhöõng thöù trong voøng yù thöùc kheùp kín, cuõng vaãn laø caùc söï kieän vaø caùc hieän töôïng ñöôïc chuû theå hoaù cuûa chuùng traûi nghieäm thaáy. Vì vaäy, taâm lyù hoïc giaûng giaûi vaø taâm lyù hoïc moâ taû chaúng coù gì khaùc nhau laém, thöïc chaát vaãn laø moät maø thoâi. Moät beân ñi töø caùc yeáu toá taâm lyù, quy naïp daàn daàn leân thaønh ñôøi soáng taâm lyù con ngöôøi. Moät beân khaùc ñi töø choã thaâu toùm, thaáu hieåu ñöôïc caû ñôøi soáng tinh thaàn cuûa con ngöôøi dieãn dòch ra caùc yeáu toá taâm lyù. Ñintay coøn coù yù kieán raát lyù thuù : chæ coù lòch söû môùi giuùp ta hieåu ñöôïc taâm hoàn. Nhöng quan nieäm veà lòch söû cuûa oâng hoaøn toaøn duy taâm khaùch quan, töùc laø coi lòch söû laø keát quaû cuûa “ hoàn theá giôùi “. Sau khi “hoàn” du nhaäp vaøo töøng con ngöôøi, caùc hieän töôïng taâm lyù vaø caùc moái lieân heä cuûa chuùng laïi kheùp kín trong voøng yù thöùc maø chæ ngöôøi mang caùc hieän töôïng aáy môùi thaáu hieåu, thaâu toùm ñöôïc. Thöïc ra ñôøi soáng taâm lyù chæ laø moät maët cuûa ñôøi soáng thöïc cuûa con ngöôøi, hoaït ñoäng tinh thaàn beân trong vaø hoaït ñoäng vaät chaát, saûn xuaát beân ngoaøi quan heä chaët cheõ vôùi nhau. Ñuùng laø phaûi töø lòch söû loaøi ngöôøi, lòch söû cuûa saûn xuaát, lòch söû cuûa vaên hoaù ñeå ñi ñeán taâm lyù con ngöôøi. Vì vaäy, nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc giaùo duïc phaûi bieát ñöôïc lyù thuyeát quan heä vôùi thöïc haønh, caùc nguoàn goác taâm lyù cuûa treû, con ñöôøng phaùt trieån taâm lyù cuûa treû. Nhôø giaùo duïc theo dieän roäng ( töø nhaø tröôøng, gia ñình ñeán xaõ hoäi ) neân nhöõng ngöôøi ñi hoïc coù ñöôïc moät khaû naêng nhaát ñònh, coù theå ñoùng goùp, tieáp tuïc duy trì, saùng taïo, phaùt trieån neàn vaên minh cuûa loaøi ngöôøi. Nghieân cöùu vaø giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà naøy hoaøn toaøn coù lôïi cho cuoäc soáng. Vaø ñoù cuõng laø con ñöôøng giaûi thoaùt neàn taâm lyù hoïc duy taâm noäi quan ra khoûi nhöõng beá taéc kinh nieân. 4. Taâm lyù hoïc theá kyû XX ( Nhöõng naêm ñaàu theá kyû: neâu ba tröôøng phaùi chính ) Vôùi yù ñoà khaéc phuïc nhöõng khoù khaên do taâm lyù hoïc duy taâm ñeå laïi döïa vaøo nhöõng thaønh töïu cuûa Taâm lyù hoïc Y hoïc, Taâm lyù hoïc Vaät lyù hoïc, Taâm lyù hoïc Ñoäng vaät hoïc. Caùc nhaø Taâm lyù hoïc (TLH) ñi theo con ñöôøng khaùch quan: ñoù laø TLH phaân taâm, TLH Ghestan, TLH haønh vi. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
10. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 10 - a.Taâm lyù hoïc phaân taâm cuûa Freud (1856 – 1939) Laø baùc só ngöôøi AÙo khôûi xöôùng. OÂng cho raèng muoán coù TLH khaùch quan thì khoa hoïc ñoù phaûi ñi vaøo cuoäc soáng thöïc cuûa con ngöôøi – moät yù kieán thaät ñaùng hoan ngheânh. Nhöng, cuoäc soáng thöïc cuûa con ngöôøi ôû ñaây laø gì ? Theo thuyeát cuûa Freud thì con ngöôøi laø toå hôïp cuûa ba khoái: - Baûn naêng ( caùi voâ thöùc ) - Caùi toâi ( cuoäc soáng thöïc taïi ) - Caùi sieâu toâi ( yÙ thöùc veà nhöõng chuaån möïc xaõ hoäi ) * Ñoù laø ba maõnh cuûa moät con ngöôøi- moãi maõnh sinh hoaït theo moät nguyeân taéc : - Maõnh thöù nhaát ( baûn naêng ) theo nguyeân taéc thoaû maõn - Maõnh thöù hai ( caùi toâi ) theo nguyeân taéc hieän thöïc - Maõnh thöù ba ( caùi sieâu toâi ) theo nguyeân taéc pheâ phaùn. Toaøn boä cuoäc soáng cuûa con ngöôøi laø söï maâu thuaãn lieân tuïc giöõa ba khoái, caùi naøy xoâ ñaåy caùi kia. Taâm lyù con ngöôøi veà baûn chaát chính laø söï bieåu hieän cuûa caùc hieän töôïng voâ thöùc, cuûa söï ñam meâ tình duïc. Ví duï minh hoaï: xem caâu chuyeän Ô ñíp laøm vua cuûa nhaø soaïn kòch coå ñaïi Hy Laïp Xoâphoâcôlô ( 497-406 TCN ) hay coù saùch goïi laø Xoâ phoác * Taâm lyù hoïc phaân taâm laø moät thöù trieát hoïc cuûa nhöõng ngöôøi “trung bình chuû nghóa “ nhöõng ngöôøi soáng gaáp tranh thuû höôûng thuï, troán traùnh cuoäc ñaáu tranh xaõ hoäi. OÂâng quy veà soá khoâng ( 0) caùi yù thöùc vaø ñeà cao caùi voâ thöùc. b.Taâm lyù hoïc Ghestan Do Wertheimer (1880 – 1943 ), Koffka ( 1886- 1941 ) vaø Ko’hler ( 1887 – 1967) saùng laäp ra ôû Ñöùc. Ghestan – tieáng Ñöùc coù nghóa laø toaøn veïn, laø caáu truùc ( xem theâm baøi baùo vôùi nhan ñeà “ taâm lyù hoïc Ghestan vôùi vaên hoïc cuûa taùc giaû Phöông Löïu ñaêng treân baùo Baùo vaên ngheä soá 22 ( 1794 ) ngaøy 28 thaùng 05 naêm 1994, trang 09 ). Phaùi naøy muoán tìm caùch nghieân cöùu khaùch quan cho Taâm lyù hoïc: ñi töø caáu truùc cuûa söï vaät tôùi caáu truùc cuûa taâm lyù. Söï vaät bao giôø cuõng toaøn veïn, do ñoù caáu truùc taâm lyù cuõng vaäy. Theo phaùi naøy chæ thaáy caáu truùc cuûa vaät theå laø nguyeân nhaân ban ñaàu quyeát ñònh caáu truùc cuûa taâm lyù. Tröôøng phaùi naøy coøn coi naõo voán coù khaû naêng toaøn veïn, khaû naêng böøng hieåu. Cho neân con ñöôøng khaùch quan do taâm lyù hoïc Ghestan ñeà ra khoâng ñi xa hôn thuyeát laáy sinh lyù quyeát ñònh taâm lyù töùc laø khaùch quan nöûa vôøi. c.Taâm lyù hoïc haønh vi Moác môùi treân ñöôøng xaây döïng Taâm lyù hoïc khaùch quan laø chuû nghóa haønh vi do Watson (1878- 1958) môû ñaàu ôû Myõ. Doøng taâm lyù hoïc naøy chæ nghieân cöùu maët cöû ñoäng, nhöõng phaûn öùng töø beân ngoaøi laø caùi coù theå quan saùt, coù theå ghi cheùp vaø ño ñaïc ñöôïc. Coù theå thu goïn vaøo coâng thöùc sau: S _ R Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
11. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 11 - Trong ñoù : S (Stimulate) laø kích thích R (Reaction ) laø phaûn öùng Coâng vieäc nghieân cöùu taâm lyù theo chuû nghóa haønh vi ruùt cuïc chæ tìm xem “S” naøo taïo ra “R” naøo, coù “R” roài töùc laø coù ”S”, coù S1 töùc laø coù R1, S2 – R2 v.v Toaøn boä söï giaùo duïc vaø hình thaønh con ngöôøi theo thuyeát haønh vi ñeàu phoù maëc cho ngoaïi caûnh xaõ hoäi beân ngoaøi. Con ñöôøng khaùch quan do thuyeát haønh vi ñeà ra ñeå caûi toå neàn taâm lyù hoïc duy taâm cuoái cuøng vaãn naèm trong voøng cuûa lyù thuyeát duy vaät maùy moùc vaø thöïc duïng. Töø chuû nghóa haønh vi nhö ñaõ neâu ôû treân, sau naøy xuaát hieän moät soá chuû nghóa haønh vi khaùc,chaúng haïn: - Chuû nghóa haønh vi môùi: nghieân cöùu caùi gì ñaõ xaûy ra giöõa S vaø R. - Chuû nghóa haønh vi baûo thuû: Ñöa taát caû caùc luaän ñieåm cuûa Watson ñeà ra ñeán choã cöïc ñoan. Coi con ngöôøi nhö laø moät “ boä maùy vaät lyù lieân hoaøn” 5.Taâm lyù học hoạt ñoäng Trong lòch söû phaùt trieån cuûa khoa hoïc coù caùi ñuùng coù choã sai, ñoù laø chuyeän bình thöôøng. ÔÛ ñaây khoâng coù moät ñöôøng thaèng loùt nhung saün. Ngöôøi sau bieát ôn ngöôøi tröôùc, ngöôøi naøy tieáp tay ngöôøi kia nghieân cöùu, tìm toøi, suy nghó Vaø phaùt hieän ra tri thöùc, chaân lyù môùi. Nhöõng ngöôøi ñi sau hoïc nhöõng caùi ñuùng cuûa ngöôøi ñi tröôùc vaø caû nhöõng caùi sai cuõng laáy laøm baøi hoïc kinh nghieäm. Ñeå coù moät neàn taâm lyù hoïc thöïc söï khaùch quan, töùc laø coù khaû naêng ñi ñuùng vaøo baûn chaát cuûa theá giôùi tinh thaàn vaø caùc quy luaät cuûa noù. Tröôùc heát phaûi coù moät hoïc thuyeát ñuùng ñaén veà con ngöôøi. Hoïc thuyeát naøy ta thaáy trong chuû nghóa Maùc. Con ngöôøi laø chuû theå cuûa caùc quan heä xaõ hoäi, chuû theå cuûa lòch söû, chuû theå cuûa quaù trình taïo ra cuûa caûi vaät chaát vaø tinh thaàn. Vaø nhôø vaäy, trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh coù theå laøm chuû baûn thaân. Maùc ñaõ vieát trong luaän cöông thöù saùu veà Fuertbach ( 1804 – 1872 ) : “Trong tính hieän thöïc cuûa noù, baûn chaát cuûa con ngöôøi laø toång hoaø cuûa caùc moái quan heä xaõ hoäi”. Trong söï vaät xung quanh ( moâi tröôøng kích thích vaøo con ngöôøi chuùng ta), Maùc cuõng thaáy coù chöùa ñöïng caû hoaït ñoäng thöïc tieãn ôû ñoù. Quan nieäm ñoù cho ta thaáy moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi theá giôùi xung quanh laø quan heä hoaït ñoäng maø con ngöôøi laøm chuû, chöù khoâng phaûi laø moái quan heä tinh thaàn naøo bí aån, hay ngöôïc laïi laø moái quan heä maùy moùc moät chieàu.Trong moái quan heä aáy con ngöôøi chòu söï taùc ñoäng cuûa theá giôùi khaùch quan. Taâm lyù con ngöôøi ñöôïc nghieân cöùu trong moái quan heä aáy. Ñoù laø con ñöôøng nghieân cöùu taâm lyù thöïc söï khaùch quan. a. Hoïc thuyeát Maùc xit veà con ngöôøi Muoán hieåu ñöôïc taâm lyù con ngöôøi, tröôùc heát phaûi coù quan nieäm ñuùng veà con ngöôøi. Quan nieäm coi con ngöôøi laø toàn taïi cuûa xaõ hoäi, toàn taïi cuûa lòch söû, toàn taïi coù lyù trí (coù yù thöùc), toàn taïi coù lao ñoäng, toàn taïi coù tình caûm. Ñoái vôùi taâm lyù con ngöôøi quan heä cô theå vaø moâi tröôøng quaù chaät heïp. Vaán ñeà cô theå vaø moâi tröôøng trong taâm lyù hoïc Maùc xit trôû thaønh vaán ñeà con ngöôøi vaø xaõ hoäi, lòch söû vaø taâm lyù, con ngöôøi vaø theá giôùi xung quanh; trong ñoù coù theá giôùi lao ñoäng cuûa con ngöôøi taïo ra, quan heä giöõa ngöôøi naøy vôùi ngöôøi khaùc, vaø cuoái cuøng laø quan heä con ngöôøi vôùi chính baûn thaân mình. Muoán hieåu ñöôïc boä maët taâm lyù ngöôøi töùc laø caùi tính ngöôøi thaät laø ngöôøi trong con ngöôøi, phaûi xuaát phaùt töø con ngöôøi xaõ hoäichöù khoâng phaûi con ngöôøi cô theå ñoái laäp vôùi xaõ hoäi. Con ngöôøi luoân nghó veà cuoäc soáng ñeå ñoái laäp vôùi xaõ hoäi. Con ngöôøi luoân nghó veà cuoäc soáng ñeå ñoái choïi vôí cuoäc ñôøi, bo bo vôùi söï toàn taïi moät caùch coâ laäp maø khinh reû Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
12. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 12 - cuoäc ñôøi, sôï haõi caùi cheát, baên khoaên veà söï sinh toàn cuûa cô theå, phuû ñònh baûn chaát con ngöôøi. Ñoù laø taâm lyù hoïc hieän sinh hoaøn toaøn xa laï, traùi haún vôùùi taâm lyù hoïc Mac xit; maëc duø môùi xem töôûng nhö caû hai ñeàu laáy con ngöôøi vaø lyù thuyeát veà con ngöôøi laøm trung taâm. b. Hoïc thuyeát Macxit veà hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi Maùc ñaõ tieáp thu saùng taïo yù kieán cuûa Heâghen (1770-1831) nhaø trieát hoïc duy taâm vó ñaïi ngöôøi Ñöùc cho raèng: con ngöôøi laø saûn phaåm cuûa chính hoï, caùi goïi laø tính ngöôøi laø saûn phaåm cuûa chính lao ñoäng cuûa baûn thaân. Maùc ñaõ xaây döïng hoïc thuyeát duy vaät bieän chöùng veà hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Taâm lyù phaûn aùnh thöïc taïi khaùch quan, cuoäc soáng thöïc, hoaït ñoäng cuûa chuû theå. Trong taùc phaåm “Chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa kinh nghieäm pheâ phaùn” Leânin ñaõ phaùt trieån nguyeân taéc: “Thöïc tieãn laø cô sôû cuûa nhaän thöùc, laø tieâu chuaån cuûa chaân lyù” thaønh nguyeân taéc cô baûn nhaát trong lyù luaän nhaän thöùc cuûa chuû nghóa Maùc. c. Lyù luaän Macxít veà yù thöùc YÙ thöùc ñöôïc saûn xuaát ra bôûi caùc moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi theá giôùi xung quanh. YÙ thöùc ôû ñaây coù nghóa roäng, keå caû tri thöùc veà söï vaät, caû nhaän xeùt, phaân tích, thaùi ñoä veà tri thöùc ñoù. YÙ thöùc ñöôïc saûn xuaát ra chöù khoâng phaûi töï nhieân coù. Lyù luaän Macxit veà yù thöùc daãn ñeán vaán ñeà giaùo duïc, xaây döïng yù thöùc, töùc laø daãn ñeán moät vaán ñeà raát lôùn trong taâm lyù hoïc laø vaán ñeà hình thaønh vaø phaùt trieån taâm lyù yù thöùc. Chuû nghóa Mac-Leânin khoâng phuû nhaän nhöõng thaønh töïu veà khoa hoïc taâm lyù maø nhaân loaïi ñaõ ñaït ñöôïc. Chuû nghóa Mac-Leânin keá thöøa moät caùch coù choïn loïc vaø coù pheâ phaùn ñeå ñi ñeán lyù giaûi Taâm lyù hoïc laø gì? Theo chuû nghóa Maùc: Taâm lyù hoïc laø söï phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan cuûa naõo. Naõo laø moät daïng toå chöùc cao nhaát cuûa vaät chaát. * Taâm lyù laø söï phaûn aùnh khaùch quan cuûa naõo. - Theá naøo laø phaûn aùnh: Phaûn aùnh laø söï taùc ñoäng qua laïi laãn nhau giöõa hai heä thoáng vaät chaát vaø ñoàng thôøi laø keát quaû cuûa söï taùc ñoäng noù. Theo Leânin: phaûn aùnh laø thuoäc tính chung cuûa vaät chaát. - Coù ba daïng phaûn aùnh: + Söï phaûn aùnh vaät lyù: coù ôû vaät chaát voâ sinh. + Söï phaûn aùnh sinh lyù: cuûa nhöõng vaät chaát coù khaû naêng soáng nhöng chöa coù heä thaàn kinh phaùt trieån. + Söï phaûn aùnh taâm lyù: ôû vaät chaát höõu sinh coù heä thaàn kinh phaùt trieån. * Phaûn aùnh taâm lyù laø söï phaûn aùnh cao nhaát noù ñöôïc bieåu hieän ôû hai maët: - Laø loaïi phaûn aùnh mang tính chaát tích cöïc bôûi vì söï phaûn aùnh ñoù coù lieân quan tröïc tieáp tôùi söï toàn taïi tieáp theo cuûa chuû theå phaûn aùnh. - Laø loaïi phaûn aùnh sinh ñoäng, linh hoaït trong ñôøi soáng thöïc cuûa con ngöôøi. Theo Maùc, Taâm lyù laø chöùc naêng cuûa naõo nhöng naõo khoâng phaûi laø taâm lyù: Hieän thöïc khaùch quan taùc ñoäng -> naõo -> hình thaønh Taâm lyù. Ñöùng veà maët tieán hoaù vaät chaát, taâm lyù laø keát quaû cuûa söï tieán hoùa laâu daøi cuûa vaät chaát. Töø khi coù heä thoáng thaàn kinh maáu (haïch) baét ñaàu coù maàm moáng taâm lyù. Theo lòch söû tieán hoùa, heä thaàn kinh ngaøy Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
13. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 13 - caøng toå chöùc chaët cheõ, vaø cuoái cuøng thaønh naõo vaø voõ naõo. Ñoù laø cô sôû vaät chaát cuûa hoaït ñoäng taâm lyù. Khoâng coù naõo vaø voõ naõo hoaëc naõo vaø voõ naõo khoâng bình thöôøng thì khoâng coù taâm lyù hay khoâng coù taâm lyù bình thöôøng. Nhöng taâm lyù khoâng phaûi laø naõo, vaø caøng khoâng phaûi laø chaát do naõo tieát ra, gioáng nhö maät do gan tieát ra nhö nhöõng nhaø duy vaät maùy moùc quan nieäm. Baèng hoaït ñoäng cuûa mình, töøng ngöôøi taïo ra trong naõo cuûa mình caùc heä thoáng chöùc naêng ñeå thöïc hieän moät quaù trình hay moät traïng thaùi taâm lyù. * Baûn chaát cuûa taâm lyù + Taâm lyù laø söï phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan trong haønh ñoäng vaø hoaït ñoäng cuûa caù nhaân: Con ngöôøi phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan ñeå thích öùng vaø caûi taïo noù. + Taâm lyù mang tính chuû theå: - Baûn thaân naõo moãi ngöôøi töø luùc sinh ra ñaõ khaùc nhau. Söï khaùc nhau cuûa nhöõng neáp nhaên treân voõ naõo, nhöõng neáp nhaên ñoù ñöôïc hình thaønh trong quaù trình thaønh laäp phaûn xaï coù ñieàu kieän ñeå thích nghi vôùi moâi tröôøng thay ñoåi. - Hoaøn caûnh soáng cuï theå cuûa moãi ngöôøi cuõng khaùc nhau, möùc ñoä tích cöïc cuûa moãi ngöôøi tham gia vaøo moái quan heä xaõ hoäi cuõng khoâng gioáng nhau. Do ñoù moïi höùng thuù, nhu caàu, nguyeän voïng, naêng löïc cuûa moãi ngöôøi cuõng khaùc nhau. Nhöõng neùt khaùc nhau ñoù taïo neân tính chuû theå cuûa taâm lyù. - Khi phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan chuû theå huy ñoäng toaøn boä voán kinh nghieäm cuûa mình. Ñaáy laø laêng kính chuû quan cuûa con ngöôøi (taâm lyù ngöôøi treû khaùc ngöôøi giaø ) + Taâm lyù mang tính baûn chaát lòch söû- xaõ hoäi: Trong moät xaõ hoäi coù nhöõng quan heä xaõ hoäi khaùc nhau. Khi xaõ hoäi thay ñoåi thì quan heä xaõ hoäi thay ñoåi: cheá ñoä phong kieán khaùc cheá ñoä tö baûn chuû nghóa v.v “Baûn chaát cuûa con ngöôøi laø toång hoøa cuûa caùc moái quan heä xaõ hoäi”. Do vaäy taâm lyù ngöôøi cuõng thay ñoåi. Baûn chaát xaõ hoäi cuûa taâm lyù ñöôïc bieåu hieän ôû caùc maët: - Taâm lyù coù nguoàn goác töø xaõ hoäi: Taâm lyù chæ ñöôïc hình thaønh khi con ngöôøi ñoù soáng trong xaõ hoäi, neáu taùch khoûi moâi tröôøng xaõ hoäi thì con ngöôøi khoâng coù taâm lyù (naêm 1921, nhaø taâm lyù hoïc Aán Ñoä gaëp hai em nhoû bò soùi baét trong röøng ). - Soáng trong xaõ hoäi naøo, giai caáp naøo thì taâm lyù con ngöôøi mang ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa giai caáp ñoù. Ñoù laø tính chaát giai caáp trong taâm lyù con ngöôøi. “Con nhaø toâng khoâng gioáng loâng cuõng gioáng caùnh”. - Trong quaù trình hình thaønh xaõ hoäi loaøi ngöôøi, caùc daân toäc cuõng ñöôïc hình thaønh maø moãi con ngöôøi laïi soáng trong moät daân toäc nhaát ñònh. Do vaäy, taâm lyù con ngöôøi luoân chòu aûnh höôûng taâm lyù cuûa daân toäc mình. - Taâm lyù con ngöôøi ñöôïc naûy sinh vaø phaùt trieån trong quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn. Moãi con ngöôøi coù moät lónh vöïc hoaït ñoäng nhaát ñònh. Do vaäy, taâm lyù con ngöôøi coøn phaûn aùnh caû ñaëc tröng ngheà nghieäp cuûa ngöôøi ñoù ñang laøm. Toùm laïi: Taâm lyù laø söï phaûn aùnh khaùch quan cuûa naõo, söï phaûn aùnh ñoù mang tính chuû theå saâu saéc vaø baûn chaát xaõ hoäi – lòch söû. Taâm lyù caù nhaân vöøa laø khaùch quan vöøa laø chuû quan. Chuû quan bôûi vì noù laø hieän töôïng tinh thaàn cuûa moät caù nhaân cuï theå, laø khaùch quan bôûi vì noù laø hoaït ñoäng cuûa heä thaàn kinh maø moâ hình laø cuûa hieän thöïc. Taâm lyù laø söï thoáng nhaát giöõa caùi chuû quan vaø caùi khaùch quan. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
14. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 14 - Noùi caùch khaùc: hieän töôïng taâm lyù laø moät loaïi tinh thaàn ñöôïc taïo ra do thöïc taïi khaùch quan taùc ñoäng vaøo naõo cuûa moät ngöôøi cuï theå baèng hoaït ñoäng cuûa ngöôøi aáy. Hieän töôïng taâm lyù mang tính xaõ hoäi – lòch söû vaø mang maøu saéc rieâng trong hình aûnh cuûa baûn thaân veà thöïc taïi aáy trong voõ naõo, giuùp con ngöôøi thöïc hieän hoaït ñoäng cuûa baûn thaân. III. ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU CUÛA TAÂM LYÙ HOÏC Noùi ñeán ñoái töôïng cuûa moät khoa hoïc töùc laø ñaët ra vaø giaûi quyeát vaán ñeà khoa hoïc aáy nghieân cöùu caùi gì? Taâm lyù hoïc nghieân cöùu caùc hieän töôïng taâm lyù, phaùt hieän ra caùc söï kieän cuûa khoa hoïc taâm lyù; nghieân cöùu chuùng ñeå tìm ra caùc quy luaät ñieàu khieån, giaùo duïc, hình thaønh (vaø khi caàn thì thay ñoåi) caùc hieän töôïng aáy noùi rieâng, caû con ngöôøi coù nhöõng hieän töôïng aáy noùi chung. Vaán ñeà ñoái töôïng cuûa taâm lyù hoïc cuõng nhö vaán ñeà ñoái töôïng cuûa caùc khoa hoïc khaùc laø moät vaán ñeà heát söùc phöùc taïp. ÔÛ ñaây chæ xin löu yù, thöôøng ngöôøi ta chia hieän töôïng taâm lyù ra caùc quaù trình taâm lyù, traïng thaùi taâm lyù va caùc thuoäc tính taâm lyù. Caûm giaùc, tri giaùc, bieåu töôïng, trí nhôù, tö duy, töôõng töôïng laø caùc quaù trình taâm lyù. Chuù yù vaø moät soá daïng bieåu hieän moät caùch toång hôïp khaùc nhö tình caûm, thaùi ñoä cuûa con ngöôøi laø caùc traïng thaùi taâm lyù. Caùc thuoäc tính veà nhaân caùch, tính caùch, yù thöùc laø caùc thuoäc tính taâm lyù. Caùch phaân loaïi naøy döaï vaøo moät soá tieâu chuaån, trong ñoù hai tieâu chuaån sau ñaây ñöôïc coi laø choå döïa chính: -Caùch bieåu hieän cuûa chuùng: coù môû ñaàu, dieãn tieán vaø keát thuùc. -Ñoä oån ñònh cuûa caùc hieän töôïng taâm lyù: thuoäc tính taâm lyù coù ñoä oån ñònh cao nhaát, tieáp ñeán laø caùc traïng thaùi taâm lyù vaø cuoái cuøng laø caùc quaù trình taâm lyù. Caùc quaù trình taâm lyù, traïng thaùi taâm lyù, thuoäc tính taâm lyù coù quan heä chaët cheõ vôùi nhau. Söï phaân loaïi naøy chæ coù tính chaát töông ñoái. Caùc quaù trình phaùt trieãn ñeán moät möùc ñoä naøo ñoù thaønh thuoäc tính taâm lyù vaø thuoäc tính ñaït ñeán moät ñoä beàn naøo ñaáy coù theå chi phoái thaønh caùc quaù trình (Xem theâm trang 17, 18 Cuoán Taâm lyù hoïc cuûa PTS. Thaùi Trí Duõng, PGS.PTS.Traàn Vaên Thieän. Tröôøng Ñaïi hoïc Kinh teá TP. Hoà Chí Minh, 1994.) Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
15. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 15 - CHÖÔNG II: CHÖÙC NAÊNG CUÛA TAÂM LYÙ TRONG ÑÔØI SOÁNG I. CHÖÙC NAÊNG, VÒ TRÍ,VAI TROØ CUÛA TAÂM LYÙ TRONG ÑÔØI SOÁNG 1.Chöùc naêng chung cuûa taâm lyù - Chöùc naêng ñaàu tieân laø chöùc naêng ñònh höôùng cho caùc hoaït ñoäng cuûa caù nhaân. Cô sôû ñònh höôùng caøng toát thì hoaït ñoäng döïa treân cô sôû ñoù caøng coù keát quûa. - Thöù hai laø ñieàu khieån caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. - Thöù ba laø ñieàu chænh caùc hoïat ñoäng cuûa con ngöôøi. - Chöùc naêng cuoái cuøng: Laø ñoäng löïc thuùc ñaãy caùc haønh ñoäng vaø hoaït ñoäng. 2. Vò trí cuûa taâm lyù hoïc - Trieát hoïc chæ ñaïo tö töôõng cho moïi ngaønh khoa hoïc. - Khoa hoïc töï nhieân nghieân cöùu caùc quy luaät hình thaønh vaø phaùt trieån veà theá giôùi töï nhieân noùi chung. - Khoa hoïc xaõ hoäi nghieân cöùu nhöõng quy luaät vaän ñoäng cuûa xaõ hoäi, caùc daïng khaùc nhau cuûa yù thöùc xaõ hoäi. - Taâm lyù hoïc laø khoa hoïc thuoäc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi, coù söï keát hôïp vôùi khoa hoïc töï nhieân. Bôûi vì : +Vieäc nghieân cöùu taâm lyù con ngöôøi laø nghieân cöùu baûn chaát cuûa caùc quan heä xaõ hoäi vaø caùc quan heä xaõ hoäi ñoù ñöôïc phaûn aùnh vaøo töøng con ngöôøi cuï theå. Do ñoù, nghieân cöùu baûn chaát con ngöôøi laø nghieân cöùu baûn chaát cuûa xaõ hoâïi, nhö vaäy noù thuoäc khoa hoïc xaõ hoäi. + Con ngöôøi laø moät thöïc theå cuûa töï nhieân, chòu moïi söï chi phoái cuûa caùc quy luaät töï nhieân maø aûnh höôûng tröïc tieáp laø caùc quy luaät sinh hoïc. Do vaäy, noù mang tính chaát cuûa khoa hoïc töï nhieân 3 . Vai troø cuûa taâm lyù trong ñôøi soáng Taâm lyù coù vai troø to lôùn trong vieäc ñieàu chænh, ñònh höôùng, ñieàu khieån caùc hoïat ñoäng cuûa caù nhaân. Vaø taâm lyù coù söùc maïnh tích cöïc qua caùc öùng duïng sau: - Baèng caùc bieän phaùp khaùc nhau ngöôøi ta coù theå söû duïng yeáu toá taâm lyù ñeå chöõa beänh. - Duøng yù chí ñeå ñieàu khieån hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan trong cô theå. - Tröïc tieáp tham gia vaøo vieäc taêng naêng suaát lao ñoäng. - Ñöôïc öùng duïng roäng raõi trong taát caû caùc nghaønh kinh teá quoác daân, vaên hoaù ngheä thuaät Hieän nay ñaõ xuaát hieän raát nhieàu nghaønh taâm lyù: taâm lyù hoïc ngheä thuaät, taâm lyù hoïc y hoïc, taâm lyù hoïc sö phaïm, taâm lyù hoïc löaù tuoåi, taâm lyù hoïc thöông nghieäp, taâm lyù hoïc quaân söï, taâm lyù hoïc theå thao, taâm lyù hoïc haøng khoâng , taâm lyù hoïc quaûn lyù Nhöng, ngöôïc laïi taâm lyù cuõng coù nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc : - Do töï aùm thò, do thaát voïng trong cuoäc ñôøi neân nhieàu ngöôøi sinh beänh taâm thaàn, loeùt daï daøy, beänh phoåi Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
16. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 16 - - Aûnh höôûng xaáu ñeán taâm tö nguyeän voïng, sôû thích, tính tình cuûa con ngöôøi. Toùm laïi : Taâm lyù ñaõ trôû thaønh löïc löôïng tröïc tieáp saûn xuaát ra cuûa caûi, vaät chaát, coù taùc duïng to lôùn trong vieäc ñieàu chænh ñôøi soáng noäi taâm cuûa con ngöôøi vaø coù theå giaùo duïc, reøn luyeän con ngöôøi nhöõng phaåm chaát taâm lyù caàn thieát. II. YÙ THÖÙC 1.Ñònh nghóa YÙ thöùc laø chöùc naêng taâm lyù cao caáp ôû con ngöôøi , giuùp con ngöôøi hieåu ñöôïc caùc tri thöùc veà thöïc taïi khaùch quan noùi chung maø ngöôøi ñoù tieáp thu ñöôïc vaø naêng löïc hieåu ñöôïc theá giôùi chuû quan trong chính baûn thaân ngöôøi ñoù. Taâm lyù caáp cao chæ coù ôû con ngöôøi: khi coù ngoân ngöõ môùi xuaát hieän yù thöùc, yù thöùc chæ coù ôû con ngöôøi bôûi vì chæ coù con ngöôøi môùi coù ngoân ngöõ. YÙ thöùc laø moät hieän töôïng taâm lyù ñaëc bieät . 2. Ñaëc ñieåm cuûa yù thöùc - YÙ thöùc bao goàm toøan boä söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi vôùi theá giôùi khaùch quan. - YÙ thöùc bao goàm khaû naêng taùch mình ra khoûi baûn thaân mình ñeå nhaän thöùc chính mình. (taùch mình ra khoûi caùi “Toâi” ). Xem theâm trang 235 cuoán “ Nhöõng bí aån trong taâm lyù con ngöôøi” cuûa Ñöùc Uy, nxb Ñaø Naüng, 1988. - YÙ thöùc bao goàm khaû naêng ñaët ra muïc ñích cho hoaït ñoäng. - YÙ thöùc bao goàm toaøn boä nhöõng quan heä, thaùi ñoä cuûa caù nhaân ñoái vôùi moâi tröôøng xung quanh vaø baûn thaân mình. 3. Voâ thöùc laø gì ? Laø hình thöùc phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan maø trong ñoù chuùng ta khoâng nhaän thöùc ñöôïc nhöõng hoaït ñoäng ñaõ thöïc hieän, maát khaû naêng ñònh höôùng ñaày ñuû veà khoâng gian vaø thôøi gian cuûa hoaït ñoäng, maát khaû naêng ñieàu chænh haønh vi cuûa mình baèng ngoân ngöõ. Ñoù laø hình thöùc thaáp cuûa söï phaûn aùnh taâm lyù. Caùc haønh vi xaåy ra trong lónh vöïc voâ thöùc : - Xaåõy ra trong traïng thaùi con ngöôøi khoâng yù thöùc ñöôïc moät caùch töï nhieân. - Xaåy ra trong traïng thaùi beänh lyù hoang töôõng, aûo giaùc . - Xaåy ra do nhöõng kích thích döôùi ngöôõng caûm giaùc gaây neân. - Xaåy ra luùc ñaàu voán laø hoaït ñoäng coù yù thöùc nhöng veà sau do quùa trình laëp ñi, laëp laëi nhieàu laàn thaønh thoùi quen trôû thaønh voâ thöùc. * Tröïc giaùc: Hieän töôïng naøy laø söï vuït saùng cuûa moät tö töôõng, moät yù nghó, moät giaûi phaùp ñuùng ñaén töïa nhö coù söï chuaån bò tröôùc . Hieän töôïng voâ thöùc laø hieän töôïng phaûn aùnh taâm lyù coù vai troø to lôùn trong ñôøi soáng nhöng khoâng theå ñoùng vai troø chuû ñaïo trong toaøn boä ñôøi soáng cuûa con ngöôøi. Hoaït ñoäng coù yù thöùc môùi laø hoaït ñoäng chính, chuû ñaïo cuûa con ngöôøi. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
17. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 17 - III. CÔ SÔÛ SINH LYÙ CUÛA CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG LYÙ Töø boû caùc quan nieäm: - Quan nieäm ñònh meänh: Thoâng minh voán saün tính trôøi. - Quan nieäm duy taâm khaùch quan: coi taâm lyù, yù thöùc laø söï theå hieän cuûa “ tinh thaàn tuyeät ñoái” lô löõng trong khoâng trung. “Noù” rôi vaøo ai ngöôøi ñoù ñöôïc höôõng phuùc hay chòu hoïa. - Quan nieäm duy taâm chuû quan: Taâm hoàn töø ”Caùi toâi” trong con ngöôøi phaùt ra. Töø boû moïi quan nieäm neâu treân chuyeãn sang tìm cô sôû vaät chaát cuûa taâm lyù ôû trong naûo cuûa Ph. A.Galô. Ñaây laø moät moác tieán boä quan troïng treân ñöôøng nhaän thöùc caùc hieän töôïng taâm lyù theo tö töôõng duy vaät (coù töø theá kyû thöù IV-TCN do baùc syõ thôøi coå ñaïi Hy Laïp Neâ-meâ-di ñeà xuaát ). Tieáp theo laø söï phaùt hieän cuûa Ñeâ-caùc: oâng ñaõ tìm ra cung phaûn xaï. Cô cheá dieãn bieán cuûa caùc hieän töôïng taâm lyù ñôn giaûn trong heä thaàn kinh trung öông. Tieáp ñeán laø Seâ-cheâ-noáp vaø Paùp-loáp ñaõ ñöa hoïc thuyeát phaûn xaï ñeán choã hoaøn chænh, saùng laäp haün ra moät khoa hoïc goïi laø khoa hoïc sinh lyù thaàn kinh cao caáp. Nhôø ñoù taâm lyù hoïc ñaõ khaúng ñònh moät nguyeân taéc goïi laø nguyeân taéc thaàn kinh. Töùc laø caùc hieän töôïng taâm lyù ñöôïc quy ñònh bôûi caùc kích thích khaùch quan taùc ñoäng vaøo cô theå, vaø ñoàng thôøi ñöôïc quy ñònh bôûi söï daãn truyeàn caùc xung ñoäng thaàn kinh töông öùng, cuûng nhö bôûi hoaït ñoäng taïo ra caùc ñöôøng lieân heä thaàn kinh töông öùng;vaøbôûi hoaït ñoäng taïo ra caùc ñöôøng lieân heä thaàn kinh taïm thôøi giöõa trung khu cuûa phaûn xaï naøy vôùi trung khu cuûa phaûn xaï khaùc. Sau naøy Anoâkhin (1898-1974) moät hoïc troø loãi laïc cuûa Paùp-loáp ñaõ phaùt hieän ra voøng phaûn xaï: Bao goàm caùc khaâu cuûa cung phaûn xaï laån khaâu thöù töï baùo hieäu keát quûa cuûa phaûn xaï, cuûa haønh ñoäng, ñoàng thôøi taäp hôïp taát caû nhöõng gì ñeå chuaån bò tröôùc khi coù phaûn xaï khaùc. Theo A. R. Luria phaân loaïi caùc thuyø thaønh ba khoái trong naõo: - Khoái 1: Laø khoái naêng löôïng baûo ñaûm cho naõo coù moät tröông löïc nhaát ñònh, coù moät ñoä tænh taùo nhaát ñònh. - Khoái 2: Laø khoái thoâng tin: nhaän, söõa vaø giöõ thoâng tin töø theá giôùi beân ngoaøi vaøo caùc khu trong naõo. Goàm caùc thuøy ôû nöõa sau cuûa baùn caàu naõo traùi nhö thuyø thaùi döông, thuøy gaùy, thuøy ñænh ñaàu vaø thuøy ñænh naèm giöõa ba thuøy naøy. - Khoái 3: Laø khoái ñieàu khieån, ñieàu chænh baûo ñaûm vieäc chöông trình hoùa, ñieàu chænh vaø kieåm tra cöû ñoäng, hoaït ñoäng. Bao goàm caùc thuøy naèm trong nöûa tröôùc cuûa baùn caàu naûo, trong ñoù coù mieàn traùn. Ba khoái naøy lieân heä chaët cheû vôùi nhau cuøng tham gia thöïc hieän moät hoaït ñoäng taâm lyù naøy hay moät hoaït ñoäng taâm lyù khaùc IV. CAÙC NGUYEÂN TAÉC VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU TAÂM LYÙ CON NGÖÔØI. 1. Nhöõng nguyeân taéc cô baûn Tuaân theo nhöõng nguyeân taéc cuûa phöông phaùp bieän chöùng (duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû) cuûa Maùc : - Nghieân cöùu khaùch quan: trong söï bieåu hieän töï nhieân cuûa noù. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
18. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 18 - - Nghieân cöùu trong moái quan heä giöõa chuùng vôùi nhau (giöõa caùc hieän töôïng taâm lyù) . - Nghieân cöùu trong söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa chuùng. Bôûi vì caùc hieän töôïng taâm lyù luoân luoân thay ñoåi vaø phaùt trieån. - Nghieân cöùu trong ñieàu kieän cuï theå vaø con ngöôøi cuï theå . 2. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu a. Phöông phaùp quan saùt Quan saùt caàn tuaân theo nhöõng yeâu caàu sau: - Quan saùt trong nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng (khoâng phaûi ñaëc bieät ) - Quan saùt caàn tieán haønh trong ñieàu kieän tieâu bieåu. - Quan saùt trong nhieàu khiaù caïnh. - Laäp keá hoaïch quan saùt chi tieát. Tìm hieåu taâm lyù con ngöôøi thöôøng duøng maét, tai ñeå quan saùt: Caàn chuù yù caáu truùc cuûa khuoân maët, maét, muõi, traùn, mieäng ,da, ñoâi baøn tay, hình daùng cô theå ( hình töôùng ) vaø aùnh maét, nuï cöôøi, daùng ñieäu, tö theá, taùc phong, neùt ñi daùng ñöùng, daùng ngoài, caùch aên maëc. Beân caïnh ñoù caàn chuù yù tôùi lôùi noùi, caùch duøng töø, phaùt aâm, gioïng ñieäu, ngöõ ñieäu, aâm ñieäu vaø haønh vi cöû chæ ñi keøm. b. Phöông phaùp tieåu söû Laø phöông phaùp moâ taû con ngöôøi nhö moät nhaân caùch, moät chuû theå hoaït ñoäng, thu thaäp vaø phaân tích caùc taøi lieäu coù tính chaát tieåu söû cuûa moät con ngöôøi cuï theå nhö thö töø, nhaät kyù, caùc saùng taùc vaên hoïc Khi phaân tích caùc baøi thô ,baøi baùo ngöôøi ta coù theå hieåu ñöôïc caùch suy nghó, khaûû naêng, sôû thích, tính neát, quan ñieåm cuûa ngöôøi ñoù. Phöông phaùp naøy do S.Buller (ngöôøi Ñöùc) ñeà xöôùng vaøo ñaàu theá kyû XX. Sau ñoù ñöôïc caùc nhaø taâm lyù hoïc cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Leningrat hoaøn chænh vaø phaùt trieån. c. Phöông phaùp thöïc nghieäm Laø phöông phaùp chuû ñoäng taïo ra nhöõng tình huoáng , yeáâu toá caàn thieát ñeå tìm hieåu ñöôïc nhöõng phaûn öùng, nhöõng dieãn bieán taâm lyù cuûa ñoái töôïng. Coù hai loaïi thöïc nghieäm : - Thöïc nghieäm töï nhieân: Tieán haønh toå chöùc trong nhöõng ñieàu kieän töï nhieân, trong ñieàu kieän bình thöôøng. Nhieàu khi ngöôøi ta tham gia vaøo thöïc nghieäm cuõng khoâng bieát mình tham gia thöïc nghieäm (tìm hieåu nhaân vieân, caùn boä ) . - Thöïc nghieäm trong phoøng thí nghieäm :Söû duïng thieát bò ñaëc bieät trong phoøng thí nghieäm, ñoái töôïng bieát roõ mình ñang tham gia vaøo thöïc nghieäm. Ví duï: Tri giaùc nhìn, ngöôøi ta duøng duïng cuï ño caùc cöû ñoäng cuûa maét hoaëc duøng maùy ño nhòp thôû cuûa tim Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
19. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 19 - d. Phöông phaùp traéc nghieäm ( Test ) Phuïc vuï cho muïc ñích thöû nghieäm. Traéc nghieäm laø pheùp thöû ñeå ño löôøng taâm lyù. Ví duï: Ngöoøi ta coù theå ñöa ra nhieàu baøi taäp nhoû, hoaëc moät chuoãi nhöõng baøi taäp ñeå cho ñoái töôïng giaûi baøi taäp. Döïa vaøo keát quûa ñoù ngöôøi nghieân cöùu seû ñaùnh giaù taâm lyù cuûa ñoái töôïng. Phöông phaùp naøy ñöôïc duøng ñeå tuyeån ngöôøi, höôùng nghieäp, daïy ngheà v.v e.Phöông phaùp duøng caâu hoûi Laø phöông phaùp duøng nhöõng baûng chöùa nhöõng caâu hoûi ñaët ra cho moät soá lôùn ñoái töôïng nhaèm thu thaäp yù kieán cuûa hoï (chuû quan). Coù nhieàu daïng caâu hoûi. Ví duï daïng caâu hoûi ñoùng, töùc laø coù nhieàu caâu traû lôøi ñeå cho ñoái töôïng choïn. Coøn daïng thöù hai laø daïng caâu hoûi môû, töùc laø ñoái töôïng traû lôøi nhö theá naøo cuûng ñöôïc. f. Phöông phaùp ñaøm thoaïi (phoûng vaán, vaán ñaùp ) Laø phöông phaùp ñaët caâu hoûi cho ñoái töôïng vaø döïa vaøo caùch traû lôøi cuûa hoï ta coù theå hieåu ñöôïc taâm lyù cuûa ngöôøi ñöôïc hoûi. Coù boán caùch hoûi: - Hoûi tröïc tieáp - Hoûi ñöôøng voøng - Hoûi giaùn tieáp - Hoûi chaën ñaàu (giöông baãy) Khi hoûi caàn xaùc ñònh roõ muïc ñích , vaán ñeà caàn tìm hieåu, coù keá hoaïch höôùng, laùi caâu chuyeän, phaûi linh hoaït, khoâng ñeå loä cho ñoái töôïng bieát muïc ñích nghieân cöùu. (Phaàn IV : Daãn theo taâm lyù hoïc, PGS, PTS. Traàn vaên Tieán, PTS. Thaùi Trí Duõng, Ñaïi hoïc Kinh teá TP. Hoà Chí Minh, 1994.) Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
20. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 20 - PHAÀN II : CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG TAÂM LYÙ CHUÔNG I: NHÖÕNG QUY LUAÄT CÔ BAÛN CUÛA CAÙC QUÙA TRÌNH TAÂM LYÙ I. CAÛM GIAÙC Con ngöôøi nhaän thöùc caùc söï vaät hieän töôïng baét ñaàu töø caùc thuoäc tính beân ngoaøi nhö hình thuø, maøu saéc, trôn, nhaùm thoâng qua caùc giaùc quan. Nghóa laø caûm giaùc chæ phaûn aùnh tröïc tieáp caùc söï vaät hieän töôïng, neáu vaéng chuùng thì chuùng ta khoâng theå phaûn aùnh ñöôïc. Ví duï: nhaän bieát quaû cam (maøu vaøng hoaëc xanh, trôn, coù muøi thôm, hình caàu ) 1. Ñònh nghóa Caûm giaùc laø quaù trình taâm lyù ñôn giaûn nhaát, phaûn aùnh nhöõng thuoäc tính rieâng leû cuûa caùc vaät theå vaø caùc traïng thaùi beân trong cuûa cô theå ñöôïc naûy sinh do taùc ñoäng tröïc tieáp cuûa caùc kích thích baèng vaät chaát leân caùc cô quan caûm giaùc cuûa con ngöôøi. 2. Ñaëc ñieåm - Phaûn aùnh söï vaät hieän töôïng ñang taùc ñoäng tröïc tieáp vaøo con ngöôøi, taùc ñoäng vaøo cô quan caûm giaùc nhö maét, tai, muõi, löôõi, da. - Caûm giaùc chæ phaûn aùnh caùi hieän taïi nhöõng söï vaät hieän töôïng ñang taùc ñoäng ñeán ta luùc ñoù. Caûm giaùc khoâng phaûn aùnh nhöõng caùi thuoäc veà quaù khöù hoaëc trong töông lai. - Caûm giaùc khoâng chæ phaûn aùnh nhöõng thuoäc tính rieâng leû beà ngoaøi cuûa ñoái töôïng maø coøn phaûn aùnh caû nhöõng traïng thaùi beân trong cuûa cô theå. - Caûm giaùc khoâng chæ phaûn aùnh söï vaät hieän töôïng trong theá giôùi hieän thöïc khaùch quan maø coøn phaûn aùnh caû tình traïng beân ngoaøi cuûa cô theå. 3. Phaân loaïi Coù nhieàu caùch ñeå phaân loaïi, caùch phaâm loaïi sau ñaây döï chuû yeáu vaøo nguoàn kích thích töø beân ngoaøi hay beân trong cô theå (vò trí cuûa nguoàn kích thích). Ta coù hai loaïi cô baûn: a. Caûm giaùc beân ngoaøi: Phaûn aùnh nhöõng ñaëc tính cuûa caùc söï vaät vaø hieän töôïng cuûa moâi tröôøng beân ngoaøi. - Nhìn (thò giaùc): Cho ta bieát ñöôïc nhöõng thuoäc tính veà aùnh saùng, maøu saéc, hình thuø cuûa söï vaät hieän töôïng. - Nghe (thính giaùc): cho ta bieát ñöôïc nhöõng thoäc tính veà aâm thanh. - Neám (vò giaùc): cho ta bieát ñöôïc nhöõng thuoäc tính veà vò maën, ñaéng, cay, ngoït, chua - Ngöûi (khöùu giaùc): cho ta bieát ñöôïc nhöõng thuoäc tính veà muøi thôm, haéc, hoâi, tanh - Thoâng qua da (Maïc giaùc): cho ta bieát ñöôïc nhöõng thuoäc tính veà nhieät ñoä, söùc eùp cuûa vaät vaøo da (caûm giaùc eùp) söï ñuïng chaïm cuûa vaät vaøo da (xuùc giaùc), söï ñau ñôùn do vaät gaây ra (caûm giaùc ñau). Hai caûm giaùc ñaàu tieân (nhìn vaø nghe) laø quan troïng nhaát bôûi vì thoâng qua hai caûm giaùc ñoù cho pheùp con ngöôøi baét ñöôïc nhöõng kích thích töø xa vaø coù khaû naêng môû roäng moâi tröôøng tieáp xuùc, giuùp con ngöôøi phaûn öùng linh hoaït vôùi moâi tröôøng. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
21. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 21 - Caùc phaûn aùnh qua maét vaø tai thöôøng chieám treân 80%. Tuy nhieân con maét thì nhìn thaáy taát caû nhöng noù laïi khoâng töï thaáy noù (ñaây cuõng laø moät ñieåm ñaùng löu yù cuûa caù nhaân moãi ngöôøi khi nhìn nhaän ñaùnh giaù ngöôøi vaø mình). b. Caûm giaùc beân trong: - Vaän ñoäng: Laø loaïi caûm giaùc do söï kích thích cuûa caùc cô quan thuï caûm ôû cô, gaân vaø caùc khôùp xöông taïo neân. - Caûm giaùc thaêng baèng: Cho ta bieát phöông höôùng töông ñoái cuûa cô theå con ngöôøi so vôùi phöông cuûa troïng löïc, bieát ñöôïc höôùng quay , gia toác - Caûm giaùc höõu cô: Xuaát hieän khi caùc teá baøo thuï caûm cuûa cô quan beân trong bò kích thích. Caûm giaùc höõu cô thöôøng do nhöõng toån thöông cuûa caùc cô quan beân trong. Caùc caûm giaùc ñoùi, no, khaùt, saûng khoaùi, meät moûi, buoàn nguû, ngaït thôû, buoàn noân, ñau nhoùi, ñau aâm æ, khoù chòu cuïc boä hay toaøn phaàn v.v Caùc caûm giaùc naøy mang tính chaát chung, khoù coù theå xaùc ñònh ñöôïc vò trí cuûa caùc caûm giaùc ñoù. 4. Caùc quy luaät cô baûn cuûa caûm giaùc a. Nghöôõng caûm giaùc vaø ñoä nhaïy caûm giaùc: Khoâng phaûi baát kyø taùc nhaân kích thích naøo taùc ñoäng leân caùc cô quan caûm giaùc cuûa chuùng ta ñeàu gaây neân caûm giaùc ñoù. Muoán gaây neân ñöôïc caùc caûm giaùc thì caùc taùc nhaân kích thích caàn phaûi coù moät löïc nhaát ñònh. Tính nhaïy caûm tuyeät ñoái cuûa moät cô quan caûm giaùc naøo ñoù bieåu hieän baèng ñoä lôùn cuûa ngöôõng thaáp nhaát cuûa caûm giaùc. + Ngöôõng thaáp nhaát cuûa caûm giaùc laø trò soá toái thieåu hay löïc kích thích coù theå coù ñeå gaây neân trong cô quan phaân tích moät söï höng phaán thaàn kinh ñuû laøm xuaát hieän caûm giaùc. + Ngöôõng cao nhaát cuûa caûm giaùc laø trò soá toái ña cuûa kích thích maø kích thích maïnh hôn seõ khoâng gaây neân caûm giaùc veà kích thích ñoù nöõa (nghe caùc aâm thanh nhoû Æ lôùn). Moãi ngöôøi trò soá ngöôõng thaáp nhaát vaø cao nhaát cuõng khaùc nhau. Con ngöôøi bình thöôøng coù theå nghe ñöôïc khoaûng 20.000 dao ñoäng trong moät giaây, coøn ngöôøi giaø khoaûng 15.000 dao ñoäng trong moät giaây. + Tính nhaïy caûm cuûa caûm giaùc bieåu thò ôû ngöôõng caûm giaùc: - Trò soá cuûa ngöôõng thaáp nhaát caøng nhoû thì tính nhaïy caûm caøng cao. - Tính nhaïy caûm tuyeät ñoái caøng roäng thì caøng toát. Ñoä roäng cuûa tính nhaïy caûm ñöôïc minh hoïa baèng sô ñoà töông ñoái sau : A2 A1 A B B1 B2 * * * * * * Æ O O’ Ví duï: Trò soá nhaïy caûm cuûa ngöôøi A laø: AB Trò soá nhaïy caûm cuûa ngöôøi A1 laø: A1B1 Trò soá nhaïy caûm cuûa ngöôøi A2 laø: A2B2 Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
22. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 22 - Suy ra: Ngöôøi A2 coù ñoä nhaïy caûm toát nhaát. Ngöôõng caûm giaùc bieán ñoåi theo löùa tuoåt, theo tính chaát hoaït ñoäng, theo traïng thaùi chöùc naêng cuûa cô theå, ñoä keùo daøi vaø ñoä maïnh cuûa kích thích. + Ngöôõng sai leäch (coù theå goïi laø ngöôõng phaân bieät) cuûa caûm giaùc: Ñoù laø ñoä leäch toái thieåu veà cöôøng ñoä cuûa hai taùc nhaân kích thích cuøng loaïi maø con ngöôøi coù theå caûm giaùc ñöôïc. Trò soá cuûa ngöôõng sai leäch caøng nhoû thì khaû naêng phaân bieät cuûa cô quan phaân tích ñeå phaân bieät caùc kích tích caøng cao. Ví duï: Phaân bieät hai vaät naëng (troïng löôïng) Ngöôõng sai leäch cuõng thay ñoåi tuøy theo töøng ngöôøi, töøng luùc vaø töøng loaïi caûm giaùc. Naêng löïc bieát ñöôïc söï khaùc nhau giöõa caùc kích thích goïi laø tính nhaïy caûm sai leäch (phaân bieät). Tính sai bieät thay ñoåi khi trò soá kích thích thay ñoåi. Theo coâng thöùc cuûa Veber - Fecner: Hieäu soá cöôøng ñoä K= Cöôøng ñoä kích thích yeáu hôn Trong ñoù: K laø haèng soá ngöôõng sai leäch Coâng thöùc naøy chæ coù tính töông ñoái vì ñoä leäch vöøa ñuû ñeå caûm giaùc luoân luoân thay ñoåi. Keát luaän: Ngöôõng caûm giaùc vaø tính nhaïy caûm cuûa caûm giaùc cho ta bieát ñöôïc caùc taùc nhaân kích thích phaûi coù cöôøng ñoä toái thieåu vaø toái ña nhö theá naøo ñeå coù theå gaây neân caûm giaùc. Maët khaùc, ngöôõng caûm giaùc vaø tính nhaïy caûm coù theå thay ñoåi ñöôïc nhôø quùa trình luyeän taäp vaø tuaân theo nhöõng quy luaät nhaát ñònh. b. Tính thích öùng cuûa caûm giaùc Laø söï taêng hay giaûm tính nhaïy caûm cuûa caûm giaùc (do caùc cô quan phaân tích cuûa caûm giaùc), do keát quûa cuûa söï taùc ñoäng lieân tuïc hoaëc keùo daøi cuûa caùc taùc nhaân kích thích. Hieän töôïng naøy bao goàm caùc bieán daïng sau ñaây: - Hoaøn toaøn daäp taét caûm giaùc khi kích thích taùc ñoäng keùo daøi. Chaúng haïn: Sau moät thôøi gian ôû trong moâi tröôøng coù muøi khoù chòu thì caûm giaùc veà muøi ñoù seõ maát ñi. - Tính nhaïy caûm bò giaûm xuoáng khi kích thích taùc ñoäng raát maïnh. Chaúng haïn : chuùng ta seõ khoâng phaân bieät ñöôïc caùc vaät theå khi chuyeån töø boùng toái ra aùnh saùng hoaëc ngöôïc laïi. Neáu caûm giaùc cuûa con ngöôøi giaûm xuoáng raát nhieàu thì caûm giaùc ñoù coù theå trôû neân chai saïn. Vaø, do vaäy con ngöôøi coù theå chòu ñöïng ñöôïc nhöõng ñieàu kieän lao ñoäng khoâng bình thöôøng maø nhöõng ngöôøi khoâng quen khoâng theå chòu ñöïng noãi trong moät phuùt. Toùm laïi: Tính thích öùng cuûa caûm giaùc laø quy luaät khaùch quan coù theå xem xeùt noù vöøa ôû daïng vaät lyù vöøa ôû daïng taâm lyù. Nhôø coù tính thích öùng naøy maø con ngöôøi coù theå thích nghi vôùi moïi ñieàu kieän cuûa moâi tröôøng Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
23. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 23 - soáng (cho pheùp) vaø nhôø ñoù con ngöôøi hoaït ñoäng coù keát quaû. Tính thích nghi laø moät quy luaät caûm giaùc töï taïo. Noù ñöôïc reøn luyeän vaø hình thaønh trong hoaït ñoäng thöïc tieãn. c. Tính caûm öùng qua laïi cuûa caûm giaùc Söï taêng tính nhaïy caûm cuûa cô quan phaân tích do taêng khaû naêng höng phaán cuûa voõ naõo döôùi aûnh höôûng cuûa hoaït ñoäng ñoàng thôøi cuûa caùc cô quan phaân tích goïi laø söï caûm öùng cuûa caûm giaùc. Bieåu hieän: Vieäc taêng hoaëc giaûm tính nhaïy caûm do nhöõng caûm giaùc xuaát hieän ñoàng thôøi hoaëc tröôùc ñoù: - Söï taêng cöôøng caûm giaùc (neùt phaán treân baûng ñen hoaëc treân baûng nhaït) - Hieän töôïng aùt caûm giaùc (luùc ñau tay naøy laáy tay kia caàm thaät chaët thì chuùng ta caûm thaáy ñôõ ñau hôn). (*) Loaïn caûm giaùc: Laø söï xuaát hieän moät caûm giaùc ñaëc tröng cho moät cô quan phaân tích naøy döôùi aûnh höôûng cuûa moät cô quan phaân tích khaùc. Khi coù moät kích thích gaây neân caûm giaùc naøy thì caûm giaùc kia cuõng ñoàng thôøi xuaát hieän. Ví du:ï Thính giacù – Thò giaùc Trong luùc nghe aâm thanh laïi xuaát hieän nhöõng hình aûnh cuûa thò giaùc - Do kinh nghieäm tri giaùc tröôùc ñaây veà ñoái töôïng. Ñaây laø hieän töôïng höôùng taâm theå trong caûm giaùc. - Do traïng thaùi taâm lyù, sinh lyù luùc ta caûm giaùc. Chaúng haïn ngöôøi ñang meät moûi. - Do taùc ñoäng cuûa lôøi noùi ñoái vôùi nhöõng ngöôøi hieåu lôøi noùi. Chaúng haïn khi chuùng ta nghe keå veà bieån, ngöôøi ñoù hieåu seõ hình dung ra bieån caû Keát luaän: + Caàn hieåu ñöôïc naêng löïc cuûa caûm giaùc thöïc söï cuûa con ngöôøi noùi chung vaø cuûa moãi ngöôøi noùi rieâng ñeå phaùt trieån tôùi möùc toái ña, laøm cho con ngöôøi thích öùng cao nhaát trong hoaït ñoäng chuyeân moân vaø ñôøi soáng sinh hoaït. + Muoán laøm cho con ngöôøi hieåu ñöôïc ñieàu gì tröôùc heát phaûi taùc ñoäng vaøo caûm giaùc. Ñoù laø cô sôû cuûa nguyeân taéc tröïc quan trong daïy hoïc. Coøn trong cuoäc soáng muoán cho mình coù ñöôïc uy tín thì caàn theå hieän baèng coâng vieäc cuï theå. + Caûm giaùc coù theå reøn luyeän ñöôïc baèng hoaït ñoäng thöïc tieãn. II. TRI GIAÙC 1. Khaùi nieäm chung Tri giaùc laø söï phaûn aùnh trong yù thöùc con ngöôøi nhöõng vaät theå vaø hieän töôïng cuûa hieän thöïc khi chuùng taùc ñoäng tröïc tieáp leân caùc cô quan caûm giaùc. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
24. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 24 - Vôùi caûm giaùc laø caùi phaûn aùnh nhöõng tính chaát, nhöõng ñaëc tính cuûa vaät theå coøn tri giaùc phaûn aùnh vaät theå noùi chung, trong toång theå caùc ñaëc tính cuûa vaät theå ñoù vaø trong söï kieän lieân heä laãn nhau cuûa caùc ñaëc tính ñoù. Tri giaùc – khoâng phaûi laø toång soá, moät pheùp coäng ñôn thuaàn caùc caûm giaùc nhaän ñöôïc töø moät vaät theå naøo ñoù maø laø söï phaûn aùnh moät trình ñoä môùi veà chaát cuûa söï nhaän thöùc baèng caûm giaùc vôùi nhöõng ñaëc ñieåm rieâng cuûa noù. Ví duï: Tri giaùc laø quaû taùo ( ) Tri giaùc luoân luoân ñöôïc boå sung ôû moät möùc ñoä naøo ñaáy bôûi quan nieäm saün coù vaø caû nhöõng kinh nghieäm tröôùc ñaây. 2. Nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng cuûa tri giaùc a. Tính vaät theå: Khi ta tri giaùc moät vaät theå naøo ñoù (caùi baøn, caùi gheá, cuoán saùch v.v ) ta nhaän thöùc chuùng khoâng phaûi nhö moät söï rung ñoäng taâm lyù chuû quan maø laø nhö moät vaät theå khaùch quan toàn taïi ngoaøi chuùng ta. Vaät theå laø caùi maø noù voán coù. Trong cuoán Maùc vaø AÊêng ghen toaøn taäp xuaát baûn laàn thöùc hai, taäp 23, trang 82 coù vieát :”söï taùc ñoäng baèng aùnh saùng cuûa moät vaät theå leân daây thaàn kinh thò giaùc seõ ñöôïc tri giaùc khoâng phaûi nhö moät söï höng phaán chuû quan cuûa chính daây thaàn kinh thò giaùc maø laø nhö moät hình daùng khaùch quan cuûa vaät theå naèm ôû ngoaøi maét” . b.Tính toaøn ve(n Tri giaùc khaùc caûm giaùc ôû choã noù phaûn aùnh troïn veïn söï vaät hieän töôïng. Caùc thuoäc tính thaønh phaàn taïo neân veû toaøn veïn ñöôïc taùc ñoäng ñoàng thôøi hay laàn löôït leân cuøng moät cô quan hay caùc cô quan phaân tích khaùc nhau cuûa caûm giaùc. Ví duï: Khi chuùng ta tri giaùc moät cuoäc ñaáu theå thao thì caùc kích thích thò giaùc, thính giaùc cuøng taùc ñoäng moät luùc. c. Tính khoâng ñoåi Maëc duø coù tính bieán daïng raát lôùn cuûa caùc ñieàu kieän (ñoä chieáu saùng, khoaûng caùch, vò trí trong khoâng gian ) nôi xaûy ra quaù trình tri giaùc. Nhöng, vaät theå maø ta tri giaùc coù moät tính chaát coá ñònh (tính khoâng ñoåi) veà hình daùng, ñoä lôùn, maøu saéc Khi ta tri giaùc nhieàu laàn cuøng moät vaät theå thì caùc laàn tri giaùc thöôøng laø gioáng nhau, thaäm chí khoâng nhaän thaáy söï khaùc bieät nhau giöõa caùc laàn tri giaùc. Chaúng haïn: chuùng ta quan saùt caùc vaän ñoäng vieân boùng ñaù. d. Tính coù yù nghóa Hình aûnh maø ta tri giaùc luoân gaén vôùi moät yù nghóa naøo ñoù töông öùng vôùi voán kinh nghieäm cuûa ta. Ngay caû nhöõng vaät theå maø hình aûnh cuûa noù chöa heà coù trong kinh nghieäm thì chuùng ta vaãn coá gaéng ghi nhaän noù gioáng vôùi moät ñoái töôïng quen bieát. (xem theâm cuoán “Nhöõng bí aån trong taâm lyù con ngöôøi” cuûa Ñöùc Uy, Nxb Ñaø Naüng, 1988, trang 141). Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
25. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 25 - e. Tính löïa choïn Thöïc chaát ñaây laø moät quaù trình phaân roõ ñoái töôïng töø trong boái caûnh. Chuùng ta caøng phaân bieät roõ caùc thuoäc tính khaùc nhau cuûa ñoái töôïng thì chuùng ta caøng tri giaùc roõ hôn. Ví duï: Khi trình baøy ñoà duøng tröïc quan, caùc hình veõ, sô ñoà v.v caàn phaûi laøm noåi roõ nhöõng daáu hieäu quan troïng baèng caùc hình thöùc khaùc nhau (maøu saéc, hình khoái ) Hình aûnh thu nhaän ñöôïc phuï thuoäc vaøo hai nguyeân nhaân sau ñaây: - Nguyeân nhaân khaùch quan: Ñaëc ñieåm cuûa vaät kích thích nhö cöôøng ñoä, söï chuyeån ñoäng, söï töông phaûn vaø caùc ñaëc ñieåmbeân ngoaøi khaùc nhö ñoä chieáu saùng cuûa vaät, khoaûng caùch tri giaùc v.v - Nguyeân nhaân chuû quan: Phuï thuoäc vaøo quan nieäm saün coù cuûa chuùng ta veà ñoái töôïng ñoù nhö thaùi ñoä, höùng thuù Thaùi ñoä naøy phuï thuoäc vaøo yù nghóa cuûa ñoái töôïng ñoái vôùi con ngöôøi. f. Toång giaùc Laø moät quaù trình tri giaùc trong ñoù chuû theå huy ñoäng toaøn boä voán kinh nghieäm cuûa mình ñaõ tích luõy ñöôïc. Vaø, thaùi ñoä cuûa mình ñeå nhaän bieát söï vaät hieän töôïng. Kinh nghieäm ñoùng vai troø raát quan troïng ñeå chuùng ta keát thuùc tri giaùc nhanh choùng. Tri giaùc vaät theå cuûa nhöõng ngöôøi khaùc nhau thöôøng laø khoâng gioáng nhau, do hoï coù muïc ñích, chí höôùng, traïng thaùi taâm lyù, kinh nghieäm, kieán thöùc, nhu caàu, höùng thuù, nguyeän voïng, öôùc ao, ñaëc ñieåm caù nhaân khaùc nhau. Keát luaän sö phaïm Trong quaù trình höôùng daãn hoïc sinh tri giaùc caùc söï vaät hieän töôïng, giaùo vieân caàn huy ñoäng voán soáng, voán kinh nghieäm cuûa hoïc sinh vaøo ñeå tri giaùc söï vaät, hieän töôïng ñoù. Neáu kinh nghieäm ñoùng vai troø tích cöïc trong vieäc tri giaùc thì ta goïi laø taâm theá. Taâm theá laø söï thoáng nhaát vaø hoaøn chænh giöõa taùc ñoäng chuû quan vaø khaùch quan giuùp con ngöôøi tri giaùc nhanh choùng. Coøn kinh nghieäm khoâng chính xaùc, tri giaùc seõ sai laàm. Ñoù cuõng chính laø cô sôû ñònh kieán vaø chuïp muõ nhau treân caùc phöông dieän. Toùm laïi Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa tri giaùc ñeàu mang tính quy luaät. Döïa vaøo ñoù ta coù theå tri giaùc nhanh choùng chính xaùc caùc vaät theå, ñoàng thôøi coù theå vaän duïng nhöõng quy luaät naøy vaøo ñôøi soáng thöïc tieãn vaø hoaït ñoäng chuyeân moân . 3. Phaân loaïi a. Tri giaùc caùc thuoäc tính khoâng gian cuûa söï vaät hieän töôïng: Loaïi tri giaùc naøy cho ta bieát ñöôïc hình daùng, ñoä lôùn nhoû, vò trí gaàn hay xa, tính khoái cuûa ñoái töôïng v.v + Tri giaùc hình khoái, ñoä lôùn, hình daùng cuûa vaät theå: Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
26. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 26 - Ñaây laø moät quùa trình phöùc hôïp xaûy ra nhôø cô quan phaân tích thò giaùc, xuùc giaùc vaø cô quan phaân tích vaän ñoäng. Cô sôû cuûa tri giaùc chính laø hình aûnh cuûa vaät treân voõng maïc. Coøn ñieàu kieän ñeå taïo neân hình daùng cuûa vaät laø söï vaän ñoäng cuûa maét. Thò giaùc (nhìn baèng hai maét) ñoùng vai troø quan troïng trong tri giaùc hình khoái. Hình aûnh ñöôïc taïo bôûi treân voõng maïc treân hai maét thöôøng khoâng gioáng nhau. Khi tri giaùc hình khoái caàn chuù yù tôùi ñònh luaät toaøn caûnh vaø boùng aùnh saùng. + Tri giaùc ñoä saâu vaø ñoä xa: Ñöôïc thöïc hieän nhôø nhìn caû hai maét. Bôûi vì nhìn moät maét chæ cho pheùp ñaùnh giaù chính xaùc nhöõng khoaûng caùch gaàn (haïn cheá), phaïm vi haïn cheá. Trong tröôøng hôïp naøy söï ñieàu tieát cuûa maét (thuûy tinh theå) ñoùng vai troø chính. Ñieàu tieát-ñoù laø söï thay ñoåi coù tính chaát phaûn xaï veà ñoäâ daøy cuûa thuûy tinh theå. Söï thay ñoåi naøy do taêng hay giaûm löïc khuùc xaï cuûa thuûy tinh theå. Ví duï: Khi xem vaät ôû khoaûng caùch gaàn thì thaáy caêng maét, vaät ôû xa thì thaáy deå chòu hôn . Ñieàu naøy ñöôïc giaûi thích laø khi nhìn vaät theå gaàn do söï co cuûa cô neân möùc keùo caêng cuûa thuûy tinh theå vaø thuûy tinh theå trôû neân loài hôn. Söï ñieàu tieát cuûa thuûy tinh theå cuûng thay ñoåi theo tuoåi taùc, khi tuoåi caøng cao thuûy tinh theå ít di ñoäng hôn coù theå maát khaû naêng ñieàu tieát, ngöôøi giaø deã bò vieãn thò. + Tri giaùc toaøn caûnh ñöôøng thaúng vaø toaøn caûnh khoâng khí: Neáu khoaûng caùch tôùi vaät caøng lôùn thì hình aûnh treân voõng maïc caøng nhoû Æ goïi laø quy luaät toaøn caûnh ñöôøng thaúng. Ví duï: Hai ñöôøng ray xe löûa chaïy song song döôøng nhö xích laïi gaàn nhau ôû phía raát xa. Coøn toaøn caûnh khoâng khí laø khoaûng khoâng gian töø maét tôùi vaät tri giaùc bò söông muø, khoùi, buïi laøm cho ñöôøng neùt cuûa vaät môø ñi. Ngöôïc laïi, trong nhöõng tröôøng hôïp khoâng khí trong laønh (trôøi vöøa môùi möa xong) thì ta nhìn vaät theå caûm thaáy gaàn hôn. +Nhöõng aûo aûnh (aûo töôõng) thò giaùc: - Ñaùnh giaù quùa möùc caùc ñöôøng thaúng ñöùng: Neáu coù hai ñöôøng thaúng coù kích thöôùc ñoä daøi baèng nhau thì ñöôøng thaúng ñöùng gaàn nhö coù kích thöôùc daøi hôn. - Tri giaùc khoâng ñuùng veà ñoä lôùn cuûa vaät theå: * AÛo aûnh töông phaûn: Ngöôøi cao ñöùng caïnh ngöôøi thaáp thì döôøng nhö ngöôøi cao caøng cao theâm vaø ngöôïc laïi ngöôøi thaáp laïi thaáp hôn so vôùi vaät thaät. Hoaëc hai ñöôøng troøn coù ñöôøng kính nhö nhau laïi döôøng nhö coù ñoä lôùn khaùc nhau tuøy theo voøng troøn bao ngoaøi noù lôùn hay nhoû. Loaïi aûo aûnh naøy ñöôïc giaûi thích theo quy luaät töông phaûn; theo quy luaät naøy: moät vaät theå ñöôïc tri giaùc lôùn hôn hay beù hôn tuøy thuoäc vaøo ñoä lôùn vaät theå bao quanh noù. * AÛo aûnh toaøn caûnh hình hoïc: Caùc vaät theå nhö nhau döôøng nhö coù ñoä lôùn khaùc nhau neáu chuùng ñöôïc tri giaùc nhö laø naèm caùch xa nhau moät caùch ñaùng keå. ÔÛ ñaây, vaät naèm gaàn döôøng nhö nhoû hôn, coøn vaät ôû xa döôøng nhö coù ñoä lôùn nhoû hôn so vôùi ñoä lôùn thöïc teá. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
27. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 27 - Loaïi aûo aûnh naøy ñöôïc giaûi thích baèng ñònh luaät tri giaùc maø theo ñònh luaät naøy thì ñoä lôùn caùc vaät theå ñöôïc ñaùnh giaù khoâng phaûi theo kích thöôùc coù thaät cuûa hình aûnh cuûa chuùng treân voõng maïc maét, maø töông öùng vôùi söï ñaùnh giaù khoaûng caùch ñeán caùc vaät theå. Ngoaøi ra, coøn raát nhieàu aûo aûnh khaùc mhau nhö aûo aûnh toaøn theå vaø boä phaän, aûo aûnh veà höôùng cuûa ñöôøng song song, aûo aûnh veà hình traéng ñen * Caàn phaân bieät aûo aûnh vaø aûo giaùc: - AÛo aûnh: Xuaát hieän khi tri giaùc tröïc tieáp caùc söï vaät hieän töôïng ñang taùc ñoäng leân caùc cô quan caûm giaùc maø tính chaát khoâng gian cuûa caùc vaät theå ñoù ñöôïc tri giaùc khoâng ñuùng. - AÛo giaùc: Xuaát hieän khi khoâng coù nhöõng vaät theå naøo ñoù cuûa hieän thöïc beân ngoaøi, vaø aûo giaùc coù lieân quan ñeán söï roái loaïn hoaït ñoäng cuûa naõo. b. Tri giaùc thôøi gian Laø söï phaûn aùnh ñoä daøi thôøi gian khaùch quan, toác ñoä vaø taàn ñoä cuûa caùc hieän töôïng trong thöïc teá. Taát caû caùc hieän töôïng soáng, keå caû hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñeàu xaûy ra theo thôøi gian. Bôûi vì beân caïnh khoâng gian thì thôøi gian laø moät trong nhöõng hình thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát, neân taát caû caùc cô quan phaân tích cuûa chuùng ta ñeàu tri giaùc vaän ñoäng khoâng chæ trong khoâng gian maø caû trong thôøi gian. Cô sôû sinh lyù laø söï thay ñoåi nhòp ñieäu öùc cheá vaø höng phaán trong heä thaàn kinh trung öông moät caùch linh hoaït vaø ñeàu ñaën . Moät traïng thaùi cuûa moät teá baøo thaàn kinh seõ trôû thaønh moät tín hieäu thôøi gian vaø treân cô sôû ñoù caû con ngöôøi vaø con vaät hình thaønh phaûn xaï coù ñieàu kieän veà thôøi gian. I.P Paplop ñaõ thí nghieäm ôû con choù (cöù 30 phuùp moät laàn ). + Tri giaùc veà tính lieân tuïc cuûa caùc hieän töôïng: Sö tri giaùc naøy döïa treân söï phaân chia raønh roït vaø thay theá nhau moät caùch khaùch quan giöõa caùc hieän töôïng. Tri giaùc tính lieân tuïc cuûa caùc hieän töôïng coù lieân quan ñeán caùc bieåu töôïng veà hieän taïi, quùa khöù vaø töông lai laø nhöõng caùi phaûn aùnh caùc quaù trình khaùch quan trong thieân nhieân luoân laëp laïi theo chu kyø. Laëp laïi nhieàu laàn caùc tri giaùc cuõ tröôùc ñaây seõ daãn ñeán hình thaønh phaûn xaï coù ñieàu kieän laø raát caàn thieát caû veà nhöõng bieåu töôïng veà töông lai. + Tri giaùc ñoä daøi cuûa hieän töôïng: Caùc hieän töôïng vaän ñoäng theo moät quùa trình vaø coù thôøi gian vaän ñoäng nhaát ñònh. Khoaûng thôøi gian keùo daøi töø khi hieän töôïng baét ñaàu hoaït ñoäng ñeán khi hieän töôïng keát thuùc seõ ñöôïc cô quan thuï caûm tieáp nhaän vaø taïo neân hình aûnh veà tri giaùc ñoä keùo daøi cuûa hieän töôïng. Ngöôøi ta ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng con ngöôøi coù theå tri giaùc chính xaùc ñöôïc khoaûng thôøi gian döôùi 0,75 s . + Tri giaùc nhòp vaø nhòp ñieäu: - Tri giaùc nhòp: Phaûn aùnh toác ñoä thay ñoåi laãn nhau cuûa caùc kích thích rieâng leû cuûa moät quaù trình dieãn bieán theo thôøi gian (söï luaân phieân caùc aâm thanh). Caùc kích thích ñoù toàn taïi rieâng leû nhöng laïi thoáng nhaát trong moät quùa trình. - Tri giaùc nhòp ñieäu: Laø phaûn aùnh baát kyø moät söï luaân phieân ñeàu ñaën naøo cuûa caùc kích thích trong söï phoái hôïp vôùi caùc phaûn xaï vaän ñoäng. Trong tröôøng hôïp naøy coù söï keát hôïp giöaõ tri giaùc nhòp vaø caùc phaûn xaï vaän ñoäng. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
28. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 28 - Khi tri giaùc thôøi gian ngöôøi ta thöôøng gaëp phaûi nhöõng sai laàm veà ñaùnh giaù thôøi gian, hoaëc coù nhöõng aûo töôõng thôøi gian (thôøi gian ngaén hôn hoaëc daøi hôn thöïc teá). + AÛo töôûng thôøi gian: Khi tri giaùc thôøi gian chuùng ta thöôøng gaëp phaûi nhöõng sai laàm veà ñaùnh giaù thôøi gian. Nguyeân nhaân chuû yeáu cuûa sai laàm ñoù phuï thuoäc vaøo traïng thaùi caûm xuùc, traïng thaùi cô theå vaø söï hoaït ñoäng cuûa chuû theå tri giaùc. Cuøng moät thôøi gian nhö nhau, neáu chuùng ta nghó veà nieàm vui thì chuùng ta caûm thaáy gaàn hôn. Ngöôïc laïi neáu nghó veà noåi buoàn thì khoaûng thôøi gian caûm thaáy xa hôn. Giaûi thích ñieàu naøy moät caùch deã daøng laø thoâng thöôøng con ngöôøi luoân muoán nhôù nhöõng nieàm vui vaø hoï luoân muoán queân ñi nhöõng noåi buoàn. Hoaëc trong söï chôø ñôïi (xe taøu , ngöôøi yeâu ) thì caûm thaáy thôøi gian troâi ñi quaù chaäm. Ngöôïc laïi, trong söï gaëp gôõ, gaëp may maén thì thôøi gian laïi troâi ñi quùa nhanh. Toùm laïi Tri giaùc caùc thuoäc tính cuûa thôøi gian laø moät trong nhöõng naêng löïc tri giaùc cuûa con ngöôøi. Noù coù taùc duïng to lôùn trong ñôøi soáng, giuùp cho con ngöôøi bieát ñieàu chænh haønh vi, nhòp ñieäu hoaït ñoäng cuûa mình cho phuø hôïp vôùi thôøi gian ñöôïc pheùp hoaït ñoäng. Vieäc reøn luyeän cho hoïc sinh coù thoùi quen thöïc hieän, saép xeáp thôøi gian bieåu hôïp lyù cho moãi ngaøy ,moãi ngöôøi cuõng laø reøn luyeän naêng löïc tri giaùc cho hoïc sinh. c. Tri giaùc chuyeån ñoäng cuûa vaät Giuùp ta phaûn aùnh söï chuyeån ñoäng vaø di ñoäng cuûa vaät ñoù, laø söï phoái hôïp thaønh phaàn cuûa tri giaùc khoâng gian vaø thôøi gian .Phuï thuoäc vaøo khoaûng caùch vaän ñoäng cuûa vaät ñoái vôùi chuùng ta, vaän toác chuyeãn ñoäng cuûa vaät vaø söï di ñoäng cuûa ngöôøi ñang tri giaùc (vaän toác chuyeån ñoäng lôùn nhö aùnh saùng vaø aâm thanh thì con ngöôøi khoâng coù khaû naêng tri giaùc). Trong tri giaùc vaän ñoäng ta vaãn coù nhöõng sai laàm nhö ngoài treân xe (chaïy) maø caûm thaáy ñöôøng chaïy ngöôïc laïi (nhöõng con ñöôøng chaïy thaúng vaøo tim-Phaïm Tieán Duaät) hoaëc caây hai beân ñöôøng chaïy veà phía sau. * Caùc loaïi tri giaùc nhö vöøa neâu ôû treân phaûn aùnh sinh ñoäng söï toàn taïi cuûa hieän thöïc tri giaùc, khoâng phaûi laø baåm sinh maø coù theå reøn luyeän ñöôïc. Noù ñöôïc vaän duïng vaøo trong ñôøi soáng raát thieát thöïc. * Keát luaän sö phaïm Muoán cho hoïc sinh tri giaùc taøi lieäu toát nhaát thì giaùo vieân caàn xaây döïng ñöôïc keá hoaïch quan saùt tæ myû. Ñoái töôïng quan saùt ñöôïc chia thaønh nhöõng phaàn phuø hôïp vôùi trình ñoä nhaän thöùc cuûa hoïc sinh. Quan saùt coù vai troø to lôùn ñoái vôùi nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. Nhôø quan saùt con ngöôøi coù theå hình thaønh nhöõng taøi lieäu caûm tính ñaàu tieân.Ví duï: Newton quan saùt quûa taùo rôi Æ phaùt bieãu ñònh luaät rôi tö do. 4. Vai troø cuûa tri giaùc trong ñôøi soáng - Ñöôïc söû duïng trong daïy hoïc vaø trong giaùo duïc: Thoâng qua vieäc quan saùt hoïc sinh coù theå hoaøn thaønh ñöôïc nhöõng taøi lieäu caûm tính ñaàu tieân treân cô sôû ñoù töï mình ruùt ra keát luaän. - Tri giaùc ñöôïc söû duïng trong quaân söï : Chuùng ta coù theå vaän duïng nhöõng quy luaät veà caáu truùc toång theå cuûa söï vaät quan saùt vaøo lónh vöïc nguïy trang. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
29. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 29 - - Tri giaùc ñöôïc söû duïng roäng raõi trong hoäi hoïa vaø trang trí: Keát hôïp haøi hoøa giöõa caùc maøu saéc. - Tri giaùc ñöôïc söû duïng trong uoán toùc, hoùa trang, may maëc Trong caùc lónh vöïc naøy ngöôøi ta söû duïng quy luaät aûnh höôûng cuûa toaøn cuïc ñoái vôùi boä phaän cuûa thò giaùc. * Keát luaän Tri giaùc laø hình thöùc phaûn aùnh cao hôn caûm giaùc, nhôø coù tri giaùc, theá giôùi ñöôïc thu goïn bôûi caùc hình töôïng trong trí oùc con ngöôøi. Nhöõng hình töôïng ñoù hieän leân troïn veïn nhöng mang tính chaát caûm tính beân ngoaøi. Trong quaù trình tri giaùc, ngoân ngöõ ñoùng vai troø ñònh höôùng vaø phoái hôïp chaët cheõ vôùi heä thoáng tín hieäu thöù nhaát. Töø ñoù con ngöôøi coù theå ñaët teân, goïi teân cho caùc söï vaät hieän töôïng ñöôïc tri giaùc. Tri giaùc coù vai troø quan troïng trong hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø trong ñôøi soáng noùi chung. III. BIEÅU TÖÔÏNG 1. Khaùi nieäm chung Trong quùa trình tri giaùc theá giôùi beân ngoaøi, con ngöôøi phaûn aùnh chuû quan caùc söï vaät hieän töôïng xung quanh mình döôùi daïng hình aûnh cuûa caùc vaät theå ñoù maø neùt tieâu bieåu cuûa chuùng laø tính tröïc quan. Caùc hình aûnh nhö theá phaûn aùnh vaøo trong yù thöùc nhöõng ñaëc ñieåäm beân ngoaøi cuûa nhöõng vaät theå ñöôïc ta tri giaùc vaø luoân taùc ñoäng leân caùc cô quan thuï caûm khaùc nhau cuûa heä thaàn kinh. Caùc hình aûnh tröïc quan cuï theå cuûa caùcsöï vaät vaø hieän töôïng ñaõ xuaát hieän keát quûa cuûa söï tri giaùc theá giôùi beân ngoaøi khoâng phaûi seõ maát ñi khoâng ñeå laïi daáu veát gì, maø ñöôïc duy trì moät thôøi gian ñaùng keå trong yù thöùc con ngöôøi. Bieåu töôïng Ñoù laø nhöõng hình aûnh cuûa caùc söï vaät vaø hieän töôïng cuûa theá giôùi xung quanh ñöôïc giöõ laïi trong yù thöùc vaø ñöôïc hình thaønh treân cô sôû caùc tri giaùc vaø caùc caûm giaùc xaûy ra tröôùc ñoù. Cuõng nhö caùc hình aûnh cuûa tri giaùc, caùc hình aûnh cuûa vaät theå ñöôïc giöõ laïi trong bieåu töôïng luoân mang tính tröïc quan cuï theå, chuùng phaûn aùnh maët beân ngoaøi cuûa hieän thöïc. Nhöng trong nhöõng tröôøng hôïp rieâng leû, caùc bieåu töôïng phaûn aùnh caû nhöõng maët beân trong cuûa hieän thöïc, nhöõng maët maø caùc cô quan thuï caûm khoâng theå tri giaùc tröïc tieáp, chuùng chæ ñaït ñöôïc nhôø tö duy. Ví duï: Ngöôøi coâng nhaân trong cheá ñoä tö baûn chuû nghóa ñaõ xuaát hieän vôùi moät möùc bò boùc loät roõ neùt naøo ñoù. Moät bieåu töôïng veà söï boùc loät maø mình phaûi chòu ñöïng, maâu thuaån giöõa lôïi ích cuûa ngöôøi coâng nhaân vaø boïn tö saûn daãn ñeán seõ ñaáu tranh giaønh quyeàn lôïi. Maùc ñaõ neâu leân söï taát yeáu phaûi loaïi boû trong yù thöùc cuûa nhaân daân lao ñoäng nhöõng “bieåu hieän lyù luaän” doái traù veà caùc ñieàu kieän vaø caùc quy luaät cuûa töï nhieân vaø cuoäc soáng xaõ hoäi naûy sinh döôùi aûnh höôûng cuûa hoïc thuyeát duy taâm chuû nghóa. “Vieäc loaïi tröø nhöõng bieåu hieän ñoù khoûi yù thöùc cuûa con ngöôøi seõ ñaït ñöôïc baèng caùch thay ñoåi caùc ñieàu kieän chöù khoâng phaûi baèng suy dieãn lyù thuyeát” (Maùc vaø Aêng ghen toaøn taäp, XB laàn thöù 2, taäp 3, trang 39-40). Beân caïnh caùc bieåu töôïng veà caùc söï vaät vaø hieän töôïng beân ngoaøi, caùc bieåu töôïng vaän ñoäng maø trong ñoù caùc ñaëc ñieåm vaän ñoäng vaø hoaït ñoäng rieâng cuûa con ngöôøi ñöôïc phaûn aùnh chieám moät vò trí nhaát ñònh trong yù thöùc. Caùc bieåu töôïng veà hoaït ñoäng cuûa baûn thaân khaùc bieåu töôïng veà hoaït ñoäng do ngöôøi khaùc tieán haønh. Chuùng khaùc nhau caû veà noäi dung, baûn chaát: neáu caùc bieåu töôïng veà hoaït ñoäng cuûa ngöôøi Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
30. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 30 - khaùc mang hình thöùc thò giaùc thì cô sôû bieåu töôïng cuûa con ngöôøi veà söï vaän ñoäng cuûa thaân theå mình laø nhöõng hình aûnh vaän ñoäng cô vôùi taát caû moïi tính chaát vaø daáu hieäu ña daïng cuûa chuùng. Caùc bieåu töôïng veà theá giôùi beân ngoaøi vaø caùc bieåu töôïng vaän ñoäng taïo neân moät theå thoáng nhaát höõu cô trong söï phaûn aùnh cuûa con ngöôøi veà hieän thöïc: caû hai loaïi bieåu töôïng ñoù ñeàu naûy sinh treân cô sôû taùc ñoäng laãn nhau tích cöïc cuûa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng xung quanh. Bieåu töôïng laø khaâu lieân keát giöõa tri giaùc vaø khaùi nieäm. Song baûn thaân bieåu töôïng khoâng döøng laïi ôû khaùi nieäm. Setrenop ñaõ vieát: “Neáu caùc bieåu töôïng cuûa chuùng ta laø tröøu töôïng hoùa töø moät soá ñaùng keå caùc tri giaùc veà nhöõng söï vaät vaø hieän töôïng cuøng loaïi cuûa hieän thöïc, thì khaùi nieäm laø söï tröøu töôïng hoùa töø moät toång soá ñaùng keå caùc tri giaùc veà söï vaät vaø hieän töôïng khaùc loaïi cuûa hieän thöïc”. 2. Chöùc naêng cuûa bieåu töôïng a. Chöùc naêng tín hieäu: Baûn chaát cuûa chöùc naêng naøy theå hieän ôû choã moät hình aûnh cuûa vaät theå ñaõ hình thaønh trong moät tröôøng hôïp cuï theå seõ chöùa ñöïng moät löôïng thoâng tin raát ña daïng maø döôùi aûnh höôûng cuûa taùc ñoäng cuï theå thì coù theå bieán thaønh moät heä thoáng caùc tín hieäu ñieàu khieån haønh vi cuûa con ngöôøi. Chöùc naêng tín hieäu cuûa caùc bieåu töôïng seõ trôû neân coù hieäu quaû hôn khi ñaõ xuaát hieän ñònh hình ñoäng löïc cuûa caùc quaù trình treân voõ naõo. Ñònh hình ñoäng löïc ñaõ hình thaønh bieåu hieän trong tröôøng hôïp naøy döôùi daïng moät heä thoáng vöõng chaéc cuûa söï truyeàn tín hieäu xaûy ra khoâng ngöøng. Söï baét ñaàu hoaït ñoäng, söï hình thaønh vaø söï ñieàu chænh cuûa heä thoáng ñoù ñöôïc thöïc hieän nhôø hoaït ñoäng ngoân ngöõ. Khi quan nieäm raèng caùc bieåu töôïng cuûa chuùng ta laø nhöõng tín hieäu thöù nhaát, I.P.Paplop ñaõ chöùng minh raèng caùc bieåu töôïng ñoù ñöôïc hình thaønh theo cô cheá phaûn xaï coù ñieàu kieän. Nhôø vaäy, baát kyø moät bieåu töôïng naøo cuõng truyeàn tín hieäu veà caùc hieän töôïng cuï theå cuûa hieän thöïc. Moät ñaëc ñieåm tieâu bieåu cuûa chöùc naêng tín hieäu cuûa caùc bieåu töôïng vaän ñoäng laø ôû choã, khoâng chæ caùc ñaëc tính cuûa haønh vi vaän ñoäng (hình thöùc, phöông höôùng, chuyeån ñoäng, caùc noã löïc ñang taêng leân, ) maø coøn taát caû caùc heä thoáng cuûa cô theå tham gia vaøo vieäc thöïc hieän ñoäng taùc ñeàu mang yù nghóa tín hieäu cuûa caùc hieän töôïng ñoù. b. Chöùc naêng ñieàu chænh: Phöông höôùng cô baûn cuûa caùc chöùc naêng ñieàu chænh cuûa caùc bieåu töôïng laø löïa choïn thoâng tin caàn thieát coù tính toaùn ñeán caùc ñieàu kieän thöïc teá cuûa hoaït ñoäng saép tieán haønh. Söï chuyeân moân hoùa cao ñoä cuûa caùc hình aûnh vaän ñoäng trong quaù trình hình thaønh bieåu töôïng cuõng baûo ñaûm chöùc naêng ñieàu chænh cuûa caùc bieåu töôïng ñoù. c. Chöùc naêng ñònh löôïng: Taùc duïng cuûa chöùc naêng naøy laø baûo ñaûm hieäu quaû taäp luyeän nhaát ñònh cuûa caùc bieåu töôïng vaän ñoäng. I.P Paplop ñaõ chæ ra raèng hình aûnh vaän ñoäng vöøa xuaát hieän seõ baûo ñaûm söï ñònh löôïng cuûa cô quan vaän ñoäng ñeå thöïc hieän caùc haønh ñoäng töông öùng. 3. Vai troø cuûa bieåu töôïng trong quaù trình tri giaùc Bieåu töôïng coù quan heä höõu cô vôùi taát caû quùa trình taâm lyù khaùc nhö tö duy, caûm xuùc, khaùt voïng, yù chí, haønh ñoäng bieåu töôïng ñoùng vai troø to lôùn trong quùa trình tri giaùc. Khoâng coù caùc bieåu töôïng xuaát Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
31. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 31 - hieän moät caùch lieân keát vôùi caùc hình aûnh cuûa tri giaùc thì caùc hình aûnh naøy seõ ngheøo naøn vaø bò haïn cheá bôûi söï phaûn aùnh chæ nhöõng ñaëc ñieåm cuûa vaät theå leân caùc cô quan caûm giaùc trong thôøi ñieåm tri giaùc. 4. YÙ nghóa cuûa bieåu töôïng trong hoaït ñoäng taâm lyù Bieåu töôïng – ñoù laø moät trong nhöõng hình thöùc quan troïng cuûa söï phaûn aùnh chuû quan theá giôùi khaùch quan. Caùc bieåu töôïng coù yù nghóa raát lôùn trong hoaït ñoäng taâm lyù cuûa con ngöôøi. Neáu con ngöôøi khoâng coù bieåu töôïng thì noäi dung yù thöùc cuûa mình chæ haïn cheá ôû caùc tri giaùc saün coù, vaø trong yù thöùc döôøng nhö chæ phaûn aùnh nhöõng hình aûnh cuûa caùc vaät theå trong thôøi ñieåm ñang taùc ñoäng tröïc tieáp leân ngöôøi ñoù maø thoâi. Caùc bieåu töôïng chöùa ñöïng trong mình taát caû caùc quùa trình taâm lyù khaùc: Khoâng coù bieåu töôïng thì khoâng theå xaåy ra caùc caûm giaùc cuûng nhö caùc tri giaùc, caùc tö duy vaø töôûng töôïng. Taát caû nhöõng caùi aáy laø thaønh phaàn quan troïng cuûa caùc rung ñoäng caûm giaùc. Chuùng aûnh höôûng ñeán noäi dung caùc caûm giaùc ñoù, coù theå laøm taêng leân hay yeáu ñi cöôøng ñoä caùc caûm giaùc ñoù vaø laø phöông tieän coù hieäu löïc ñeå ñieàu chænh caùc traïng thaùi caûm xuùc cuûa con ngöôøi. Caùc bieåu töôïng taïo neân noäi dung cô baûn cuûa caùc kieán thöùc, kyû naêng, kyû xaûo coù lieân quan ñaëc bieät ñeán caùc loaïi hình hoaït ñoäng ngheà nghieäp nhaát ñònh. Bieåu töôïng ñoùng vai troø to lôùn trong quùa trình giaûng daïy. Ngoaøi ra, do caùc bieåu töôïng mang tính bieán ñoåi roäng raõi raát roõ neùt laø caùi cho pheùp xaây döïng caùc hình aûnh môùi neân chuùng ñoùng moät vai troø quan troïng vaø caàn thieát trong hoaït ñoäng saùng taïo cuûa con ngöôøi. IV. TRÍ NHÔÙ 1. Khaùi nieäm chung a. Trí nhôù laø gì ? Laø söï ghi laïi, giöõ laïi, nhôù laïi vaø laøm hieän laïi nhöõng hình töôïng cuûa söï vaät vaø hieän töôïng ñaû ñöôïc tri giaùc tröôùc ñaây cuûng nhö phaûn aùnh kinh nghieäm cuûa baûn thaân moãi ngöôøi. Saûn phaåm cuûa quùa trình trí nhôù laø bieåu töôïng. Noùi moät caùch khaùc, trí nhôù laø quùa trình thu nhaän thoâng tin, taïo “veát” töông öùng vôùi thoâng tin ñaû thu nhaän ñöôïc, cuûng coá, giöõ gìn vaø taùch caùc thoâng tin caàn thieát. Caùc tri giaùc, yù nghó, caûm giaùc, khaùt voïng, caùc haønh vi vaø hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñaû xaåy ra tröôùc ñaây thöôøng khoâng phaûi bieán ñi khoâng ñeå laïi daáu veát gì maø chuùng coøn löu laïi döôùi daïng caùc hình aûnh nhaát ñònh . Caùc hình aûnh naøy ñöôïc goïi laø bieåu töôïng. Chuùng tham gia moät caùch höõu cô vaøo hoaït ñoäng taâm lyù tieáp theo cuûa con ngöôøi. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, caûm giaùc, tri giaùc, phaûn aùnh nhöõng söï vaät hieän töôïng ñang taùc ñoäng tröïc tieáp vaøo chuùng ta, nghóa laø trong thôøi ñieåm hieän taïi. Coøn ñoái vôùi trí nhôù phaûn aùnh nhöõng söï vaät hieän töôïng ñaõ taùc ñoäng vaøo con ngöôøi tröôùc ñaây (quùa khöù). Khi con ngöôøi ghi nhôù moät ñieàu gì laø hình thaønh moät heä thoáng ñöôøng lieân heä thaàn kinh taïm thôøi treân voõ naõo. Ñöôøng lieân heä thaàn kinh naøy töông ñoái vöõng chaéc coù khaû naêng phuïc hoài laïi veà sau. Muoán giöõ gìn nhöõng ñöôøng lieân heä ñoù phaûi cuûng coá baèng caùch laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn. Ñoù chính laø cô sôû sinh lyù cuûa trí nhôù. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
32. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 32 - Keát luaän sö phaïm: Muoán cho hoïc sinh ghi nhôù moät ñieàu gì ñoù phaûi nhaéc ñi nhaéc laïi nhieàu laàn vaø cuûng coá oân taäp thöôøng xuyeân. Cuõng nhö quaù trình caûm giaùc vaø tri giaùc, trí nhôù phuï thuoäc vaøo xu höôùng caù nhaân. Nghóa laø caàn nhôù caùi gì vaø queân caùi gì laø do höùng thuù cuûa caù nhaân ñoù quyeát ñònh. Nhöõng ñieàu gì phuø hôïp vôùi höùng thuù caù nhaân vaø lieân quan ñeán nhieäm vuï cuûa caù nhaân ñoù thì ñöôïc nhôù nhanh vaø beàn vöõng. b. Söï lieân töôûng Söï vaät hieän töôïng trong theá giôùi khaùch quan luoân coù moái lieân heä vôùi nhau do vaäy khi ta nhôù tôùi söï vaät hieän töôïng naøy thì ñoàng thôøi nhôù tôùi söï vaät hieän töôïng khaùc. Ñeå phaûn aùnh moái lieân heä phöùc taïp naøy, trong voõ naõo phaûi hình thaønh moät ñöôøng lieân heä thaàn kinh taïm thôøi. Khi moät ñöôøng lieân heä thaàn kinh taïm thôøi höng phaán thì laøm höng phaán nhöõng ñöôøng lieân heä thaàn kinh taïm thôøi laân caän. I.M.Setrenop ñaû chæ roû baûn chaát cuûa phaûn xaï cuûa lieân töôûng: “Lieân töoûng laø moät daõy caùc phaûn xaï lieân tuïc thoâng thöôøng, trong ñoù tính veà maët thôøi gian, caùi cuoái cuûa phaûn xaï tröôùc gaén vôùi söï baét ñaàu cuûa phaûn xaï tieáp theo Lieân töôûng laø moät daõy lieân tuïc cuûa nhöõng tieáp xuùc caùi cuoái cuûa phaûn xaï tröôùc vôùi caùi baét ñaàu cuûa phaûn xaï sau”.(Setrenop, tuyeån taäp taùc phaåm, taäp 1, vieän haøn khoa hoïc Lieân Xoâ (cu)û, Matxcôva,1952, tr 88.). Trong taâm lyù hoïc ngöôøi ta phaân bieät ba loaïi lieân töôûng: - Lieân töôûng gaàn nhau: Xuaát hieän khi nhöõng ñoái töôïng hoaëc nhöõng hieän töôïng coù söï gaàn guõi nhau trong khoâng gian vaø thôøi gian khi chuùng ta nhôù tôùi. - Lieân tưởng gioáng nhau: Xuaát hieän trong tröôøng hôïp ñoái töôïng hoaäc hieän töôïng naøy coù nhöõng ñaëc ñieåm gioáng heät nhau hay gaàn gioáng nhau. Lieân töôûng gioáng nhau coù moät yù nghóa raát lôùn trong baát kyø quùa trình hoïc taäp naøo. Nhôø coù noù maø ta coù theå so saùnh caùc hieän töôïng ñang ñöôïc hoïc vôùi caùc hieän töôïng ñaõ ñöôïc hoïc, tìm ra nhöõng neùt rieâng vaø nhöõng neùt chung giöõa chuùng. Vaø, nhö vaäy ta coù theå tieáp thu vaø ghi nhôù taøi lieäu caàn hoïc moät caùch toát hôn. - Lieân tưởng töông phaûn: Xuaát hieän trong tröôøng hôïp ñoái töôïng hoaëc hieän töôïng naøy vôùi bieåu töôïng cuûa ñoái töôïng hoaëc hieän töôïng kia coù nhöõng ñaëc ñieåm traùi ngöôïc nhau hay ñoái xöùng nhau. 2. Caùc quaù trình cô baûn cuûa trí nhôù a. Ghi nhôù Ñaây laø böôùc ñaàu tieân cuûa quùa trình trí nhôù. Quùa trình naøy xaåy ra khi coù nhöõng taùc nhaân kích thích vaøo caùc giaùc quan laøm hieän leân trong trí oùc nhöõng hình cuûa söï vaät, hieän töôïng. Con ngöôøi ghi laïi nhöõng hình aûnh ñoù baèng nhöõng ñöôøng lieân heä thaàn kinh taïm thôøi treân voõ naõo vaø löu giöõ noù baèng nhöõng “daáu veát” treân teá baøo naõo. Nhöõng hình aûnh ñoù ñöôïc ghi laïi trong naõo boä. Muoán cuûng coá “veát” ñoù caàn coù moät Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
33. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 33 - khoaûng thôøi gian ñaùng keå ñeå ghi nhôù. Ghi nhôù ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieän trong moïi hoaït ñoäng, ñaëc bieät laø hoaït ñoäng trí löïc. Trí nhôù laø moät quaù trình ñöôïc toå chöùc chaët cheõ, noù phuï thuoäc vaøo ñoäng cô vaø muïc ñích cuûa con ngöôøi. b. Nhaän laïi Quùa trình ghi nhôù laø quùa trình tích luõy kinh ngieäm. Coøn khi söï vaät, hieän töôïng maø ta tri giaùc ñöôïc tröôùc kia laïi taùc ñoäng vaøo cô quan phaân tích ta seõ nhaän ra söï vaät vaø hieän töôïng. Ñoù laø quùa trình nhaän laïi. Nhaän laïi laø khaâu ñôn giaûn nhaát vaø xaåy ra sôùm hôn nhôù laïi. Toác ñoä vaø chaát löôïng nhaän laïi phuï thuoäc vaøo söï gioáng nhau giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi. Söï gioáng nhau ñoù caøng roõ reät thì söï nhôù laïi caøng nhanh. Muoán coù khaâu nhaän laïi caàn coù quùa trình ghi laïi, bôûi vì quùa trình ghi laïi laø cô sôû cho quùa trình nhaän laïi. c. Nhôù laïi Söï vaät khoâng coù tröôùc maét ta nhöng chuùng ta vaãn coù hình aûnh cuûa chuùng ôû trong ñaàu. Nhôù laïi laø khaâu cuoái cuøng cuûa trí nhôù vaø laø tieâu chuaån cuûa trí nhôù. Bôûi vì khoâng caàn coù söï vaät hieän töôïng tröôùc maét, con ngöôøi cuõng coù ñöôïc hình aûnh cuûa söï vaät hieän töôïng. Caùc quùa trình cuûa trí nhôù luoân luoân coù quan heä bieän chöùng vôùi nhau. 3. Phaân loại a. Loại trí nhôù coù chuû ñònh vaø khoâng coù chuû ñònh + Khoâng coù chuû ñònh: Ñaây laø hình thöùc ghi nhôù ñaàu tieân trong ñoù chuû theå khoâng ñaët muïc ñích ghi nhôù tröôùc vaø khoâng söû duïng caùc hình thöùc ghi nhôù. Neáu söï vaät phuø hôïp vôùi nhu caàu cuûa con ngöôøi thì vaãn ghi nhôù moät caùch beàn vöõng, tuy khoâng coù chuû ñònh. Trí nhôù coù chuû ñònh laøm cho ta nhôù nhanh, saâu, toán ít naêng löôïng. Keát luaän sö phaïm: Trong daïy hoïc vai troø ñoà duøng tröïc quan, lôøi giaûng baøi truyeàn caûm seõ gaây aán töôïng toát ñoái vôùi hoïc sinh vaø laøm cho hoïc sinh deã nhôù baøi hoïc. + Trí nhôù coù chuû ñònh: Con ngöôøi ñaët tröôùc muïc ñích ghi nhôù vaø coù söû duïng nhöõng caùch thöùc ñeå ghi nhôù deã daøng hôn. Ñaây laø hoaït ñoäng trí tueä raát phöùc taïp. Trong khi nhaän thöùc hieän thöïc xung quanh con ngöôøi coù voâ soá nhöõng nhieäm vuï phaûi ghi nhôù. Ví duï: Hoïc thuoäc loøng caùc coâng thöùc, ñònh lyù, baøi thô, vaø nhöõng ñieàu trong cuoäc soáng v.v trong quùa trình ñoù ngoân nguõ ñoùng vai troø raát quan troïng. Vì thoâng qua ngoân ngöõ seõ laøm cho quùa trình höng phaán cuûa voõ naõo maïnh hôn, laøm cho caùc ñöôøng lieân heä thaàn kinh taïm thôøi treân voõ naõo vöõng chaéc hôn. Ghi nhôù coù chuû ñònh vaøo hoaøn caûnh löùa tuoåi, vaøo khoái löôïng phaûi ghi nhôù. Trí nhôù cuûng phaùt trieån theo löùa tuoåi vaø giaûm daàn theo löùa tuoåi (tröø nhöõng caù nhaân kieät xuaát trong lòch söû nhaân loaïi). Trong ghi nhôù coù chuû ñònh ñöôïc chia thaønh hai loaïi: * Ghi nhôù maùy moùc: Ñöôïc xaây döïng treân cô sôû nhöõng moái lieân heä beân ngoaøi cuûa ñoái töôïng maø khoâng caàn hieåu noäi dung taøi lieäu. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm
34. Taâm lyù hoïc ñaïi cöông - 34 - * Ghi nhôù coù yù nghóa: Ñaây laø loaïi ghi nhôù döïa vaøo söï hieåu bieát noäi dung taøi lieäu, hieåu bieát moái quan heä baûn chaát, loâgic cuûa taøi lieäu. Keát quûa cuûa loaïi ghi nhôù naøy beàn vöõng, deã daøng nhanh choùng hôn ghi nhôù maùy moùc. Trong thöïc teá caû hai kieåu ghi nhôù naøy coù moái quan heä vôùi nhau. Söï xaâm nhaäp cuûa ghi nhôù coù yù nghóa laøm cho ghi nhôù maùy moùc nhanh hôn, soá laàn laëp ñi laëp laïi ít ñi. Ngöôïc laïi ghi nhôù maùy moùc laøm taêng ñoä chính xaùc vaø söùc thuyeát phuïc cuûa taøi lieäu ghi nhôù coù chuû ñònh. Toùm laïi: Caû hai loaïi ghi nhôù coù chuû ñònh vaø khoâng coù chuû ñònh coù moái quan heä laãn nhau vaø boå sung cho nhau trong quùa trình nhaän thöùc. Tuy vaäy, ñoái vôùi chuùng ta ghi nhôù coù chuû ñònh (loaïi ghi nhôù coù yù nghóa) chieám vai troø chuû ñaïo trong quùa trình hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. b. Ghi nhôù baèng maét, baèng tai, vaän ñoäng, hoãn hôïp + Maét: Ñaây laø kieåu ghi nhôù phoå bieán nhaát lieân quan chaët cheõ vôùi trí nhôù hình aûnh. Ñoái vôùi kieåu ghi nhôù baèng maét phaûi thaáy cho ñöôïc hình daùng, kích thöôùc, maøu saéc cuûa vaät theå hoaëc cöû chæ cuûa ngöôøi mình ñang tieáp xuùc. Nhöõng lôøi nghe ñöôïc phaûi ghi leân giaáy, nhöõng ñieàu quan troïng phaûi ñöôïc ñaùnh daáu. Khi ñoïc khoâng ñoïc thaønh tieáng maø ñoïc baèng maét. Kieåu ghi nhôù naøy chieám khoaûng treân 80% caùc kích thích maø con ngöôøi tieáp nhaän ñöôïc. + Tai: Kieåu ghi nhôù naøy ít phoå bieán hôn, thöôøng thieân veà kieåu ghi nhôù tröøu töôïng, logich . Muoán thöïc hieän ñöôïc kieåu ghi nhôù naøy caàn phaûi coù nhöõng ñieàu kieän sau ñaây: - Nge nhieàu aâm löôïng lôùn cuûa ngöôøi khaùc. - Xem taøi lieäu phaûi ñoïc to. - Laøm vieäc trong im laëng ,traùnh oàn aøo. - Noùi vaø bieän luaän phaûi to. + Vaän ñoäng: Loaïi ghi nhôù naøy khaù phoå bieán, bôûi vì coù söï keát hôïp cuûa hai loaïi ghi nhôù ôû treân (maét vaø tai). Noäi dung ghi nhôù cuûa loaïi trí nhôù naøy laø caùc hình aûnh vaän ñoäng cô cuûa caùc ñoäng taùc. Trí nhôù vaän ñoäng raát coù yù nghóa khi nhôù caùc baøi taäp theå chaát cuõng nhö quùa trình lao ñoäng lieân quan ñeán vaän ñoäng. + Hoãn hôïp: Loaïi ghi nhôù naøy ñeàu coù ôû taát caû moïi ngöôøi. Ñoù laø coù söï keát hôïp cuûa ba loaïi ghi nhôù nhö ñaõ neâu ôû treân. Kieåu ghi nhôù naøy coù keát quûa cao nhaát. c. Ghi nhôù ngaén haïn vaø ghi nhôù daøi hạn + Ngaén haïn: Laø loaïi ghi nhôù taïm thôøi, ghi nhôù tröôùc maét, ít phoå bieán. Ví duï: Xem baûng danh baï ñieän thoaïi, goïi ñieän xong vaø coù theå queân luoân + Daøi haïn: Laø loaïi ghi nhôù coù ñöôïc giöõa hai laàn ghi nhôù, giöõa hai laàn hoaït ñoäng ñoù coù moät khoaûng thôøi gian yeân tónh toái thieåu ñeå caùc daáu veát treân voõ naõo ñöôïc ñònh hình. Neáu khoâng coù thôøi gian ñoù thì con ngöôøi deã bò laûng queân. Ghi nhôù daøi haïn coù khi giöõ ñöôïc suoát ñôøi. Hoaøng Ñöùc Laâm Khoa Sö Phaïm