Giáo trình Tâm lý học đại cương - Phạm Hoàng Tài

Nội dung text: Giáo trình Tâm lý học đại cương - Phạm Hoàng Tài

1. T R Ư N G ð I H C ð À L T KHOA CƠNG TÁC XÃ H I & PHÁT TRI N C NG ð NG GIÁO TRÌNH TÂM LÝ H C ð I C ƯƠ NG BIÊN SO N PH M HỒNG TÀI NĂM 2007
2. MC L C Trang Ch ươ ng 1: D n nh p tâm lý h c 1 I. B n ch t, ch c n ăng và phân lo i các hi n t ưng tâm lý 1 II. ði t ưng, nhi m v và ph ươ ng pháp nghiên c u tâm lý h c . 3 III. L ch s phát tri n và t ươ ng lai c a tâm lý h c 6 IV. Các phân ngành và m i quan h c a tâm lý h c v i các ngành khoa hc khác 8 Câu h i ơn t p 10 Ch ươ ng 2: C ơ s sinh lý h c và c ơ s xã h i c a tâm lý h c . 11 I. C ơ s sinh lý h c c a tâm lý . 11 II. C ơ s xã h i c a tâm lý 22 Câu h i ơn t p 26 Ch ươ ng 3: C m giác – Tri giác . 27 I. C m giác 27 II. Tri giác 33 Câu h i ơn t p 39 Ch ươ ng 4: Ý th c – Vơ th c . 40 I. Ý th c 40 II. Vơ th c 43 III. Gi c ng và gi c m ơ 44 Câu h i ơn t p 52 Ch ươ ng 5: Trí nh - T ưng t ưng 53 I. Trí nh 53 II. T ưng t ưng 61 Câu h i ơn t p 63 Trang 1/2
3. Trang Ch ươ ng 6: T ư duy – Ngơn ng - Trí thơng minh 64 I. T ư duy 64 II. Ngơn ng . 68 III. Trí thơng minh 70 Câu h i ơn t p 78 Ch ươ ng 7: ðng c ơ và xúc c m 79 I. Nhu c u . 79 II. ðng c ơ 81 III. Xúc c m . 82 Câu h i ơn t p 89 Ch ươ ng 8: Ý chí và hành đng ý chí 90 I. Ý chí 90 II. Hành đng ý chí 91 III. Hành đng t đ ng hố 92 Câu h i ơn t p 94 Ch ươ ng 9: Nhân cách 95 I. Khái ni m nhân cách 95 II. M t s h c thuy t v nhân cách 95 III. ðc đim và c u trúc c a nhân cách 106 IV. S hình thành và phát tri n nhân cách 109 V. V n đ b n ngã 111 VI. ðánh giá nhân cách 112 Câu h i ơn t p 115 Danh m c tài li u tham kh o 116 Trang 2/2
4. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Ch ươ ng 1: D N NH P TÂM LÝ H C I. B N CH T, CH C N ĂNG VÀ PHÂN LO I CÁC HI N T ƯNG TÂM LÝ NG ƯI (HTTL) 1. B n ch t: • Tâm lý là gì?: Tâm lý là tồn b nh ng hi n t ưng tinh th n n y sinh và di n bi n trong não, t o nên cái mà ta g i là n i tâm c a m i ng ưi (ng ưi khác khơng tr c ti p nhìn th y) và cĩ th bi u l ra thành hành vi (cĩ th tr c ti p nhìn th y). • Bn ch t c a hi n t ưng tâm lý ng ưi: + Tâm lý ng ưi là s ph n ánh hi n th c khách quan vào não ng ưi thơng qua ch th và mang tính ch th - Ph n ánh là thu c tính chung c a m i s v t đang v n đ ng, tác đ ng vào nhau và đ l i d u v t trên nhau. D u v t đĩ là s ph n ánh. S ph n ánh là hi n t ưng cĩ th mang tính v t lý, hố h c, sinh h c, xã h i, tâm lý, t đơn gi n nh t đ n ph c t p nh t và cĩ th chuy n hố l n nhau. + Ph n ánh tâm lý cĩ nh ng đ c đim sau đây: - Cĩ s tác đ ng c a các s v t, hi n t ưng trong th gi i khách quan vào các giác quan và t các giác quan vào não c a m t con ng ưi c th . - Mang tính ch quan c a ch th (t c là con ngưi c th mang b não đang ho c đã đưc hi n th c khách quan tác đ ng). ðiu này xu t phát t vai trị c a ch th trong vi c ti p nh n s tác đ ng c a hi n th c khách quan. + Tâm lý ng ưi mang b n ch t xã h i - l ch s - Ni dung c a tâm lý ng ưi là s phn ánh hi n th c khách quan, hi n th c khách quan đây khơng ch là nh ng y u t mang tính t nhiên mà ch y u nĩ mang tính xã hi. - Tâm lý c a t ng cá nhân khơng ch là tâm lý c a riêng cá nhân đĩ mà cịn cĩ ph n nào trong đĩ là tâm lý c a m t nhĩm ng ưi trong xã h i mà cá nhân đĩ là thành viên, hay nĩi cách khác, trong cái riêng là tâm lý c a m t cá nhân cĩ cái chung là tâm lý c a xã h i. Trang 1
5. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài - Xã h i bao gi c ũng là xã h i c a c a m t giai đon c th trong l ch s xã h i. Con ng ưi là s n ph m khơng ch c a t nhiên (mang tính sinh h c) mà cịn là s n ph m và ch th c a xã h i. Do đĩ tâm lý con ng ưi mang b n ch t xã h i. M t khác, xã h i mang tính l ch s , tính th i đ i, cho nên tâm lý con ng ưi c ũng là s n ph m c a lch s , c a th i đ i và mang tính l ch s , tính th i đ i. 2. Ch c n ăng: • Ch c n ăng đ nh h ưng: cho t ng hành đng, cho t ng lo i ho t đ ng, cho t ng ch ng đưng đ i và cho c cu c đ i, v i t ư cách là xu h ưng, là đng c ơ c a m i ng ưi. ð nh h ưng là v ch ph ươ ng h ưng cho ho t đ ng, chu n b cơng vi c, hình thành m c đích. • Ch c n ăng điu khi n: điu khi n là t ch c, đơn đ c ho t đ ng c a ch th , đm b o cho ho t đ ng c a ch th đ t hi u qu nh t đ nh. • Ch c n ăng điu ch nh: điu ch nh là s a ch a, u n n n ho t đ ng, hành đng, thao tác n u cĩ sai sĩt. • Ch c n ăng ki m tra và đánh giá k t qu hành đng: là vi c xem xét, xác đ nh xem ho t đ ng cĩ di n ra theo đúng s điu khi n, đ nh h ưng và k t qu cĩ nh ư ý mu n hay khơng. Các ch c n ăng nêu trên đu nh m th c hi n ch c n ăng chung c a tâm lý là giúp con ng ưi khơng ch thích ng v i mơi tr ưng và hồn c nh mà cịn làm ch đưc mơi tr ưng và hồn c nh, thơng qua đĩ con ng ưi c ũng làm ch đưc b n thân mình, c i to đưc hồn c nh và sáng t o ra chính b n thân mình. 3. Phân lo i các hi n t ưng tâm lý 3.1. Phân lo i theo th i gian t n t i và di n bi n c a các HTTL • Nh ng quá trình tâm lý: c m giác, tri giác, t ư duy, t ưng t ưng, trí nh , c m xúc, hành đng, . • Nh ng tr ng thái tâm lý: chú ý, thi n, l c quan, bi quan, yêu đi, chán n n, say x n, điên, . • Nh ng thu c tính tâm lý: xu h ưng, n ăng l c, tính cách, khí ch t, tình c m, Trang 2
6. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 3.2. Phân lo i theo ý th c • Ý th c • Ti m th c • Vơ th c 3.3. Phân lo i theo n ơi bi u hi n • Trong n i tâm (t c tâm trí trong não) • Qua hành vi (l i nĩi, vi c làm, c ch , b m t, c đ ng, v n đ ng) 3.4. Phân lo i theo c p ph m trù cái riêng và cái chung • Tâm lý cá nhân • Tâm lý xã h i 3.5. Phân lo i theo s c kho • Tâm lý bình th ưng • Tâm lý khơng bình th ưng (tâm b nh) II. ðI T ƯNG, NHI M V VÀ PH ƯƠ NG PHÁP NGHIÊN C U TÂM LÝ H C 1. ði t ưng • Tâm lý h c là ngành khoa h c nghiên c u hành vi và các quá trình tâm th n. • ði t ưng nghiên c u c a tâm lý h c là tâm lý ng ưi nĩi chung và t ng lo i hi n t ưng tâm lý ng ưi nĩi riêng. 2. Nhi m v • Nghiên c u b n ch t, c u trúc và qui lu t hình thành, v n hành, phát tri n tâm lý nĩi chung, c a t ng lo i hi n t ưng tâm lý nĩi riêng. • Nghiên c u nh ng qui lu t tâm lý đ c thù c a t ng lo i ho t đ ng ngh nghi p khác nhau trong xã h i nh ư y t , giáo d c, khoa h c, ngh thu t, th thao, kinh doanh, qu n lý, quân s . • Nghiên c u l ch s hình thành và phát tri n c a tâm lý h c, nghiên c u các ph ươ ng pháp ti p c n – nghiên c u tâm lý ng ưi. • ðư a ra các gi i pháp đ phát huy nhân t con ng ưi m t cách hi u qu nh t. 3. Các ph ươ ng pháp nghiên c u 3.1. Các ph ươ ng pháp t ch c vi c nghiên c u Trang 3
7. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Ch n đ i t ưng nghiên c u đ m b o tính khách quan, cĩ ý ngh ĩa v m t khoa hc và cĩ tính c p thi t ph i gi i quy t. Xác đ nh m c đích nghiên c u, xây d ng gi thuy t khoa h c, xác đ nh nhi m v nghiên c u, la ch n các ph ươ ng pháp nghiên c u phù h p. Xây d ng k ho ch nghiên c u, t ch c l c l ưng nghiên c u, chu n b đ a bàn nghiên c u và các ph ươ ng ti n, điu ki n c n thi t ph c v cho vi c nghiên c u. 3.2. Các ph ươ ng pháp thu th p s li u 3.2.1. Ph ươ ng pháp quan sát • Quan sát là lo i tri giác cĩ ch đ nh, nh m xác đ nh các đ c đim c a đ i tưng qua nh ng bi u hi n nh ư hành đng, c ch , cách nĩi n ăng. • Quan sát cĩ nhi u hình th c: quan sát tồn di n hay b ph n, quan sát cĩ tr ng đim, quan sát tr c ti p hay gián ti p, 3.2.2. Ph ươ ng pháp th c nghi m • Th c nghi m là quá trình ch đ ng tác đ ng vào hi n th c trong nh ng điu ki n khách quan đã đưc kh ng ch đ gây ra hi n t ưng c n nghiên cu, l p đi l p l i nhi u l n nh m tìm ra m t quan h nhân qu , tính qui lu t c a hi n t ưng nghiên c u. • Cĩ hai lo i th c nghi m c ơ b n là th c nghi m trong phịng thí nghi m và th c nghi m t nhiên. 3.2.3. Ph ươ ng pháp tr c nghi m (Test) • Test là m t phép th đ “ đo l ưng” tâm lý đã đưc chu n hố trên m t s lưng ng ưi đ tiêu bi u. • Test tr n b g m 4 ph n: + V ăn b n test + H ưng d n qui trình ti n hành + H ưng d n đánh giá + B n chu n hố 3.2.4. Ph ươ ng pháp đàm tho i (trị chuy n) ðĩ là cách đt ra các câu h i cho đ i t ưng và d a vào câu tr l i c a h đ trao đi, h i thêm, nh m thu th p thơng tin v v n đ c n nghiên c u. Trang 4
8. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 3.2.5. Ph ươ ng pháp điu tra • Là ph ươ ng pháp dùng m t s câu h i nh t lo t đ t ra cho m t s l n đ i tưng nghiên c u nh m thu th p ý ki n ch quan c a h v m t v n đ nào đĩ. • Câu h i dùng đ điu tra cĩ th là câu h i đĩng ho c câu h i m . Hình th c tr l i b ng cách vi t ra ho c b ng l i r i đưc ghi l i. 3.2.6. Ph ươ ng pháp phân tích s n ph m ho t đ ng ðĩ là ph ươ ng pháp d a vào các k t qu s n ph m (v t ch t, tinh th n) c a ho t đng do con ng ưi làm ra đ nghiên c u các ch c n ăng tâm lý c a von ng ưi đĩ, b i vì trong s n ph m do con ng ưi làm ra cĩ ch a đ ng “d u v t” tâm lý, ý th c, nhân cách ca con ng ưi. 3.2.7. Ph ươ ng pháp nghiên c u ti u s cá nhân Cĩ th nh n ra các đ c đim tâm lý cá nhân thơng qua viêc phân tích ti u s cu c s ng c a cá nhân đĩ. ð vi c s d ng các ph ươ ng pháp nghiên c u m t cách cĩ hi u qu , đem l i k t qu khách quan - khoa h c, c n l ưu ý nh ng đim sau: • S d ng ph ươ ng pháp nghiên c u thích h p v i v n đ nghiên c u • S d ng phi h p, đ ng b các ph ươ ng pháp nghiên c u đ đem l i k t qu khách quan - tồn di n. 3.3. Các ph ươ ng pháp x lý s li u Thơng th ưng, đ x lý s li u chúng ta s d ng các ph ươ ng pháp tốn th ng kê. 3.4. Các ph ươ ng pháp lí gi i k t qu và rút ra k t lu n • Phân tích, mơ t , trình bày các s li u thu đưc v m t đ nh l ưng. • Phân tích, lí gi i các k t qu v m t đ nh tính trên c ơ s lý lu n đã xác đnh, ch rõ nh ng đ c đim b n ch t, nh ng bi u hi n di n bi n cĩ tính qui lu t ca đ i t ưng nghiên c u. • Khái quát các nh n xét khoa h c, rút ra nh ng k t lu n mang tính đ c tr ưng, khái quát v v n đ đưc nghiên c u. Trang 5
9. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài III. L CH S PHÁT TRI N VÀ T ƯƠ NG LAI C A TÂM LÝ H C 1. L ch s phát tri n c a tâm lý h c • Ngay t th i Hy L p, La Mã c đ i đã xu t hi n nh ng quan đim tâm lý hc s ơ khai (v ngu n g c tâm lý h c, lí gi i ho t đ ng trí não c a con ng ưi, cách th c v n hành c a c ơ th hay ph ươ ng pháp nhìn nh n, đánh giá nhân cách c a cá nhân). Trên c ơ s nh ng quan đim s ơ khai đĩ, trong su t nhi u th k , các tri t gia ti p t c cĩ nh ng nghiên c u, đưa ra nhi u l p lu n v các v n đ thu c l ĩnh v c tâm lý hc. Th i đim tâm lý h c chính th c tr thành m t khoa h c là vào n ăm 1789 v i s ra đi c a phịng th c nghi m tâm lý h c đ u tiên t i ð c do Wilhelm Wundt thành lp, trong kho ng th i gian này William James c ũng thành l p m t phịng th c nghi m tâm lý h c khác M . Tuy nhiên, tr ưc đĩ thu t ng “Tâm lý h c” đã l n đ u tiên đưc s d ng (v i ngh ĩa khoa h c) trong tác ph m “Tâm lý h c kinh nghi m” (1732) và “Tâm lý h c lý trí” (1734) c a m t tác gi ng ưi ð c khác là Christian Wolff. Christian Wolff (1679 - 1754) Wilhelm Wundt (1832 - 1920) William James (1842 - 1910)
   Trong quá trình hình thành - phát tri n, t nh ng quan đim s ơ khai ban đu, cho đn khi phát tri n thành m t ngành khoa h c th c s , tâm lý h c luơn ch a đ ng trong nĩ r t nhi u mơ hình - tr ưng phái (h th ng các quan đim, khái ni m, t ươ ng quan dùng đ gi i thích hi n t ưng) khác nhau. Trong t ng th i kì, luơn t n t i nhi u mơ hình, trong đĩ cĩ nh ng mơ hình d n b lo i b vì tính ch t phi lý, thi u th c t , ng ưc l i cĩ nh ng mơ hình đang đưc ti p t c b sung đ phát tri n. Nh ng mơ hình đưc các nhà tâm lý h c s d ng trong giai đon nh n th c ban đ u v tâm lý h c v i tư cách là m t khoa h c đĩ là: Trang 6
10. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài - Cu trúc lu n: cách ti p c n tâm lý ban đ u, t p trung vào y u t c ơ b n hình thành n n t ng c a t ư duy, nh n th c, xúc c m, các lo i tr ng thái tâm th n và ho t đ ng khác; trong đĩ ph n l n s d ng phép n i suy (ph ươ ng pháp n i quan - ti n trình đưc s d ng đ nghiên c u, c u trúc tinh th n, trong đĩ ch th đưc yêu c u ph i mơ t chi ti t nh ng gì h đã tr i qua khi b kích thích). - Thuy t ch c n ăng: cách ti p c n tâm lý h c t p trung vào nh ng gì mà tinh th n suy ngh ĩ hay ch c n ăng ho t đ ng tâm th n và vai trị c a hành vi cho phép con ng ưi thích nghi t t h ơn v i mơi tr ưng c ũng nh ư tho mãn đưc các nhu c u c a mình. - Thuy t c u trúc: t p trung nghiên c u tri giác đưc t ch c b ng cách nào, thay vì nghiên c u t ng đơn v tri giác riêng l , h t p trung nghiên c u tri giác theo ngh ĩa t ng th - chung v i ch tr ươ ng “cái chung l n h ơn t ng các thành ph n”, cĩ ngh ĩa là khi đưc nghiên c u chung, các y u t c ơ b n t o ra tri giác c a chúng ta v đi t ưng m t điu gì đĩ l n h ơn và cĩ ý ngh ĩa h ơn các y u t riêng bi t. • Ngày nay, tâm lý h c đang phát tri n v i r t nhi u mơ hình - tr ưng phái khác nhau. M c dù v y, chúng ta cĩ th khái quát thành các mơ hình - tr ưng phái chính và hi n đang đ nh h ưng cách ti p c n, nghiên c u c a các nhà tâm lý h c: - Mơ hình sinh h c: nghiên c u hành vi c a c a con ng ưi d ưi gĩc đ ch ngh ĩa sinh h c, hành vi đưc ti p c n theo h ưng chia nh thành các đơ n v sinh h c cơ b n. - Mơ hình tâm lý - đng h c: ti p c n tâm lý theo h ưng cho r ng các tác đ ng bên trong thu c ti m th c là r t m nh mà con ng ưi khơng ho c ít nh n th c đưc và chính nh ng y u t này quy t đ nh hành vi c a con ng ưi. - Mơ hình nh n th c: nghiên c u con ng ưi bi t, hi u, và suy ngh ĩ nh ư th nào v th gi i; mơ hình này phát tri n t mơ hình c u trúc lu n, ti p đ n là c a thuy t ch c n ăng và thuy t c u trúc, các mơ hình nh n th c nghiên c u con ng ưi hi u và mơ t th gi i ra sao trong ph m vi chính mình. Trang 7
11. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài - Mơ hình hành vi : khơng nh n m nh các ti n trình bên trong, thay vào đĩ h tp trung vào hành vi quan sát đưc, cho r ng vi c hi u bi t và ki m sốt mơi tr ưng ca m t con ng ưi là đ đ gi i thích và thay đi hành vi c a ng ưi đĩ hồn tồn. - Mơ hình nhân văn: nh n m nh vi c con ng ưi luơn cĩ khuynh h ưng phát tri n tâm lý v i m c đ ch c n ăng cao h ơn đ cĩ th đ t đ n kh n ăng đ y đ là ki m sốt đưc đ i s ng c a chính mình. - Mơ hình ho t đ ng: v i quan đim cho r ng m i ch c n ăng tâm lý cá nhân đu cĩ b n ch t ho t đ ng và cĩ c ơ c u c a ho t đ ng. Do v y, tâm lý h c cĩ nhi m v nghiên c u c ơ c u c a ho t đ ng, phát hi n ra ch c n ăng ph n ánh tâm lý c a nĩ, ngu n g c, quá trình phát sinh các ch c n ăng đĩ và vai trị trung gian c a chúng trong trong quan h c a con ng ưi v i th gi i xung quanh. Ph ươ ng pháp mà các nhà tâm lý hc theo mơ hình này áp d ng đưc g i là ph ươ ng pháp ti p c n ho t đ ng. Các mơ hình nghiên c u giúp cho tâm lý h c phát tri n thành các chuyên ngành khác nhau; m t nhà tâm lý h c (nh ng ng ưi nghiên c u - sáng t o các l ĩnh v c tri th c tâm lý h c và áp d ng nh ng tri th c này vào đi s ng và các l ĩnh v c ngh nghi p khác nhau) m i ngành ph i ch n cho mình m t hay nhi u các mơ hình chính đnh h ưng cho ho t đ ng c a mình. 2. T ươ ng lai c a tâm lý h c Các nhà khoa khoa h c đã đư a ra m t s d báo v xu th phát tri n c a tâm lý h c: • Cùng s phát tri n c a khoa h c nĩi chung, tâm lý h c c ũng s ngày càng đưc chuyên mơn hố. • Cĩ nh ng mơ hình nghiên c u - tr ưng phái tâm lý h c m i s xu t hi n. • ðiu tr tâm lý s phát tri n nhanh chĩng. • Tâm lý h c s ngày càng cĩ nh h ưng quan tr ng đ i v i các v n đ l i ích cng đ ng - xã h i (thành ki n v ch ng t c và dân t c, đĩi nghèo, th m ho , mơi tr ưng và cơng ngh đ u n ch a trong đĩ nh ng khía c nh tâm lý h c). IV. CÁC PHÂN NGÀNH VÀ M I QUAN H GI A TÂM LÝ H C V I CÁC NGÀNH KHOA H C KHÁC 1. Các phân ngành tâm lý h c Trang 8
12. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Tâm lý h c c ơ b n (lý thuy t): đi c ươ ng, l ch s TLH, ph ươ ng pháp lu n và ph ươ ng pháp nghiên c u TLH, TLH phát tri n, TLH th n kinh, TLH gi i tính, TLH nhân cách, TLH xã hơi, TLH dân t c, TLH tơn giáo, TLH gia đình, • Tâm lý h c ng d ng: s ư ph m, y t , th thao, ngh thu t, quân s , lao đ ng, kinh doanh, du l ch, t ch c nhân s , lâm sàng, tâm b nh, ch n đốn, t ư v n, tr li u, 2. Mi quan h gi a tâm lý h c v i các ngành khoa h c khác Là m t ngành khoa h c thu c l ĩnh v c khoa h c xã h i và nhân v ăn, tâm lý h c cĩ m i quan h m t thi t v i m t s ngành khoa h c khác • Tri t h c: v i t ư cách là khoa h c v nh ưng qui lu t chung nh t c a t nhiên, ca xã h i và c a t ư duy; tri t h c là c ơ s lí lu n quan tr ng, nĩ giúp cho tâm lý h c cĩ m t quan ni m tri t h c đúng đ n v con ng ưi. • Sinh lý h c: c ơ s t nhiên c a tâm lý h c chính là sinh lý h c. Sinh lý h c ng ưi nĩi chung và sinh lý ho t đng th n kinh cao c p nĩi riêng là nh ng khoa h c giúp tâm lý h c hi u đưc nh ng nguyên nhân t phía c ơ th đ i v i tâm lý, bi t đưc cơ s t nhiên c a tâm lý. M i quan h c a tâm lý h c và sinh lý h c đưc th hi n bng m t phân ngành đĩ là tâm lý h c sinh h c. • Xã h i h c: tâm lý v i t ư cách là nhân cách c a mơt con ng ưi, là s ph n ánh, là s n ph m c a xã h i, c a l ch s . Vì th , xã h i h c, v i t ư cách là khoa h c v các t ươ ng tác xã h i, các quan h xã h i và các hành vi xã h i, là c ơ s lí lu n khơng th thi u đ i v i tâm lý h c đ hi u đưc c ơ s xã h i c a tâm lý, nh ng nguyên nhân xã h i c a tâm lý và s tác đ ng c a cá nhân v i xã h i. Chuyên ngành tâm lý h c xã hi nghiên c u m i quan h gi a xã h i v i cá nhân, gi a xã h i h c và tâm lý h c. • Văn hố h c: tâm lý ng ưi (tâm lý dân t c, tâm lý cá nhân) là s n ph m c a văn hố dân t c và c a s giao l ưu v ăn hố gi a các dân t c, các qu c gia. Vì th , vi c nghiên c u tâm lý c a m t cá nhân, m t dân t c ph i g n v i s hi u bi t v n n v ăn hố c a dân t c mà cá nhân đĩ là thành viên và s giao l ưu v ăn hố c a dân t c đĩ v i các dân t c khác. • Tốn h c: trong xu th phát tri n hi n nay, b t kì l ĩnh v c khoa h c nào, t nhiên hay xã h i thì vi c s áp d ng nh ng thành t u c a tốn h c là m t địi h i t t Trang 9
13. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài yu. V i tâm lý h c, đ đ m b o khách quan c ũng nh ư tính tốn chính xác nh ng s li u nghiên c u, các nhà tâm lý h c khơng th khơng s d ng các ng d ng c a tốn hc ph c v cơng vi c c a mình. M t b mơn tốn ng d ng th ưng đưc s d ng trong nghiên c u khoa h c xã h i nĩi chung và tâm lý h c nĩi riêng là b mơn tốn th ng kê. • Cơng tác xã h i: là ngành khoa h c ti p c n, tr giúp con ng ưi v ưt qua nh ng khĩ kh ăn trong cu c s ng cho nên nh ng ng ưi làm cơng tác xã h i khơng th thi u đưc nh ng ki n th c tâm lý h c c ăn b n (Tâm lý h c phát tri n, Tâm lý h c xã hi, Tham v n, Hành vi con ng ưi, ) ph c v cho quá trình làm vi c c a mình. Ng ưc l i, tâm lý h c thơng qua cơng tác xã h i c ũng cĩ th áp d ng đưc nh ng lý thuy t c ũng nh ư k t q a nghiên cu c a mình vào th c ti n; đ ng th i cơng tác xã h i cung c p cho tâm lý h c nh ng d li u th c t đ nh h ưng cho nh ng nghiên c u c a mình. Câu h i ơn t p 1. Tâm lý – tâm lý h c là gì? 2. Ch c n ăng c a tâm lý h c là gì? 3. Trình bày các cách phân loi hi n t ưng tâm lý? 4. Trình bày đi t ưng nghiên c u và nhi m v c a tâm lý h c? 5. Trình bày m t s ph ươ ng pháp nghiên c u th ưng dùng nghiên c u tâm lý h c? 6. Trình bày m t s mơ hình nghiên c u tâm lý h c trong quá kh và hi n nay? 7. Trong t ươ ng lai tâm lý h c s phát tri n theo nh ng chi u h ưng nào? 8. Phân tích m i quan h gi a tâm lý h c và cơng tác xã h i? Trang 10
14. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài CH ƯƠ NG 2: C Ơ S SINH LÝ H C VÀ C Ơ S XÃ H I C A TÂM LÝ I. C Ơ S SINH LÝ H C C A TÂM LÝ 1. H th n kinh 1.1. N ơron và Xináp H th n kinh đưc c u t o b ng hàng ngàn t t bào th n kinh g i là n ơron, g m 3 lo i: n ơron c m giác (h ưng tâm), n ơron v n đ ng (ly tâm) và n ơron trung gian (liên hp). • Cu trúc c a n ơron Gm cĩ: thân, các s i nhánh (quanh thân), s i tr c, các nhánh t n cùng và các nút tn cùng (quanh s i tr c cĩ v Myêlin và các eo Ranviê và trong thân cĩ m t hình nhân) Si nhánh Eo Ranvier Thân Nút t n cùng Si tr c Nhánh t n cùng V Myêlin Cu trúc c a N ơron Trang 11
15. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Hưng tâm - Cm giác Trung gian – Liên h p Ly tâm - V n đ ng Các ph n ch c n ăng c a tu s ng Các lo i N ơron • Cơ ch d n truy n h ưng ph n. Khi đưc kích thích, n ơron h ưng ph n và phát sinh dịng đin sinh h c, dịng đin này đưc d n truy n t đ u đ n cu i s i khi nĩ ho t đ ng do cĩ s chênh l ch đin th gi a đim gi a đim h ưng ph n và đim cịn yên t ĩnh trên s i. Si tr c cĩ v Myêlin cách đin nên dịng đin ph i “nh y” t eo Ranviê này sang eo Ranviê ti p theo và s “nh y b c” nh ư v y ti p di n cho đ n t n cùng c a s i tr c, to nên các xung c a dịng đin sinh h c đang ho t đ ng. • Xi náp và s d n truy n h ưng ph n qua xináp + Xi náp là ch ti p giáp gi a n ơron và n ơron ho c gi a n ơron và c ơ ho c tuy n. + M t xi náp g m cĩ: màng tr ưc xináp (thu c n ơron chuy n giao), màng sau Trang 12
16. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài xi náp (thu c n ơron ti p nh n) và khe xináp gi a 2 màng. + S d n truy n h ưng ph n qua xi náp: Trong m i nút tn cùng c a nơron chuy n giao cĩ các túi đ ng các ch t mơi gi i (trung gian) hĩa hc, t c là các ch t d n truy n th n kinh-neurotransmitter (nh ư axetycolin ho c adrenalin). Các xung th n kinh (dịng đin sinh h c) khi tác đ ng vào các túi thì gi i phĩng các ch t mơi gi ihĩa h c ra kh i các túi đĩ và các ch t này l t ra kh i màng tr ưc xináp c a nút t n cùng, đ v ưt qua các khe xináp và đ tác đ ng vào các màng sau xináp (thu c s i nhánh quanh thân c a n ơron ti p nh n) đ kích thích n ơron ti p nh n và n ơron này h ưng ph n lên, phát sinh dịng đin sinh h c t n ơron chuy n giao sang n ơron ti p nh n. S d n truy n h ưng ph n qua xinap đưc th c hi n thơng qua c ơ ch đin  hĩa  đin. 1.2. C u trúc và ch c n ăng c a h th n kinh Tt c n ơron trong c ơ th (hàng nghìn t ) liên h p vi nhau t o nên h th n kinh. H th n kinh g m cĩ h th n kinh trung ươ ng và h th n kinh ngo i biên. H th n kinh trung ươ ng g m cĩ t y s ng ( trong c t s ng) và não ( trong s ). H th n kinh ngo i biên bên ngồi hp s và c t s ng g m cĩ h th n kinh ch ý (cịn g i là h th n kinh đ ng v t ho c h th n kinh th ) và h th n kinh t đ ng (cịn g i là h th n kinh th c v t). H th n kinh th c v t l i g m cĩ h Trang 13
17. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài giao c m và h đ i (hay phĩ) giao c m. Ch c n ăng chung c a tồn b h th n kinh là điu khi n, ph i h p và điu hịa ho t đ ng c a t t c các c ơ quan trong c ơ th . Ch c n ăng c a t y s ng là th c hi n các ph n x khơng điu ki n. H th n kinh ngo i biên (g m các n ơron và các dây th n kinh do các s i tr c ho c các s i nhánh bĩ l i v i nhau mà thành) phân b trong c ơ th ngồi t y s ng và não (cĩ 12 đơi dây s não và 31 đơi dây t y s ng) cĩ ch c n ăng chung là d n truy n xung t các th quan c m giác t i t y s ng và não và ng ưc l i, t não và t y t i các tác quan (các c ơ và các tuy n). H th n kinh ngo i biên th ( đ ng v t) th c hi n s d n truy n xung t các th quan c m giác v t y s ng qua các dây th n kinh c m giác và t t y s ng đ n các c ơ x ươ ng qua các dây th n kinh v n đng, th c hi n nh ng ph n x. H th n kinh ngo i biên t đ ng (th c v t) bao g m các n ơron v n đ ng d n Ho t đ ng c a h th n kinh giao c m và đi giao c m truy n các xung t h th n kinh trung ươ ng t i các n i quan (c ơ tr ơn, c ơ tim và các tuy n), di n ra m t cách t đ ng và vơ ý th c nh m điu hịa tr ng thái n i mơi c a c ơ th , thơng qua hai h ho t đ ng đ i l p và ph i h p v i nhau là h giao c m và h phĩ giao c m. Khác v i h th n kinh ngo i biên th , h th n kinh ngo i biên t đ ng cĩ 2 lo i n ơron v n đ ng: m t lo i khu c ư trú trong t y s ng; m t lo i phân b thành 2 dãy hch giao c m n m song song hai phía t y s ng và các h ch phĩ giao c m phân b t i các tác quan. Trang 14
18. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 2. C u trúc và ch c n ăng c a b não: Não g m cĩ não tr ưc, não gi a và não sau. Não tr ưc g m cĩ v não, h limbic (cịn gi là h vi n), đ i và dưi đ i Não sau g m cĩ hành não, c u não, ti u não và th l ưi. • Ch c n ăng: Ch c n ăng chung ca não là: + Tham gia điu ch nh t t c các ho t đ ng c a c ơ th + Ti p nh n, x lý, phân tích các thơng tin t các th quan c m giác và tr li cĩ ý th c b ng ho t đ ng c a h c ơ x ươ ng. + Tham gia và duy trì cân b ng n i mơi, các ch c n ăng di n ra t đ ng, vơ ý th c nh ư nh p tim, nh p th , tiêu hĩa, tu n hồn, huy t áp v.v + Là trung khu c a các ho t đ ng th n kinh cao c p nh ư t ư duy, h c t p, trí nh , • Ch c n ăng riêng c a t ng b ph n c a não là nh ư sau: + ði não làm nhi m v ti p nh n NÃO TR ƯC các tín hi u t các n ơron c m giác và truy n xung th n kinh t i các vùng ch c V NÃO năng c a v não đ x lý và phân tích. ðI H LIMBIC + D ưi đ i làm nhi m v duy trì s cân b ng n i mơi trong c ơ th . Nĩ thu DƯI ðI nh n các xung c m giác v ánh sáng, âm thanh, mùi v , nhi t, đĩi, khát, no và điu ch nh nh p tim, huy t áp, co b ng đái thơng qua h th n kinh t đ ng. Trang 15
19. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài + H limbic (h vi n) đĩng vai trị quan tr ng trong s hình thành các xúc c m sâu s c nh ư khối c m tình d c, lo s , đau kh + V não, ph n l n nh t và phát tri n nh t c a não, th c hi n ch c n ăng th n kinh c p cao c a con ng ưi nh ư t ư duy, ngơn ng , xúc c m cĩ ý th c, hành đng cĩ ý th c, V não g m hai bán c u não phân cách b i các rãnh d c sâu nh ưng v n đưc n i k t và liên h v i nhau b ng th chai, và đưc chia thành 4 thùy b i các rãnh l n là thùy trán, thùy đnh thùy thái d ươ ng và thùy ch m. Trên m i thùy l i cĩ các vùng (trung khu) ch c n ăng: vùng c m giác c ơ th s ơ c p, vùng v n đ ng s ơ c p, vùng th giác, vùng thính giác, vùng kh u giác,vùng v giác, vùng nĩi, vùng Broca, vùng Vernicke . Võ não cĩ l p trên là các thân n ơron cĩ màu xám (ch t xám) và cĩ lp d ưi là các s i nhánh và s i tr c nên cĩ màu tr ng Bán cu não trái điu khi n s v n đ ng c a n a c ơ th ph i, bán c u não ph i điu khi n s v n đ ng c a n a c ơ th trái. Bán c u não trái cho ta kh n ăng suy ngh ĩ, nĩi và vi t, làm tốn. Bán c u não ph i cho ta kh n ăng âm nh c và ngh thu t Trang 16
20. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Não n gi i và não nam gi i cĩ khác nhau đơi chút. Vì th n ưu th h ơn nam trong s truy n c m b ng l i nĩi, điu b , nét m t, trong vi c h c nĩi, h c đ c; n nhìn tinh h ơn nam trong bĩng t i, nghe thính h ơn nam, bàn tay khéo léo h ơn nam. Cịn nam thì l i cĩ kh n ăng tốn h c và đnh h ưng khơng gian 3 chi u chi m ưu th h ơn n , nhìn tinh h ơn n trong ánh sáng. S khác nhau v kh n ăng nh ư trên gi a nam và n là do não, do mơi tr ưng và s ho t đ ng c a nam và n cĩ khác nhau. Gi i tính nam và gi i tính n đưc quy đ nh b i s th tinh mang nhi m s c th XX (n ) hay XY (nam) c a tinh trùng và b i l ưng Testosteron (nam) và l ưng Estrogen (n ). Cĩ đ đ v a t o ra đưc c ơ quan sinh s n nam ho c n v a phát tri n gi i tính nam ho c n c a não hay khơng. N u đ thì ng ưi nam hay ng ưi n s hưng tình d c và tình yêu c a mình đn ng ưi khác gi i, n u thi u thì não c a nam mang n tính và não c a n gi i mang nam tính, và do đĩ, tình d c và tình yêu c a h s h ưng t i ng ưi đ ng gi i, t c là đng tính luy n ái. Não gi a điu ch nh các c đ ng c a m t và đ m c a con ng ưi ( đ ng t ), c đng c a đ u đ i v i ánh sáng và ti ng đ ng. S thi u ch t Dopamin trong não gi a là mt nguyên nhân gây ra b nh Pakinson (run r y chân tay). Hành não (t y) điu ch nh nh p tim v à nh p th , s ho, s nu t, s nơn, h t h ơi và nc. Ti u não điu hịa ph i h p các c đng và s th ăng b ng c a c ơ th , t o nên s khéo léo khiêu v ũ, nh y múa, làm xi c. Khi say r ưu, bu n nơn, nhi m trùng tai, ti u não b nh h ưng gây chống váng, l o đ o, m t th ăng b ng. C u não là b ph n b c c u, n i hành não v i não gi a và ti u não. Th l ưi bao quanh m t ph n não và c u não, cĩ ch c n ăng c m giác v n đ ng và là trung khu c a ng và th c. Khi th l ưi b ch n th ươ ng ho c b tác đ ng c a thu c gây ng , gây mê thì con ng ưi s ng ho c b hơn mê. Trang 17
21. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Ho t đ ng đin c a não và đin não đ: Ho t đ ng đin c a não ( đin sinh h c) đưc th hi n d ưi d ng các sĩng não. Cĩ 4 tr ng thái c a sĩng não: sĩng alpha (cĩ t n s 8 - 10 chu kì/giây) là tr ng thái não yên tĩnh, th ư giãn và th c v i 2 m t nh m l i, sĩng theta (cĩ t n s 3 - 7 chu kì/giây) là tr ng thái não tr con và ng ưi l n khi ng ; sĩng đelta (cĩ t n s 1 - 5 chu kì/giây) là tr ng thái ng sâu c a ng ưịi l n, sĩng bêta (cĩ t n s 18 - 25 chu kì/giây) là sĩng ho t đng c a não khi th c, khi não thu nh n và x lý thơng tin, suy ngh ĩ, đ c sách, vi t bài, Tr ưc đây, các nhà khoa h c ch cĩ th nghiên c u não b ng các ph u thu t não ng ưi ch t. Ngày nay ng ưi ta cĩ th nghiên c u não c a ng ưi đang s ng b ng k thu t hi n nh (nh ư k thu t ch p X - Quang k t h p vi tính – Computerised Tomography - CT; k thu t t o nh c ng h ưng t , Magnetic Resonace Imaging, MRI; k thu t ch p phát x - Positron Emission Tomography - PET) đ bi t c u trúc và ch c năng c a não. ð nghiên c u ho t đ ng c a não, ng ưi ta dùng k thu t đin não đ đ cĩ bi u đ đin não đ (Electroencephalograf - EEG). 3. H n i ti t: Bao g m các tuy n n i ti t nm r i rác trong c ơ th và cĩ ch c n ăng ti t ra các ch t hĩa h c đưc g i là hormon đi th ng vào máu (khơng qua ng ti t đ ti t ra ngồi nh ư tuy n m hơi, tuy n sa, tuy n n ưc b t là nh ng tuy n ngo i ti t). Cĩ th nêu lên m t s tuy n ni ti t k t trên xu ng: tuy n tùng, tuy n yên, tuy n giáp, tuy n cn giáp, tuy n c, tuy n t y, tuy n th ưng th n, tuy n sinh d c nam (tinh Trang 18
22. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài hồn) tuy n sinh d c n (bu ng tr ng). Cùng v i h th n kinh, h n i ti t điu hịa và điu ch nh các hot đ ng c a c ơ th đ b o đ m tính tồn v n, th ng nh t c a c ơ th và tính thích ng c a c ơ th v i mơi tr ưng s ng. Nh ng bi n đ i c a m t s tuy n ni ti t khơng ch nh h ưng t i c ơ th và ho t đ ng c a c ơ th mà cịn nh h ưng t i tâm lý và ho t đ ng c a tâm lý n a. 4. Ph n x và các giác quan: 4.1. Ph n x (reflex): Là ch c n ăng c a h th n kinh th c hi n m t ph n ng t đng R đáp tr l i m t kích thích S nào đĩ (S là Stimulation, R là Response). Các ph n x đưc th c hi n thành m t cung ph n x g m cĩ 5 nhân t t đ u đ n cu i nh ư sau: 1) th quan; 2) dây th n kinh h ưng tâm (dây c m giác), 3) trung khu th n kinh (n m t y s ng ho c hành não, não gi a, v não), 4) dây th n kinh ly tâm (dây vn đ ng) và 5) c ơ quan th c hi n (cơ, tuy n, m ch máu) t c tác quan. ð đáp ng yêu c u c a ho t đ ng, m t ph n x cĩ th đưc th c hi n t đ ng và r t nhanh, khơng c n cĩ s tham gia c a não, nh ưng vì trung khu th n kinh cĩ liên h v i não nên não v n nh n bi t đưc (cĩ c m giác và bi t đưc điu gì s p x y ra) và cĩ th ra l nh th c hi n nh ng hành vi c n thi t nào đĩ sau s ph n x đĩ; (ví d : tay ta vơ ý ch m vào n ưc sơi thì l p t c rút tay ra kh i n ưc sơi (ph n x ), đ ng th i ta cĩ cm giác b b ng và bi t là mình b b ng nên đi l y thu c ch a b ng bơi lên tay (do não nh n bi t và ra l nh th c hi n). Cĩ hai lo i ph n x : • Ph n x khơng điu ki n (PXK ðK) là ph n x b m sinh, đưc di truy n mang tính ch t c a lồi, n đ nh su t đ i và nhi u lo i khác nhau; ph n x ăn u ng, Trang 19
23. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài ph n x t v , ph n x sinh d c, ph n x v n đ ng, ph n x đ nh h ưng cĩ ph n x xu t hi n ngay sau khi sinh (nh ư khĩc, bú) và cĩ ph n x đ n tu i nào đĩ m i xu t hi n (v n đ ng, sinh d c). • Ph n x cĩ điu ki n (PXC ðK) là ph n x t t o trong s s ng c a t ng cá th (ngưi ho c đ ng v t) đ thích ng v i mơi tr ưng luơn luơn bi n đ i, là c ơ s sinh lý c a ho t đ ng tâm lý. PXC ðK cĩ th đưc thành l p v i b t c kích thích nào ( đc bi t ng ưi thì ti ng nĩi là m t kích thích đ c bi t cĩ th dùng đ thành l p b t c PXC ðK nào). C ơ s gi i ph u sinh lý c a PXC ðK là v não. Quá trình thành l p PXC ðK là quá trình thành l p đưng liên h th n kinh t m th i trên v não gi a trung khu nh n kích thích cĩ điu ki n và trung khu tr c ti p th c hi n PXC ðK, PXC ðK báo hi u kích thích khơng điu ki n s xu t hi n. Nhà sinh lý h c Nga I.Pavlov đã phát hi n ra lo i PXC ðK và đã ch ng minh bng thí nghi m n i ti ng c a ơng v ph n x ti t n ưc b t cĩ điu ki n chĩ: ơng b t sáng ng n đèn đ cho con chĩ nhìn th y, r i cho con chĩ ăn mi ng th t, làm l i nhu th nhi u l n trong m t th i gian nh t đ nh cho t i khi ch b t đèn đ cho chĩ nhìn th y, khơng cho ăn mà con chĩ c ũng bi t n ưc b t. Ph n x ti t n ưc b t (khơng ph i vì ăn th t mà ch vì nhìn th y đèn đ) đĩ c a con chĩ đưc ơng g i là ph n x cĩ điu ki n). ð phân bi t v i vi c ti t n ưc b t khi đang ăn là ph n x khơng điu ki n. 4.2. Các giác quan: Các giác quan bên ngồi (m t, tai, m ũi, l ưi, da) và các giác quan bên trong c ơ th (m ch máu, c ơ, dây ch ng, kh p n i v.v ) đ u cĩ nh ng t bào đc bi t g i là th quan c m giác (sensori receptor) đ c ơ th nh n bi t đưc các thơng tin báo hi u (tín hi u) nh ng s thay đ i trong mơi tr ưng và trong c ơ th do đưc kích thích và d n truy n tín hi u theo xung th n kinh vào trung ươ ng th n kinh đ đưc x lý và đáp tr , bo đ m s tồn v n, th ng nh t c a c ơ th và v trí thích ng c a c ơ th v i mơi tr ưng. Các giác quan nĩi trên đĩng m t vai trị quan tr ng đ u tiên đ các c m giác và tri giác cĩ th xu t hi n trong não và trên c ơ s đĩ nh ng ho t đ ng, nh ng hi n t ưng tâm lý khác c ũng xu t hi n nh ư t ư duy, t ưng t ưng, trí nh , xúc c m, hành đng cĩ Trang 20
24. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài th nĩi khơng cĩ các giác quan thì khơng cĩ ho t đ ng c a h th n kinh, c a não và do đĩ khơng cĩ tâm lý, ý th c. 5. Di truy n: Là hi n t ưng m t s đc đim sinh h c (gi i ph u và sinh lý, t c c u t o và ch c n ăng) c a c ơ th b m đưc truy n l i cho c ơ th con qua quá trình sinh s n, trong đĩ cĩ nh ng đ c đim ca các giác quan, c a h th n kinh nĩi chung và c a b não nĩi riêng. Bi n d là hi n t ưng mt s đ c đim sinh h c c a cơ th đ a con khác v i b m và khác v i nh ng đ a con khác do chính b m đĩ sinh ra. Di truy n và bi n d là hai hi n t ưng song song t n t i trong cùng m t c ơ th , làm cho c ơ th đ a con v a cĩ nh ng đ c đim gi ng v a cĩ nh ng đ c đim khác v i cơ th b m . Các giác quan, h th n kinh nĩi chung và não nĩi riêng c a m i con ng ưi, v i t ư cách là m t b ph n c a c ơ th , đ u cĩ nh ng đ c đim nào đĩ gi ng và cĩ nh ng đ c đim nào đĩ khác v i b m . Vì các giác quan, h th n kinh và não c a mi ng ưi là c ơ s sinh lý - th n kinh c a các hi n t ưng tâm lý cho nên tâm lý c a đa con c ũng cĩ đ các lo i hi n t ưng tâm lý nh ư c a b m , đ ng th i c ũng cĩ nh ng đ c đim khác v i tâm lý c a b m . Nh ư v y, quy lu t sinh h c v di truy n và bi n d c a m i c ơ th khi sinh ra là nguyên nhân t o ra s gi ng nhau và khác nhau v m t sinh h c c a c ơ th (c a các giác quan, c a h th n kinh v.v ) đ a con so v i c ơ th c a b m là nguyên nhân t o ra s gi ng nhau và khác nhau v m t hình thành và phát tri n tâm lý đ a con so v i Trang 21
25. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài b m . Nĩi cách khác, n u tâm lý b m là tâm lý ng ưi thì tâm lý c a đ a con c ũng là tâm lý ng ưi, và m t s đ c đim c a tâm lý đa con, dù c ũng là tâm lý ng ưi nh ư tâm lý b m , nh ưng ngồi nh ng cái gi ng v i b m , cịn cĩ nh ng cái khác v i b m . Nguyên nhân sinh h c c a hi n t ưng di truy n là các gien n m trong các th nhi m s c c a t bào. Tuy nhiên, nhân t di truy n (gien) ch là m t trong các nhân t nh h ưng t i s hình thành và phát tri n tâm lý, ý th c, nhân cách c a m i ng ưi. Nh ng nhân t quan tr ng h ơn là mơi tr ưng và hồn c nh, s giáo d c và t giáo d c và nh t là s ho t đ ng và giao ti p c a chính b n thân m i ng ưi trong t p th , trong c ng đ ng, trong xã h i. II. C Ơ S XÃ H I C A TÂM LÝ NG ƯI Khác v ch t so v i tâm lý c a đ ng v t, tâm lý ng ưi mang tính xã h i và do đĩ mang tính l ch s . S hình thành và phát tri n c a tâm lý ng ưi xét v m t lồi c ũng nh ư xét v m t cá th , khơng ch cĩ c ơ s t nhiên, sinh h c, mà cịn cĩ c ơ s xã h i, tr ưc h t là các quan h xã h i, n n v ăn hĩa xã h i, ho t đ ng xã h i và giao ti p xã h i. 1. Quan h xã h i: • Quan h xã h i là nh ng m i quan h khách quan gi a ng ưi và ng ưi khác trong xã h i, gi a cá nhân và cá nhân, gi a cá nhân và nhĩm, gi a cá nhân và c ng đng, gi a nhĩm này, c ng đ ng này và nhĩm khác, c ng đ ng khác. • Quan h xã h i gi a ng ưi và ng ưi bao g m nhi u lo i: quan h sinh s n, quan h kinh t , quan h chính tr , quan h pháp lu t, quan h đ o đ c, quan h gia đình và h hàng, quan h tình d c và tình yêu, quan h hơn nhân, quan h giáo d c v.v • C.Mác đã kh ng đ nh r ng “b n ch t con ng ưi là t ng hịa các m i quan h xã hi” . Do đĩ, tâm lý con ng ưi đưc hình thành và phát tri n trong s chi ph i c a nh ng m i quan h đĩ và là s ph n ánh nh ng m i quan h đĩ. 2. N n v ăn hĩa c a xã h i • Mi c ng đ ng, m i dân t c cĩ n n v ăn hĩa c a riêng nĩ và các n n v ăn hĩa khác c a các c ng đ ng và các dân t c khác nhau cĩ nh h ưng qua l i v i nhau, thâm Trang 22
26. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài nh p vào nhau trong ch ng m c nào đĩ và chuy n hĩa l n nhau do k t qu c a giao lưu kinh t và v ăn hĩa. • Văn hĩa bao g m t t c nh ng giá tr v t ch t và tinh th n, v t th và phi v t th do xã h i đã sáng t o ra trong l ch s và đang sáng t o ra trong nĩ hi n t i th a mãn nh ng nhu c u c a s t n t i và phát tri n xã h i. Khoa h c, cơng ngh , k thu t, ngh thu t, pháp lu t, đ o đ c, l i s ng đ u là các d ng khác nhau c a n n v ăn hĩa xã h i. • Ti ng nĩi và ch vi t c a m i dân t c mà tâm lý h c g i là h th ng tín hi u th hai c ũng là m t b ph n c c k ỳ quan tr ng c a n n v ăn hĩa c a xã h i, m t ph ươ ng ti n d duy trì, phát tri n và giao l ưu v ăn hĩa c a dân t c đĩ. Nĩ c ũng là c ơ s xã h i ca ngơn ng cá nhân, c a s hình thành và phát tri n tâm lý, ý th c c a cá nhân. • Mi con ng ưi, m i cá nhân khi m i l t lịng m ch ưa ph i là m t con ng ưi cĩ văn hĩa, nh ưng nh xã h i đã cĩ s n m t n n v ăn hĩa và nh đưc giáo d c, nh đưc sng và l n lên trong mơi tr ưng v ăn hĩa c a gia đình, c a nhà tr ưng và c a xã h i mà con ng ưi ti p thu đưc nh ng giá tr v ăn hĩa c a xã h i đ tr thành m t con ng ưi cĩ v ăn hĩa c a xã h i đĩ. 3. Ho t đ ng xã h i c a cá nhân • Ho t đ ng xã h i c a cá nhân là nh ng ho t đ ng c a cá nhân trong các l ĩnh vc hot đ ng khác nhau c a xã h i đ thõa mãn nhu c u c a cá nhân và xã h i. Ví d : ho t đ ng h c t p, ho t đ ng vui ch ơi - gi i trí, ho t đ ng ngh nghi p (trong các l ĩnh vc kinh t , chính tr , pháp lu t, khoa h c, ngh thu t, th thao, quân s ) ho t đ ng tơn giáo, ho t đ ng c u tr nhân đ o, • Trong m i l ĩnh v c ho t đ ng xã h i nĩi trên, m i cá nhân đ u ph i thơng qua nh ng quan h xã h i c th đ cĩ s ng h , s giúp đ , s giám sát, s ki m tra c a nh ng ng ưi khác (trong gia đình, trong tr ưng h c, trong t p th lao đ ng và n ơi cơng c ng) c ũng nh ư ph i v n d ng nh ng ki n th c v ăn hĩa đã h c đ ho t đ ng cĩ hi u qu . • Khi ho t đ ng trong l ĩnh v c nào đĩ, m i cá nhân là ch th ph i th c hi n nh ng hành đng và khi th c hi n m t hành đng nào đĩ thì cá nhân ph i s d ng m t Trang 23
27. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài hay nhi u cơng c (ph ươ ng ti n k thu t) v i nh ng thao tác t ươ ng ng đ tác đ ng vào khách th và đi t ưng c a ho t đ ng và hành đng. V m t tâm lý, m i cá nhân đ u cĩ m t đ ng c ơ ch y u khi tham gia m t l ĩnh vc ho t đ ng nào đĩ, và đu cĩ m t m c đích c th cho t ng hành đng c a mình trong ho t đ ng đĩ. S n ph m c a hành đng là k t qu c a vi c th c hi n đưc hay khơng, đưc hồn tồn hay m t ph n đ ng c ơ c a ho t đ ng và m c đích c a hành đng. • Nh cĩ ho t đ ng và thơng qua ho t đ ng mà m i cá nhân ch th chuy n hĩa năng l ưng tâm lý (ki n th c, k n ăng, đ ng c ơ, m c đích ) c a mình thành ra s n ph m là m t khách th , m t đ i t ưng đã đưc bi n đ i, mà tâm lý h c g i là quá trình xu t tâm hay quá trình khách th hĩa - đi t ưng hĩa tâm lý, đ ng th i v i quá trình y cũng là quá trình hình thành và phát tri n nh ng nhân t m i trong tâm lý c a chính ch th , mà tâm lý h c g i là quá trình nh p tâm, quá trình ch th hĩa - nhân cách hĩa. 4. Giao ti p xã h i c a cá nhân • Giao ti p là m t h at đ ng đ c bi t trong đĩ cá nhân ch th ti p c n và tác đng vào tâm lý c a m t cá nhân khác hay c a m t nhĩm nào đĩ b ng l i nĩi, c ch , hành đng và b m t di n c m c a mình đ làm cho ng ưi ta bi t mình là ai, hi u mình mu n gì và t i sao li mu n th , thơng c m v i mình và đng ý th c hi n đ ngh c a mình. Chính thơng qua s giao ti p gi a ng ưi và ng ưi mà quan h gi a ng ưi và ng ưi đưc xác l p trên th c t , đưc phát tri n và đưc c ũng c . C ũng thơng qua giao ti p mà con ng ưi nh n th c và h c đưc ng ưi khác, c ũng nh ư t nh n th c và thay đi đưc chính b n thân mình. • Giao ti p xã h i c a cá nhân là giao ti p c a cá nhân đĩ khơng ph i ch v i m t cá nhân khác nào đĩ mà v i r t nhi u cá nhân khác trong xã h i, hay nĩi cách khác, là s giao ti p c a cá nhân v i xã h i xung quanh mình trong cu c đ i. Trang 24
28. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Chính thơng qua s giao ti p xã h i c a cá nhân mà cá nhân đĩ đưc xã h i hĩa và nhân cách hĩa, ngh ĩa là cá nhân tr thành con ng ưi c a xã h i đĩ, do xã h i và vì xã h i mà nhân cách c a cá nhân đĩ tr nên phong phú và phát tri n cao. • Tuy nhiên, b n thân s giao ti p cĩ th đem l i nh ng h u qu tiêu c c cho ch th n u ch th khơng đ b n l ĩnh đ làm ch đưc b n thân mình tr ưc nh ng cám d và c m b y c a nh ng con ng ưi thu c “xã h i đen” mà ch th đã cĩ quan h giao ti p, do đĩ mà tr thành m t ng ưi suy thối v nhân cách và ch ng l i xã h i. Trang 25
29. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Câu h i ơn t p 1. Phân tích vai trị c a quy lu t di truy n và bi n d đ i v i s hình thành và phát tri n tâm lý, ý th c c a m i con ng ưi. 2. Phân tích các c u trúc và ch c n ăng t ng quát c a h th n kinh và phân tích vai trị tng quát c a h th n kinh đ i v i s hình thành, phát tri n và ho t đ ng c a tâm lý. 3. Cĩ m y lo i n ơron? H ưng ph n th n kinh t n ơron này chuy n sang n ơron k ti p di n ra b ng cách nào? 4. Phân tích c u trúc và vai trị c a v não trong ho t đ ng c a c ơ th và đi v i s hình thành, phát tri n và ho t đ ng c a tâm lý. 5. Ph n x là gì, ph n x khơng điu ki n và ph n x cĩ điu ki n là gì? 6. Phân tích vai trị c a h n i ti t đ i v i ho t đng c a c ơ th và ho t đ ng c a tâm lý. 7. Phân tích vai trị c a các giác quan đ i v i s hình thành, phát tri n và ho t đ ng ca tâm lý. 8. Quan h xã h i là gì và quan h xã h i cĩ nh h ưng t i s hình thành và phát tri n tâm lý cúa cá nhân nh ư th nào? 9. Nn v ăn hĩa c a xã h i là gì và nĩ cĩ nh h ưng t i s hình thành và phát tri n tâm lý c a cá nhân nh ư th nào? 10. Quá trình nào c a ho t đ ng đưc tâm lý h c g i là quá trình xu t tâm hay quá trình khách th hĩa - đi t ưng hĩa và quá trình nào c a ho t đ ng đưc tâm lý hc g i là quá trình nh p tâm, hay quá trình ch th hĩa - nhân cách hĩa? 11. Giao ti p xã h i c a cá nhân là gì? S giao ti p này cĩ nh h ưng nh ư th nào t i s hình thành và phát tri n nhân cách c a cá nhân? 12. Ti ng nĩi và ch vi t c a m t dân t c, v i t ư cách là m t b ph n c a n n v ăn hĩa ca dân t c đĩ, xã h i đĩ, cĩ vai trị quan tr ng nh ư th nào t i s hình thành và phát tri n tâm lý, ý th c c a cá nhân? Trang 26
30. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài CH ƯƠ NG 3: C M GIÁC – TRI GIÁC I. C M GIÁC 1. Các giác quan và 3 đc đim chung c a nĩ: Mi ng ưi chúng ta đ u cĩ nh ng giác quan (sense) nh ư m t, tai, m ũi, l ưi và da. ðĩ là nh ng cái c m bi n (sensor) ph c t p và tinh vi c a c ơ th chúng ta chuyên th c hi n ch c n ăng thu nh n m i thơng tin c a mơi tr ưng do cĩ th th (receptor) là nh ng t bào th n kinh ngay trong m i giác quan đĩ. Tt c các giác quan đĩ đ u r t khác nhau v m t hình thù và c u t o nh ưng đu cĩ ba đc đim sau đây: • S chuy n hĩa (transdution) là quá trình trong đĩ m t giác quan bi n đ i năng l ưng v t lý thành nh ng tín hi u đin (electrical signals) t c là nh ng xung th n kinh (neural impulses) và nh ng tín hi u đin này đưc chuy n vào não đ đưc x lý. Ví d : nh ng phân t b c lên t m t đĩa hoa h ng l t vào m ũi và ch m vào nh ng t bào th n kinh m ũi (n ăng l ưng v t lý), đưc t bào th n kinh m ũi bi n thành nh ng tín hi u đin (xung th n kinh) và chuy n nh ng tín hi u đĩ vào não, não c m th y đĩ là mt mùi th ơm r t d ch u mà chúng ta g i là mùi th ơm c a hoa h ng. • S thích ng (adaptation) là s gi m b t ph n ng c a giác quan đi v i s kích thích kéo dài. Ví d : da c a ta s khơng cịn c m th y s kích thích c a b áo qu n khi ta m c nĩ sau m t th i gian ng n, ngh ĩa là ta đã thích nghi, đã quen v i vi c m c b áo qu n đĩ trên ng ưi. • S phát sinh c m giác và tri giác trong não t nh ng tín hi u đin v n là năng l ưng v t lý đưc giác quan chuy n hĩa thành thơng tin v mơi tr ưng, s phát sinh này g m cĩ 02 giai đon: giai đon 1 là giai đon phát sinh c m giác và giai đon 2 là giai đon phát sinh tri giác. 2. Khái ni m, đc đim và phân lo i c m giác: 2.1. Khái ni m: Cm giác là m t quá trình tâm lý ph n ánh t ng thu c tính riêng l c a s v t ho c hi n t ưng đang tr c ti p tác đ ng m t giác quan nào đĩ c a ta. Trang 27
31. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Cm giác là s nh n bi t đ u tiên v m t kích thích nào đĩ đi v i th quan c a mt giác quan nào đĩ c a ta mà s n ph m c a s kích thích đĩ là s phát sinh nh ng tín hi u đin mà khi vào đn não thì nĩ đưc não bi n thành nh ng m u thơng tin vơ ngh ĩa (meaningless bits of information). Cm giác là hình th c đ u tiên và đơ n gi n nh t c a m i liên h tâm lý c a c ơ th v i mơi tr ưng. Cm giác là hi n t ưng tâm lý đ u tiên và là m c đ th p nh t c a s ph n ánh hi n th c khách quan vào não, là b ưc đ u tiên c a quá trình nh n th c. 2.2. ðc đim: • C m giác là quá trình tâm lý, ngh ĩa là nĩ cĩ phát sinh, cĩ di n bi n và cĩ k t thúc. • Mi c m giác là s ph n ánh vào trong não c a ch m t thu c tính đơn l nào đĩ c a s v t ho c hi n t ưng • Cm giác ch xu t hi n khi đang cĩ s tác đ ng tr c ti p c a m t s v t hay hiên t ưng nào đĩ vào các giác quan. • Mi c m giác ch là m t m u thơng tin vơ ngh ĩa • Nhi u c m giác v cùng m t s v t và hi n t ưng cĩ th đưc k t h p v i nhau đ phán ánh tr n v n s v t hay hi n t ưng đĩ và t o nên m t thơng tin cĩ ý ngh ĩa, t c là t o nên m t tri giác. • S chuy n hĩa t c m giác thành m t tri giác v m t s v t hay hiên t ưng th ưng di n ra r t nhanh đ n n i chúng ta khơng k p c m nh n đưc nh ng c m giác đĩ tr ưc khi cĩ tri giác. 3.3. Phân lo i các c m giác: Cĩ th chia t t c các c m giác ra thành 2 lo i là nh ng c m giác bên ngồi và nh ng c m giác bên trong tùy theo ngu n kích thích gây ra nh ng c m giác đĩ là ngu n bên ngồi hay bên trong c ơ th . • Nh ng c m giác bên ngồi Là nh ng c m giác v các s v t hay hi n t ưng trong mơi tr ưng bên ngồi con ng ưi, xung quanh con ng ưi, g m 5 lo i: c m giác nhìn th y (th giác), c m Trang 28
32. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài giác nghe th y (thính giác), c m giác ng i th y (kh u giác), c m giác do da (xúc giác và các c m giác đau đ n, nĩng l nh ) và c m giác n m th y (v giác). 1. Th giác (c m giác nhìn th y) + M t (hai con m t) là giác quan đ ta cĩ th nhìn và cĩ c m giác nhìn th y, t c là th giác. C u t o c a m t cho phép m t thu nh n kích thích c a ánh sáng và hình nh ca s v t hay hi n t ưng hi n lên trên võng m c đáy m t do ánh sáng đĩ đư a vào sau khi đã b khúc x vì đã xuyên qua giác m c, th y tinh th và th y tinh d ch. Hình nh trên võng m c theo nguyên lý quang h c là hình nh ng ưc + Th giác là c m giác nhìn th y s v t hay hi n t ưng đã cĩ hình nh hi n lên trên võng m c. C m giác nhìn th y phát sinh khơng ph i võng m c mà trong não (vùng th giác trên thùy ch m) do các xung th n kinh t các t bào th n kinh th giác t các võng m c theo dây th n kinh th giác truy n vào t i t n các vùng th giác trên thùy ch m c a v não. Nh ư v y, trong th c t , s nhìn th y khơng ph i là c m giác trong mt mà là trong não. + M i dây th n kinh th giác c a con m t cĩ kho ng 500 nghìn s i th n kinh t o thành hai bĩ là bĩ trong và bĩ ngồi cùng ch y đ n chéo th giác (optic chiasm) tr ưc tuy n yên, t i đĩ bĩ trong c a dây th n kinh th giác m t này b t chéo v i bĩ trong c a dây th n kinh th giác m t kia, cịn bĩ ngồi c a m i dây th n kinh thì ch y th ng. Do đĩ, hình nh c a s v t bên trái (c a m t ng ưi) xu t hi n bên ph i c a thùy ch m trên v não, và hình nh c a s v t bên ph i (c a m t ng ưi) xu t hi n bên trái c a thùy ch m trên v não + Các lo i c m giác khác nhau thu c th giác là c m giác v màu s c, c m giác v hình dáng và c m giác v v trí và kho ng cách (khơng gian). + Ba lo i c m giác c ơ b n v màu s c là c m giác đ , c m giác l c (xanh lá cây) và c m giác lam (xanh da tr i). Các c m giác v màu khác (tím, vàng v.v ) là do s kt h p v i nhau c a 3 c m giác c ơ b n nĩi trên. Hai lo i r i lo n c m giác màu s c ch y u là mù màu và nh m màu. 2. Thính giác (c m giác nghe th y) + Tai là giác quan đ ta cĩ th l ng nghe và cĩ c m giác nghe th y, t c thính giác. Trang 29
33. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài + C u t o c a tai (g m tai ngồi, tai gi a và tai trong) cho phép ta thu nh n kích thích c a sĩng âm thanh cho s v t phát ra truy n vào l tai, ng tai và tác đng vào màng nh ĩ (thu c tai ngồi) làm màng nh ĩ rung lên và truy n ti p âm thanh qua tai gi a đ đưc khu ch đ i lên 22 l n và cu i cùng đi vào c tai (thu c tai trong) là n ơi cĩ nh ng t bào th n kinh thính giác mà các s i c a chúng h p l i thành dây th n kinh thính giác truy n xung th n kinh vào vùng thính giác trên thùy thái d ươ ng c a v não. + Thính giác cĩ nhi u lo i khác nhau: thính giác v ti ng đ ng, thính giác v ti ng kêu, thính giác v ti ng nĩi, thính giác v âm nh c v.v 3. C m giác da (xúc giác và các c m giác v áp su t, đau đ n, nĩng l nh) + Da là giác quan đ ta cĩ c m giác xúc giác, c m giác đau đ n và c m giác nĩng l nh. + Trong da cĩ các t bào th n kinh chuy n ti p nh n các kích thích v va ch m, c xát và các t bào th n kinh chuyên ti p nh n các kích thích c a áp l c ( đ ta cĩ c m giác v xúc giác) các t bào lo i này phân b khơng đ ng đ u trên b m t da: chúng t p trung l ưi, mơi, đ u mĩng tay và th ưa th t l ưng, b ng, cánh tay + Trong da cịn cĩ các t bào th n kinh chuyên ti p nh n kích thích c a nhi t đ nĩng và các t bào th n kinh chuyên ti p nh n kích thích t nhi t đ l nh ( đ ta cĩ cm giác nĩng và c m giác l nh). + Ngồi ra trong da cịn cĩ các t bào th n kinh chuyên tip nh n các kích thích m nh làm t n th ươ ng da gây cho ta c m giác đau đ n. 4. Kh u giác (c m giác ng i th y mùi) + M ũi là giác quan đ ta cĩ c m giác ng i th y mùi (kh u giác) + Trong m ũi cĩ xoang m ũi là n ơi cĩ các t bào th n kinh chuyên ti p nh n các kích thích c a các phân t hĩa h c c a v t ch t b c h ơi ho c các h t r t nh trong khơng khí đưc hít vào m ũi và ch m vào xoang m ũi, đ các t bào th n kinh trên xoang m ũi b kích thích, phát sinh xung th n kinh và truy n vào não (khu thính giác) đ phát sinh đĩ c m giác ng i th y mùi gì đĩ (th ơm, th i, hơi, v.v ) Trang 30
34. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài + ð nh y c m v kh u giác thay đ i theo lồi (cĩ nh ng lồi đng v t nh ư chĩ ch ng h n cĩ đ nh y c m kh u giác cao h ơn c ng ưi), theo tu i, theo s luy n tp (ngh ki m tra ch t l ưng mùi nưc hoa, mùi cà phê, mùi trà v.v ) 5. V giác (c m giác n m th y v ) + L ưi là c m giác đ ta cĩ c m giác n m th y v (v giác) + Trên l ưi cĩ nh ng gai l ưi ch a các t bào th n kinh chuyên ti p nh n các kích thích c a các phân t hĩa h c c a các ch t trong th c ăn th c u ng. S kích thích đĩ t o ra xung th n kinh trong các t bào và truy n vào t i não (khu v giác) đ phát sinh đĩ c m giác n m th y v gì đĩ (cĩ 4 v c ơ b n: m n, ng t, chua, đ ng. Cịn các v khác là s k t h p v i nhau c a b n v c ơ bn nĩi trên). Trên l ưi cĩ các vùng khác nhau: đu l ưi ti p nh n v ng t, 2 bên l ưi ti p nh n v m n, hai bên l ưi ti p theo ti p nh n v chua, phía sau l ưi ti p nh n v đ ng. + C m giác v giác đưc t ăng c ũng nh cĩ s tham gia c a th giác, kh u giác, cm giác nhi t vì th khi ăn u ng, s nhìn th y và s ng i th y mùi c a th c ăn, th c ung t o thêm hi u qu cho v giác; màu s c, nhi t đ c a th c ăn, th c u ng t ăng thì cm giác ng t và c m giác chua t ăng; cịn nhi t đ th c ăn, th c u ng gi m thì c m giác đng và c m giác m n t ăng. + S tác đ ng đ ng th i hay k ti p nhau c a các v khác nhau lên l ưi cĩ th gây hi n t ưng thay đ i v giác. • Nh ng c m giác bên trong Cm giác bên trong là nh ng c m giác cĩ ngu n kích thích ngay bên trong c ơ th g m 3 lo i: c m giác c ơ th , c m giác v n đ ng và c m giác th ăng b ng. 1. C m giác c ơ th : là nh ng c m giác do t bào th n kinh c m giác c a các c ơ quan bên trong c ơ th (các n i quan) b kích thích mà cĩ. ðĩ là nh ng c m giác v áp lc và ma sát (c m giác no c a da dày, c m giác mĩt đái c a bàng quang, v.v và cm giác đau (d dày đau, đau ru t, đau đ u, đau tim, đau ph i v.v ) 2. C m giác v n đ ng: là nh ng c m giác n y sinh khi ta v n đ ng làm cho các t bào th n kinh c m giác các c ơ, kh p, gân, dây ch ng đưc kích thích mà cĩ. Trang 31
35. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 3. C m giác th ăng b ng: là c m giác v v trí và s th ăng b ng c a c ơ th trong khơng gian. Ti n đình v i 3 ng bán khuyên trong tai (tai trong) cĩ ch a các t bào th n kinh là c ơ quan đ ta cĩ c m giác v s th ăng b ng hay khơng ca c ơ th trong khơng gian. Khi c ơ th chuy n đ ng quay, n i d ch trong các ng bán khuyên c ũng chuy n d ch và kích thích các t bào th n kinh c m giác và do đĩ các xung th n kinh ca các t bào này truy n vào não đ phát sinh đĩ nh ng c m giác v s th ăng b ng hay m t th ăng b ng c a c ơ th trong khơng gian. Ng ưi nào mà b máy ti n đình cĩ tính h ưng ph n cao thì d cĩ c m giác chĩng m t, mu n ĩi khi đi tàu bi n, máy bay, ơ tơ v.v 3. Các quy lu t c ơ b n c a c m giác • Quy lu t v ng ưng c m giác : khơng ph i m i s kích thích vào giác quan đu gây ra c m giác: kích thích quá y u hay quá m nh đ u khơng gây ra c m giác. Gi i hn c a c ưng đ mà đĩ kích thích gây ra đưc c m giác thì g i là ng ưng c m giác. Cĩ 2 lo i ng ưng c m giác: ng ưng c m giác phía d ưi là c ưng đ kích thích t i thi u đ đ gây ra c m giác và ng ưng c m giác phía trên là c ưng đ kích thích t i đa mà đĩ v n cịn gây ra đưc c m giác. Ng ưng c m giác phía d ưi cịn g i là ng ưng tuy t đi, nĩ t l ngh ch v i đ nh y c m c a c m giác. Theo k t qu nghiên c u c a nhà tâm lý h c Eugene Galanter n ăm 1962 v ng ưng c m giác c a con ng ưi: 1. Th giác: nhìn th y đưc m t ng n n n th p sáng cách xa 30 d m trong đêm t i khơng cĩ s ươ ng mù 2. Thính giác: nghe đưc ti ng tích t c c a chi c đ ng h đeo tay cách xa kho ng h ơn 6 m trong khung c nh yên l ng 3. V giác: phân bi t đưc v ng t c a 1 thìa đưng hồ tan trong kho ng 7,5 lít n ưc 4. Kh u giác: c m nh n đưc mùi m t gi t n ưc hoa trong m t c ăn chung cư cĩ 3 phịng 5. Xúc giác: c m nh n đưc cánh c a 1 con ong r ơi cách m t 1 cm nh ư v n nh lên gị má. Trang 32
36. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Quy lu t v s thích ng c a c m giác : đĩ là kh n ăng thay đ i đ nh y c m ca c m giác cho phù h p v i s thay đ i c a c ưng đ kích thích: khi c ưng đ kích thích t ăng thì gi m đ nh y c m, khi c ưng đ kích thích gi m thì t ăng đ nh y c m. • Quy lu t v s tác đ ng l n nhau gi a các c m giác : S tác đ ng qua l i gi a các c m giác là s thay đ i tính nh y c m c a m t c m giác này d ưi nh h ưng ca m t c m giác kia. S tác đ ng qua l i đĩ di n ra theo m t quy lu t chung nh ư sau: s kích thích y u lên m t giác quan này s làm t ăng đ nh y c m c a m t giác quan kia, s kích thích m nh lên m t giác quan này s làm gi m đ nh y c m c a m t giác quan kia. S tác đ ng qua l i gi a các c m giác cĩ th di n ra m t cách đng th i hay n i ti p gi a các c m giác cùng lo i hay khác lo i. S t ươ ng ph n chính là hi n t ưng tác đng qua l i gi a các c m giác thu c cùng m t lo i. ðĩ là s thay đ i c ưng đ và ch t l ưng c a c m giác d ưi nh h ưng c a m t kích thích cùng lo i x y ra tr ưc đĩ hay đng th i. II. TRI GIÁC 1. Khái ni m và đc đim c a tri giác: 1.1. Khái ni m Tri giác là m t quá trình tâm lý ph n ánh m t cách tr n v n các thu c tính b ngồi ca s v t, hi n t ưng đang tr c ti p tác đ ng vào các giác quan c a ta. Tri giác là quá trình não k t h p các c m giác vơ ngh ĩa l i v i nhau đ t o ra đưc mt n t ưng hay m t hình nh cĩ ý ngh ĩa v m t s v t hay hi n t ưng nào đĩ đang tác đng vào các giác quan c a ta và đã cho ta nh ng c m giác đĩ. 1.2. ðc đim c a tri giác phân bi t v i c m giác: • Tri giác cĩ nh ng đ c đim gi ng v i c m giác: + C ũng là m t quá trình tâm lý. + C ũng ph n ánh nh ng thu c tính b ngồi c a s v t, hi n t ưng. + C ũng di n ra và cĩ th ch di n ra khi s v t hay hi n t ưng mà nĩ ph n ánh đang tác đng vào giác quan. + C ũng là nh n th c c m tính nh ư c m giác. Trang 33
37. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Nh ưng tri giác l i cĩ nh ng đ c đim khác v i c m giác: + Tri giác ph n ánh s v t, hi n t ưng m t cách tr n v n. + Tri giác là s nh n th c đưc ý ngh ĩa c a s v t, hi n t ưng: nĩ cho ta bi t s vt, hi n t ưng đã cho ta nh ng c m giác là s v t gì, hi n t ưng gì. + Các tri giác c a m i ng ưi chúng ta khơng ph i bao gi c ũng là s t ng h p m t cách khách quan các c m giác mà ta cĩ đưc tr ưc đĩ mà th ưng là cĩ s tham gia c a nh ng kinh nghi m và tình c m riêng t ư, ch quan c a ch th làm cho s tri giác đĩ cĩ th thiên l ch, méo mĩ và khơng gi ng v i s tri giác c a nh ng ng ưi khác đ i v i cùng m t s v t, hi n t ưng đĩ, ngh ĩa là đã cĩ s cá nhân hĩa tri giác m i ng ưi. + Tri giác là nh n th c c m tính cao h ơn c m giác. 2. S chuy n hĩa các c m giác thành tri giác: S chuy n hĩa này là m t quá trình th ưng là r t nhanh (nhanh đ n m c ta khơng cm th y đưc r ng c m giác cĩ tr ưc, tri giác cĩ sau mà t ưng r ng c m giác và tri giác là m t) nh ưng v n cĩ 4 b ưc sau đây: • Bưc 1: s kích thích c a m t s n ăng l ưng v t lý c a mơi tr ưng đ i v i các giác quan (ví d : ánh sáng đ i v i m t, âm thanh đ i v i tai, s c ép, c xát đ i v i da, các phân t hĩa ch t đ i v i m ũi hay l ưi) là n ơi cĩ các t bào c m giác chuyên ch u kích thích c a m t lo i n ăng l ưng v t lý nào đĩ. • Bưc 2: s chuy n hĩa n ăng l ưng v t lý thành n ăng l ưng th n kinh ( đin sinh hc) t bào c m giác đang b kích thích – h ưng ph n và n ăng l ưng này đưc truy n theo dây th n kinh đ vào m t vùng não nào đĩ trên v não v i t ư cách là nh ng xung mang tín hi u đin. • Bưc 3: s phát sinh nh ng c m giác vơ ngh ĩa trên vùng đĩ c a v não • Bưc 4: các xung th n kinh trên vùng đĩ c a v não lan truy n sang vùng não k c n g i là vùng liên h p đ các c m giác đưc liên h p và t ng h p l i thành m t n tưng hay m t hình nh cĩ ý ngh ĩa g i là tri giác (ch th nh n ra và bi t đưc s v t, hi n t ưng mà tri giác ph n ánh là s v t gì, hi n t ưng gì). 3. M t s quy lu t c ơ b n c a tri giác: 3.1. Quy lu t v tính đ i t ưng c a tri giác: Trang 34
38. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Tri giác bao gi c ũng là k t qu tác đ ng c a m t đ i t ưng c th nào đĩ vào giác quan và là s ph n ánh tr n v n đ i t ưng đĩ, là n t ưng, là hình nh v đ i tưng đĩ trong não. 3.2. Quy lu t v tính l a ch n ca tri giác: Tri giác v đ i t ưng c th nào trong hi n th c khách quan và tri giác nh ư th nào v đ i t ưng đĩ là tùy theo s l a ch n c a ch th , do ch th tách đ i t ưng đĩ ra kh i b i c nh, ra kh i s v t, hi n t ưng khác, ho c sau đĩ do ch th chuy n b i cnh thành đi t ưng và chuy n đ i t ưng tr ưc đĩ thành b i c nh Bn nhìn th y gì t các b c tranh trên? 3.3. Quy lu t v tính cĩ ý ngh ĩa c a tri giác: Khi ch th cĩ đưc m t tri giác v m t đ i t ưng nào đĩ thì cĩ ngh ĩa là ch th đã nh n bi t đưc đ i t ưng đĩ khác v i các đ i t ưng khác, là đi t ưng nào, đi tưng gì, và cĩ th g i tên đi t ưng đĩ. 3.4. Quy lu t v o nh (Illusion) : Trong m t s tr ưng h p, nh ng điu ki n c th nào đĩ, tri giác nhìn c a ta khơng ph n ánh đúng v i đ i t ưng mà ta tri giác, ngh ĩa là nĩ cho ta nh ng n t ưng, nh ng hình nh mà ta bi t là khơng đúng v i th c t c a đ i t ưng đĩ. ðĩ là nh ng o nh th giác, g i t t là o nh. Trang 35
39. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Khác v i o giác (Hallucination) là s tri giác nh ng s v t, hi n t ưng khơng cĩ th t c a ch riêng m t cá nhân nào đĩ do cĩ tâm b nh ho c do cĩ s d ng các ch t ma túy. o nh là quy lu t chung v tri giác đ i v i t t c m i ng ưi khi nhìn s v t, hi n t ưng trong nh ng điu ki n nh t đ nh. 3.5. Quy lu t v tính n đ nh c a tri giác: Tính n đ nh c a tri giác là kh n ăng ph n ánh s v t hi n t ưng khơng thay đ i (k t qu tri giác khơng thay đ i) khi điu ki n tri giác thay đ i. Ví d : ta đã tri giác con voi và con ng a, ra đã th y con voi to h ơn con ng a. Dù sau đĩ, ta tri giác con voi đng xa, ta th y nh h ơn con ng a đang đ ng tr ưc m t ta, ta v n bi t r ng con voi to hơn con ng a. 3.6. Quy lu t v t ng giác: Tri giác v m t s v t hay hi n t ưng nào đĩ khơng ch là s ph n ánh nh ng gì là thu c tính khách quan c a s v t hay hi n t ưng đĩ mà cịn là s t ng h p gi a m t bên là s ph n ánh đĩ và m t bên là nh ng nhân t tâm lý ch quan c a ch th nh ư nhu c u, đ ng c ơ, m c đích, tình c m v.v cĩ nh h ưng t i s ph n ánh đĩ. Nh ư th , tri giác cĩ tính t ng h p là m t quy lu t g i là t ng giác. 4. Quan sát và n ăng l c quan sát: Quan sát là hình th c tri giác cao nh t c a con ng ưi, mang tính tích c c, ch đng, cĩ m c đích rõ r t, th m chí cĩ k ho ch, cĩ ph ươ ng pháp và cĩ ph ươ ng ti n h n hoi. Năng l c quan sát là kh n ăng tri giác nhanh chĩng, đ y đ , chính xác m t s v t hay hi n t ưng nào đĩ theo m t m c đích nào đĩ đã đưc xác đ nh tr ưc. Năng l c quan sát m i ng ưi m i khác. Nh ng ng ưi chuyên ho t đ ng trong m t l ĩnh v c nào đĩ cĩ n ăng l c quan sát cao h ơn nhi u so v i nh ng ng ưi khác khi quan sát nh ng s vt, hi n t ưng thu c l ĩnh v c chuyên mơn c a mình. 5. Nh ng sai l m cĩ th c a tri giác Tri giác sai l m là tri giác khơng chính xác v s v t hi n t ưng cĩ th t. Nh ng sai lm c a tri giác cĩ th cĩ ba lo i: Trang 36
40. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Sai l m do hi n t ưng v t lý t o nên: ánh sáng ph n chi u hay khúc x cĩ th gây ra hi n t ươ ng tri giác sai l m. Lái xe trên đưng vào bu i tr ưa n ng g t, ng ưi lái cĩ c m giác phía tr ưc cĩ m t v ũng n ưc, đĩ là ví d c a tri giác sai l m • Sai l m do giác quan t o nên: các giác quan c a con ng ưi cĩ th b đánh l a trong nh ng điu ki n nh t đ nh, do đĩ tri giác cĩ th sai l m trong tr ưng h p này. • Sai l m do đ i não gây nên: sai l m này cĩ th đưc chia thành nh ng lo i nh ư sau: + Sai l m do nhu c u gây nên, ng ưi đang khát n ưc nghe giĩ th i t ưng nh ư nưc đang ch y đâu đĩ. + Sai l m do tình c m gây nên, ng ưi s hãi m t đe do t bên ngồi t i, th y cây đng đ y t ưng cĩ ai đang đui theo mình. + Sai l m do khơng chú ý mà nên, cĩ lúc nghe l m, nhìn l m vì thi u s chú ý nh t đ nh Các tr ưng h p sai l m c a tri giác cĩ r t nhi u ng d ng trong ho t đ ng th c ti n, trong ngh thu t, trong qu ng cáo, o giác khơng ph i là s sai l m c a tri giác v m t đ i t ưng cĩ th t mà là ph n ánh v m t đ i t ưng khơng cĩ th c. o giác khơng do giác quan mang l i mà là s n ph m c a đ i não và là k t qu c a s th hi n tình c m, t ư t ưng c a ch th ra bên ngồi. 6. Nh ng y u t cá nhân nh h ưng đ n tri giác • Kinh nghi m trong quá kh : tri giác c a con ng ưi ch u nh h ưng c a quá kh r t m nh. Con ng ưi nh n bi t đ i t ưng m t ph n do thĩi quen và nh ng điu đã bi t trong ho t đ ng và trong cu c s ng. Máy ch p hình c ũng g m th u kính nh ư đơi mt nh ưng hình ch p khác hình nhìn b ng m t vì máy ch p ghi hình khơng d a vào kinh nghi m. Nh ưng c ũng chính do kinh nghi m mà nhi u lúc con ng ưi tri giác thi u chính xác. Ch ng h n, cĩ nhi u lúc cĩ ng ưi đi th ăm m t phong c nh hồn tồn xa l nh ưng li cĩ c m ngh ĩ r ng hình nh ư đã g p nh ng hình nh quen thu c đĩ. Hi n t ưng này Trang 37
41. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài do kinh nghi m l ưu l i trong trí nh v nh ng l n ngo n c nh n ơi khác tr n l n v i th c t đang tri giác gây nên. • Nhu c u hi n t i: nhu c u đã h ưng d n tri giác c a con ng ưi v cái h c n. Thơng th ưng m t nhu c u khĩ đ t, con ng ưi hay gán cho nĩ m t giá tr l n. Cịn m t nhu c u d tho mãn, con ng ưi l i hay xem th ưng giá tr c a nĩ. M t khi nhu c u đưc tho mãn, tri giác c a con ng ưi v đ i t ưng s tr nên khách quan h ơn. • Tình c m hi n t i: tình c m nh h ưng m nh m đ n tri giác nh t là tu i nh khi nh ng hi u bi t ch ưa đưc ki n tồn. Tâm tr ng c a con ng ưi s chi ph i rõ ràng đn nh ng hình nh đang tri giác. 7. Tri giác ngo i c m (Extrasensory Perception) Tri giác ngo i c m là s tri giác s v t và hi n t ưng ch b ng tâm linh ch khơng ph i b ng các giác quan và các c m giác. Ng ưi ta nĩi r ng cĩ 4 lo i tri giác ngo i c m là: • Th nh t, s th n giao cách c m (Telepathy) là s giao lưu ý ngh ĩ gi a 2 ng ưi v i nhau m c dù h khơng th y nhau, khơng giao ti p v i nhau • Th hai, s tiên tri (Precognition) là s bi t tr ưc nh ng gì s x y ra trong t ươ ng lai • Th ba, s th u thi (Clairvoyance) là s nhìn th y đưc nh ng s v t, hi n t ưng ngồi t m nhìn ho c b che khu t Trang 38
42. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài
    Th t ư, là s tâm v n (Psychokinetic) là s dùng tâm linh đ làm cho đ v t chuy n đng. Mt s ng ưi tin r ng các hi n t ưng tri giác ngo i c m nĩi trên là cĩ th c c ăn c vào kinh nghim c a b n thân ho c vào ý ki n c a ng ưi khác. M t s ng ưi n a tin, n a ng . S cịn l i, là nh ng nhà khoa h c và nh ng ng ưi tin vào khoa h c thì khơng tin v i lý do là khơng cĩ c ơ s khoa h c nào đ mà tin c , và v i lý do là khơng ai cĩ th t o ra hi n t ưng đĩ b ng th c nghi m khoa h c. Câu h i ơn t p 1. Cm giác là gì? 2. Phân tích đc đim c a c m giác. 3. Cm giác đưc phân lo i nh ư th nào? 4. Hãy nêu nh ng quy lu t c ơ b n c a c m giác? 5. Tri giác là gì? 6. Tri giác cĩ nh ng đ c đim gì gi ng và khác v i c m giác? 7. Hãy phân tích quá trình chuy n hĩa các c m giác thành tri giác (4 b ưc). 8. Tri giác đưc phân lo i nh ư th nào? 9. Quan sát và n ăng l c quan sát là gì? 10. Nêu tên và gi i thích nh ng quy lu t c ơ b n c a tri giác (6 quy lu t) 11. Tri giác ngo i c m là gì? Theo anh (ch ) cĩ tri giác ngo i c m khơng? Trang 39
43. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Ch ươ ng 4: Ý TH C VÀ VƠ TH C I. Ý TH C 1. ðnh ngh ĩa: Ý th c (consciousness) là s nh n bi t đưc (awareness) nh ng tác đ ng c a mơi tr ưng đang cĩ đ i v i b n thân mình, c ũng nh ư s nh n bi t đưc nh ng hi n tưng tâm lý đang di n ra trong tâm trí mình tr ưc nh ng tác đ ng đĩ c a mơi tr ưng. 2. Các thu c tính c ơ b n c a ý th c: • Ý th c th hi n n ăng l c nh n th c cao nh t c a con ng ưi v th gi i: Nh n th c cái b n ch t, nh n th c khái quát b ng ngơn ng . D ki n tr ưc k ho ch hành vi, k t qu c a nĩ làm cho hành vi mang tính cĩ ch đnh, cĩ m c đích. • Ý th c th hi n thái đ c a con ng ưi đ i v i th gi i: Ý th c khơng ch nh n th c sâu s c v th gi i mà cịn th hi n thái đ v i nĩ. • Ý th c th hi n n ăng l c điu khi n, điu ch nh hành vi c a con ng ưi: Ý th c điu khi n, điu ch nh hành vi c a con ng ưi đ t t i m c đích đã đ ra. Vì th ý th c cĩ kh n ăng sáng t o. • Kh n ăng t ý th c: con ng ưi cĩ kh n ăng t ý th c, cĩ ý ngh ĩa là kh n ăng t nh n th c v mình, t xác đnh thái đ đ i v i b n thân, t điu khi n, điu khi n, t hồn thi n mình. 3. C u trúc c a ý th c: Trong ý th c cĩ 3 m t th ng nh t h u c ơ v i nhau. 3.1. M t nh n th c: • Các quá trình nh n th c c m tính mang l i nh ng tài li u đ u tiên cho ý th c là tng b c th p c a ý th c. • Quá trình nh n th c lý tính là b c ti p theo trong m t nh n th c c a ý th c, đem li cho con ng ưi nh ng hi u bi t b n ch t, khái quát v th c t i khách quan. Trang 40
44. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 3.2. M t n ăng đ ng c a ý th c: Ý th c điu khi n, điu ch nh ho t đ ng ca con ng ưi, làm cho ho t đ ng c a con ng ưi là ho t đ ng cĩ ý th c. ðĩ là quá trình con ng ưi v n d ng nh ng hi u bi t và t thái đ c a mình nh m thích nghi, c i t o th gi i và c i bi n c b n thân. 3.3. M t thái đ c a ý th c: Th hi n s đánh giá, s l a ch n, s xúc tác và tình c m. 4. Các hình thái c a ý th c: Cp đ ý th c cĩ các hình thái sau đây: 4.1.Ý th c đ i t ưng: Là tồn th nh ng hi n t ưng tâm lý, quá trình tâm lý hay thu c tính tâm lý mà ch th nh n bi t đưc 4.2.Ý th c ch th : Là s nh n bi t v chính b n thân, cĩ hai c p đ : • Ý th c t phát, là ý th c ch th nh n bi t tr c ti p và t c kh c nh ng tr ng thái tâm lý xu t hi n trong chính h mà ch ưa v n d ng ý chí đ suy xét. • Ý th c ph n t nh hay t ý th c là ý th c quay v chính ch th đ t p trung chú ý và phân tích nh ng gì đã ghi nh n đ đ t đưc s chính xác, minh b ch h ơn. T ý th c là m c đ phát tri n cao c a ý th c, b t đ u hình thành con ng ưi t tu i lên ba. Thơng th ưng t ý th c bi u hi n các m t sau: + Cá nhân t nh n th c v b n thân mình t bên ngồi đn n i dung tâm h n, đn v th và các quan h xã h i + Cĩ thái đ đ i v i b n thân, t nh n xét, t đánh giá, t điu khi n, t điu ch nh hành vi + Cĩ kh n ăng t giáo d c, t hồn thi n b n thân. 5. Chú ý 5.1. Khái ni m: Chú ý là s t p trung c a ý th c vào m t ng ưi hay m t nhĩm s v t, hi n tưng đ đ nh h ưng ho t đ ng, đ m b o điu ki n th n kinh – tâm lý c n thi t cho ho t đ ng ti n hành cĩ hi u qu . Trang 41
45. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Chú ý đưc xem nh ư là m t tr ng thái tâm lý “ đi kèm” các ho t đng tâm lý khác, giúp cho các ho t đ ng tâm lý đĩ cĩ k t qu . Chú ý khơng cĩ đ i t ưng riêng, đi t ưng c a nĩ chính là đi t ưng c a ho t đ ng tâm lý mà nĩ “ đi kèm”. 5.2. Phân lo i chú ý: Cĩ 3 lo i chú ý: chú ý khơng ch đ nh, chú ý cĩ ch đ nh và chú ý “sau khi cĩ ch đ nh”. • Chú ý khơng ch đ nh: là lo i chú ý khơng cĩ m c đích t giác, khơng c n s n l c c a b n thân. Lo i chú ý này th ưng nh nhàng, ít c ăng th ng nh ưng kém b n vng, khĩ duy trì lâu dài. • Chú ý cĩ ch đ nh là lo i chú ý cĩ m c đích đnh tr ưc và ph i cĩ s n l c ca b n thân. • Chú ý “sau khi cĩ ch đ nh”: lo i chú ý này v n là chú ý cĩ ch đ nh, nh ưng khơng địi h i s c ăng th ng c a ý chí, lơi cu n con ng ưi vào n i dung và ph ươ ng th c ho t đ ng t i m c khối c m, đem l i hi u qu cao c a chú ý. Ví d khi b t đ u đc sách địi h i ph i cĩ chú ý cĩ ch đ nh, nh ưng càng đc ta càng b n i dung h p dn c a cu n sách thu hút làm cho b n thân say s ưa đc, khơng c n s n l c cao, s căng th ng c a ý chí. 5.3. Các thu c tính c ơ b n ca chú ý: • S c t p trung c a chú ý: là kh n ăng ch chú ý đ n m t ph m vi đ i t ưng tươ ng đi h p c n thi t cho ho t đ ng lúc đĩ. Cĩ nh ng tr ưng h p do quá say mê t p trung chú ý vào đi t ưng nào đĩ mà “quên h t m i chuy n khác” đĩ là hi n t ưng đãng trí. • S b n v ng c a chú ý: đĩ là kh n ăng duy trì lâu dài chú ý vào m t hay m t s đ i t ưng c a ho t đ ng. Ng ưc v i đ b n v ng là s phân tán chú ý. • S phân ph i chú ý: là kh n ăng cùng m t lúc chú ý đ y đ đ n nhi u đ i tưng hay nhi u ho t đng khác nhau m t cách cĩ ch đ nh. • S di chuy n chú ý: là kh n ăng chuy n chú ý t đ i t ưng này sang đi tưng khác theo yêu c u c a ho t đ ng. S di chuy n chú ý là s c chú ý đưc thay th cĩ ý th c. Trang 42
46. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài II. VƠ TH C 1. ðnh ngh ĩa Trong ho t đ ng và cu c s ng nĩi chung, ngồi Ý th c nh ng hi n t ưng tâm lý cĩ ý th c, chúng ta cịn q p r t nhi u nh ng hi n t ưng tâm lý ch ưa ý th c hay vơ th c. Cĩ th nĩi, m t ph n l n và quan tr ng c a đ i s ng tâm linh v ưt ra ngồi t m hi u bi t c a cái tơi (ý th c) Theo S.Freud: “Vơ th c là m t quá trình tâm lý VơVơ th th c c mà s hi n h u đưc ch ng minh qua nh ng bi u l ca nĩ, nh ưng chúng ta khơng bi t gì v nĩ m c dù nĩ Mơ hình “t ng b ăng” c a S.Freud v các t ng ý th c và vơ th c xy ra trong ta ” Nhi u th c nghi m đã ch ng minh r ng nh ng hi n t ưng tâm lý vơ th c cĩ vai trị nh t đ nh trong đ i s ng con ng ưi. Nĩi cách khác, vơ th c là hi n t ưng tâm lý tng b c ch ưa ý th c đưc, n ơi mà ý th c khơng th c hi n ch c n ăng c a mình. 2. ðc đim c a quá trình vơ th c • Nh ng hi n t ưng tâm lý vơ th c là nh ng hi n t ưng x y ra trong điu ki n ch th c a hành vi khơng th xác đ nh đưc v m t khơng gian c ũng nh ư th i gian. • Nh ng hi n t ưng tâm lý vơ th c th ưng cĩ tính ch t khơng mâu thu n nhau. Trong h th ng các quá trình vơ th c khơng cĩ lơgic, khơng cĩ ph nh n, khơng hồi nghi m c đ xác th c Nh ng xúc đ ng, ham mu n, thúc đ y, hi n h u c nh nhau mà khơng cĩ nh h ưng trên nhau, khơng mâu thu n nhau. • Nh ng hi n t ưng tâm lý vơ th c cịn cĩ tính ch t phi th c t i 3. Nh ng hi n t ưng tâm lý vơ th c th ưng g p Vơ th c bao g m nhi u hi n t ưng tâm lý khác nhau: • Nh ng hi n t ưng cĩ tính ch t b n n ăng (b n n ăng dinh d ưng, b n n ăng t v , bn n ăng sinh d c, ) ti m tàng t ng sâu, d ưi ý th c và mang tính ch t b m sinh, di truy n cùng v i b n n ăng là nh ng hành vi xung đng. Trang 43
47. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Nh ng hi n t ưng ti n ý th c x y ra b t th ưng trong nh ng điu ki n c th . Ví d con ng ưi cĩ lúc thích cái gì đĩ nh ưng khơng hi u vì sao l i th y thích ho c khơng. • Nh ng hi n t ưng tâm lý v n là ý th c nh ưng do l p đi l p l i nhi u l n chuy n thành d ưi ý th c – vơ th c. ðĩ là nh ng t p quán, thĩi quen, nh ng k ĩ x o thành th c ca con ng ưi. Nh ng hi n t ưng này đưc đ t tên là nh ng hi n t ưng cĩ tính ch t ti m th c. • Nh ng hi n t ưng cĩ tính ch t tr c giác, phát hi n nh ng v n đ b t ng mà khơng h đưc chu n b , khơng cĩ s tham gia c a ý th c lúc y. • Nh ng hi n t ưng cĩ tính ch t b nh lý nh ư hành vi c a ng ưi b bênh tâm th n nng. • Nh ng hi n t ưng tâm lý hi u hi n các gi c m ơ, trong tình tr ng b ám th , thơi miên. III. GI C NG VÀ GI C M Ơ 1. Gi c ng 1.1. Khái ni m: Gi c ng (sleep) là m t tr ng thái thay đ i c a ý th c g m 5 giai đon (stage) khác nhau, trong đĩ m i giai đon ng v i m t m c đ nh t đ nh c a s nh n bi t và đáp tr (responsiveness) c ũng nh ư v i m t m c đ nh t đ nh c a s kích thích sinh lý (physiological arousal). Giai đon sâu nh t c a gi c ng (ng say) là giai đon ti p giáp v i vơ th c (unconsciousness). Cĩ 2 lo i gi c ng chính : • Gi c ng khơng REM (Rapid Eye Movement): khơng cĩ s chuy n đ ng nhanh ca m t) • Gi c ng REM: cĩ s chuy n đ ng nhanh c a m t. 1.2. Hai lo i gi c ng và các giai đon c a gi c ng : Gi c ng tr i qua các giai đon khác nhau, các giai đon c a gi c ng là khác nhau do cĩ nh ng s thay đ i trong ho t đ ng c a đin não kèm theo nh ng s nh n bi t và s đáp tr sinh lý c a c ơ th . Nh ư v y là não v n ho t đ ng trong khi ta ng . Trang 44
48. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Gi c ng khơng REM chi m kho ng 80% th i gian ng và đưc chia thành 4 giai đon : + Giai đon 1: là giai đon quá đ t th c gi c ng , kéo dài t 1 đ n 7 phút. Trong giai đon này, ta m t d n kh n ăng đáp tr các kích thích và ta nh n th y các ý ngh ĩ và hình nh trong đ u ta nĩ trơi d t lan man. ðin não đ c a giai đon này cho th y sĩng đin não là lo i sĩng theta cĩ biên đ và t n s th p (3 đ n 7 sĩng trong 1 giây) + Giai đon 2: là giai đon b t đ u ng th c s . ðin não đ cho ta th y não b t ra các sĩng đin não cĩ t n s cao. Trong giai đon này, tr ươ ng l c c a b p th t , nh p đ p ca tim, nh p th và thân nhi t c a ta gi m xu ng. + Giai đon 3 và 4: sau khi đã tr i qua giai đon 2 kho ng 30 - 45 phút, ta đi vào giai đon 3 r i giai đon 4. + Giai đon 4: là giai đon các sĩng đin não delta cĩ biên đ r t cao và t n s r t th p (d ưi 4 sĩng trong m t giây). ðây là giai đon sâu nh t c a gi c ng (ng say nh t, r t khĩ đánh th c). Trong giai đon này, nh p đ p c a tim, nh p th , thân nhi t và lưng máu vào não đu gi m, đ ng th i cĩ s bài ti t các hooc mơn sinh tr ưng cĩ tác dng đ y m nh s chuy n hĩa c a th c ăn thành ch t dinh d ưng, kích thích s phát tri n c a c ơ th và c a não. Sau khi đã tr i qua giai đon 4 trong kho ng m t s phút đ n 1 gi , ta s quay tr l i giai đon 3 và giai đon 2 đ sau đĩ đi vào m t giai đon m i g i là giai đon ca gi c ng REM. • Gi c ng REM chi m kho ng 20% th i gian ng . G i nĩ là REM vì trong gi c ng này, 2 con m t c a ta đ ng đ y qua l i r t nhanh trong khi m t v n nh m. Các sĩng đin não trong gi c ng REM cĩ t n s nhanh và biên đ th p r t gi ng v i các sĩng beta c a đin não khi ta th c. Trong gi c ng REM, c ơ th c a ta r t nh y c m v m t sinh lý, nh ưng tồn b các b p th t v n ho t đ ng theo h th n kinh ch đ ng đ u b li t. M t đ c đim c a gi c ng REM là th ưng cĩ kèm theo gi c m ơ (dreaming). M i đêm chúng ta cĩ kho ng 5 ho c 6 l n đi vào gi c ng REM, m i l n cách nhau kho ng 30 đ n 90 phút. Mi l n nh ư v y, gi c ng REM kéo dài t 15 đ n 45 phút r i sau đĩ 90 phút. M i l n Trang 45
49. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài nh ư v y, gi c ng REM kéo dài t 15 đ n 45 phút r i sau đĩ chuy n sang tr l i gi c ng khơng REM Nu đêm tr ưc ta b m t gi c ng REM thì đêm sau ta s cĩ m t gi c ng REM nhi u h ơn bình th ưng. 1.3. Nguyên nhân c a gi c ng : Cĩ ba cách lý gi i khác nhau v nguyên nhân c a gi c ng : • Thuy t ph c h i cho r ng nh ng ho t đ ng ban ngày làm suy y u ch c n ăng ca não và c ơ th cịn gi c ng thì cĩ th ph c h i l i. • Thuy t thích nghi cho r ng gi c ng là s n ph m c a s ư tiêu hĩa sinh v t nh m giúp con ng ưi và đng v t tránh khi s lãng phí n ăng l ưng và s phát hi n c a dã thú ban đêm. • Thuy t sàng l c cho r ng gi c ng và gi c m ơ cĩ ch c n ăng lo i b các thơng tin khơng c n thi t trong ngày, làm gi m huy n t ưng và ám nh. Nu m t ng trong m t th i gian (11 ngày đêm li n) thì s cĩ các tri u ch ng khơng bình th ưng c a c ơ th nh p nh ư: nh p tim, huy t áp và các tuy n n i ti t, suy yu mi n d ch, nh t là suy y u h th n kinh: bu n ng , m t m i Th i gian ng c n thi t trong m t ngày: + Tr s ơ sinh c n ng 17 gi /ngày (trong đĩ cĩ 50% là gi c ng REM) + Tr 4 tu i c n ng 10 gi /ngày (trong đĩ cĩ 25 – 30% là gi c ng REM) + Tr v thành niên và ng ưi l n c n ng 7 gi m i ngày, trong đĩ cĩ 20% là gi c ng REM + Ng ưi cao tu i (trên 60) c n ng 6 gi 30 phút/ngày (trong đĩ 20% là gi c ng REM) 2. Gi c m ơ Thơng th ưng m i đêm trong cu c s ng, con ng ưi tr i nghi m s ki n k ỳ là đưc tâm trí dàn d ng đĩ là gi c m ơ. Nh ng o giác s ng đ ng, đ y màu s c, hồn tồn vơ lý đưc đ c tr ưng bi các chuy n v v n r c r i làm bi n đ i th i gian l p lang và hi n tr ưng chi m l ĩnh sân kh u gi c ng c a con ng ưi. Ng ưi Trang 46
50. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài nm m ơ cĩ th c m th y nh ư th đang ng x theo nh ng cách b t th ưng ho c khơng th x y ra đưc. H cĩ th nĩi chuy n, nghe th y và c m th y h ưng ph n v tình d c, nh ưng h khơng th ng i n m ho c c m th y đau. Gi c m ơ là sân kh u c a s phi lý nh ng v k ch l n x n d ưng nh ư phi lơgic n u đem phân tích b ng lý trí sáng su t lúc th c Tuy gi c m ơ ch y u là hi n t ưng REM song m t s gi c m ơ (cĩ tính ch t khác) c ũng x y ra trong th i k ỳ NREM. N m m ơ k t h p v i tr ng thái NREM ít cĩ tính ch t gi ng m t câu chuy n và ít cĩ hình nh mang tính giác quan. Các đ i t ưng cũng nh l i gi c m ơ REM v i m t t l cao h ơn gi c m ơ NREM. 2.1. Phân tích và gi i ngh ĩa gi c m ơ theo S.Freud Theo cách nhìn c a S.Freud, gi c m ơ cĩ 2 ch c n ăng chính: bo v gi c ng và dùng làm ngu n th a mãn mong mu n vơ th c. Gi c m ơ b o v gi c ng b ng cách làm gi m nh c ăng th ng tinh th n đưc hình thành lúc ban ngày, và b ng cách cho phép ng ưi n m m ơ hành đng thơng qua nh ng ham mu n vơ S.Freud th c. V i nhà tr li u s d ng phân tích gi c m ơ đ hi u và x lý nh ng v n đ c a bnh nhân, thì gi c m ơ b c l nh ng ưc mu n vơ th c c a b nh nhân, nh ng n i s hãi g n v i nh ng mong mu n đĩ, và nh ng c ơ ch t v đ c tr ưng đưc b nh nhân vn d ng nh m gi i quy t xung đ t, là h u qu tâm lý gi a nh ng ưc mu n v i nh ng ni s hãi. Nh ng gi c m ơ và ý ngh ĩa bi u t ưng theo quan đim S.Freud: Bi u t ưng Ý ngh ĩa Leo lên c u thang, qua c u, đi thang máy, đi d c theo hành lang dài, b ưc vào m t c ăn phịng, ng i trên tàu Ưc mu n tình d c ho đi xuyên qua đưng h m. Táo, đào nho. B ph n vú ðn n , l a cháy, r n, g y g c, ơ dù, súng, ng, dao. B ph n sinh d c nam Lị h p, h p, ng lị s ưi, đưng h m, t âm vào t ưng, B ph n sinh d c n hang đng, chai l, tàu thuy n. Trang 47
51. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 2.2. Thuy t ho t hĩa - t ng h p: Thuy t ho t hĩa - t ng h p cho r ng t t c các gi c m ơ đu b t đ u b ng nh ng phĩng đin ng u nhiên t vùng sau trong não b . Các tín hi u xu t phát t thân não và sau đĩ kích thích các vùng cao h ơn c a v não. Hi n t ưng ho t hĩa này thu n túy dính líu đn n ăng l ưng hĩa sinh. Khơng cĩ nh ng n i k t nào và khơng cĩ nh ng ki u c k t nào v i nh ng đ t tín hi u các phĩng l c đin ng u nhiên này c . Tuy v y não đi phĩ v i s ki n xa l này b ng cách làm cái gì đĩ đưc thi t k đ làm t t nh t: não c g ng tìm ra ý ngh ĩa c a h t th y m i thơng tin đ u vào mà nĩ nh n đưc, áp đ t tr t t cho cái m h n đ n nh ng thơng tin này và t ng h p nh ng đ t phĩng l c đin riêng r thành m t câu chuy n cĩ m ch l c b ng cách t o ra m t gi c m ơ. Ng ưi đ x ưng thuy t này, bác s ĩ th n kinh J.Allan Hobson (1977), l p lu n r ng giai đon gi c ng REM cung c p cho não m t ngu n n i l c ho t hĩa. Khi kích thích t bên ngồi t t đi là đ thúc đ y s t ăng tr ưng và s phát tri n c a b não. N i dung gi c m ơ b t ngu n t kích thích ng u nhiên ch khơng ph i là nh ng ưc mu n vơ th c. J. Allan Hobson Chúng ta quên kho ng 95% các gi c m ơ, chúng ch đưc l ưu gi t m th i trong ký c ng n h n. Nh ng gi c m ơ c a ta s ng đ ng nh ưng khơng cĩ mùi v vì lý do ch cĩ các n ơron th giác m i đưc các phĩng l c đin kích thích trong th i gian REM. Hobson tin r ng s phát hi n c a ơng đã “m c a cho sinh h c phân t v gi c ng ” và đĩng c a v i thuy t phân tâm v gi c m ơ. 3. M t s tr ng thái ý th c b thay đ i khác 3.1. Thơi miên Theo m t ngh ĩa r ng, thơi miên là m t tr ng thái thay th c a nh n th c đưc gây ra b ng nhi u k thu t khác nhau và cĩ đc đim là m t s ng ưi cĩ kh n ăng đ c bi t đáp ng v i ám th làm thay đi v tri giác, ký c, đ ng c ơ và ý th c t ki m ch . Trong tr ng thái thơi miên, đi t ưng cĩ tính đáp ng cao v i ám th c a nhà thơi miên và th ưng c m th y ng x khơng cĩ ý đ nh th c hi n mà khơng cĩ ý đnh ho c khơng cĩ b t c m t c g ng nào v ý th c c . Trang 48
52. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài • Kh n ăng ch u thơi miên (Hypnotization): nh ng bu i di n trên sân kh u kch tính nh t v thơi miên cho ta n t ưng r ng s c m nh c a thơi miên g n v i nhà thơi miên. Th nh ưng ngơi sao th c s là ng ưi ch u thơi miên: nhà thơi miên ch là ng ưi h ưng d n kinh nghi m. M t s ng ưi th m chí cĩ th th c hành t thơi miên (Autohypnosis) mà khơng c n cĩ ng ưi làm thơi miên. • Kh n ăng ch u thơi miên là m t kh n ăng nh n th c đ c nh t vơ nh - mơt ph ươ ng di n đ c bi t c a trí t ưng t ưng c a con ng ưi. Nĩ xu t hi n t tu i u th ơ cùng v i ý th c r ng mình cĩ kh n ăng tr nên hồn tồn đưc h p th trong m t tr i nghi m. M t ng ưi d ch u thơi miên cĩ th b thơi miên b i b t c ai, n u ng ưi y mu n đáp ng, trong khi m t ng ưi khơng th ch u thơi miên s khơng đáp ng v i nh ng chi n thu t th m chí c a nh ng nhà thơi miên điu ngh nh t. Tuy nhiên, chúng ta c n cĩ m t thái đ hồi nghi khoa h c tr ưc nh ng l i phát bi u v thơi miên, nh t là khi nh ng l i phát bi u đĩ d a trên báo cáo tr ưng h p cá nhân ho c nghiên c u thi u điu ki n ki m ch ng đúng đ n. Các nhà nghiên c u khơng đng ý v i nhau v các c ơ ch tâm lý liên quan đn thơi miên. M t s l p lu n rng thơi miên đơ n gi n ch là đng c ơ b đ y lên m c cao; đ i t ưng khơng b mê ho c nh ưng đưc đánh th c làm chuy n l ưu nhi u n ăng l ưng h ơn h ưng v s chú ý và nh ng ho t đ ng đưc ám th . M t s khác l i cho r ng thơi miên ch là m t trị phân vai mang tính xã h i, m t th đáp ng và v (placebo resoponse) c g ng làm va lịng nhà thơi miên mà thơi. Bng ch ng tr i nghi m và ý ki n chuyên gia g n nh ư kh ng đ nh r ng thơi miên cĩ th cĩ m t nh h ưng m nh m đ n nhi u ch c n ăng tâm lý và c ơ th . M t trong nh ng giá tr quan tr ng nh t và khơng gây tranh cãi c a thơi miên là tác d ng lên c m giác đau. Tâm trí c a chúng ta cĩ khuy ch đ i các kích thích đau thơng qua đốn tr ưc v lo s ; ta c ũng cĩ th gi m thành ph n tâm lý c a c m giác đau b ng thơi miên. Ki m sốt đau đưc th c hi n thơng qua đ lo i ám th thơi miên: 1- đi t ưng khơng chú ý t i kích thích đau; 2 - t ưng t ưng ph n c ơ th b đau nh ư là m t ch t vơ cơ (làm b ng g ho c nh a t ng h p) ho c tách r i kh i ph n cịn l i c a c ơ th ; Trang 49
53. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài 3 - chú ý đn ph n thi u v ng kh i c ơ th và 4 - làm méo mĩ th i gian b ng nhi u cách khác nhau. Thơi miên đã ch ng t đ c bi t cĩ giá tr v i b nh nhân b ng n ng, bà m sinh đ t nhiên, và b nh nhân ung th ư h c cách ch u đ ng đau do b nh và điu tr , t thơi miên cho phép b nh nhân ki m sốt đưc c m giác đau m i khi nĩ xu t hi n. 3.2. Thi n Thi n là m t s thay đ i trong ý th c nh m t ăng c ưng ki n th c v b n thân và tr ng thái tho i mái b ng cách làm gi m nh n th c v b n thân. Trong khi thi n ng ưi ta t p trung vào và điu hịa đng tác th , gi c ơ th m t t ư th nào đĩ (t ư th yoga), gi m t i thi u kích thích t bên ngồi, và t o ra các hình nh c th nào đĩ trong tâm trí ho c khi n tâm trí thốt kh i m i suy ngh ĩ. Nh ng tín ng ưng c a các n n v ăn hĩa Á Châu v tâm trí r t khác nh ng tín ng ưng c a các n n v ăn hĩa ph ươ ng Tây. Ph t giáo d y r ng v ũ tr nhìn th y đưc là mt o t ưng c a các giác quan; th gi i ch ng là cái gì c mà là cái do tâm trí t o ra. Thi n là m t cu c t p luy n lâu dài trong quá trình khám phá đư a tâm trí r i kh i nh ng tr ng thái b i r i, nh ng o t ưng nh ư th nào, do đĩ cho phép tâm trí đưc t do bay b ng và đt t i s sáng su t. Trái l i nhà khoa h c ph ươ ng Tây nhìn nh n thi n nh ư m t d ng bi n đ i ho c thay th c a tr i nghi m và ng x . Thi n cĩ th giúp ta th ư giãn tinh th n và th xác. Thi n làm gi m lo hãi đc bi t nh ng ng ưi ho t đ ng trong mơi tr ưng đ y Stress. Khi th c hành đu đ n, m t vài d ng thi n cĩ th khai sáng b ng cách cho phép con ng ưi cĩ kh n ăng nhìn s v t quen thu c theo cách m i, và gi i thốt tri giác và suy ngh ĩ kh i nh ng h n h p c a nh ng ki u d ng quen thu c. Mt ki u thi n d th c hi n là nh n th c v th và đánh giá m t cách đơn gi n nh ng s v t xung quanh và nh ng hành đng nh nh t hàng ngày c a ta đưc xem là nh ng con đưng d n t i cân b ng tâm lý. Vi c th c hành v n d ng thi n đ đ t đưc bình yên trong tâm trí, m t ý th c gn k t v i th gi i và s th c t nh tâm linh khơng địi h i ph i tham gia b t c m t nhĩm nào ho c lãnh đo nhĩm nào. B t c ai cĩ đ đ ng c ơ thúc đy làm thay đi Trang 50
54. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài nh ng ph ươ ng th c chu n trong v n hành ý th c c a mình c ũng đ u cĩ th th c hành thi n cĩ hi u qu . 3.3. o giác Trong m t s hồn c nh b t th ưng, cĩ th x y ra m t tình tr ng méo mĩ trong ý th c khi con ng ưi nhìn th y ho c nghe th y nh ng điu khơng cĩ trong th c t . o giác là nh ng tri giác sinh đng xu t hi n khi khơng cĩ kích thích khách quan. o giác khác o nh là nh ng méo mĩ tri giác c a nh ng kích thích cĩ th c và đưc nhi u ng ưi tr i nghi m nh ư nhau. S v n hành ph c t p c a não địi h i th ưng xuyên ph i cĩ kích thích t bên ngồi. Khi thi u kích thích nh ư v y não t t o ra kích thích cho mình đ cĩ m t o giác. T th i xa x ưa, con ng ưi đã dùng thu c đ làm bi n đ i tri giác c a mình v th c t i. Kh p th gi i con ng ưi dùng thu c đ th ư giãn, đi phĩ v i Stress tránh tình tr ng khĩ ch u th c t i hi n th i, gây ra c m giác tho i mái trong các tình hu ng xã h i ho c tr i nghi m m t tr ng thái ý th c thay th (t ăng c m h ng ho c đ quên đi nh ng điu đang làm cho con ng ưi bu n phi n, lo l ng) Các thu c nh h ưng tâm trí là các hĩa ch t tác đng đ n quá trình tâm trí và ng x b ng cách làm thay đi nh t th i s nh n th c cĩ ý th c. V i m t s thu c đưc dùng liên t c s làm gi m tác d ng đ n h th n kinh; ph i dùng li u cao h ơn m i đt đưc cùng m t hi u qu . Tính hi u qu b gi m đi nh ư v y do dùng l p đi l p l i đưc g i là tình tr ng quen thu c. Nghi n là h u qu c a tình tr ng quen thu c và ph thu c vào thu c. M t ng ưi nghi n địi h i ph i cĩ thu c trong c ơ th và ch u đ ng các tri u ch ng đau đ n khi cai thu c (co gi t, vã m hơi, bu n nơn và th m chí t vong trong tr ưng h p cai r ưu) nu khơng cĩ thu c (r ưu, thu c lá, thu c phi n, hêroin v.v ). Trang 51
55. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Câu h i ơn t p 1. Ý th c là gì? Trình bày các thu c tính c ơ b n c a ý th c? 2. Trình bày c u trúc và các hình thái c a ý th c? 3. Chú ý là gì? Phân tích đc đim c a các lo i chú ý? 4. Nêu m t s bi n pháp t ăng c ưng chú ý trong c ng vi c, h c t p? 5. Theo S.Freud vơ th c là gì? Trình bày nh ng đ c đim c a quá trình vơ th c? 6. Cĩ nh ng hi n t ưng vơ th c th ưng g p nào? 7. Gi c ng là gì? Cĩ m y lo i gi c ng ? 8. Trình bày đc đim các giai đon c a gi c ng ? 9. Trình bày cách lý gi i v gi c m ơ theo quan đim c a S.Freud và thuy t Ho t hố - T ng h p? 10. Trình bày m t s ki n th c v thi n, thơi miên và o giác? Trang 52
56. Tâm lý h c đ i c ươ ng Biên so n: Ph m Hồng Tài Ch ươ ng 5: TRÍ NH - T ƯNG T ƯNG I. TRÍ NH 1. ðnh ngh ĩa: Trí nh đưc hiu là s ghi li (mã hĩa), gi li (lưu tr) và làm xut hin li (tái hin – truy cp) nhng gì cá nhân đã thu đưc trong hot đng sng ca mình. Trí nh cĩ vai trị r t to l n trong đ i s ng con ng ưi; khơng cĩ trí nh thì khơng cĩ kinh nghi m, khơng cĩ kinh nghi m thì khơng cĩ b t c ho t đ ng nào, c ũng nh ư khơng th hình thành đưc nhân cách. Trí nh c a con ng ưi ph n ánh kinh nghi m thu c m i l ĩnh v c: nh n th c, cm xúc và hành vi. Vì v y, trí nh là m t đ c tr ưng quan tr ng nh t, cĩ tính quy t đnh c a đ i s ng tâm lý con ng ưi c ũng nh ư nhân cách c a h . Nĩ b o đ m cho s th ng nh t và tồn v n c a nhân cách con ng ưi. nh ng ng ưi b b nh h ng trí nh , ta th y cu c s ng hàng ngày c a h r i lo n, khơng bình th ưng. N u khơng cĩ kinh nghi m đã tr i qua thì đi s ng c a con ng ưi s tr nên r i lo n, con ng ưi khơng cịn là m t nhân cách n a. Ngày nay ng ưi ra xem trí nh khơng ph i ch n m trong gi i h n c a ho t đ ng nh n th c, mà nĩ cịn là m t thành ph n t o nên nhân cách m i ng ưi, vì đc tr ưng tâm lý c a nhân cách m i ng ưi đưc hình thành trên c ơ s nh ng kinh nghi m cá th v mi m t c a h , mà kinh nghi m đĩ l i do trí nh đem l i. 2. ðc đim c a trí nh : Nu nh ư c m giác và tri giác ch ph n ánh các s v t, hi n t ưng c a hi n th c khách quan trong hi n t i, khi chúng tr c ti p tác đ ng vào giác quan ta, cịn t ư duy và tưng t ưng l i ph n ánh cái m i, cái t ươ ng lai, thì trí nh ph n ánh các s v t, hi n tưng đã tác đng vào ta tr ưc đây mà khơng c n cĩ s tác đ ng c a b n thân chúng trong hi n t i. Nĩi cách khác, trí nh ph n ánh kinh nghi m c a con ng ưi. Kinh nghi m này cĩ th là nh ng hình nh c th (trí nh hình nh), cĩ th là nh ng hành đng nào đĩ (trí nh v n đ ng), cĩ th là nh ng rung đ ng, tr i nghi m, xúc c m (trí nh c m xúc), c ũng cĩ th là nh ng ý ngh ĩ, t ư t ưng (trí nh ng - lơgic). Trang 53