Giáo trình Thể loại thơ văn trung đại Việt Nam - Nguyễn Thanh Châu (Phần 2)

Nội dung text: Giáo trình Thể loại thơ văn trung đại Việt Nam - Nguyễn Thanh Châu (Phần 2)

1. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 57 - CHÖÔNG III: NHÖÕNG THEÅ THÔ THUAÀN VIEÄT I. THEÅ NOÙI LOÁI Trong vaên vaàn bình daân ta, coù moät theå thô goïi laø noùi loái. Noùi loái ôû ñaây coù nghóa laø noùi ra ñöôøng loái, ñaët nhöõng caâu noái tieáp nhau coù pheùp taéc vaàn ñieäu, chöù khoâng noùi lung tung, loän xoän. Theå noùi loái naøy coát ôû choã ñaët nhöõng caâu coù vaàn vôùi nhau, maø vaàn thì ñaëc bieät hay duøng cöôùc vaän, gieo thaønh töøng caëp, thöôøng heát moät caëp vaàn baèng laïi ñeán moät caëp vaàn traéc, cöù nhö theá luaân phieân noái tieáp nhau cho ñeán heát baøi. Theå noùi loái cuõng coù theå duøng theâm yeâu vaän nhöng khoâng baét buoäc. Ví duï theå caùch theå noùi loái qua 2 baøi ñoàng dao sau ñaây: Con coâng noù muùa Meá ôi laø meá ! Noù muùa laøm sao Meá höông meá hoa Noù ruït coå vaøo Meá caø meá rôï Noù xoøe caùnh ra Meá ôû boán muøa Noù ñoã caønh ña Ai mua khoâng baùn Noù keâu ríu rít Ai hoaïn khoâng cho Noù ñoã caønh mít Caét coû aên no Noù keâu vít cheø Caøy böøa cho meï Noù ñoã caønh tre Meá ôi laø meá ! Noù keâu beø muoáng Meá höông meá hoa Noù ñoã döôùi ruoäng Meá caø meá rôï Noù keâu taàm voâng Caùch gieo vaàn treân ñöôïc aùp duïng trong nhieàu baøi vaên vaàn mang tính bình daân nhö ñoàng dao hoaëc coù coâng duïng dieãn xöôùng nhö caùc laøn ñieäu daân ca, veø bình daân, veø baùc hoïc, veø truyeän hoaëc nhöõng ñoaïn noùi thô trong tuoàng cheøo Ñaáy voán laø nhöõng coâng duïng chính theå hieän tính chaát ñaëc tröng cuûa theå loaïi noùi loái. 1. Veø bình daân Veø bình daân laø loaïi vaên vaàn thöôøng mang tính caùch traøo phuùng ñeå cheá dieãu moät nhaân vaät, moät thoùi hö taät xaáu vaø thöôøng vieát baèng loái thô coù caâu ngaén 4 chöõ, aùp duïng trieät ñeå caùch hieäp vaàn cuûa theå noùi loái treân ñaây. Thí duï: Nghe veû nghe ve Nghe veø ñaùnh baïc Ñaàu hoâm xao xaùc Baïc toát nhö tieân Ñeâm khuya heát tieàn Baïc nhö chim cuù Caùi ñaàu suø suï Con maét troõm lô Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
2. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 58 - Hình ñi phaát phô Nhö con choù ñoùi Chaân ñi caø khoùi Daïo xoùm daïo laøng Quaàn raùch lang thang Laáy tay maø tuùm (Veø ñaùnh baïc) Cuõng coù khi veø bình daân duøng nhöõng caâu thô daøi hôn xen keû vaøo nhöõng caâu 4 chöõ vaø coù aùp duïng caû pheùp ñoái nöõa. Thí duï: Nghe veû nghe ve Nghe veø Naêm Nhoû Bôûi baø Nguyeät vuïng xe tô ñoû Neân chuùa Xuaân daéùt laïi laàu xanh Keå töø ngaøy quen vieäc yeán anh Vui laém luùc böôùm ong roän ròp (Veø Naêm Nhoû laáy choàng giaø) 2. Veø baùc hoïc Veø baùc hoïc cuõng coù tính caùch thôøi söï vaø chaâm bieám, chuû yeáu laø ñeå khuyeán giôùi nhöng coù yù nghóa cao hôn, neân vaên chöông khaù trau chuoát, thöôøng duøng nhieàu töø Haùn Vieät, ñieån tích, laïi trieät ñeå aùp duïng pheùp ñoái. Moät taùc phaåm veø baùc hoïc noåi tieáng trong vaên hoïc coå Vieät Nam laø veø “Saõi Vaõi” cuûa Nguyeãn Cö Trinh, söû duïng theå caùch noùi loái : Oâng naøy tu luyeän, Coù chí anh huøng. Thuoäc söû kinh chöùa ñeå laøm loøng, Mang y baùt chaân truyeàn phaûi maët. Daàu chaúng vaïn gia sanh Phaät, Cuõng laø nhaát loä phöôùc tinh. Thôøi chöa neân coøn chôø ñôïi coâng danh, Vaän daàu gaëïp chaéc hieån döông thinh giaù. “Luïc suùc tranh coâng” cuõng laø moät baøi veø baùc hoïc coù giaù trò veà noäi dung tö töoûng vaø ngheä thuaät vaên chöông: Trôiø hoùa sinh muoân vaät, Ñaát dung döôõng moïi loaøi, Gioáng naøo laø gioáng chaúng coù taøi, Ngöôøi ñaâu deã khoâng ngöôøi nhôø vaät. Long chöùc quaûn boå thieân döïc nhaät, Laân quyeàn tö giuùp thaùnh phoø thaàn. Quy thoâng hay thaønh baïi kieát hung, Phuïng laøu bieát thònh suy bæ thaùi. Trong trôøi ñaát ba ngaøn theá giôùi, Ñeàu xöng raèng töù vaät chi linh. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
3. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 59 - Nhaãn ñeán loaøi luïc suùc tö sinh, Trôøi cho xuoáng hoä ngöôøi döông theá 3. Veø truyeän hay Phuù bình daân ÔÛ mieàn Nam, ngöôøi bình daân öa moâ phoûng theo nhöõng truyeän thô quen thuoäc maø laøm ra nhöõng baøi veø ñeå keå veà moät nhaân vaät trong truyeän hay coù khi thuaät laïi toaøn truyeän nöõa Thí duï: Veø Buøi Kieäm, Veø Thuùy Kieàu ÔÛ nhöõng baøi Veø truyeän aáy, caùc taùc giaû ñeàu duøng theå noùi loái vaø cuõng hay duøng pheùp ñoái. Nhöõng caâu veø ôû ñaây khi ngaén khi daøi, laïi ñaët ñoái nhau cho neân hôi gioáng caáu truùc caâu cuûa baøi Ñöôøng phuù, do ñoù nhöõng baøi veø naøy cuøng goïi laø Phuù bình daân. Thí duï moät ñoaïn trong Veø Buøi Kieäm : Buøi oâng cuõng xuùm vaøo noùi aåu, Muoán cho Nga vôùi Kieäm thaønh thaân. Raèng löông duyeân gaëp gôõ maáy laàn, Bôûi kyø ngoä khieán xui moät hoäi. Ngöôøi ñôøi tôï ngoïn ñeøn gioù thoåi, Khi toû khi môø. Ngaøy xuaân nhö sen ngoù ñaøo tô, Thoaét daøi thoaét ngaén. Maù hoàng ñeå cho duyeân nhuûng nhaúng. Chòu ñeâm thu nöông goái laïnh naêm canh. Lieãu boà döôøng sôïi chæ mong manh, Doøng bích thaû thuyeàn troâi moät chieác. Nhòn thì chòu thieät, Luùc phai höông laït phaán khoù caàu, Ñôøi coù bao laâu, Khi goái loûng da duøn maáy laùt. Ghi chuù: Trong ñoaïn veø treân ñaây, 4 caëp caâu in nghieâng caáu truùc theo loái caùch cuù cuûa theå phuù Ñöôøng luaät. 4. Theå noùi loái trong caùc vôû haùt tuoàng, cheøo Trong caùc vôû haùt cuûa ta - Tuoàng cuõng nhö Cheøo-, ngöôøi ta thöoøng aùp duïng theå noùi loái ñeå vieát caùc caâu giaùo ñaàu, xöng danh, noùi chuyeän, keå vieäc Thí duï nhöõng caâu giaùo ñaàu trong tuoàng “Giang taû caàu hoân”: Aâu vaøng röïc rôõ, Ñuoác ngoïc laøu laøu. Treân chín taàng saùnh goùt Ñöôøng Ngu, Döôùi traêm hoï vui loøng Hoaøi Caùt. Gaëp ngaøy khang caùt, Dieãn tích ngöôøi xöa. Chuyeän Chu Du kheùo ñaët möu moâ, Duøng Quaän Chuùa ñeå laøm moài caù. Caâu laáy Kinh Chaâu thieân haï, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
4. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 60 - Laøm cho Löu Bò coâ thaân. Phaûi Khoång Minh xuaát quûy nhaäp thaàn, Cho Trieäu Töû caåm nang dieäu keá. ÔÛ cuõng theá maø veà cuõng theá, Choái khoâng xong maø baét cuõng khoâng xong. Ngoâ haàu noåi traän ñuøng ñuøng, Ñoâ ñoác naùt gan vaøng ñaù. Theá môùi laø : Chu Lang dieäu keá an thieân haï, Boà lieãu phu nhaân höïu chieát binh. Chính söï vaän duïng theå caùch noùi loái trong caùc baøi Veø, Tuoàng, Cheøo vôùi soá löôïng chöõ trong caâu daøi ngaén khaùc nhau vaø caùch söû duïng cöôùc vaän giaùn caùch baèng traéc töøng caëp moät ñaõ môû ñöôøng cho theå Haùt noùi, moät theå loaïi ñoùng goùp nhieàu saùng taùc giaù trò nhaát laø ôû giai ñoaïn vaên hoïc Leâ maït Nguyeãn sô. II. LUÏC BAÙT Neáu thô Ñöôøng luaät tieâu bieåu cho theå vaên vaàn baùc hoïc du nhaäp töø Trung quoác ñaõ aûnh höôûng saâu xa tôùi thi ca nöôùc nhaø haøng bao theá kyû thì traùi laïi, luïc baùt laïi tieâu bieåu cho loaïi vaên vaàn thuaàn tuùy Vieät Nam coøn xöa cuõ hôn nöõa. Theå loaïi naøy vöøa noùi leân ñöôïc caùi phong phuù teá nhò trong taâm hoàn ngöôøi Vieät vöøa dieãn taû ñöôïc caùi uyeån chuyeån dòu daøng ñaày thi tính cuûa ngoân ngöõ Vieät Nam. Theå thô luïc baùt xuaát xöù töø vaên chöông bình daân ñaõ moãi ngaøy moät theâm thoâng thaùi hoùa vaø luùc naøo cuõng ñöôïc öa chuoäng. Ta nghieân cöùu thô luïc baùt vì giaù trò tieâu bieåu vaø giaù trò noäi taïi cuûa noù. 1. Ñònh nghóa vaø nguoàn goác Theå loaïi vaên vaàn naøy coù nhieàu teân goïi khaùc nhau, luïc baùt laø teân goïi kyõ thuaät caên cöù vaøo soá lôøi trong caâu thô: cöù laàn löôït moät caâu 6 chöõ roài ñeán moät caâu 8 chöõ, caùc caëp caâu “thöôïng luïc haï baùt” theo nhau vaø keùo daøi bao nhieâu cuõng ñöôïc. Ngöôøi ta coøn goïi theå loaïi naøy laø ca khuùc, truyeän tuøy theo coâng duïng cuûa saùng taùc vaø ôû lónh vöïc naøo theå luïc baùt cuõng coù nhieàu taùc phaåm thô giaù trò. Luïc baùt ñaõ xuaát hieän töø luùc naøo? Ñaây laø moät vaán ñeà chöa ñöôïc giaûi quyeát moät caùch tinh töôøng. Vaên hoïc söû Vieät Nam chæ xaùc nhaän moät caùch toång quaùt raèng söï xuaát hieän cuûa theå luïc baùt gaén lieàn vôùi neàn vaên hoïc bình daân vaø nhöõng baøi thô luïc baùt sôùm nhaát trong ca dao xuaát hieän tröôùc xa so vôùi thô chöõ Haùn, thô chöõ Noâm. Tuy nhieân, caên cöù vaøo ngoân ngöõ hoïc, phong tuïc hoïc vaø khoa nghieân cöùu vaên hoïc daân gian, ta coù theå ñöa ra moät giaû thuyeát khaû tín veà söï hình thaønh cuûa theå luïc baùt nhö sau: Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
5. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 61 - Vieät Nam laø moät xaõ hoäi noâng nghieäp. Maëc duø cuoäc soáng ngheøo khoå vaø vaát vaû nhöng ngheà noâng cuõng daønh cho ngöôøi daân queâ nhieàu thì giôø roãi raõi khoâng coù vieäc laøm. Nhöõng luùc noâng nhaøn aáy, daân queâ tuï taäp nhau toå chöùc nhöõng cuoäc vui coâng coäng, cuøng nhau muùa haùt theo nhòp ñieäu ñôn giaûn vôùi nhöõng loaïi nhaïc khí ñôn sô ñeå ca ngôïi thaàn linh, thieân nhieân, tình yeâu, cuoäc soáng hoaëc ñeå truyeàn baù cho nhau nhöõng kinh nghieäm ñaïo ñöùc. Lôøi ca tieáng haùt ñöôïc caát leân moät caùch töï nhieân theo ñieäu nhaïc hai thì ñôn giaûn cuûa tieáng voã tay hoaëc nhòp ñi cuûa ñoâi chaân. Söï ñoåi thay aâm ñieäu ñôn giaûn nhaát trong lôøi ca tieáng haùt laø chuyeån töø thaáp leân cao hoaëc töø cao xuoáng thaáp. Ngoân ngöõ Vieät Nam vôùi hai loaïi thanh baèng(töông öùng vôùi aâm thaáp), thanh traéc(töông öùng vôùi aâm cao) vaø ñieäu nhaïc ñôn giaûn cuûa lôøi ca(töông öùng vôùi nhòp voã tay hoaëc daäm chaân) laø cô sôû thích hôïp cho kieán truùc nhaïc ñieäu toång quaùt ñeå theå thô luïc baùt thaønh hình : b B t T b B *Caây cao boùng ngaõ qua raøo, b B t T b B t B Troâng cho thaáy maët khoâng chaøo cuõng thöông. hoaëc : b B t T b B *Nuí cao chi laém nuùi ôi, t T b B t T b B Nuùi khuaát maët trôøi chaúng thaáy ngöôøi thöông. Caáu truùc nhòp ñieäu vôùi yeâu vaän baèng rôi vaøo chöõ thöù 6 hoaëc chöõ thöù 4 trong 2 ví duï treân ñaõ traûi qua moät quùa trình doø daãm laâu daøi töø nhöõng caâu tuïc ngöõ cao dao chöa hoaøn chænh veà maët hình thöùc ngheä thuaät: - Giaëc ñeán nhaø Ñaøn baø phaûi ñaùnh. - Moät mieáng giöõa laøng Baèng moät saøng xoù beáp. - Moät caønh tre, naêm baûy caønh tre, Laáy ai thì laáy chôù nghe hoï haøng. - Moät chôø hai ñôïi ba troâng, Boán thöông naêm nhôù, saùu baûy taùm chín mong, möôøi chôø. Töø nhöõng caâu daøi ngaén khaùc nhau vôùi caùch hieäp vaàn coøn loän xoän treân ñaây, ngöôøi ta thaáy thaønh hình nhöõng caâu treân 6 döôùi 8 ñeàu ñaën vôùi vaàn baèng gieo vaø baét vaøo chöõ thöù 6 moãi caâu ôû baøi ca dao töông ñoái ngaén : -Hôõi coâ taùt nöôùc beân ñaøng, Sao coâ muùc aùnh traêng vaøng ñoå ñi? -Truùc xinh truùc moïc bôø ao, Em xinh em ñöùng nôi naøo cuõng xinh. Truùc xinh truùc moïc ñaàu ñình, Em xinh em ñöùng moät mình cuõng xinh. hoaëc ôû baøi ca dao daøi hôn : Hoâm qua taùt nöôùc ñaàu ñình, Boû queân chieác aùo treân caønh hoa sen. Em ñöôïc thì cho anh xin, Hay laø em ñeå laøm tin trong nhaø? Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
6. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 62 - Aùo anh söùt chæ ñöôøng taø, Vôï anh chöa coù meï giaø chöa khaâu. Aùo anh söùt chæ ñaõ laâu, Mai möôïn coâ aáy vaøo khaâu cho cuøng. Khaâu roài anh seõ traû coâng, Ít nöõa laáy choàng anh seõ giuùp cho. Giuùp em moät thuùng xoâi voø, Moät con lôïn beùo moät voø röôïu taêm. Giuùp em ñoâi chieáu em naèm, Ñoâi chaên em ñaép ñoâi taèm em ñeo. Giuùp em quan taùm tieàn cheo, Quan naêm tieàn cöôùi laïi ñeøo buoàng cau. 2. Thi phaùp Thi phaùp theå thô luïc baùt raát ñôn giaûn vaø linh hoaït. Coù theå noùi luïc baùt laø moät cung caùch toång quaùt cuûa thi ca hôn laø moät theå thô chuyeân bieät hoäi ñuû söï raøng buoäc chaët cheõ, coù tính heä thoáng cuûa caùc yeáu toá kyõ thuaät nhö thanh, vaàn, ñoái, nhòp, soá lôøi, soá caâu, caáu truùc boá cuïc, bieän phaùp tu töø 2.1. Soá lôøi trong caâu: Theå luïc baùt söû duïng phöông phaùp soá chaún trong caáu truùc lôøi thô trong caâu cuõng nhö soá caâu trong baøi. Ñaây laø moät ñaëc ñieåm theå hieän tính caùch ñeàu ñaën vaø buoàn teû lyù thuyeát cuûa noù. Tuy nhieân beân caïnh caáu truùc chính thöùc ñoù, coøn coù caáu truùc luïc baùt bieán theå vôùi soá lôøi trong caâu raát ña daïng, khoâng coøn giöõ nguyeân khuoân maãu ”thöôïng luïc haï baùt”, nhaát laø trong caùc saùng taùc ca dao vaø ca khuùc bình daân. Soá lôøi coù theå bò keùo daõn ra hoaëc phoái hôïp vôùi theå noùi loái, pha troän daøi ngaén khaùc nhau cho phuø hôïp vôùi caûm xuùc cuûa ngöôøi saùng taùc hoaëc nhaïc ñieäu caâu thô: -Thöông nhau tam töù nuùi cuõng treøo, Nguõ luïc soâng cuõng loäi, thaát baùt cöûu thaäp ñeøo cuõng qua. -Ngaøy ñi em chöûa coù choàng, Ngaøy veà em ñaõ con quaán con quyùt con boàng con mang. -Quaû cau nho nhoû, Caùi voû vaân vaân, Nay anh hoïc gaàn, Mai anh hoïc xa. Laáy anh töø thuûa möôøi ba, Ñeán naêm möôøi taùm thieáp ñaø naêm con. Ra ñöôøng thieáp haõy coøn son, Veà nhaø thieáp ñaõ naêm con cuøng chaøng. -Saùng nay anh ñi chôï Goø Vaáp, Mua moät xaáp vaûi veà. Con Hai noù caét, Con Ba noù may, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
7. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 63 - Con Tö noù ñoät, Con Naêm noù vieàn, Con Saùu ñôm nuùt, Con Baûy laøm khuy. Xong roài anh khoaùc aùo ra ñi, Con Taùm noù níu, con Chín noù trì, ÔÙi Möôøi ôi ! Sao em ñeå vaäy coøn gì aùo anh? 2.2. Soá caâu trong baøi: Soá caâu trong baøi khoâng haïn ñònh tröôùc. Coù baøi 2 caâu, coù baøi 4 caâu, coù baøi 6 caâu nhöng cuõng coù saùng taùc daøi ñeán vaøi nghìn caâu, thöôøng keát thuùc baèng caâu 8 chöõ: -Laøm trai cho ñaùng neân trai, Xuoáng ñoâng ñoâng tónh, leân ñoaøi ñoaøi tan. -Soâng kia raøy ñaõ neân ñoàng, Choã laøm nhaø cöûa choã troàng ngoâ khoai. Ñeâm nghe tieáng eách beân tai, Giaät mình coøn töôûng tieáng ai goïi ñoø. (“Nhôù beán ñoø Vò Hoaøng”- Traàn Teá Xöông) -Ngoài buoàn traùch laãn oâng xanh, Khi vui muoán khoùc buoàn teânh laïi cöôøi. Kieáp sau xin chôù laøm ngöôøi, Laøm caây thoâng ñöùng giöõa trôøi maø reo. Giöõa taàng vaùch ñaù cheo leo, Ai chòu giaù reùt thì treøo vôùi thoâng. (“Caây thoâng” - Nguyeãn Coâng Tröù) Trong loái “Haùt Xaåm”( xaåm nhaø troø cuõng nhö xaåm chôï), baøi luïc baùt laïi keát thuùc baèng caâu 6 chöõ: -Giaøu thì thòt caù côm canh, Khoù thì löng döa ñóa muoái cuùng anh toâi ñi laáy choàng. Hôõi anh choàng cuõ cuûa toâi ôí! Coù khoân thieâng thì xin anh trôû daäy aên xoâi nghe keøn. Thoâí! Anh ñaõ veà nghieäp aáy xin anh ñöøng ghen, Ñeå cho ngöôøi khaùc caàm quyeàn theâ nhi, Mieäng em khoùc, tay em beá aúm oâng thaàn vì, Tay em gaït nöôùc maét, tay em thì thaép neùn nhang. Bôûi vì ñaâu neân noãi xoùt muoân vaøn. -Nöôùc trong xanh lô löõng con caù vaøng, Caây ngoâ caønh bích con chim phöôïng hoaøng noù ñaäu cao. Anh tieác cho em phaän gaùi maù ñaøo, Tham ñoàng baïc traéng gaùn mình vaøo laáy chuù Taây ñen. Sôïi tô hoàng ai kheùo xe duyeân, Ñem tranh toá nöõ xeáp beân pho töôïng ñoàng. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
8. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 64 - Chò em ôi ! Ba baûy ñöôøng choàng. (Taûn Ñaø) 2.3. Thanh: +Ñoái vôùi theå luïc baùt, ôû heä thoáng phoå bieán, phöông phaùp giaùn caùch ñöôïc aùp duïng cho nhöõng chöõ coù vò trí chaün trong caâu nhöng tuøy thuoäc söï chi phoái cuûa yeáu toá vaàn: nhöõng chöõ 2,4,6 laàn löôït giaùn caùch baèng-traéc-baèng(vì chöõ thöù 6 mang vaàn baèng neân khoâng theå giaùn caùch traéc-baèng-traéc ñöôïc). Chöõ thöù 8 mang thanh baèng vì ôû vò trí gieo vaàn cho chöõ cuoái caâu 6 keá tieáp baét vaøo nhöng phaûi khaùc cung böïc vôùi chöõ thöù 6 cuøng caâu(phuø bình hoaëc traàm bình). Phöông phaùp ñi ñoâi vaãn ñöôïc aùp duïng cho nhöõng chöõ coù vò trí soá leõ nhöng khoâng goø boù chaët cheõ. Rieâng chöõ thöù 7 thöôøng duøng thanh traéc cho phuø hôïp vôùi luaät thuaän thanh hôn. Phöông phaùp hoaùn thanh vaän duïng vaøo chöõ thöù 6 vaø chöõ thöù 8 caâu baùt : phaûi khaùc cung böïc(baèng noåi hoaëc baèng chìm hoaùn ñoåi nhau): b B t T b B(v) b B t T b B(v) t B(v) -Caây cao boùng ngaõ qua raøo, Troâng cho thaáy maët, khoâng chaøo cuõng thöông. -Trôøi möa öôùt buïi öôùt bôø, Öôùt caây öôùt laù, ai ngôø öôùt em. Tuy nhieân, chöõ thöù 7 trong caâu baùt duøng thanh baèng cuõng ñöôïc mieãn sao chöõ thöù 6 vaø chöõ thöù 8 phaûi khaùc cung böïc : -Tay böng dóa muoái chaám göøng, Göøng cay muoái maën xin ñöøng xa nhau. -Choàng gì anh, vôï gì toâi, Chaúng qua laø caùi nôï ñôøi chi ñaây. Coøn ôû heä thoáng bieán caùch, caâu 8 baét vaàn ôû chöõ thöù 4, thì luaât giaùn caùch môû ñaàu baèng thanh traéc coù theå vaän duïng ñöôïc: b B tT bB(v) tT bB(v) tT bB(v) -Con coø laën loäi bôø soâng, Gaùnh gaïo ñöa choàng tieáng khoùc næ non. -Nuùi cao chi laém nuùi ôi, Nuùi khuaát maët trôøi chaúng thaáy ngöôøi thöông! ÔÛ theå luïc baùt, do caùch söû duïng tieåu ñoái taïo thaønh 2 veá caân xöùng neân ôû moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät, luaät giaùn caùch duø coù bò phaù vôõ ôû 1 vò trí caù bieät naøo ñoù, thanh ñieäu caâu thô vaãn haøi hoøa caân ñoái: -Khi töïa goái, khi cuoái ñaàu Khi voø chín khuùc, khi chau ñoâi maøy. -Ngoài moät mình, nghó moät mình Ngoïn ñeøn kheâu toû, boùng huyønh bay cao -Ñau ñôùn thay! phaän ñaøn baø, Lôøi raèng baïc meänh cuõng laø lôøi chung. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
9. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 65 - Trong caùc truyeän noâm vieát theo theå luïc baùt, nhaát laø nhöõng truyeän noâm khuyeát danh, nhieàu khi caâu luïc duø khoâng aùp duïng tieåu ñoái cuõng khoâng theo ñuùng luaät giaùn caùch baèng traéc: -Thuôû aáy coù vua Baûo vöông, Sinh ra coâng chuùa phi phöông laï luøng. (Truyeän Lyù Coâng) -Naøy söï con vua thuûy thaàn, Thaùi töû ñi tuaàn ñoäi loát lyù ngö. (Truyeän Quan theá aâm) 2.4. Vaàn: -ÔÛ chu kyø luïc baùt thöù nhaát, chöõ cuoái caâu luïc vaàn xuoáng chöõ thöù 6 caâu baùt. Chöõ cuoái caâu baùt naøy vaàn xuoáng chöõ cuoái caâu luïc cuûa chu kyø luïc baùt thöù hai. Roài chöõ cuoái caâu luïc naøy laïi vaàn xuoáng chöõ thöù 6 cuûa caâu baùt chu kyø thöù hai. Nhö vaäy, caâu luïc coù 1 chöõ mang vaàn(cöôùc), caâu baùt coù 2 chöõ mang vaàn(1 cöôùc, 1 yeâu), caû 3 ñeàu vaàn baèng : Traêm naêm trong coõi ngöôøi ta, Chöõ taøi chöõ meänh kheùo laø gheùt nhau. Traûi qua moät cuoâc beå daâu, Nhöõng ñieàu troâng thaáy maø ñau ñôùn loøng. -Ñoâi khi chöõ cuoái caâu luïc thay vì hôïp vaàn xuoáng chöõ thöù 6 caâu baùt, laïi hieäp vaàn xuoáng chöõ thöù 4. Hình thöùc naøy thöôøng thaáy trong loaïi truyeän bình daân, nhaát laø trong ca dao : -Ñaàu thôøi ñoäi noùn coû may, Maët voõ mình gaày caàm saùch giôø laâu.(“Truyeän Lyù Coâng”) -Bao giôø cho tôùi Baéc phöông, Gaëp chuoät ra ñöôøng con môùi neân danh.(“Luïc Vaân Tieân”) -Hai tay caàm hai quûa hoàng, Quûa chaùt phaàn choàng, quûa ngoït phaàn trai. -Ñoái vôùi baøi luïc baùt coù soá löôïng chöõ daøi hôn 6 hoaëc 8 thì qui taéc gieo vaø hôïp vaàn roäng raõi phoùng tuùng hôn : Hôõi thaèng cu lôùn! Hôõi thaèng cu beù! Cu tí, cu tò, cu tæ, cu tì ôí! Con daäy con aên con ôû vôùi baø, Ñeå meï ñi kieám moät vaø con theâm. Boá con cheát ñi, trong buïng meï vaãn coøn theøm, Meï ñi xem queû boùi haõy coøn ñaøn em trong buïng naøy. Con ra goïi chuù vaøo ñaây, Ñeå meï trao traû caùi cô nghieäp naøy meï ñi. 2.5. Ñoái: Pheùp ñoái khoâng baét buoäc, tuy nhieân ñoâi khi cuõng ñöôïc nhaø thô aùp duïng. Coù caû bình ñoái laãn tieåu ñoái. Tieåu ñoái khi caâu thô(caâu luïc hoaëc caâu baùt)chia laøm 2 veá ñoái nhau : Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
10. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 66 - -Laøn thu thuûy, neùt xuaân sôn Hoa ghen thua thaém, lieãu hôøn keùm xanh. -Choàng gì anh, vôï gì toâi Chaúng qua laø caùi nôï ñôøi chi ñaây. Bình ñoáiù khi pheùp ñoái ñöôïc aùp duïng giöõa 2 nhoùm caâu(moät hay hai chu kyø luïc baùt), song aùp duïng moät caùch roäng raõi, chæ coát ñoái yù : -Khi gioù gaùc khi traêng saân, Baàu tieân chuoác röôïu caâu thaàn noái thô. Khi höông sôùm khi traø tröa, Baøn vaây ñieåm nöôùc ñöôøng tô hoïa vaàn. -Ñoøi phen gioù töïa hoa keà, Nöûa reøm tuyeát ngaäm boán beà traêng thaâu. Caûnh naøo caûnh chaúng ñeo saàu, Ngöôøi buoàn caûnh coù vui ñaâu bao giôø. Ñoøi phen neùt veõ caâu thô, Cung caàm trong nguyeät nöôùc côø döôùi hoa. Vui laø vui göôïng keûo laø, Ai tri aâm ñoù maën maø cuøng ai. Bình ñoái trong theå luïc baùt ñoâi khi ñöôïc thöïc hieän ngay ôû caâu luïc vôùi caâu baùt (duø soá chöõ leäch nhau 6/8). ÔÛ ñaây ñoái ñöôïc thöïc hieän döïa vaøo yù caâu thô: Ngaøy ñi truùc chöûa moïc maêng, Ngaøy veà truùc ñaõ cao baèng ngoïn tre; Ngaøy ñi luùa chöûa chia veø, Ngaøy veà luùa ñaõ ñoû hoe ngoaøi ñoàng; Ngaøy ñi em chöûa coù choàng, Ngaøy veà em ñaõ tay boàng tay mang. 2.6. Nhòp: Veà tieát taáu, caâu thô luïc baùt coù 3 daïng: caâu khoâng ngaét nhòp, caâu ngaét nhòp bình thöôøng vaø caâu ngaét nhòp baát thöôøng. Nhòp 2/2/2; 4/2;2/4; 3/3 cho caâu luïc - nhòp 4/4; 2/2/4; 2/6; 6/2 cho caâu baùt laø caùch ngaét nhòp bình thöôøng, phoå bieán trong thô luïc baùt. Ví duï: Moät duyeân / hai nôï / ba tình Chieâm bao laãn quaát beân mình /naêm canh. Trôøi möa öôùt buïi / öôùt bôø, Öôùt caây/ öôùt laù / ai ngôø öôùt em. Ngaøy ñi / luùa chöûa chia veø, Ngaøy veà / luùa ñaõ ñoû hoe ngoaøi ñoàng. Raâu huøm / haøm eùn / maøy ngaøi, Vai naêm taác roäng / thaân möôøi thöôùc cao. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
11. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 67 - Hoaëc caâu thô ñöôïc chia laøm hai nhòp caân xöùng trong kyõ thuaät thöïc hieän tieåu ñoái cuõng thöôøng baét gaëp trong theå thô luïc baùt: Ngöôøi quoác saéc / keû thieân taøi, Tình trong nhö ñaõ / maët ngoaøi coøn e. Vì theå luïc baùt söû duïng quy taéc chaún ñoái vôùi soá lôøi trong caâu cuõng nhö soá caâu trong baøi, deã ñi ñeán choã ñeàu ñaën buoàn teû neân ngöôøi laøm thô cuõng hay ngaét nhòp baát thöôøng, duïng yù nhö moät bieän phaùp tu töø ñaëc bieät cho caâu thô: (1/5 cho caâu luïc - 3/5, 3/3/2 hoaëc 2/3/3 cho caâu baùt) : + Raèng: / sao trong tieát thanh minh, Maø ñaây höông khoùi vaéng tanh / theá naøy? + Nöûa chöøng xuaân / thoaét gaõy caønh thieân höông. (“Truyeän Kieàu” - Nguyeãn Du) + Boùng hoa / theo boùng nguyeät / leân tröôùc reøm. (“Chinh phuï ngaâm khuùc”- Ñoaøn Thò Ñieåm) + Con long caâu / caùi tyø baø / ruoãi nhau. (“Truyeän Hoa Tieân”- Nguyeãn Huy Töï) 3. Tinh thaàn thaåm myõ cuûa theå luïc baùt Treân kia ta ñaõ ghi nhaän raèng luïc baùt laø moät hình thöùc toång quaùt cuûa vaên vaàn thuaàn tuùy Vieät Nam hôn laø moät theå loaïi thô coù heä thoáng thi phaùp chaët cheõ. Noù noùi leân caùi thò hieáu veà moät caùi ñeïp ñôn sô moäc maïc maø vaãn uyeån chuyeån cuûa taâm hoàn ngöôøi Vieät Nam. Luïc baùt thaät deã laøm nhöng cuõng thaät khoù thaønh coâng. Keát quûa cuûa saùng taùc coù theå ñi töø noâm na taàm thöôøng nhaát ñeán thoâng thaùi ñieâu luyeän nhaát. Chuû tröông thaåm myõ cuûa luïc baùt chính laø”ngheä thuaät ôû trong söï ñôn giaûn”. Tinh thaàn thaåm myõ cuûa luïc baùt thieân veà quan nieäm thöôûng ngoaïn ngheä thuaät theo tinh thaàn toång hôïp, voán laø tinh thaàn coá höõu cuûa ngöôøi Ñoâng phöông. Bôûi vaäy tinh thaàn phaân tích trong coâng taùc thöôûng ngoaïn ngheä thuaät seõ khoâng giuùp ích nhieàu cho ta khi tìm hieåu caùi hay caùi ñeïp cuûa theå thô naøy, maø ngöôøi ñoïc phaûi “caûm” noù nhö nhaø thô Xuaân Dieäu ñaõ vieát: Ai ñem phaân chaát moät muøi höông, Hay baûn caàm ca toâi chæ thöông, Chæ laëng troâi theo doøng caûm xuùc, Nhö thuyeàn ngö phuû laïc trong söông. Tuy nhieân, ta cuõng coù theå ñuùc keát tinh thaàn thaåm myõ ñoù baèng nhöõng nhaän xeùt sau : 3.1. Luïc baùt thích hôïp vôùi taát caû caùc loái haønh vaên cuûa coâng taùc vaên chöông: Thaät theá, Luïc baùt coù moät coâng duïng roäng lôùn. Noù vöøa laø ca, vöøa laø truyeän, laïi vöøa laø thô. Laø ca, luïc baùt khieán cho ngöôøi ta deã thuoäc, deã nhôù vaø truyeàn khaåu cho nhau. Keát quûa laø ta coù nhöõng baøi ca dao, nhöõng ca khuùc bình daân vaø caû nhöõng ca khuùc baùc hoïc. Roài trong khuoân khoå cuûa ca dao, luïc baùt laïi coù maët ôû taát caû caùc loaïi: ca dao phong tuïc, ca dao tröû tình, ca dao traøo phuùng, ca dao ñaïo lyù Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
12. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 68 - Laø truyeän, khaû naêng cuûa luïc baùt coøn uyeån chuyeån phong phuù hôn nöõa. Noù coù theå phuø hôïp vôùi moïi coâng taùc vaên chöông, töø taû ngöôøi(Vd: chaân dung hai chò em Thuùy Kieàu), taû caûnh(Vd: caûnh hoäi ñaïp thanh), taû tình(Vd: taâm söï Thuùy Kieàu luùc ôû laàu Ngöng Bích) cho ñeán thuaät söï(Vd: ñoaïn Thuùc Sinh keå laïi ñôøi Kieàu cho Kim Troïng nghe), bình luaän trieát lyù(Vd: hai ñoaïn ñaàu vaø cuoái cuûa Truyeân Kieàu) Laø thô, luïc baùt hoaøn toaøn coù ñaày ñuû khaû naêng dieãn ñaït moïi caûm xuùc cuûa ngöôøi saùng taùc. Veà hình thöùc ngheä thuaät, noù coù theå khai thaùc heát nhöõng caùi tinh hoa nhaát trong ngoân ngöõ Vieät Nam. Veà noäi dung tö töôûng, noù coù theå vöôn tôùi nhöõng xuùc ñoäng teá nhò nhaát cuûa tình caûm hay söï phaùt hieän chaân lyù cao sieâu cuûa trí tueä. Ví duï: Chieác thuyeàn lôø löõng beân soâng, Bieát ñem taâm söï ngoû cuøng ai hay. Chaéc chi thieân haï ñôøi nay, Maø ñem non nöôùc laøm raøy chieâm bao. Ñaõ buoàn vì traän möa raøo, Laïi ñau vì noãi aøo aøo gioù ñoâng. Maây troâi nöôùc chaûy xuoâi doøng, Chieác thuyeàn lôø löõng beân soâng moät mình. ( Nguyeãn Traõi ) 3.2. Luïc baùt keát tinh thieân taøi saùng taïo ngoân ngöõ daân toäc: Ñeå dieãn taû heát nhöõng rung ñoäng saâu xa vaø chaân thaønh tröôùc caùi ñeïp cuûa thieân nhieân, ñôøi soáng, tình caûm , vôùi caùi thi phaùp ñôn giaûn ñeán toät cuøng cuûa theå loaïi nhö ñaõ phaân tích, moät baøi luïc baùt hay phaûi laø moät baøi thô söû duïng ñöôïc caùi thieân taøi saùng taïo ngoân ngöõ daân toäc. Ngöôøi laøm thô luïc baùt phaûi naém vöõng moät soá ñaêïc tính cô baûn cuûa ngoân ngöõ daân toäc: - Ñoù laø thöù ngoân ngöõ giaøu nhaïc ñieäu nhôø söï phong phuù cuûa thanh aâm. - Ñoù laø thöù ngoân ngöõ cuûa ñôøi soáng tình caûm vaø ñôøi soáng hoaït ñoäng nhieàu hôn laø cuûa ñôøi soáng trí tueä. Xöa kia trong nhöõng sinh hoaït trí tueä vaøo baäc cao, ngöôøi ta phaûi duøng chöõ Haùn, sau naøy ngöôøi ta hay duøng ngoaïi ngöõ. Ñôøi soáng tình caûm vaø ñôøi soáng hoaït ñoäng voán laø nhöõng ñeà taøi thích hôïp cuûa thi ca vaø tieáng Vieät coù ñaày ñuû khaû naêng dieãn ñaït heát nhöõng saéc thaùi saâu kín nhaát. - Ñoù laø thöù ngoân ngöõ coù ngöõ phaùp roäng raõi vôùi nhöõng quy luaät thì ít maø ngoaïi leä thì nhieàu, thöù ngoân ngöõ xaây döïng treân baûn vò tröïc giaùc vaø tình caûm, daønh raát nhieàu töï do cho ngöôøi söû duïng. Coù theå noùi ngoân ngöõ Vieät Nam ñaày thi tính, coù theå truyeàn ñaït nhöõng noäi dung töø ñôn giaûn moäc maïc ñeán yù nhò cao sieâu nhaát vaø luïc baùt laø theå thô raát thích hôïp vôùi ngoân ngöõ ñaày thi tính ñoù. Vaø cuõng chính nhôø luïc baùt maø ranh giôùi giöõa vaên chöông bình daân vaø vaên chöông baùc hoïc khoâng coøn quùa roõ reät. Keát luaän: Luïc baùt laø theå thô thuaàn tuùy Vieät Nam khai thaùc tôùi möùc toái ña caùi thieân taøi saùng taïo ngoân ngöõ cuûa daân toäc ta. Luïc baùt vöøa laø moät theå thô hoaøn chænh coù hình thöùc coá ñònh, vöøa laø moät cung caùch toång quaùt maø ngöôøi ta coù theå döïa vaøo ñoù ñeå saùng taïo ra raát nhieàu loaïi ca khuùc khaùc nhau. Maëc duø vôùi moät thi phaùp heát söùc ñôn giaûn coù theå deã Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
13. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 69 - daøng phoå caäp ñeán giôùi bình daân con treû, luïc baùt vaãn chöùa ñöïng nhöõng khaû naêng thi ca phong phuù uyeån chuyeån nhaát, do ñoù noù laø moät theå loaïi coù cô hoäi tröôøng toàn trong neàn vaên hoïc Vieät Nam. III. SONG THAÁT LUÏC BAÙT 1. Ñònh nghóa vaø nguoàn goác Thô song thaát luïc baùt, nghóa ñen laø”baûy baûy saùu taùm”(thöôøng goïi taét laø thô song thaát, cuõng goïi laø luïc baùt giaùn thaát)laø moät theå thô vieát thaønh nhöõng chu kyø 4 caâu, moãi chu kyø coù hai caâu 7 chöõ keá ñeán laø 2 caâu luïc baùt. Cöù 4 caâu thaønh moät ñoaïn, muoán ñaët daøi ngaén tuøy yù, mieãn laø phaûi ñaët troïn töøng ñoaïn. Song thaát luïc baùt thích hôïp cho caùc khuùc ngaâm moâ taû nhöõng tình caûm trong loøng, nhaát laø nhöõng tình caûm buoàn, saàu, ñau, thöông, oaùn, haän. Veà nguoàn goác, 2 caâu luïc baùt nhö ñaõ noùi ôû treân, coøn 2 caâu baûy chöõ khoâng phaûi baét nguoàn töø thô thaát ngoân Trung Quoác, vì chuùng khaùc bieät caû veà thanh, vaàn laãn nhòp: -Veà thanh, caâu thaát ngoân tuaân thuû chaët cheõ luaät giaùn caùch baèng traéc”nhò töù luïc phaân minh”, khoâng bò caùch gieo vaàn chi phoái, coøn caâu 7 chöõ cuûa theå song thaát vaän duïng luaät giaùn caùch roäng raõi hôn vaø phaûi tuøy thuoäc vaøo caùch gieo vaàn. -Veà vaàn, caâu thaát ngoân chæ coù cöôùc vaän, coøn caâu 7 chöõ cuûa theå song thaát coù caû cöôùc vaän laãn yeâu vaän. -Veà nhòp, caâu thaát ngoân taän cuøng baèng nhòp leõ(4/3; 2/5 hoaëc 2/2/3), coøn caâu 7 chöõ theå song thaát taän cuøng baèng nhòp chaün(3/4 hoaëc 3/2/2). Cuõng nhö luïc baùt, song thaát luïc baùt laø theå thô thuaàn tuùy Vieät nam, baét nguoàn töø tuïc ngöõ cao dao. Ta haõy ñoïc nhöõng caâu coù yeâu vaän traéc nhö : -Moät laïy soáng, Baèng ñoáng laïy cheát. -Hoaøi hoàng ngaâm cho chuoät voïc, Hoaøi ngöôøi ngoïc cho ngaâu vaày. -Cha meï nuoâi con baèng trôøi baèng beå, Con nuoâi cha meï con keå töøng ngaøy. Töø nhöõng hình thöùc coøn loän xoän treân ñaây, ta coù theå tìm ra nhöõng caâu song thaát ñeàu ñaën hôn : -Gioù muøa thu meï ru con nguû, Cha con coøn vui thuù ñöôøng xa. -Möa laâm raâm öôùt daàm laù heï, Caûm thöông naøng coù meï khoâng cha. -Meï nuoâi con bieån hoà lai laùng, Con nuoâi meï tính thaùng tính ngaøy. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
14. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 70 - Töø nhöõng caëp caâu song thaát chuaån xaùc veà thanh, vaàn, ñoái, nhòp treân ñaây, ta tìm ñeán nhöõng baøi thô song thaát luïc baùt ñaày ñuû hôn : -Baùc meï giaø phô phô ñaàu baïc, Con chaøng coøn tröùng nöôùc thô ngaây; Chaúng hay chaøng ôû ñaâu ñaây, Thieáp xin möôïn caùnh chaép bay theo chaøng. -Treøo leân caây böôûi haùi hoa, Böôùc xuoáng vöôøn caø haùi nuï taàm xuaân; Nuï taàm xuaân nôû ra xanh bieác, Em ñaõ coù choàng anh tieác laém thay. Ba ñoàng moät môù traàu cay, Sao anh khoâng hoûi nhöõng ngaøy coøn khoâng? Baây giôø em ñaõ coù choàng, Nhö chim vaøo loàng nhö caù caén caâu. Caù caén caâu bieát ñaâu maø gôõ, Chim vaøo loàng bieát thuôû naøo ra? 2. Thi phaùp 2.1 Thanh: +Ñoái vôùi theå song thaát luïc baùt, vì vò trí vaàn cuûa 2 caâu 7 chöõ rôi vaøo caùc chöõ thöù 5(hoaëc moät soá tröôøng hôïp rôi vaøo chöõ thöù 3) vaø thöù 7 cuûa caâu(chöõ leõ) trong luùc vaàn cuûa 2 caâu 6,8 laïi rôi vaøo vò trí chaün neân quy luaät phoái hôïp thanh seõ khoâng ñoàng nhaát giöõa hai caâu song thaát vaø hai caâu luïc baùt,cuï theå nhö sau: Caâu 7 chöõ thöù nhaát goïi laø caâu thaát traéc coù yeâu vaän baèng vaø cöôùc vaän traéc. Yeâu vaän baèng rôi vaøo chöõ thöù 5 vaø phöông phaùp giaùn caùch seõ vaän duïng vaøo nhöõng chöõ ôû vò trí leû trong caâu, khôûi ñi töø chöõ thöù 3(traéc) qua chöõ thöù 5(baèng)ñeán chöõ thöù 7(traéc). Caâu 7 chöõ thöù hai goïi laø caâu thaát baèng coù yeâu vaän traéc vaø cöôùc vaän baèng thì phöông phaùp giaùn caùch seõ khôûi ñi töø chöõ thöù 3(baèng) qua chöõ thöù 5(traéc) ñeán chöõ thöù 7(baèng) ñeå hôïp vôùi cöôùc vaän baèng cuûa caâu luïc keá tieáp. Phoái hôïp vôùi thanh cuûa 2 caâu luïc baùt ñaõ noùi treân ñaây, ta coù khuoân maãu thanh luaät cuûa theå song thaát luïc baùt nhö sau : 0 t T b B t T 0 b B t T b B b B t T b B b B t T b B t B Ví duï 1: Thuûa trôøi ñaát noåi côn gioù buïi, Khaùch maù hoàng nhieàu noãi truaân chuyeân; Xanh kia thaêm thaúm töøng treân, Vì ai gaây döïng cho neân noãi naøy? Cuõng coù khi ôû caâu thaát traéc, phöông phaùp giaùn caùch chæ thöïc hieän ñoái vôùi nhöõng chöõ phaûi mang vaàn: Ví duï 2: Troáng Traøng thaønh lung lay boùng nguyeät, Khoùi Cam tuyeàn môø mòt thöùc maây; Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
15. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 71 - Chín taàng göôm baùu trao tay, Nöûa ñeâm truyeàn hòch ñònh ngaøy xuaát chinh. 2.2. Vaàn: Caùch gieo vaø hôïp vaàn trong theå thô song thaát luïc baùt nhö sau : - Chöõ cuoái caâu thaát thöù nhaát(goïi laø caâu thaát traéc) vaàn xuoáng chöõ thöù 5 caâu thaát döôùi(cöôùc vaän traéc). Roài chöõ cuoái caâu naøy(goïi laø caâu thaát baèng)vaàn xuoáng chöõ cuoái caâu luïc keá tieáp(cöôùc vaän baèng). - Chöõ cuoái caâu luïc vaàn xuoáng chöõ thöù 6 caâu baùt keá tieáp(yeâu vaän baèng) vaø chöõ cuoái caâu baùt laïi vaàn xuoáng chöõ thöù 5 caâu thaát thöù nhaát cuûa chu kyø keá tieáp. 0 t T b B(yv) t T(cv) 0 b B t T(yv) b B(cv) b B t T b B(cv) b B t T b B(yv) t B(cv) 0 t T b B(yv) t T(cv) 0 b B t T(yv) b B(cv) b B t T b B(cv) b B t T b B(yv) t B(cv) Traûi vaùch queá gioù vaøng hiu haét, Maûnh vuõ y laïnh ngaét nhö ñoàng; Oaùn chi nhöõng khaùch tieâu phoøng, Maø xui phaän baïc naèm trong maù ñaøo. Duyeân ñaõ may côù sao laïi ruûi, Nghó nguoàn côn dôû doùi sao ñang; Vì ñaâu neân noãi dôû dang? Nghó mình mình laïi theâm thöông noãi mình. Nhö vaäy, ta nhaän thaáy trong moät chu kyø song thaát luïc baùt coù 7 chöõ phaûi mang vaàn. Hai caâu thaát, moãi caâu coù 2 chöõ mang vaàn(1 baèng, 1 traéc). Caâu luïc 1 chöõ mang vaàn(vaàn baèng). Caâu baùt 2 chöõ mang vaàn(ñeàu vaàn baèng). 2.3. Ñoái: ÔÛ theå song thaát luïc baùt, ñoái chæ laø bình ñoái, thöïc hieän ôû 2 caâu 7 chöõ: -Nay Haùn xuoáng Baïch thaønh ñoùng laïi, Mai Hoà vaøo Thanh Haûi doøm qua; -Caàu theä thuûy ngoài trô coå ñoä, Quaùn thu phong ñöùng ruõ taø huy. Hoaëc thöïc hieän trong phaïm vi caùc khoå thô: Troâng beán nam baõi che maët nöôùc, Coû bieác um daâu möôùt maøu xanh; Nhaø thoân maáy xoùm choâng cheânh, Moät ñaøn coø ñaäu tröôùc gheành chieàu hoâm. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
16. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 72 - Troâng ñöôøng baéc ñoâi choøm quaùn khaùch, Röôøm raø caây xanh ngaét nuùi non; Luùa thaønh thoi thoùp beân coàn, Nghe thoâi ñòch ngoïc veùo von beân laàu. Non ñoâng thaáy laù haàu chaát ñoáng, Tró xaäp xoeø mai cuõng beû bai; Khoùi muø nghi nguùt ngaøn khôi, Con chim baït gioù laïc loaøi keâu thöông. Luõng Taây thaáy nöôùc döôøng uoán khuùc, Nhaïn lieäng khoâng soùng giuïc thuyeàn caâu; Nhaø thoân chen chuùc khoùm lau, Caùch gheành thaáp thoaùng ngöôøi ñaâu ñi veà 2.4. Nhòp: Nhòp 3/4 cho loái thô song thaát luïc baùt: Traõi vaùch queá / gioù vaøng hiu haét, Maõnh vuõ y / laïnh ngaét nhö ñoàng; Oaùn chi / nhöõng khaùch tieâu phoøng, Maø xui / phaän baïc naèm trong maù ñaøo? Nhìn chung, caùch ngaét nhòp trong caùc theå thô song thaát luïc baùt taän cuøng baèng nhòp chaün. Ñaây laø moät ñieåm khaùc bieät giöõa caùc theå thô thuaàn Vieät so vôùi caùc theå thô baét nguoàn töø Trung Quoác. Xeùt veà tính chaát khaùc bieät cuûa tieát taáu 3/4(song thaát) so vôùi 4/3(thaát ngoân), tröôøng hôïp baûn dòch “Tyø baø haønh” laø moät minh chöùng cuï theå: Nguyeân baûn: Taàm Döông giang ñaàu / daï toáng khaùch, Phong dieäp ñòch hoa / thu saét saét, Chuû nhaân haï maõ / khaùch taïi thuyeàn, Cöû töûu duïc aåm / voâ quaûn huyeàn. Tuùy baát thaønh hoan / thaûm töông bieät, Bieät thôøi mang mang / giang taåm nguyeät, Hoát vaên thuûy thöôïng / tyø baø thanh, Chuû nhaân vong quy / khaùch baát phaùt (Baïch Cö Dò) Baûn dòch: Beán Taàm Döông / canh khuya ñöa khaùch. Quaïnh hôi thu / lau laùch ñìu hiu, Ngöôøi xuoáng ngöïa , khaùch döøng cheøo, Cheùn quyønh mong caïn , nhôù chieàu truùc ti. Say nhöõng luoáng / ngaïi khi chia reõ, Nöôùc meânh moâng / ñöôïm veû traêng trong, Tieáng tyø nghe vaúng beân soâng, Chuû khuaây khoûa laïi, khaùch duøng daèng xuoâi. (Phan Huy Vònh) Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
17. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 73 - 3. Keát luaän Thô song thaát luïc baùt tuy ñaõ coù raát sôùm trong ca dao nhöng thöôøng chöa thaønh chu kyø roõ reät. Ñeán caùc ngaâm khuùc thì chu kyø 4 caâu vaø söï phoái hôïp caùc yeáu toá thanh, vaàn, ñoái nhòp cuûa theå loaïi naøy môùi hoaøn chænh. Xeùt trong vaên hoïc söû nöôùc ta, theå thô song thaát luïc baùt döôùi ngoøi buùt caùc thi gia, ñaõ manh nha töø ñôøi Leâ vôùi taùc phaåm”Gia huaán ca” töông truyeàn laø cuûa Nguyeãn Traõi. Ñeán cuoái ñôøi Leâ trung höng, xuaát hieän hai khuùc ngaâm noåi tieáng : “Chinh phuï ngaâm khuùc” cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm vaø”Cung oaùn ngaâm khuùc” cuûa Nguyeãn Gia Thieàu. Ñôøi Nguyeãn,”Ai tö vaõn” cuûa coâng chuùa Ngoïc Haân ñôøi Taây Sôn, baûn dòch”Tyø baø haønh”cuûa Phan Huy Vònh vaø”Töï tình khuùc”cuûa Cao Baù Nhaï cuõng laø nhöõng ngaâm khuùc raát giaù trò. Sang thôøi vaên hoïc hieän ñaïi, cuõng nhö truyeän thô, loaïi ngaâm khuùc tröôøng thieân khoâng coøn ñöôïc saùng taùc nöõa. Trong vaøi thaäp nieân ñaàu theá kyû 20, theå thô song thaát luïc baùt aùp duïng vaøo nhöõng saùng taùc ngaén thænh thoaûng cuõng ñöôïc vaøi thi só lôùp cuõ söû duïng(nhö taäp “Buùt quan hoaøi”cuûa AÙ Nam Traàn Tuaán Khaûi), nhöng ñeán khi phong phong traøo thô môùi thaéng theá thì theå song thaát caøng vaéng boùng, trong khi theå luïc baùt laïi ñöôïc phuïc höng vaø traân troïng. IV. HAÙT NOÙI Haùt noùi laø moät trong caùc loái haùt aû-ñaøo hay ñaøo-nöông-ca do ñaøo-nöông haùt, traùi laïi vôùi loái haùt trai hay Haø-nam laø loái ca-truø do keùp (hoaëc giaùp-coâng) haùt. Goïi laø haùt noùi bôûi vì caùc caâu haùt ñöôïc ñaët theo theå noùi loái, caâu treân baét vaàn xuoáng chöõ giöõa hay chöõ cuoái caâu döôùi. Cuõng coù thuyeát giaûi thích sôû dó goïi laø haùt noùi vì trong loái haùt naøy, ñaøo nöông chæ ngoài maø haùt chöù khoâng nhaûy muùa vaø ngöôøi nghe chæ ñeå yù ñeán lôøi ca maø thöôûng thöùc thuù vò vaên chöông. So vôùi caùc theå vaên khaùc, haùt noùi coù tính caùch phoùng khoaùng, nieâm luaät khoâng caâu neä, soá chöõ trong caâu cuõng nhö soá caâu trong baøi khoâng haïn ñònh chaët cheõ. Tuøy theo soá löôïng cuûa caùc caâu trong baøi haùt noùi, ta coù 3 tröôøng hôïp : baøi ñuû khoå, baøi ñoâi khoå vaø baøi thieáu khoå. 1. Qui taéc cuûa moät baøi haùt noùi ñuû khoå 1.1. Boá cuïc: Moät baøi haùt noùi ñuû khoå goàm caû thaûy 11 caâu chia laøm 3 khoå: khoå ñaàu 4 caâu, khoå giöõa 4 caâu vaø khoå xeáp 3 caâu. Trong khoå ñaàu, caâu thöù 1 vaø 2 goïi laø laù ñaàu, caâu thöù 3 vaø 4 goïi laø xuyeân thöa. Trong khoå giöõa, caâu 5 vaø 6 goïi laø caâu thô (thöôøng ñaët theo luaät nguõ ngoân hay thaát ngoân), caâu 7 vaø 8 goïi laø xuyeân mau. Trong khoå xeáp, caâu thöù 9 goïi laø doàn, caâu thöù 10 goïi laø xeáp, caâu thöù 11 goïi laø keo. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
18. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 74 - Soá chöõ trong caâu khoâng nhaát ñònh, thöôøng laø 7,8 chöõ, coù khi chæ 3,4 chöõ hoaëc coù khi ñeán 12,13 chöõ. Duy chæ coù 2 caâu 5 vaø 6 neáu ñaët thaønh 2 caâu thô thì phaûi theo luaät nguõ ngoân (5 chöõ) hoaëc thaát ngoân (7 chöõ) vaø caâu cuoái töùc laø caâu keo bao giôø cuõng 6 chöõ. Ta coù theå laáy baøi “Nôï nam nhi” cuûa Nguyeãn Coâng Tröù laøm ví duï: Toång maïo Tang boàng hoà thæ nam nhi traùi 1 laù ñaàu Khoå ñaàu Caùi coâng danh laø caùi nôï laàn 2 Thöøa ñeà Naëng neà thay hai chöõ quaân thaân 3 Ñaïo vi töû vi thaàn ñaâu coù nheï 4 xuyeân thöa Thích thöïc Cuõng raép ñieân vieân vui tueá nguyeät 5 Khoå giöõa Troùt ñem thaân theá heïn tang boàng 6 2 caâu thô Xeáp buùt nghieân theo vieäc kieám cung 7 Phu dieãn Heát hai chöõ trinh trung baùo quoác 8 xuyeân mau Khoå xeáp Nghieâng mình nhöõng vì daân vì nöôùc 9: doàn Tuùi kinh luaân töø tröôùc ñeå veà sau 10: xeáp Keát Nghìn thu moät tieáng coâng haàu 11: keo 1.2. Caùch gieo vaàn: Trong baøi haùt noùi, vaàn ñöôïc duøng goàm caû yeâu vaän laãn cöôùc vaän. Yeâu vaän cuõng nhö cöôùc vaän coù theå laø vaàn baèng hoaëc vaàn traéc. Khi moät caâu ñang ôû vaàn baèng muoán ñoåi sang vaàn traéc hay ngöôïc laïi, phaûi vöøa coù caû yeâu vaän laãn cöôùc vaän. Nhöõng caâu chaün trong baøi haùt noùi - tröø caâu 6- vöøa coù yeâu vaän laãn cöôùc vaän. Trong moãi khoå, cöôùc vaän cuûa caâu ñaàu vaø caâu cuoái phaûi coù thanh traéc, cöôùc vaäïn cuûa hai caâu giöõa coù thanh baèng. Coøn yeâu vaän cuûa caâu thöù hai coù thanh traéc vaø yeâu vaän cuûa caâu thöù 4 (caâu choùt cuûa khoå) mang thanh baèng.Rieâng khoå choùt töùc khoå xeáp vì chæ coù 3 caâu neân hai caâu ñaàu coù yeâu vaän vaø cöôùc vaän gioáng nhö yeâu vaø cöôùc vaäïn caâu 1,2 cuûa khoå 4 caâu coøn caâu choùt (töùc caâu keo) chöõ cuoái cuøng phaûi hôïp vaàn vôùi chöõ cuoái cuûa caâu treân. Ta coù theå trôû laïi baøi “Nôï nam nhi” laøm ví duï: + Caùc caâu chaün 2,4,6,8 vöøa coù yeâu vaän laãn cöôùc vaän (caùi- laàn; thaàn-nheï; trung - quoác; tröôùc - sau). + Khoå ñaàu: cöôùc vaän caâu 1,4: traùi-nheï (traéc), cöôùc vaän caâu 2,3: laàn-thaân (baèng yeâu vaän caâu 2: caùi (traéc), yeâu vaän caâu 4: thaàn (baèng). + Khoå giöõa: cöôùc vaän caâu 1,4: nguyeät-quoác, cöôùc vaän caâu 2,3: boàng-cung, yeâu vaän caâu 2: heïn, yeâu vaän caâu 4: trung. + Khoå xeáp: cöôùc vaän caâu 1: nöôùc; caâu 2: sau; caâu 3: haàu; yeâu vaän caâu 2: tröôùc. 1.3. Luaät baèng traéc: Trong baøi haùt noùi vì soá chöõ trong caâu khoâng nhaát ñònh neân luaät baèng traéc cuûa caùc chöõ trong caâu hôi phöùc taïp. Tröø hai caâu 5 vaø 6 neáu ñaët thaønh 2 caâu thô thì phaûi theo luaät thô nguõ ngoân hoaëc thaát ngoân, ñaïi khaùi luaät baèng traéc caùc caâu trong moãi khoå baøi haùt noùi nhö sau: Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
19. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 75 - Caâu 1: t T b B t T Caâu 2: b B t T b B Caâu 3: b B t T b B Caâu 4: t T b B t T Caâu ñaàu vaø caâu cuoái theo moät luaät vì hai caâu aáy ñeàu gieo vaàn traéc. Hai caâu giöõa ñeàu theo moät luaät vì hai caâu aáy ñeà gieo vaàn baèng. Khoå xeáp chæ coù 3 caâu thì theo luaät cuûa 3 caâu ñaàu keå treân. Chuù yù : Nhöõng caâu 6 chöõ theo ñuùng luaät keå treân. Nhöõng caâu daøi hôn 6 chöõ thì phaûi chia laøm 3 ñoaïn con, moãi ñoaïn 2 chöõ, hay 3,4 chöõ hoaëc daøi hôn nöõa, roài 2 chöõ cuoái moãi ñoaïn phaûi theo luaät baèng traéc coøn nhöõng chöõ treân khoâng keå baèng traéc.Nhöõng caâu 4,5 chöõ chia laøm 2 ñoaïn, ñoaïn ñaàu thieáu khoâng keå coøn 2 ñoaïn sau phaûi theo luaät baèng traéc.Trong baøi haùt noùi luaät nhaát, tam, nguõ baát luaän ñöôïc pheùp duøng. Ta coù theå laáy baøi “Gaëp ngöôøi cuõ” cuûa Döông Khueâ laøm ví duï: 1: x x / Hoàng , Hoàng/, Tuyeát, Tuyeát - - b B t T 2: Môùi ngaøy naøo / chaúng bieát/ caùi chi chi. - b B / t T / - b B 3: Möôøi laêm naêm / thaám thoaùt / coù xa gì, - b B / t T / - b B 4: Chôït ngoaûnh laïi / ñaõ ñeán kyø / tô lieãu - t T / - t B / b T 5: Ngaõ laõng du thôøi, quaân thöôïng thieáu, 6: Quaân kim höùa giaù, ngaõ thaønh oâng. 7: Cöôøi cöôøi / noùi noùi / theïn thuøng. 8: Maø baïch phaùt / vôùi hoàng nhan / chöøng aùi ngaïi. 9: Rieâng moät thuù / thanh sôn / ñi laïi 10: Kheùo ngaây ngaây / daïi daïi / vôùi tình. 11: Ñaøn ai / moât tieáng / döông tranh? 2. Qui taéc moât baøi haùt noùi doâi khoå Baøi haùt noùi bình thöôøng nhö chuùng ta vöøa trình baøy treân ñaây coù 11 caâu, chia laøm 3 khoå (4+4+3). Nhöõng baøi coù soá caâu treân 11 goïi laø doâi khoå hay thöøa khoå. Tuy nhieân, khi nhaø thô taêng theâm caâu haùt baét buoäc phaûi theo leä naøy: phaûi taêng theâm töøng khoå 4 caâu moät. Khoå taêng theâm laø khoå ôû giöõa, khoå choùt töùc khoå xeáp bao giôø cuõng chæ coù 3 caâu. Nhö theá, khi taêng theâm caâu haùt, baøi haùt noùi coù theå goàm 4 khoå (4+4+4+3) hoaëc 5 khoå (4+4+4+4+3) v v.Trong nhöõng khoå doâi ra, soá caâu, soá chöõ, caùch gieo vaàn vaø luaät baèng traéc cuõng theo nhö caùc khoå chính. Laáy baøi “Chí laøm trai” cuûa Nguyeãn Coâng Tröù laøm ví duï: 1: Voøng trôøi ñaát / doïc ngang / ngang doïc, 2: Nôï tang boàng / vay traû / traû vay. 3: Chí laøm trai / nam, baéc / ñoâng, taây, 4: Cho phæ söùc / vaãy vuøng / trong boán beå. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
20. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 76 - 5: Nhaân sinh töï coå thuøy voâ töû, 6: Löu thuû ñan taâm chieáu haõn thanh. 7: Ñaõ haún raèng / ai nhuïc / ai vinh? 8: Maáy keû bieát / anh huøng / khi vò ngoä? 9: Cuõng coù luùc / möa doàn / soùng voã, 10: Quyeát ra tay / buoàm laùi / vôùi cuoàng phong, 11: Chí nhöõng toan / xeû nuùi / laáp soâng, 12: Laøm neân tieáng / phi thöôøng / ñaâu ñaáy toû. 13: Ñöôøng maây roäng / theânh thang / cöû boä, 14: Nôï tang boàng / trang traéng / voã tay reo. 15: Thaûnh thôi / thô tuùi / röôïu baàu. 3. Qui taéc moät baøi haùt noùi thieáu khoå Baøi haùt noùi thieáu khoå maát ñi moät khoå 4 caâu (thöôøng laø khoå giöõa). Nhö theá, baøi haùt noùi thieáu khoå chæ coù 7 caâu, goàm khoå ñaàu (4 caâu) vaø khoå xeáp (3 caâu). Ví duï baøi haùt noùi “Chuù Maùn” cuûa Traàn Teá Xöông: 1: Phong löu nhaát / ai baèng / chuù Maùn, 2: Trong anh em / chuùng baïn / keùm thua xa. 3: Buoåi loaïn ly / boán beå / khoâng nhaø, 4: Raêng khoâng nhuoäm / vôï khoâng laáy / luïa laø khoâng maëc. 5: Maùn chæ / laøm ñuû tieàn / tieâu vaët, 6: Khi caø pheâ / khi nöôùc ñaù, khi thuoác laù / khi ñuûng ñænh ngoài xe. 7: Söï ñôøi / Maùn chaúng / buoàn nghe. Hoaëc baøi haùt noùi “Tieãn bieät” cuûa Cung Thuùc Thieàm: 1: Ngaùn cho noãi / xoay vaàn / theá cuïc, 2: Sum hoïp naøy / chaúng boû / luùc phaân ly. 3: Hôõi oâng tô / ñoäc ñòa / laøm chi? 4: Baét keû ôû / ngöôøi ñi / maø nôõ ñöôïc. 5: Thoâi ñaõ troùt / cuøng nhau / heïn öôôu& 6: Duyeân ñoâi ta / chaúng tröôùc / thì sau. 7: Yeâu nhau / xin nhôù / lôøi nhau. 4. Tröôøng hôïp moät baøi haùt noùi coù möôõu Möôõu laø nhöõng caâu thô laøm theo theå luïc baùt ñaët leân ñaàu (möôõu ñaàu) hoaëc ñaët ôû cuoái baøi thô (möôõu haäu). Khoâng phaûi baát cöù moät baøi haùt noùi naøo cuõng coù möôõu, raát nhieàu baøi khoâng coù möôõu. Coù baøi chæ coù möôõu ñaàu hoaëc möôõu haäu. Laïi coù baøi vöøa coù möôõu ñaàu vöøa coù möôõu haäu. Möôõu ñaàu: Möôõu ñaàu coù theå laø moät caëp caâu luïc baùt (möôõu ñôn) hay hai caëp caâu luïc baùt (möôõu keùp). Möôõu ñaàu coù theå laø nhöõng caâu luïc baùt do taùc giaû saùng taùc hoaëc trích daãn laïi nhöõng caâu thô coù saún vaø yù nghóa cuûa caâu möôõu ñaàu bao giôø cuõng bao truøm caû baøi Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
21. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 77 - haùt noùi. Möôõu ñaàu chæ theo ñuùng luaät baèng traéc cuûa thô luïc baùt coøn caâu cuoái cuûa möôõu ñaàu khoâng phaûi hieäp vaàn vôùi caâu ñaàu cuûa baøi haùt noùi. Ví duï moät baøi coù 2 caâu möôõu ñaàu (möôõu ñôn): baøi “Saàu tình” cuûa Nguyeãn Coâng Tröù : Möôõu ñôn Saàu ai laáp caû voøm trôøi, Bieát chaêng chaúng bieát hôûi ngöôøi tình chung? Xuaân saàu mang mang taéc thieân ñòa, Gioáng ôû ñaâu voâ aûnh voâ hình. Cöù toø moø quanh quaån beân mình, Khieán ngaån ngaån ngô ngô ñuû chöùng. Hoûi traêng gioù, gioù traêng hôø höõng, Ngaém coû hoa, hoa coû ngaäm nguøi. Göôm ñoaïn saàu thô truïc muoän ñuû roài, Coøn leõo ñeõo voâ trung sinh höõu. Duïc phaù saàu thaønh tu duïng töûu, Tuùy töï tuùy ñaûo, saàu töï saàu. Röôïu vôùi saàu nhö gioù maõ ngöu, Trong lai laùng bieát traùnh ñaâu cho khoûi. Caøng taøi töû caøng nhieàu tình traùi, Caùi saàu kia theo hình aáy maø ra. Mua saàu laïi keû haøo hoa. Ví duï 1 baøi haùt noùi coù 4 caâu möôõu ñaàu (möôõu keùp) : baøi “Laïi say” cuûa Taûn Ñaø: Say söa nghó cuõng hö ñôøi, Möôõu keùp Hö thôøi hö vaäy, say thôøi cöù say. Ñaát say ñaát cuõng laên quay, Trôøi say maët cuõng ñoû gay ai cöôøi. Say chaúng bieát phen naøy laø maáy, Nhìn non xanh khoâng thaáy laïi laø say. Quaùi! Say sao? Sao maõi theá naøy? Say suoát caû ñeâm ngaøy nhö baát tænh. Theá ngoân tuùy töûu chaân voâ ích, Ngaõ duïc tieâu saàu thaû töï do. Vieäc traàn ai ai tænh ai lo, Say tuùy luùy nhoû to ñeàu baát keåù Trôøi ñaát nhæ caùi say laø söôùng theá, Vôï khuyeân choàng ai deã ñaõ chöøa ngay. Muoán say laïi cöù maø say. Möôõu haäu: Möôõu haäu bao giôø cuõng laø möôõu ñôn. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
22. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 78 - Hai caâu möôõu haäu thöôøng ñöôïc ñaët xen vaøo giöõa caâu xeáp vaø caâu keo cuûa khoå choùt baøi haùt noùi. Veà caùch hôïp vaàn thì chöõ cuoái cuûa caâu 6 phaûi baét vaàn vôùi chöõ cuoái cuûa caâu xeáp ôû treân vaø chöõ cuoái cuûa caâu 8 phaûi buoâng vaàn cho chöõ cuoái cuûa caâu keo ôû döôùi baét vaøo. Ta coù theå laáy baøi “Meï Moác” cuûa Nguyeãn Khuyeán laøm ví duï: So danh giaù ai baèng meï Moác! Ngoaøi hình haøi gaám voùc chaúng theâm ra. Taám hoàng nhan ñem boâi laám xoùa nhoøa, Laøm theá ñeå cho qua maét tuïc. Ngoaïi maïo baát caàu nhö myõ ngoïc, Taâm trung thöôøng thuû töï thieân kim. Nhôù choàng con, muoân daëm xa tìm. Giöõ son saét eâm ñeàm moät tieát. Saïch nhö nöôùc, traéng nhö ngaø, trong nhö tuyeát, Maûnh göông Trinh vaèng vaëc quyeát khoâng nhô. Ñaép tai ngaûnh maët laøm ngô, Raèng khoân cuõng keä raèng khôø cuõng thaây. Khoân em deã baùn daïi naøy. Ngoaøi ra cuõng coù nhieàu baøi haùt noùi vöøa coù möôõu ñaàu vöøa coù möôõu haäu. ÔÛ loaïi naøy yù nghóa cuûa möôõu ñaàu cuõng nhö caùch hôïp vaàn cuûa möôõu haäu ñeàu theo qui taéc cuûa nhöõng tröôøng hôïp vöøa trình baøy. Ví duï “Gaùnh gaïo nuoâi choàng” cuûa Nguyeãn Coâng Tröù: Con coø laën loäi bôø soâng, Gaùnh gaïo ñöa choàng tieáng hoùt næ non. Loä dieäc vuõ truøng trung chi nhaát, Thöông caùi coø laën loäi bôø soâng. Tieáng næ non gaùnh gaïo ñöa choàng, Ngoaøi nghìn daëm, moät trôøi, moät nöôùc. Troâng boùng nhaïn baâng khuaâng töøng böôùc, Nghe tieáng quyeân khaéc khoaûi naêm canh. Phaän teùp toâm ai nôõ döùt tình, Ôn thuûy thoå phaûi ñeàn cho veïn soùng. Tröôøng teân ñaïn, xin chaøng baûo troïng, Thieáp lui veà nuoâi caùi cuøng con. Cao baèng caùch trôû nöôùc non, Mình trong traéng coù quûy thaàn a hoä. Söùc bay nhaûy moät phen naéng noû, Ñaù Yeân Nhieân coøn ñoù chaúng moøn. Ñoàng höu raïng cheùp theû son, Chaøng neân danh giaù, thieáp coøn treû trung. Yeâu nhau khaêng khít daûi ñoàng. 5. Moät soá baøi haùt noùi ñaëc bieät, ít gaëp 5.1. Moät baøi haùt noùi vôùi 2 caâu thô laø thô nguõ ngoân: Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
23. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 79 - Cuoäc coâng danh khoâng khoâng coù coù, Coù hay khoâng, khoâng, coù, cuõng öø. Naøo ai hay trôøi ñaát nhöõng bao giôø, Maø ñaõ chaéc non soâng laø maáy tuoåi. Hoàn hoàn nhaát ñaïi khoái, Dieåu dieåu nhö nghó quaàn. Loït loøng ra ai cuõng coù quaân thaân, Mang tieáng nôï leõ laàn khaân khoâng traû. Cuoäc kim coå baøy thoâi laïi xaùo, Caùi raâu maøy naøo bieát daïi hay khoân. Traêm naêm cuõng moät tieáng ñoàn. 5.2. Moät baøi haùt noùi maø phaàn thô khoâng ôû vò trí thöôøng leä, coù möôõu haäu ñôn nhöng laïi thieáu caâu keo: Xinh thay tieát thu thieân quang caûnh, Khi laïc haø giaûi boùng taø döông. Moät con thuyeàn caïy baùt beân giang, Thu thuûy coäng tröôøng thieân nhaát saéc. Vaàng ngoïc thoû in traêng vaèng vaëc, Giöõa giang taân boùng loän maáy taàng. Treân moät traêng maø döôùi moät traêng, Xui loøng keû höõu tình ngao ngaùn. Thuøy baû kim boâi phaân löôõng ñoaïn, Baùn traàm thuûy ñeå baùn thieân thai. Vaàng traêng ai xeû laøm hai, Nöûa in ñaùy nöôùc nöûa caøi treân khoâng? 5.3. Moät baøi haùt noùi khoâng coù phaàn thô vaø coù vaøi caâu raát daøi(coù caâu daøi ñeán 25 chöõ) : baøi “Chöõ nhaøn” cuûa Buøi Kyû. Ñem haõn maëc maøi vieân khoái loãi, Tìm yeân hoa gôõ moái giang sôn. Duø aùi öu cuõng coù khi nhaøn, Thì tieâu khieån trong cuoäc röôïu cung ñaøn chôi cuõng nhaõ. Haõy gaùc caû vinh nhuïc thò phi cuøng coå kim nhaân ngaõ, Ñem haïo nhieân maø heå haû vôùi caàm toân. Troäm caùi nhaøn trong tuùi caøn khoân. Thöû tung ra cho noù chaûy coàn coàn nhö nöôùc, tuoân cuoàn cuoän nhö maây, bay löõng thöõng nhö traêng, thoåi theânh thang nhö gioù. Raûi raéc caû ngoaøi baùt hoang trong luïc vuõ vaãn coøn thöa. Caùi nhaøn ñaõ laï luøng chöa? 5.4. Moät baøi haùt noùi caû möôõu ñaàu laãn möôõu haäu ñeàu laø möôõu keùp vaø taùch rôøi haün ra khoûi baøi: ñoù laø baøi”Taëng coâ ñaøo Ngaân” cuûa Noâng Sôn Nguyeãn Can Moäng: Chaúng vaøng nhöng chaúng phaûi thau, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
24. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 80 - Tieáng ai trong treûo ra maøu thanh taân. Caûm ngöôøi vì moät tieáng ngaân, Say ngöôøi vì boùng thanh xuaân ñang troøn. Öôùc gì ta treû laïi, Cöù möôøi laêm möôøi taùm maõi maø chôi. Aùnh traêng hoa chi keå tuoåi trôøi, Gaëp tri kyû vaãn töôi cöôøi nhö ñoä treû. Töøng traûi phong söông mình vaãn khoeû, Coøn nhieàu duyeân phaän ñaáy ñang töôi. Thôøi thieáu nieân ta cuõng treû vôùi ñôøi, Voøng aân aùi ai ai chöøng cuõng röùa. Thöû tính roäng ñoä ba möôi naêm nöõa, Ngoùt naêm möôi ngoaøi baûy chuïc löùa ñoâi ta. Ñaáy hoa raâm maø ñaây haït söông pha, Ñoâi maùi toùc baïn giaø sô saån caû. Trong khoaûng aáy thaùng ngaøy thong thaû, Ngaãm cô duyeân ai ñaõ voäi giaø ñaâu? Gaëp ñaây ta haõy thöông nhau. Naêm möôi chöa haún ai giaø, Möôøi laêm chöa haún ai laø thô ngaây. Thöû ñem ñoâi tuoåi ñoåi thay, Xoay leân ñaûo xuoáng tuoåi naøy hôïp nhau. CAÂU HOÛI OÂN TAÄP 1. Qua vaøi chu kyø thô luïc baùt trích trong Truyeän Kieàu laøm ví duï, haõy trình baøy quy taéc veà soá chöõ, caùch phoái hôïp thanh, vaàn, ñoái, nhòp cuûa theå thô naøy. 2. Taïi sao coù theå coi luïc baùt laø moät theå thô thuaàn tuùy Vieät Nam? 3. Loaïi truyeän thô luïc baùt xuaát hieän vaøo thôøi naøo? Thònh ñaït nhaát vaøo thôøi naøo? Vaø löu laïi nhöõng taùc phaåm naøo coù giaù trò? 4. Coù phaûi theå thô song thaát luïc baùt laø söï phoái hôïp giöõa caâu thô luïc baùt cuûa Vieät Nam vaø caâu thô thaát ngoân cuûa Trung Quoác khoâng? Taïi sao? 5. Taïi sao theå song thaát luïc baùt laïi thích hôïp vôùi nhöõng ngaâm khuùc taû nhöõng tình buoàn saàu oaùn haän? Loaïi ngaâm khuùc phaùt sinh vaøo thôøi naøo, thònh ñaït vaøo thôøi naøo vaø ñaõ ñeå laïi nhöõng taùc phaåm naøo quan troïng? 6. Theá naøo laø Noùi loái? Theå noùi loái ñöôïc aùp duïng trong nhöõng loaïi vaên naøo? 7. Taïi sao goïi laø Haùt noùi? Haõy trình baøy quy taéc moät baøi haùt noùi ñuû khoå, doâi khoå, thieáu khoå. 8. Haõy trình baøy caùch gieo vaàn trong moät baøi haùt noùi qua moät ví duï cuï theå. Cho bieát caùch gieo vaàn naøy baét nguoàn töø ñaâu? 9. Trong baøi haùt noùi thöôøng coù hai caâu thô. Taïi sao goïi laø Thô? Nhieäm vuï cuûa hai caâu aáy laø gì? Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
25. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 81 - 10. Trong theå haùt noùi, theá naøo laø möôõu? Coù maáy loaïi möôõu? Nhieäm vuï cuûa möôõu laø gì? 11. Baøi haùt noùi xuaát hieän trong vaên hoïc söû ta vaøo thôøi naøo? Coù nhöõng taùc giaû taùc phaåm naøo quan troïng? CHÖÔNG IV: CAÙC THEÅ THÔ BAÉT NGUOÀN TÖØ TRUNG QUOÁC I. THÔ COÅ PHONG Coå phong(phong caùch xöa) hay coå theå(theå loaïi cuõ) voán laø loái thô cuûa ngöôøi Trung Quoác, baét nguoàn töø Kinh Thi(nguõ ngoân), Sôû töø(thaát ngoân) roài oån ñònh vôùi coå thi nhaïc phuû ñôøi Haùn Nguïy trôû veà sau. Loái naøy chæ coù soá chöõ trong caâu laø nhaát ñònh(hoaëc nguõ ngoân hoaëc thaát ngoân), ngoaøi ra, khoâng phaûi tuaân theo theå leä chaët cheõ nhö thô luaät, nghóa laø khoâng tuaân theo nieâm, luaät, ñoái (ñoâi khi thô coå phong coù ñoái laø tuøy nhaø thô chöù khoâng baét buoäc). Theå thô coå phong naøy du nhaäp vaøo Vieät Nam töø theá kyû thöù 10 (thô chöõ Haùn) vaø theá kyû thöù 13 (thô chöõ Noâm). Thô coå phong khoâng haïn cheá soá caâu trong baøi: cöù töø 4 caâu trôû leân, muoán laøm daøi ngaén bao nhieâu cuõng ñöôïc, mieãn laø soá löôïng caâu trong baøi phaûi laø soá chaün. Coù baøi 4 caâu (goïi laø coå phong tuyeät cuù hay coå phong töù tuyeät, goïi taét laø coå tuyeät ), coù baøi 8 caâu nhöng cuõng coù baøi 6 caâu hoaëc 10 caâu trôû leân. Nhöõng baøi nguõ ngoân coå phong treân 16 caâu vaø thaát ngoân coå phong daøi quùa 8 caâu goïi laø coå phong tröôøng thieân hoaëc haønh (ñoái vôùi loaïi thaát ngoân). Thô coå phong coù theå caû baøi duøng nguyeân moät vaàn goïi laø ñoäc vaän nhö loái thô Ñöôøng luaät, hoaëc duøng nhieàu vaàn goïi laø lieân vaän. Khi duøng lieân vaän thì hoaëc moãi caëp 2 caâu ñoåi moät vaàn hoaëc 4 caâu ñoåi moät vaàn(nhö loái thô töù tuyeät) hoaëc 8 caâu ñoåi moät vaàn (nhö loái thô baùt cuù). Moãi khi ñoåi vaàn, caâu thöù nhaát coù gieo vaàn hay khoâng ñeàu ñöôïc (khi duøng vaàn traéc thì thöôøng khoâng gieo). Trong baøi thô lieân vaän, coù theå duøng vaàn baèng laãn vaàn traéc cuõng ñöôïc. Ñeå phaân bieät moät baøi thô coå phong vôùi moät baøi thô Ñöôøng luaät coù cuøng soá löôïng caâu thô, ta coù theå caên cöù vaøo caùch gieo vaàn vaø caùch phoái hôïp thanh. Ví duï: -Nguõ ngoân tuyeät cuù, ñoäc vaän traéc: Röøng lau gioù laùc ñaùc, Chim hoâm bay xao xaùc. Gaùnh cuûi löõng thöõng veà, Ñöôøng quen khoâng sôï laïc. (Buøi Kyû-”Quy tieàu”) -Nguõ ngoân tuyeät cuù, ñoäc vaän baèng: Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
26. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 82 - Meâ quùa neân queân daïi, Tænh daäy môùi bieát say. Gaàn ñeøn cuõng saùng maét, Xa dao khoâng ñöùt tay. (Voâ Danh-”Töï thaùn”) -Nguõ ngoân baùt cuù, ñoäc vaän traéc: Thaùng tö ñaàu muøa haï, Tieát trôøi thöïc oi aû. Tieáng deá keâu thieát tha, Ñaøn muoãi bay laû taû. Noãi aáy bieát cuøng ai? Caûnh naøy buoàn caû daï! Bieáng nhaép naêm canh chaày, Gaø ñaø sôùm giuïc giaõ. (Nguyeãn Khuyeán - “Ñeâm muøa haï”) -Nguõ ngoân baùt cuù, ñoäc vaän baèng: Ñaàu troïc loùc bình voâi, Nhaûy toùt leân chuøa ngoài. EÂ a kinh moät boä, Loùc coùc moõ ba hoài. Côm chaúng caàn caù thòt, Aên raët oaûn chuoái xoâi. Chaúng bieát caâu tình duïc, Ñaønh chòu tieáng boà coâi. (Nguyeãn Khuyeán -”Sö cuï”) -Nguõ ngoân tröôøng thieân, lieân vaän baèng laãn traéc: Naêm ngoaùi ruoäng ñöôïc muøa, Nhaø ta boán coùt thoùc, Aên tieâu haõy coøn thöøa, Baùn cho con ñi hoïc. Naêm nay trôøi haïn haùn, Möôøi phaàn thu ñöôïc ba, Aên tieâu ñöông lo thieáu, May ra ñöôïc muøa caø. Con hoïc khoâng coù tieàn, Boá phaûi ñi vay nôï; Nhaø ngheøo con hoïc ñöôïc, Coøn hôn tieàn choân loã. ( Voâ Danh - “Vui caûnh laøm ruoäng”) -Thaát ngoân baùt cuù, ñoäc vaän traéc: Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
27. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 83 - Naêm ngoaùi naêm kia ñoùi töôûng cheát, Naêm nay phong löu ñaõ ra pheát. Thoùc muøa thoùc chieâm haõy coøn nhieàu, Tieàn nôï tieàn coâng chöa traû heát. Trong nhaø roän ròp goùi baùnh chöng, Ngoaøi cöûa bi boâ ruû chung thòt. Ta öôùc gì ñöôïc maõi nhö theá, Cöù heát teát roài thôøi laïi teát. (Nguyeãn Khuyeán - “Teát phong löu”) -Thaát ngoân tröôøng thieân, ñoäc vaän baèng: Trôøi Nam rieâng moät coõi doanh boàng, Sôn thuûy thieân nhieân caûnh laï luøng. Baéc ñaåu Nam taøo chia taû höõu. Huyeàn ñaêng traêm ngoïn ñaù choâng voâng. Maáy vuøng coå thuï boùng saàm uaát, Moät daõy cao phong theá chaäp chuøng. Baõi coû xeø xeø hình löôõi kieám, Nöôùc trong leo leûo moät doøng thoâng. Raùng toûa chieàu hoâm chim ríu rít, Maây tuoân ban toái khoùi mòt muøng. Phong caûnh boán maët ñeïp nhö veõ, Moät toøa laâu ñaøi cao saùt khoâng. Reøm ngoïc saùng choang maây nuùi Baéc, Gaùc hoa boùng loän soùng trieàu ñoâng. Ñaïi vöông khi nhaøn reâ tröôïng truùc, Theo sau moät vaøi ñöùa tieåu ñoàng. Thuûng thænh cuoäc côø khi gioù maùt, Thung dung ngaâm vònh luùc traêng trong. Nghó mình thuù höùng vui ngaøy soùt, Ngaém caûnh non soâng thoûa taác loøng. Tuoåi giaø caûnh thuù coâng danh troïn, Than oâi ! Ñaïi vöông thaät anh huøng. (Buøi Kyû - “Phong caûnh Kieáp Baïc”) -Thaát ngoân tröôøng thieân, lieân vaän töøng caëp caâu baèng traéc: Ñaù xanh nhö nhuoäm nöôùc nhö loïc, Coû caây hoa laù deät nhö voùc. Trôøi quang maây taïnh gioù hiu hiu, Ai thaáy caûnh naøy maø chaúng yeâu? Môùi bieát hoùa coâng tay kheùo veõ, Khoâng möïc khoâng thöôùc maø ñuû veû. Tay ngöôøi ñieåm xuyeát ra nöôùc non, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
28. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 84 - Beå caïn non boä nhoû con con. Sao baèng tieâu dao cuøng taïo hoùa, Boán muøa phong caûnh thaät voâ giaù. ( Voâ Danh - “Caûnh taïo hoùa”) Rieâng loái luïc ngoân vôùi soá chöõ coá ñònh trong toaøn baøi ñöôïc tìm thaáy raûi raùc trong thô chöõ Haùn thôøi Lyù Traàn, veà sau khoâng thaáy duøng. Ví duï: Taëng Tö ñoà Traàn Nguyeân Ñaùn Taëng quan Tö ñoà Traàn Nguyeân Ñaùn Ngaõ thò ñöông nieân khí vaät, Toâi nay vaøo haïng boû ñi, Coâng phi ñaïi haï kyø taøi, Coøn oâng taøi gioûi thaám chi treân ñôøi. Hoäi thuû nhaát ban laõo beänh, Cuøng laø giaø yeáu caû roài, Ñieàn vieân taûo bieän quy lai. Ruoäng vöôøn sôùm lieäu maø dôøi veà ngay. (Traàn Ngaïc) (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) Ñeà thuûy maëc ñoà Ñeà thô nôi böùc tranh thuûy maëc Hoàng thuï nhaát kheâ löu thuûy, Caây ñoû moät khe nöôùc chaûy, Thanh sôn thieân lyù taø döông. Non xanh nghìn daëm boùng cheânh. Duïc hoaùn thieân chu quy khöù, Muoán goïi chieác thuyeàn veà thöû, Thöû sinh vò boác haønh taøng. Thaân naøy xuaát xöû chöa ñaønh. (Phaïm Toâng Maïi) (Ñinh Vaên Chaáp dòch) Loái luïc ngoân naøy xuaát hieän trong thô noâm nhieàu hôn, nhaát laø ôû hai theá kyû 15, 16, nhöng chæ xen keû vaøo thô thaát ngoân chöù khoâng toàn taïi ñoäc laäp. Soá löôïng nhöõng baøi thô luïc ngoân khaù nhieàu trong”Quoác aâm thi taäp”cuûa Nguyeãn Traõi, ”Hoàng Ñöùc quoác aâm thi taäp”cuûa Leâ Thaùnh Toâng vaø Hoäi Tao Ñaøn,”Baïch Vaân quoác ngöõ thi taäp” cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm. Ví duï: Goùc thaønh nam leàu moät gian, Loøng vì thieân haï nhöõng sô aâu, No nöôùc uoáng thieáu côm aên. Thay vieäc trôøi daùm treã ñaâu. Con ñoøi troán döôøng ai quyeán, Troáng dôøi canh coøn ñoïc saùch, Baày ngöïa gaày thieáu keû chaên. Chieâng xeá boùng chöûa thoâi chaàu. Ao bôûi heïp hoøi khoân thaû caù, Nhaân khi cô bieán xem ngöôøi bieát, Nhaø quen xuù xöùa ngaïi nuoâi vaèn. Chöùa thuôû kinh quyeàn xeùt leõ maàu. Trieàu quan chaúng phaûi aån chaúng phaûi, Möïa bieåu aùo vaøng chaêng coù vieäc, Goùc thaønh nam leàu moät gian. Ñaõ muoân vieäc nhieäm tröôùc vaøo taâu. (Nguyeãn Traõi -”Thuû vó ngaâm”-QAÂTT) (Leâ Thaùnh Toâng -”Töï thuaät”-HÑQAÂTT) Ñöôïc thua thaáy ñaõ ít nhieàu phen, Ñeå reû coâng danh ñoåi laáy nhaøn. Am Baïch Vaân roài nhaøn höùng, Daëm hoàng traàn vaéng ngaïi chen. Ngaøy chaày hoïp maët hoa laø khaùch, Ñeâm vaéng hay loøng nguyeät aáy ñeøn. Chôù chôù thôø ô nhìn môùi bieát, Ñoû thôøi son ñoû möïc thôøi ñen. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
29. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 85 - (Nguyeãn Bænh Khieâm -”Voâ ñeà”-BVQNTT) II. THÔ ÑÖÔØNG LUAÄT Thô Ñöôøng luaät (hay luaät thi, hay thô luaät) laø loaïi thô xuaát hieän trong vaên hoïc Trung Hoa töø ñôøi nhaø Ñöôøng (618-907) vaø tuaân theo nhöõng luaät leä chaët cheõ trong theå thöùc saùng taùc. Tröôùc ñôøi nhaø Ñöôøng, thô Trung Hoa taát nhieân ñaõ coù roài, nhöng ñeán ñôøi Ñöôøng môùi coù nhöõng luaät leä aáy, vaø cuõng töø ñoù ngöôøi ta coù thoùi quen phaân bieät thô Ñöôøng luaät (hay thô caän theå ) vôùi thô caùc ñôøi tröôùc maø ngöôøi ta vaãn goïi laø thô coå phong (thô theo phong caùch xöa) hay coå theå (thô theo theå loaïi cuõ). Ta neân chuù yù phaân bieät khaùi nieäm thô Ñöôøng luaät vôùi thô Ñöôøng. Khaùi nieäm thô Ñöôøng luaät heïp hôn: chæ nhöõng baøi thô ñöôïc saùng taùc theo theå caùch coù nieâm luaät chaët cheõ cuûa ñôøi Ñöôøng(taùc giaû cuûa chuùng khoâng nhaát thieát phaûi laø ngöôøi ñôøi Ñöôøng, coù theå laø ngöôøi ñôøi Toáng, Nguyeân, Minh, Thanh hoaëc ngöôøi Vieät Nam, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân - nhöõng nöôùc ñoàng vaên vôùi Trung Quoác coù söû duïng theå thô Ñöôøng luaät du nhaäp töø nöôùc naøy). Coøn khaùi nieäm thô Ñöôøng bao haøm noäi dung roäng hôn: ñoù laø taát caû nhöõng saùng taùc thô cuûa thi só ñôøi Ñöôøng(618-907), khoâng phaân bieät theå loaïi coå phong, luaät thi hay nhaïc phuû. Trong vaên hoïc ta veà ñôøi Lyù(1010-1224), thô Ñöôøng luaät baèng chöõ Haùn ñaõ hoaøn chænh, ñeán ñôøi Traàn (1225-1400), Haøn Thuyeân (töùc Nguyeãn Thuyeân) laø ngöôøi ñaàu tieân ñem nhöõng luaät leä thô Ñöôøng aùp duïng vaøo tieáng Vieät ñeå saùng taùc thô Ñöôøng luaät Noâm, nhöng hieän nay khoâng thaáy löu truyeàn. Thô Ñöôøng luaät Noâm ôû nöôùc ta luùc ñaàu coøn goïi laø thô Haøn luaät. Thô Ñöôøng luaät khoâng phaûi chæ coù moät kieåu maãu. Coù theå caên cöù vaøo soá caâu trong baøi vaø soá chöõ trong caâu maø phaân bieät 4 maãu thô nhö sau: Maãu 1 (8 caâu moãi caâu 5 chöõ) goïi laø baøi nguõ ngoân baùt cuù. Maãu 2 (4 caâu moãi caâu 5 chöõ) goïi laø baøi nguõ ngoân tuyeät cuù. Maãu 3 (8 caâu moãi caâu 7 chöõ) goïi laø baøi thaát ngoân baùt cuù. Maãu 4 (4 caâu moãi caâu 7 chöõ) goïi laø baøi thaát ngoân tuyeät cuù. Trong caùc maãu treân, thaát ngoân baùt cuù coù tính caùch phoå thoâng hôn caû, thi gia ta xöa saùng taùc vaø löu laïi nhieàu giai taùc. 1. Nhöõng qui taéc cuûa baøi thô Ñöôøng luaät baùt cuù Thô Ñöôøng luaät baùt cuù laø moät maãu thô moãi baøi goàm 8 caâu, moãi caâu 5 hoaëc 7 chöõ, vaø phaûi tuaân theo caùc qui taéc raát chaët cheõ veà caùch boá cuïc yù töù, caùch aùp duïng pheùp ñoái, caùch gieo vaàn, caùch boá trí phoái hôïp thanh baèng, thanh traéc trong moãi caâu vaø caùch nieâm trong toaøn baøi. 1.1. Quy taéc veà boá cuïc: CAÙCH 1: Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
30. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 86 - Boá cuïc laø caùch phaân chia baøi thô ra töøng boä phaän ñeå dieãn taû yù töù theo moät traät töï nhaát ñònh. Moät baøi thô Ñöôøng luaät baùt cuù coù 8 caâu thöôøng chia laøm 4 phaàn nhö sau: 1, 2 : Ñeà ( hoaëc Maïo) 3, 4 : Thöïc 5, 6 : Luaän 7, 8 : Keát Ñeà hoaëc Maïo laø maøo ñaàu hay nhaäp ñeà, goàm 2 caâu 1 vaø 2(lieân 1): caâu treân (goïi laø phaù ñeà) môû yù ñeà taøi, caâu döôùi (goïi laø thöøa ñeà) chuyeån yù xuoáng phaàn keá tieáp. Hai caâu phaù ñeà vaø thöøa ñeà tuy ñeàu laø nhöõng caâu môû baøi nhöng moãi caâu laïi coù nhieäm vuï rieâng. Caâu phaù ñeà -nhö teân goïi cuûa noù- phaûi heù môû cho ngöôøi ñoïc thaáy ñaïi yù baøi ngay töø phuùt ñaàu. Caâu thöøa ñeà laøm nhieäm vuï noái tieáp caâu phaù, trieån khai theâm yù ñaàu baøi ñeå hoaøn chænh chöùc naêng nhaäp ñeà. Ví duï: Böôùc tôùi ñeøo Ngang boùng xeá taø, Coû caây chen ñaù laù chen hoa. (Baø Huyeän Thanh Quan -”Qua ñeøo Ngang”) Thô xöa coù nhieàu caùch khôûi. Nhìn chung ñoái vôùi loaïi baùt cuù, coù 2 caùch vaøo ñeà ñöôïc öa chuoäng nhaát, ñoù laø: -Phaù aùm thöøa minh: Caâu 1 noùi toång quaùt ñeå caâu 2 giôùi thieäu chi tieát hôn veà ñeà baøi: Ví duï: Ao thu laïnh leõo nöôùc trong veo, Moät chieác thuyeàn caâu beù teûo teo. (Nguyeãn Khuyeán - “Thu ñieáu” ) -Phaù minh thöøa aùm: Caâu 1 noùi roõ ngay ñeà baøi ñeå caâu 2 chuyeån xuoáng phaàn thöïc, thöôøng bao haøm tình yù nhaän xeùt khen cheâ cuûa taùc giaû: Ví duï: Moät ñeøo, moät ñeøo, laïi moät ñeøo Khen ai kheùo taïc caûnh cheo leo. (Hoà Xuaân Höông - “Ñeøo Ba Doäi”) Thöïc (goàm 2 caâu 3 vaø 4: lieân 2) laø thích thöïc hay giaûi thích, khai trieån yù nghóa chính coát laøm roõ hôn veà yù, veà caûnh, veà tình cuûa ñeà baøi. Phaàn naøy coù saùch goïi laø traïng (nghóa laø tình traïng, söï thaät phaûi baøy toû) hoaëc Laõnh( nghóa laø caùi coå aùo, phaàn coát yeáu). GS.Döông Quaûng Haøm trong”Vaên hoïc Vieät Nam”cuõng cho raèng:”Thöïc hoaëc traïng(caâu 3-4) laø giaûi thích ñaàu baøi cho roõ raøng. Neáu laø thô taû caûnh thì choïn caùc caûnh saéc xinh ñeïp ñaëc bieät maø moâ taû ra, neáu laø thô taû tình thì ñem caùc tình töï maø giaûi baøy ra, neáu laø thô vònh söû thì laáy coâng traïng, ñöùc haïnh cuûa ngöôøi mình muoán vònh maø keå ra”. Ví duï: Lom khom döôùi nuùi tieàu vaøi chuù, Laùc ñaùc beân soâng rôï maáy nhaø. (Baø Huyeän Thanh Quan - “Qua ñeøo Ngang”) Luaän (goàm 2 caâu 5 vaø 6: lieân 3 ) laø baøn luaän, dieãn dòch roäng theâm caùi yù chính cuûa ñeà taøi ñaõ noùi ôû 2 caâu treân.”Nhö taû caûnh thì noùi caûnh aáy xinh ñeïp theá naøo, caûm xuùc Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
31. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 87 - ngöôøi ta theá naøo, vònh söû thì hoaëc khen hoaëc cheâ, hoaëc so saùnh ngöôøi aáy, vieäc aáy vôùi ngöôøi khaùc, vieäc khaùc”(Döông Quaûng Haøm, Saùch ñaõ daãn). Nhö vaäy, “ñeà” coù nhieäm vuï giôùi thieäu,”thöïc” coù nhieäm vuï giaûi thích thì “luaän” coù nhieäm vuï baøn roäng theâm caùi yù ñaõ dieãn giaûi aáy. Caùi”tình”cuûa nhaø thô, chieàu saâu cuûa baøi thô thöôøng theå hieän ôû caëp luaän. Phaàn naøy coù saùch goïi laø caûnh (nghóa laø caûnh huoáng phuï thuoäc ñeå theâm vaøo phaàn thöïc ôû treân). Ví duï: Nhôù nöôùc ñau loøng con quoác quoác, Thöông nhaø moõi mieäng caùi gia gia. (Baø Huyeän Thanh Quan -”Qua ñeøo Ngang”) Keát (goàm 2 caâu 7 vaø 8: lieân 4) laø keát thuùc , toùm taét yù töù toaøn baøi laïi vaø thöôøng noùi leân caûm töôûng, thaùi ñoä cuûa taùc giaû. Caëp caâu keát vöøa coù nhieäm vuï kheùp baøi thô laïi - coøn goïi laø söï hoài coá, nghóa laø trôû laïi vaán ñeà ñaõ neâu ôû hai caâu”khôûi”- vöøa gôïi môû ra nhöõng tình yù saâu kín laøm cho ngöôøi ñoïc caûm nhaän ñöôïc caùi dö vò cuûa baøi thô nhö ñoïng maõi trong taâm trí mình. Ví duï: Döøng chaân ñöùng laïi: trôøi non nöôùc, Moät maûnh tình rieâng: ta vôùi ta. (Baø Huyeän Thanh Quan -”Qua ñeøo Ngang”) Tuy nhieân, khoâng phaûi baøi thô baùt cuù naøo cuõng coù söï taùch baïch roõ raøng veà yù töôûng noäi dung giöõa 2 phaàn thöïc vaø luaän, maø yù chính vaø yù baøn luaän dieãn dòch ñeà taøi coù khi tieàm taøng xen keû trong caû 4 caâu, coù khi ñaûo ngöôïc traät töï cuûa 2 caëp caâu 3,4 vaø 5,6 daãn ñeán caùch boá cuïc “chieát trung”nhö sau: CAÙCH 2 : 1, 2 : Ñeà 3,4,5,6 : Thöïc 7, 8 : Keát Ví duï: Trôøi chieàu baûng laûng boùng hoaøng hoân, Tieáng oác xa ñöa laãn troáng ñoàn. Gaùc maùi ngö oâng veà vieãn phoá, Goû söøng muïc töû laïi coâ thoân. Ngaøn mai gioù cuoán chim bay moûi, Daëm lieãu söông sa khaùch böôùc doàn. Keû choán Chöông Ñaøi ngöôøi löõ thöù, Laáy ai maø keå noãi haøn oân. (Baø Huyeän Thanh Quan -”Chieàu hoâm nhôù nhaø”) Ngoaøi 2 caùch boá cuïc treân, coøn moät caùch nöõa vôùi söï phaân ñoaïn vaø teân goïi moãi phaàn hôi khaùc, coù theå tuøy tröôøng hôïp aùp duïng: CAÙCH 3 : Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
32. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 88 - 1, 2, 3, 4 : Tieàn giaûi 5, 6, 7, 8 : Haäu giaûi Giaûi coù nghóa laø chia gôõ ra töøng phaàn. Baøi thô chia laøm 2 phaàn :Tieàn giaûi 4 caâu treân vaø haäu giaûi 4 caâu döôùi. Tieàn giaûi thöôøng noùi ñeán”caûnh”, coøn haäu giaûi hay ñeà caäp ñeán“tình”. Ví duï ta coù theå chia boá cuïc baøi “Qua ñeøo Ngang” cuûa baø Huyeän Thanh Quan thaønh 2 phaàn: tieàn giaûi(4 caâu ñaàu: taû caûnh), haäu giaûi(4 caâu sau: taû tình). Böôùc tôùi ñeøo Ngang boùng xeá taø, Coû caây chen ñaù laù chen hoa. Lom khom döôùi nuùi tieàu vaøi chuù, Laùc ñaùc beân soâng rôï maáy nhaø. Nhôù nöôùc ñau loøng con quoác quoác, Thöông nhaø moûi mieäng caùi gia gia. Döøng chaân ñöùng laïi: trôøi, non, nöôùc Moät maûnh tình rieâng: ta vôùi ta. Ñoái vôùi baøi tuyeät cuù maø ta quen goïi laø nguõ ngoân töù tuyeät, thaát ngoân töù tuyeät, boá cuïc cuõng chia laøm 4 phaàn laø Khai, Thöøa, Chuyeån, Hôïp. Moãi phaàn moät caâu, ñaïi khaùi cuõng coù nhieäm vuï dieãn taû nhö ôû caùch boá cuïc “ñeà thöïc luaän keát” ôû treân. Nhöng nhöõng chöõ khai thöøa chuyeån hôïp ôû ñaây coát noùi leân söï lieân laïc nhaát trí trong yù töù baøi thô hôn laø yù nghóa veà noäi dung moãi phaàn. Töø caáu truùc boá cuïc coå ñieån 4 phaàn cuûa baøi thô luaät baùt cuù, ta thaáy moái lieân heä giöõa caùc phaàn coù nhöõng ñaëc ñieåm sau ñaây: - Lieân 1 vaø lieân 4 coù moái quan heä môû-keát hay phaù-keát hoâ öùng vôùi nhau, ñoù laø moät ñaëc ñieåm thi phaùp thô Ñöôøng luaät baùt cuù. Môû ñaàu baøi baùt cuù bao giôø cuõng ñöa ngöôøi ñoïc vaøo moät khoâng khí, moät traïng thaùi caûm xuùc nhaát ñònh, coù taùc duïng gaây aán töôïng quan troïng. Phaàn keát vöøa nhaéc laïi noäi dung ñaõ theå hieän ôû treân vöøa gôïi môû ra yù tình saâu xa khieán ngöôøi ñoïc phaûi vaän duïng söï lieân töôûng ñeå caûm nhaän caùi”yù taïi ngoân ngoaïi” cuûa lôøi thô. Caùi hay cuûa baøi thô thöôøng ñoïng laïi ôû caâu keát: hoaëc thu laïi, hoaëc môû ra, taïo neân tình yù meânh moâng saâu kín gaây xuùc caûm trong loøng ngöôøi ñoïc. Taát caû caùc baøi thô luaät loaïi baùt cuù ñeàu coù quan heä môû keát hoâ öùng naøy (keå caû loaïi thuû vó ngaâm thì nieâm luaät caëp caâu 1-8 cuõng taïo neân caûm giaùc aâm höôûng hoâ öùng aáy). Ví duï: Böôùc tôùi ñeøo Ngang boùng xeá taø, Moät maûnh tình rieâng: ta vôùi ta. (Baø Huyeän Thanh Quan) Moät ñeøo, moät ñeøo, laïi moät ñeøo, Moõi goái choàn chaân vaãn muoán treøo. (Hoà Xuaân Höông -”Ñeøo Ba Doäi”) Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
33. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 89 - Traêm naêm oâng phuû Vónh Töôøng oâi ! Traêm naêm oâng phuû Vónh Töôøng oâi ! (Hoà Xuaân Höông -”Khoùc oâng phuû Vónh Töôøng”) -Lieân 2 vaø lieân 3 raát linh ñoäng, thöôøng haøm chöùa hoaëc hoaùn chuyeån tình yù laãn nhau: coù khi hai caâu tuy ôû vò trí luaän nhöng noäi dung vaãn laø thöïc hoaëc hai caâu thöïc nhöng noäi dung ñaõ haøm yù luaän. Chính ñaëc ñieåm naøy ñaõ daãn ñeán loái caáu truùc boá cuïc chieát trung 3 phaàn Ñeà, Thöïc, Keát cuûa baøi baùt cuù: Naêm canh maùu chaûy ñeâm heø vaéng, Saùu khaéc hoàn tan boùng nguyeät môø. Coù phaûi tieác xuaân maø ñöùng goïi, Hay laø nhôù nöôùc vaãn naèm mô? (Nguyeãn Khuyeán -”Nghe cuoác keâu caûm höùng”) hoaëc: Gaùc maùi ngö oâng veà vieãn phoá, Goõ söøng muïc töû laïi coâ thoân. Ngaøn mai gioù cuoán chim bay moõi, Daëm lieãu söông sa khaùch böôùc doàn. (Baø Huyeän Thanh Quan-”Chieàu hoâm nhôù nhaø”) Söï chuyeån hoùa vaø môû roäng phaïm vi chöùc naêng cuûa phaàn thöïc ñoâi khi coøn vöôn ñeán caû caâu 2(lieân 1) vaø caâu 7(lieân 4) nhö ôû baøi”Baïn ñeán chôi nhaø” cuûa Nguyeãn Khuyeán chaúng haïn: Ñaõ baáy laâu nay baùc tôùi nhaø, Treû thì ñi vaéng chôï thì xa. Ao saâu nöôùc caû khoân chaøi caù, Vöôøn roäng raøo thöa khoù ñuoåi gaø. Caûi chöûa ra hoa caø môùi nuï, Baàu vöøa ruïng roán möôùp ñöông hoa. Ñaàu troø tieáp khaùch traàu khoâng coù, Baùc ñeán chôi ñaây, ta vôùi ta. Trong baøi ”Caùi ñoäc ñaùo trong caáu truùc ngheä thuaät cuûa baøi Baïn ñeán chôi nhaø”- baùo Vaên Ngheä soá 28(l4-7-1990), nhaø nghieân cöùu Nguyeân An, vieát:”Tuy nhieân nhìn vaøo caáu truùc ngheä thuaät cuûa toaøn taùc phaåm( )baøi thô coù nhieàu neùt raát môùi. Söï ñoåi môùi saùng taïo maïnh daïn naøy cuûa cuï tam nguyeân Yeân Ñoå ñöôïc taäp trung theå hieän ôû choã: cuï ñaõ doàn eùp vaø môû roäng caáu truùc muoân thuôû cuûa thô Ñöôøng thaát ngoân baùt cuù( ) saùu caâu ôû giöõa baøi thô ñeàu laøm nhieäm vuï cuûa hai caâu thöïc, nghóa laø neâu roõ hoaøn caûnh cuûa baøi thô khi baïn ñeán chôi nhaø( ). Töø söï doàn neùn, toâ ñaäm treân, caâu keát duy nhaát, caâu cuoái cuøng cuûa baøi thô ñöôïc tung ra nhö moät böôùc nhaûy nheï maø nguï yù saâu xa:”Baùc ñeán chôi ñaây, ta vôùi ta” Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
34. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 90 - 1.2. Quy taéc veà ñoái: Trong moät baøi thô Ñöôøng luaät baùt cuù, ñoái ñöôïc thöïc hieän ôû 2 caâu thöïc(3,4) vaø luaän(5,6). Ví duï baøi “Laøm quan bò caùch” cuûa Nguyeãn Coâng Tröù : Tuoåi taùc tuy raèng chöûa maáy möôi, Ñoåi thay maét ñaõ thaáy ba ñôøi. Ra tröôøng danh lôïi vinh lieàn nhuïc, Vaøo cuoäc traàn ai khoùc laãn cöôøi. Chuyeän cuõ traûi qua ñaø chaùn maét , Vieäc sau nghó laïi chaúng thöøa hôi. Ñaõ hay ñöôøng theá thôøi ra theá, Saïch nôï tang boàng môùi keå ngöôøi. Caùch ñoái giöõa 2 caâu thöïc vaø luaän treân ñaây (3 vôùi 4; 5 vôùi 6), theo nguyeân taéc phaûi ñöôïc aùp duïng cho caû ñoái yù (töông phaûn hoaëc caân xöùng) laãn ñoái chöõ (cuøng töï loaïi vaø khaùc thanh). Ñaëc tröng noåi baät nhaát cuûa lieân 2 vaø lieân 3 laø moãi lieân goàm 2 caâu thô ñoái nhau, hoâ öùng vôùi nhau, coäng höôûng veà yù, lôøi, nhaïc ñieäu vaø caû caáu truùc ngöõ phaùp caâu nöõa. YÙ caân xöùng, lôøi cuøng töï loaïi vaø öa duøng töø Haùn Vieät, nhaïc ñieäu chaäm vaø cuøng tieát taáu, ngöõ phaùp gioáng nhau vaø hay tænh löôïc, ñaûo trang: taát caû taïo neân tính chaát trang troïng, coå kính cuûa thô Ñöôøng luaät: Ví duï: Loái xöa xe ngöïa hoàn thu thaûo, Neàn cuõ laâu ñaøi boùng tòch döông. Ñaù vaãn trô gan cuøng tueá nguyeät, Nöôùc coøn cau maët vôùi tang thöông. (Baø Huyeän Thanh Quan -”Thaêng Long thaønh hoaøi coå”) hoaëc: Gaùc maùi ngö oâng veà vieãn xöù, Goõ söøng muïc töû laïi coâ thoân. Ngaøn mai gioù cuoán chim bay moûi, Daëm lieãu söông sa khaùch böôùc doàn. (Baø Huyeän Thanh Quan -”Chieàu hoâm nhôù nhaø”) Lyù giaûi vì sao lieân 2 vaø lieân 3 caàn coù ñoái, Leä Thaàn Traàn Troïng Kim trong “Vieät thi” cho raèng:”Nhöõng caâu khôûi hay maïo, hôïp nhau keát ñeàu coát ôû duøng yù, maø duøng yù thì noùi cho roõ, cho neân nhöõng caâu aáy ñi leû, khoâng ñoái; nhöõng caâu thöøa hay thöïc(caûnh) vaø caâu chuyeån hay luaän(tình) ñeàu coát duøng töø thì caàn lôøi noùi cho ñeïp cho neân nhöõng caâu aáy caàn phaûi ñoái ngaãu”(trang 40). Ñoàng thôøi, khi baøn veà yù nghóa thô luaät, oâng nhaän xeùt:”Thô luaät laáy tình vaø caûnh laøm tö lieäu, laáy yù vaø töø laøm söï vaän duïng. Tình nhieàu, caûnh roõ, yù cao, töø ñeïp laø thô hay”(trang 39). Nhö vaäy, coù theå noùi pheùp ñoái ngaãu ôû caëp thöïc vaø luaän laø moät ñaëc tröng ngheä thuaät cuûa baøi baùt cuù. Chính noù ñaõ goùp phaàn taïo neân veû ñeïp ñaày nhöõng lieân töôûng baát ngôø, phuø hôïp vôùi tính chaát haøm suùc, “yù taïi ngoân ngoaïi” voán coù cuûa luaät thi. Tuy nhieân, treân thöïc teá : Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
35. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 91 - 1- Veà töï loaïi coù theå chaâm chöôùc ôû moät hai chöõ töông öùng trong moãi caâu khi nhaø thô chæ nhaèm ñoái thoaùt. 2- Veà thanh, caùc chöõ 1,3 ñoái vôùi nguõ ngoân vaø 1,3,5 ñoái vôùi thaát ngoân khoâng caàn phaûi ñoái baèng traéc. 1.3. Quy taéc veà vaàn: Trong moät baøi thô Ñöôøng luaät baùt cuù : - Vaàn ôû vaøo chöõ choùt caâu ñaàu vaø caùc caâu chaün. (Nhö vaäy baøi thô coù 5 vaàn vaø chæ duøng cöôùc vaän -vaàn chaân). Neáu caâu ñaàu troán vaàn thì caëp caâu 1,2 phaûi thöïc hieän ñoái töùc taïo thaønh moät caëp caâu song phong vaø baøi thô chæ coøn 4 vaàn ôû cuoái caùc caâu chaün cuûa baøi. - Caû baøi gieo 1 vaàn (töùc laø loái ñoäc vaän). - Vaàn baèng (caùc chöõ mang vaàn ñeàu thuoäc loaïi thanh baèng). Xeùt veà tính chaát, vaàn trong thô Ñöôøng luaät( cuõng nhö coå phong) coù theå laø vaàn chính.Thí duï baøi “Thu ñieáu” cuûa Nguyeãn Khuyeán : Ao thu laïnh leõo nöôùc trong veo, Moät chieác thuyeàn caâu beù teûo teo. Soùng bieác theo laøn hôi gôïn tí, Laù vaøng tröôùc gioù seõ ñöa veøo. Töøng maây lô löõng trôøi xanh ngaét, Ngoõ truùc quanh co khaùch vaéng teo. Töïa goái oâm caàn laâu chaúng ñöôïc, Caù ñaâu ñôùp ñoäng döôùi chaân beøo. hoaëc vaàn thoâng, nhö baøi “Thu vònh” cuûa Nguyeãn Khuyeán: Trôøi thu xanh ngaùt maáy töøng cao, Caàn truùc lô phô gioù haét hiu. Nöôùc bieác troâng nhö taàng khoùi phuû, Song thöa ñeå loït aùnh traêng vaøo. Maáy chuøm tröôùc giaäu hoa naêm ngoaùi, Moät tieáng treân khoâng ngoãng nöôùc naøo. Nhaân höùng cuõng vöøa toan caát buùt, Nghó ra laïi theïn vôùi oâng Ñaøo. hoaëc vaàn chuyeån. Ví duï: baøi “Tuïng giaù hoaøn Kinh” cuûa Traàn Quang Khaûi, baøi “ Y Chaâu ca” cuûa Kim Xöông Töï : Ñoaït saùo Chöông Döông ñoä, Ñaû khôûi hoaøng oanh nhi, Caàm Hoà Haøm Töû quan. Maïc giao chi thöôïng ñeà. Thaùi bình tu trí löïc, Ñeà thôøi kinh thieáp moäng, Vaïn coå thöû giang san(sôn). Baát ñaéc ñaùo Lieâu Teâ(Taây). 1.4.Qui taéc veà nhòp(töùc tieát taáu): -Nhòp 2/3 cho nguõ ngoân coå phong cuõng nhö Ñöôøng luaät: Coå phong: Ñöôøng luaät: Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
36. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 92 - Thaùng tö/ ñaàu muøa haï, Vaïn toäi/ chaúng baèng ngheøo, Tieát trôøi/ thaät oi aû. Khoâng tieàn/ cöïc ñuû ñieàu. Ñaøn deá/ keâu thieát tha, Hoï haøng/ khoâng keû ñoaùi, Ñaøn muoãi/ bay laû taû. Baïn beø/ coùc ai theo. Noãi aáy/ bieát cuøng ai, Troø chuyeän/ nghe buoàn röùt, Caûnh naøy/ buoàn caû daï. Tình duyeân/cuõng nhaït pheøo. Bieáng nhaép/naêm canh chaày, Xöa nay/ thaèng aùo raùch, Gaø ñaø/sôùm giuïc giaõ. Ñeán choù/ cuõng khoâng yeâu. (“Ñeâm muøa haï”-Ng.Khuyeán) (“Ngheøo”- Tuù Môõ) -Nhòp 4/3, 2/5 hoaëc 2/2/3 cho thaát ngoân coå phong cuõng nhö Ñöôøng luaät: Böoùc tôùi ñeøo Ngang/ boùng xeá taø, Taïo hoùa gaây chi/ cuoäc hyù tröôøng, Coû caây chen ñaù/ laù chen hoa. Ñeán nay/ thaám thoaùt maáy tinh söông. Lom khom döôùi nuùi/ tieàu vaøi chuù, Loái xöa/ xe ngöïa/ hoàn thu thaûo, Laùc ñaùc beân soâng/ rôï maáy nhaø. Neàn cuõ/ laâu ñaøi/ boùng tòch döông. Nhôù nöôùc/ ñau loøng con quoác quoác. Ñaù vaãn trô gan/ cuøng tueá nguyeät, Thöông nhaø/ moõi mieäng caùi gia gia. Nöôùc coøn cau maët/ vôùi tang thöông. Döøng chaân ñöùng laïi/ trôøi non nöôùc, Nghìn naêm göông cuõ/ soi kim coå, Moät maûnh tình rieâng/ ta vôùi ta. Caûnh ñaáy/ ngöôøi ñaây/ luoáng ñoaïn tröôøng. (Qua ñeøo Ngang- Baø Huyeän Thanh Quan) (Thaêng Long thaønh hoaøi coå- Baø HTQ) Nhìn chung, chuû yeáu laø nhòp chaún tröôùc leû sau. Loái ngaét nhòp naøy coù khuynh höôùng bò Vieät hoùa thaønh 3/4 leû tröôùc chaún sau do taùc ñoäng cuûa caùc theå loaïi thuaàn Vieät öa taän cuøng baèng nhòp chaün. Ñieàu naøy theå hieän raát roõ trong thô Ñöôøng luaät Noâm. Loái ngaét nhòp 3/4 ôû thô thaát ngoân Ñöôøng luaät chöõ Haùn ít phoå bieán, chæ coøn tìm thaáy ôû baøi”Haïnh Thieân Tröôøng haønh cung” cuûa Traàn Nhaân Toâng. Söï thöû nghieäm theo caùch ngaét nhòp cuûa theå thô song thaát luïc baùt khoâng thích hôïp vôùi thô Ñöôøng luaät chöõ Haùn coù leõ do khuoân vaàn cuûa töø Haùn Vieät khoâng phong phuù nhö vaàn cuûa töø thuaàn Vieät : Caûnh thanh u/ vaät dieäc thanh u, Thaäp nhò tieân chaâu/ thöû nhaát chaâu. Baùch boä sinh ca/ caàm baùch thieät, Thieân haøng noâ boäc/ quaát thieân ñaàu. Nguyeät voâ söï/ chieáu nhaân voâ söï, Thuûy höõu thu/ haøm thieân höõu thu. Töù haûi dó thanh/ traàn dó tónh, Kim nieân du/ thaéng tích nieân du. Dòch thô: Caûnh thanh u/ vaät cuõng thanh u, Möôøi maáy chaâu tieân/ aáy moät chaâu. Traêm tieáng ñaøn chim/ daøn nhaïc haùt, Nghìn haøng ñaùm quyùt/ ñaùm quaân haàu. Traêng voâ söï/ chieáu ngöôøi voâ söï, Nöôùc coù thu/ loàng trôøi coù thu. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
37. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 93 - Vöøa boán beå trong/ vöøa buïi laën, Ñoä xöa/ so vôùi ñoä nay thua. Neáu trong thô thaát ngoân Ñöôøng luaät chöõ Haùn caùch ngaét nhòp 3/4 laø caù bieät, thì trong thô thaát ngoân Ñöôøng luaät chöõ Noâm, caùch ngaét nhòp naøy laïi phoå bieán vaø ngaøy caøng toû ra coù öu theá khieán nhòp ñieäâu caâu thô vöøa phong phuù môùi laï vöøa ñaäm ñaø maøu saéc daân toäc : Baïn cuõ thieáu / ham ñeøn lieãn saùch, Tính quen chaêng / kieám truùc cuøng mai. (QAÂTT, Ngoân chí, Baøi 12) Lieäu cöûa nhaø / xem baèng quaùn khaùch, Ñem coâng danh / ñoåi laáy caàn caâu. (QAÂTT, Maïn thuaät, Baøi 8) Ngöôøi nhôù vua / nhìn sa ñuûa ngoïc, Keû troâng choàng / ngaém ruoãi maây xanh. (HÑQAÂTT, Baøi kyø) Theá Haùn Sôû / xem ñaø maáy choác, Cuoäc Taàn Tuøy / ñoåi nhöõng bao giôø. (HÑQAÂTT, Baøi kyø) Choàng nhôù vôï / loøng tô boái roái, Con thöông meï / luïy ngoïc tuoân daàm. (Buøi Höõu Nghóa) Bôø coõi xöa / ñaø chia ñaát khaùc, Naéng söông nay/ haù ñoäi trôøi chung? (Nguyeãn Ñình Chieåu) Caùch ngaét nhòp naøy ban ñaàu thöôøng tìm thaáy ôû caû hai caâu thöïc(3,4) hoaëc luaän (5,6) cuûa baøi thaát ngoân baùt cuù, veà sau thöôøng gaëp ôû töøng caâu ñôn leû. Ví duï: Nhöõng giöõ mieäâng / ñaø khoâng muoán noùi (Nguyeãn Coâng Tröù, “Than caûnh ngheøo”) Phaûi gioáng sen / thôøi chaúng nhuoám buøn (Nguyeãn Coâng Tröù, “Töï thuaät 1”) Ñaõ baáy laâu / nay baùc ñeán nhaø (Nguyeãn Khuyeán, “Baïn ñeán chôi nhaø”) Quyeát môû ñöôøng / cho thieân haï xem (Traàn Teá Xöông, “Möøng oâng truøm”) Ñaëc tröng cô baûn cuûa caâu thô Ñöôøng luaät Noâm daïng ngaét nhòp 3/4 laø thöôøng taïo neân moät kieán truùc ñoái xöùng, coù ñoái ngaãu trong cuøng doøng thô (leû tröôùc chaün sau töùc döông/aâm chöù khoâng phaûi chaün tröôùc leû sau töùc aâm/döông nhö thô Ñöôøng luaät Trung Quoác). Ñaây laø caùch caáu truùc ñoái xöùng thöôøng tìm thaáy trong tuïc ngöõ, thaønh ngöõ Vieät Nam. Noùi chính xaùc hôn thì caâu thô ngaét nhòp 3/4 noùi treân khoâng ñoái xöùng hoaøn toaøn maø thöôøng coù moät chöõ khoâng coù tính caùch ñoái xöùng chen vaøo giöõa, chia caâu thô laøm 2 Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
38. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 94 - veá caân xöùng nhau. Vò trí chöõ naøy khaù linh ñoäng, coù theå laø chöõ thöù 5 ñeå taïo neân söï ñoái xöùng giöõa caùc aâm tieát 1,2,3 vôí 4,6,7 : Ñoù moät thì / ñaây cuõng moät thì. (Nguyeãn Quùy Taân, “Haäu trung thu voïng nguyeät”) hay chöõ thöù 6 ñeå taïo neân söï ñoái xöùng giöõa 1,2,3 vôùi 4,5,7 : Beân vaên sang / beân voõ cuõng sang. (Nguyeãn Coâng Tröù, “Vònh vaên voõ”) hoaëc chöõ thöù 7 ñeå taïo neân söï ñoái xöùng giöõa 1,2,3 vôùi 4,5,6 : Ñöùng nuùi naøy / troâng nuùi noï cao. Tuy nhieân, chöõ taïo neân söï ñoái xöùng trong caùch ngaét nhòp treân thöôøng laø hö töø “maø”, ôû vò trí aâm tieát thöù 4 trong caâu thô vaø xuaát hieän vôùi taàn soá raát cao : Chò cuõng xinh / maø em cuõng xinh. (Hoà Xuaân Höông, “Tranh toá nöõ”) Baïc quùa voâi / maø moûng quùa maây. (Nguyeãn Coâng Tröù, “Vònh nhaân tình theá thaùi”) Danh chaúng ham / maø lôïi chaúng meâ. (Nguyeãn Coâng Tröù, “Vònh Di Teà”) Cuõng chaúng giaøu / maø cuõng chaúng sang (Nguyeãn Khuyeán, “Töï traøo”) Chaúng phaûi quan / maø chaúng phaûi daân (Traàn Teá Xöông, “Töï traøo”) 1.5. Qui taéc veà thanh hay luaät baèng traéc: Trong moät baøi thô Ñöôøng luaät nguõ ngoân cuõng nhö thaát ngoân baùt cuù, caùch xeáp ñaët thanh baèng hay thanh traéc cho moãi chöõ trong caâu theo theå thöùc sau : 1- Chöõ choùt ( chöõ thöù 5 ñoái vôùi nguõ ngoân hoaëc thöù 7 ñoái vôùi thaát ngoân) : neáu laø caâu mang vaàn (caâu 1,2,4,6,8) thì chöõ naøy mang thanh baèng, neáu laø caâu thô khoâng mang vaàn (caâu 3,5,7) thì mang thanh traéc. 2- Chöõ 2,4 hoaëc 2,4,6 phoái thanh theo phöông phaùp giaùn caùch, theo pheùp “nhò töù” hoaëc”nhò töù luïc phaân minh” nghóa laø 3 chöõ naøy coù luaät roõ raøng, chaët cheõ khoâng theå thay ñoåi thanh: neáu caâu thô luaät baèng thì chöõ 2 baèng, chöõ 4 traéc vaø chöõ 6 laïi baèng. Ngöôïc laïi, neáu caâu thô luaät traéc thì chöõ 2 traéc, chöõ 4 baèng vaø chöõ 6 laïi traéc. 3- Chöõ 1,3 hoaëc 1,3,5 phoái thanh theo phöông phaùp ñi ñoâi, theo pheùp “nhaát tam” hoaëc”nhaát tam nguõ baát luaän” nghóa laø 3 chöõ naøy khoâng keå ñeán, ñöôïc töï do baèng traéc. Tuy nhieân treân thöïc teá, trong thô nguõ ngoân chæ coù chöõ thöù nhaát ñöôïc töï do coøn chöõ thöù 3 thöôøng phaûi khaùc thanh vôùi chöõ thöù 5, cuõng nhö trong thô thaát ngoân chæ chöõ 1 vaø 3 ñöôïc töï do, coøn chöõ thöù 5 thöôøng phaûi khaùc thanh vôùi chöõ choùt caâu thô, neáu khoâng 3 chöõ cuoái cuøng cuûa caâu thô ñeàu laø”baèng”hoaëc “traéc” caû thì caâu thô seõ bò khoå ñoäc. Ta thaáy ôû luaät baèng traéc naøy, luaät leä nhaèm coát yeáu vaøo caùc chöõ 2,4 hoaëc 2,4,6 . Nhòp thanh cuûa caâu thô döïa vaøo ñoù maø thay ñoåi leân xuoáng. Vieäc thay ñoåi baèng traéc ôû nhöõng chöõ naøy ñöa ñeán 2 maãu caâu thô luaät chính : Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
39. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 95 - Boán muøa caûnh vaéng teo, Moät vuõng nöôùc trong veo. hoaëc: Töøng maây lô löõng trôøi xanh ngaét, Ngoõ truùc quanh co khaùch vaéng teo. Caâu treân (khôûi leân baèng thanh baèng ôû chöõ 2) goïi laø caâu thô luaät baèng. Caâu döôùi (khôûi leân baèng thanh traéc ôû chöõ 2) goïi laø caâu thô luaät traéc. Baøi thô naøo baét ñaàu baèng moät caâu thô luaät baèng thì goïi laø baøi thô luaät baèng (nhö baøi Thu ñieáu ôû treân). Baøi thô naøo baét ñaàu baèng moät caâu thô luaät traéc thì goïi laø baøi thô luaät traéc (nhö baøi Laøm quan bò caùch ôû treân). 1.6. Qui taéc veà nieâm: Nieâm nghóa ñen laø daùn dính laïi baèng chaát hoà. Trong thô, nieâm laø caùch xeáp caùc caâu thô dính laïi vôùi nhau veà nhòp thanh gaây söï lieân laïc maät thieát veà aâm ñieäu, hay noùi moät caùch khaùc: nieâm laø söï phoái hôïp thanh xen keû baèng traéc töøng caëp caâu 1-8, 2-3, 4-5, 6-7 töùc phoái hôïp thanh theo chieàu doïc cuûa baøi thô. Hai caâu thô nieâm vôùi nhau laø khi chuùng cuøng moät nhòp thanh baèng traéc, nghóa laø khi chuùng cuøng moät luaät. Caâu thô luaät baèng nieâm vôí caâu thô luaät baèng, caâu thô luaät traéc nieâm vôí caâu thô luaät traéc. Nhö vaäy coù 2 loái nieâm : nieâm baèng vaø nieâm traéc. (Thöïc tieãn hôn, coù theå chæ caên cöù vaøo chöõ thöù 2, hai caâu thô nieâm vôí nhau khi naøo chöõ thöù 2 cuøng moät loaïi thanh). Trong moät baøi thô Ñöôøng luaät baùt cuù, caùc caâu thô phaûi nieâm vôí nhau ñoâi moät vaø giaùn caùch baèng traéc theo 2 kieåu sau : NIEÂM KIEÅU 1 KIEÅU 2 (baøi thô luaät baèng) (baøi thô luaät traéc) 1 B nieâm baèng T nieâm traéc 2 Nieâm T nieâm traéc B nieâm baèng 3 T B 4 Nieâm B Nieâm baèng T nieâm traéc 5 B T 6 Nieâm T nieâm traéc B nieâm baèng 7 T B 8 B T Nhö treân, noùi chung caâu 1 nieâm vôùi caâu 8, caâu 2 nieâm vôùi caâu 3, caâu 4 nieâm vôùi caâu 5, caâu 6 nieâm vôùi caâu 7. Pheùp nieâm laïi phaûi giaùn caùch baèng traéc, neáu caëp 1-2 nieâm baèng thì 2-3 nieâm traéc, caëp 4-5 nieâm baèng vaø caëp 6-7 laïi nieâm traéc. Baøi thô coù theå khôûi leân baèng 1 caâu luaät baèng hoaëc 1 caâu luaät traéc, do ñoù coù 2 kieåu nieâm khaùc nhau nhö treân. -Thí duï caùch nieâm ôû moät baøi thô luaät baèng : Ao thu laïnh leõo nöôùc trong veo, Caâu luaät B Moät chieác thuyeàn caâu beù teûo teo. T Soùng bieác theo laøn hôi gôïn tí, T Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
40. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 96 - Laù vaøng tröôùc gioù seû ñöa veøo. B Töøng maây lô löõng trôøi xanh ngaét, B Ngoõ truùc quanh co khaùch vaéng teo. T Töïa goái oâm caàn laâu chaúng ñöôïc, T Caù ñaâu ñôùp ñoäng döôùi chaân beøo. Caâu luaät B -Thí duï caùch nieâm ôû 1 baøi thô luaät traéc: Böôùc tôùi ñeøo Ngang boùng xeá taø. Caâu luaät T Coû caây chen ñaù laù chen hoa. B Lom khom döôùi nuùi tieàu vaøi chuù, B Laùc ñaùc beân soâng rôï maáy nhaø. T Nhôù nöôùc ñau loøng con quoác quoác, T Thöông nhaø moõi mieäng caùi gia gia. B Döøng chaân ñöùng laïi trôøi non nöôùc, B Moät maûnh tình rieâng: ta vôùi ta. Caâu luaät T Pheùp nieâm naøy vaø thanh luaät treân ñeàu nhaém vaøo vieäc saép ñaët caùc thanh baèng traéc. Coù ñieàu khaùc nhau laø Thanh luaät aùp duïng trong phaïm vi moãi caâu thô, coøn pheùp Nieâm laø ñeå aùp duïng cho töøng caëp caâu trong toaøn baøi. Moät caâu thô coù chöõ khoâng theo ñuùng thanh luaät thì goïi laø caâu thô thaát luaät. Moät baøi thô maø caùc caëp caâu thô qui ñònh( 1- 8, 2-3, 4-5, 6-7 hoaëc 1-4, 2-3)khoâng theo ñuùng pheùp nieâm thì goïi laø baøi thô thaát nieâm. Cuõng neân nhaän xeùt theâm : - Muoán cho moät baøi thô ñuùng nieâm thì tröôùc heát moãi caâu thô phaûi ñuùng luaät. - Khi baøi thô ñaõ ñuùng nieâm vaø luaät thì töï nhieân 2 caâu thöïc (cuõng nhö 2 caâu luaän) ôû vaøo vò trí ñoái nhau veà thanh. Phoái hôïp caùc qui taéc veà nieâm, luaät vaø vaàn ta coù theå xaây döïng caùc khuoân maãu thô Ñöôøng luaät nhö sau: MAÃU I : LOAÏI NGUÕ NGOÂN BAÙT CUÙ: -Luaät traéc 5 vaàn: Ví duï 1: Ví duï 2: tTtBb(v) Vaèng vaëc boùng thuyeàn quyeân Thuù coå ñoaïn nhaân haønh, b B t T b(v) Maây quang gioù boán beân. Bieân thu nhaát nhaïn thanh. b B b T t Neà cho trôøi ñaát traéng, Loä toøng kim daï baïch, t T t B b(v) Quyeùt saïch nuùi soâng ñen. Nguyeät thò coá höông minh. t T b B t Coù khuyeát nhöng troøn maõi, Höõu ñeä giai phaân taùn, b B t T b(v) Tuy giaø vaãn treû leân. Voâ gia vaán töû sinh. b B b T t Maûnh göông chung theá giôùi, Kyù thö tröôøng baát ñaït, t T t B b(v) Soi roõ maët sang heøn. Huoáng nhöõng vò höu binh. (“Maët traêng” - Voâ danh) (Nguyeät daï öùc xaù ñeä - Ñoã Phuû) -Luaät traéc 4 vaàn: Ví duï 1: Ví duï 2: t T b B t Tuoåi môùi non soâng cuõ, Tòch mòch u trai lyù, b B t T b(v) Ngöôøi xöa vaän hoäi nay. Chung tieâu thính vuõ thanh. b B b T t Traûi bao côn noùng reùt, Tieâu tao kinh khaùch chaåm, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
41. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 97 - t T t B b(v) Ñeo maõi caùi raâu maøy. Ñieåm trích soå taøn canh. t T B b t Thaùng thaùng moøn con maét, Caùch truùc xao song maät, b B t T b(v) Naêm naêm baám ñoát tay. Hoøa chung nhaäp moäng thanh b B b T t Treû thô khoân lôùn maõi, Ngaâm dö hoàn baát mò, t T t B b(v) Tuoåi taùc vaãn coøn ñaây. Ñoaïn tuïc ñaùo thieân minh. (“Naêm môùi” - Voâ danh) (“Thính vuõ” - Nguyeãn Traõi) -Luaät baèng 5 vaàn: Ví duï 1: Ví duï 2: bBtTb(v) Nhung tô mòn caùnh hoàng Haø Nam thuû Tín Döông, tTt Bb(v) Ngaøo ngaït böôûi khoe boâng Thieân haï thuû trung öông. tTbBt Töù môùi duyeành höông buùt, Phieán thaïch toàn Thaân quoác, bBtTb(v) Ñeâm mô roän phím loøng. Truøng sôn haïn Sôû cöông. bBbTt Lan böøng thôm tònh coác, Maõ minh tö töï maït, tTt Bb(v) Mai roä ngaùt cao phong. Daân thöïc baùn tyø khang. tTbBt Xanh bieác muøa hy voïng, Baïch phaùt thu haø haïn, bBtTb( Uyeân öông aám ñoäng phoøng. Taây phong bieán dò höông. (“Xuaân aûnh”- Laïc Nam) (“Tín Döông töùc söï”- Ng.Du) -Luaät baèng 4 vaàn: Ví duï 1: Ví duï 2: b B b T t Gioù thôm loàng tröôùng gaám, Höông giang nhaát phieán nguyeät, t T t B b(v) Naéng sôùm loït nhaø vaøng. Kim coå höùa ña saàu. t T b B t Theàm ngoïc hoa ñua nôû, Vaõng söï bi thanh truûng, b B t T b(v) Hoà trong coû daäy höông. Taân thu ñaùo baïch ñaàu. b B b T t Laàu cao con gaùi muùa, Höõu hình ñoà dòch dòch, t T t B b(v) Caây bieác tieáng chim vang. Voâ beänh coá caâu caâu. t T b B t Ñaøo lyù ngaøy xuaân toát, Hoài thuû Lam Giang phoá, b B t T b(v) Cung tieân noãi nhôù thöông. Nhaøn taâm taï baïch aâu. (“Thuù vui trong cung”- (“Thu chí”- Nguyeãn Du) Tuù Xöông) MAÃU 2: LOAÏI NGUÕ NGOÂN TUYEÄT CUÙ: -Luaät traéc 3 vaàn: t T t B b(v) Ñaû khôûi hoaøng oanh nhi, Lieâu laïc coá haønh cung, b B t T b(v) Maïc giao chi thöôïng ñeà. Cung hoa tòch mòch hoàng b B b T t Ñeàø thôøi kinh thieáp moäng Baïch ñaàu cung nöõ taïi, t T t B b(v) Baát ñaéc ñaùo Lieâu Teâ. Nhaøn toïa thuyeát Huyeàn Toâng. (Y Chaâu ca-Caùp Gia Vaän (Haønhcung-Nguyeân Chaån) -Luaät traéc 2 vaàn: t T b B t Ngöôøi heát danh khoâng heát, Vaét veûo söôøn non Traïo, b B t T b(v) Ñôøi coøn vieäc vaãn coøn. Lô thô maáy ngoïn chuøa. b B b T t Toäi gì lo tính quaãn, Hoûi ai laø chuû ñoù ? t T t B b(v) Laäp nhöõng cuoäc con con. Coù baùn tôù xin mua. (Ñôøi ngöôøi - Voâ Danh) (Chuøa Voâ Vi - Voâ Danh) Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
42. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 98 - -Luaät baèng 3 vaàn: b B t T b(v) Boán muøa caûnh vaéng teo, Soùc phong thieân lyù kinh, t T t B b(v) Moät vuõng nöôùc trong veo, Haùn nguyeät nguõ canh thanh. t T b B t Phaát phôùi thuyeàn ai ñoù? Tuùng höõu hoaøn gia moäng, b B t T b(v) Xa xa moät maùi cheøo. Do vaên xuaát taùi thanh. (Caûnh maët nöôùc- NKhuyeán) (Toøng quaân haønh- Leänh Hoà Sôû) -Luaät baèng 2 vaàn: b b b t t Tröôøng giang bi dó treä, Sôn trung töông toáng baõi t t t b b(v) Vaïn lyù nieäm töông qui. Nhaät moä yeåm saøi phi. t t b b t Huoáng phuïc cao phong vaõn, Xuaân thaûo minh nieân luïc b b t t b(v) Sôn sôn hoaøng dieäp phi. Vöông toân qui baát qui? ( Tö qui - Vöông Boät) ( Toáng bieät -Vöông Duy) MAÃU 3: LOAÏI THAÁT NGOÂN BAÙT CUÙ: -Luaät traéc 5 vaàn: t T b B t T b(v) Taïo hoùa gaây chi cuoäc hí tröôøng, b B t T t B b(v) Ñeán nay thaám thoaùt maáy tinh söông. b B t T b B t Loái xöa xe ngöïa hoàn thu thaûo, t T b B t T b(v) Neàn cuõ laâu ñaøi boùng tòch döông. t T b B b T t Ñaù vaãn trô gan cuøng tueá nguyeät, b B t T t B b(v) Nöôùc coøn cau maët vôùi tang thöông. b B t T b B t Nghìn xöa göông cuõ soi kim coå, t T b B t T b(v) Caûnh ñaáy ngöôøi ñaây luoáng ñoaïn tröôøng. (Baø Huyeän Thanh Quan) -Luaät traéc 4 vaàn: t T b B b T t Hyû ñaéc thaân nhaøn quan höïu laõnh, b B t T t B b(v) Beá moân taän nhaät thieåu töông qua. b B t T b B t Maõn ñöôøng vaân khí trieâu phaàn baùch, t T b B t T b(v) Nhieãu chaåm tuøng thanh daï thöôïc traø. t T b B b T t Tu kyû ñaûn tri thaân thieän laïc, t T b B b T t Trí thaân vò taát ñoäc thö ña. b B t T t B b(v) Bình sinh vu khoaùt chaân ngoâ beänh, b B t T b B t Voâ thuaät naêng y laõo caùnh gia. t T b B t T b(v) (“Ngaãu thaønh” - Nguyeãn Traõi) -Luaäõt baèng 5 vaàn: b B t T t B b(v) Trôøi chieàu baûng laõng boùng hoaøng hoân, t T b B t T b(v) Tieáng oác xa ñöa laãn troáng ñoàn. t T b B b T t Gaùc maùi ngö oâng veà vieãn phoá, b B t T t B b(v) Goõ söøng muïc töû laïi coâ thoân. b B t T b B t Ngaøn mai gioù cuoán chim bay moõi, t T b B t T b(v) Daëm lieãu söông sa khaùch böôùc doàn. t T b B b T t Keû ôû Chöông Ñaøi ngöôøi löõ thöù, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
43. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 99 - b B t T t B b(v) Laáy ai maø toû noãi haøn oân. (Baø Huyeän Thanh Quan) - Luaät baèng 4 vaàn: b B t T b B t Lôø ñôø maét traéng ñôøi khoâng baïn, t T b B t T b(v) Laän ñaän ñaàu xanh tuoåi ñaõ giaø. t T b B b T t Soáng noåi khoâng chìm neân meán nöôùc, b B t T t B b(v) Ngöôøi tan muoán hôïp phaûi lo nhaø. b B t T b B t Raïp tuoàng vaân caåu coøn ñoâng khaùch, t T b B t T b(v) Goùc tuùi caøn khoân ñuû chöùa ta. t T b B b T t Hôn keùm coõi ñôøi vinh vôùi nhuïc, b B t T t B b(v) Nhuïc vinh roài cuõng hoùa ra ma. (“Töï thaùn”- Khuyeát danh) MAÃU 4: LOAÏI THAÁT NGOÂN TUYEÄT CUÙ: -Luaät traéc 3 vaàn: t T b B t T b(v) Oâng ñöùng laøm chi ñoù hôõi oâng? b B t T t B b(v) Trô trô nhö ñaù vöõng nhö ñoàng. b B t T b B t Ñeâm ngaøy gìn giöõ cho ai ñoù, t T b B t T b(v) Non nöôùc vôi ñaày coù bieát khoâng? (“Oâng phoãng ñaù”- Nguyeãn Khuyeán) -Luaät traéc 2 vaàn: t T b B b T t Gaàn guõi ñoâi nôi Nam vôùi Khaùch, b B t T t B b(v) Kyø keøo ba chöõ thieáp laøm theâ b B t T b B t Chaúng daøy maët phaán quan khoâng hoûi, t T b B t T b(v) Khoâng ñuû phuø trang gaùi chaúng veà. (“Taëng baïn cöôùi vôï Khaùch”- Tuù Xöông) Luaät baèng 3 vaàn: b B t T t B b(v) Xaùc khoâng voán nhöõng caäy tay ngöôøi, t T b B t T b(v) Khoân kheùo laøm sao buoäc cuõng rôøi. t T b B b T t Keâu laém laïi caøng tan xaùc laém, b B t T t B b(v) Cuõng mang moät tieáng ôû treân ñôøi. (“Caùi phaùo”- Nguyeãn Höõu Chænh) Luaät baèng 2 vaàn: b B t T b B t Ñöôøng maây cöôøi tôù ham giong ruoãi, t T b B t T b(v) Tröôùng lieãu thöông ai chòu laïnh luøng. t T b B b T t Ôn nöôùc nôï trai ñaønh noãi baän, b B t T t B b(v) Cha giaø, nhaø khoù, caäy nhau cuøng. (“Kyù noäi”- Phan Thanh Giaûn) 2. Nhöõng bieät loaïi trong thô Ñöôøng Baøi thô Ñöôøng luaät ngoaøi theå thöùc chung cuøng maãu möïc phoå bieán nhö treân, ñoâi khi coøn ñi vaøo nhöõng loái rieâng, thöôøng duøng trong ngaâm vònh vaø khoâng ít loaïi chæ nhaèm Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
44. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 100 - muïc ñích toû taøi “ñieâu truøng khaéc trieän” hôn laø dieãn ñaït noäi dung tö töôûng cuûa ngöôøi saùng taùc. 2.1. Bieät loaïi xeùt theo soá caâu trong baøi: - Thô tröôøng thieân : Thô tröôøng thieân laø baøi thô quaù 8 caâu haïn ñònh(loaïi thaát ngoân) hoaëc quùa 16 caâu(loaïi nguõ ngoân). Coù theå laøm theo loái coå phong, chæ caàn baøi thô coù vaàn vaø moãi caâu 7 chöõ coøn khoâng phaûi theo nieâm luaät gì heát. Nhöng cuõng coù khi laøm theo Ñöôøng luaät, caùc caâu thô phaûi ñuùng thanh luaät vaø nieâm nhau töøng caëp giaùn caùch baèng traéc töø caâu thöù 2 töùc laø loaïi thô baøi luaät. Veà vaàn coù theå duøng loái ñoäc vaän hoaëc lieân vaän. Thí duï moät baøi coå phong tröôøng thieân ñoäc vaän : Trôøi Nam rieâng moät coõi doanh boàng, Sôn thuûy thieân nhieân caûnh laï luøng. Baéc ñaåu Nam taøo chia taû höõu. Huyeàn ñaêng traêm ngoïn ñaù choâng voâng. Maáy vuøng coå thuï boùng saàm uaát, Moät daõy cao phong theá chaäp chuøng. Baõi coû xeø xeø hình löôõi kieám, Nöôùc trong leo leûo moät doøng thoâng. Daùng toûa chieàu hoâm chim ríu rít, Maây tuoân ban toái khoùi mòt muøng. Phong caûnh boán maët ñeïp nhö veõ, Moät toøa laâu ñaøi cao saùt khoâng. Reøm ngoïc saùng choang maây nuùi Baéc, Gaùc hoa boùng loän soùng trieàu ñoâng. Ñaïi vöông khi nhaøn reâ tröôïng truùc, Theo sau moät vaøi ñöùa tieåu ñoàng. Thuûng thænh cuoäc côø khi gioù maùt, Thung dung ngaâm vònh luùc traêng trong. Nghó mình thuù höùng vui ngaøy soùt, Ngaém caûnh non soâng thoûa taác loøng. Tuoåi giaø caûnh thuù coâng danh troïn, Than oâi ! Ñaïi vöông thaät anh huøng. (Buøi Kyû -”Phong caûnh Kieáp Baïc”) 2.2. Bieät loaïi xeùt theo soá chöõ trong caâu: - Thô luïc ngoân: Ñoù laø loái thô maø giöõ a 8 caâu vaø ña soá laø caâu 7 chöõ Ñöôøng luaät, coù gaøi vaøo 1,2 hoaëc 3,4 caâu chæ coù 6 chöõ. Caâu 6 chöõ naøy khoâng phaûi laø caâu 6 ôû theå luïc baùt chaúng haïn, maø cuõng laø caâu thô luaät thaát ngoân nhöng tænh löôïc ñi moät chöõ. Thoâng thöôøng ñoù laø chöõ thuoäc loaïi baát luaän(1,3 hoaëc 5).Ngoaøi ra baøi thô theo ñuùng caùc quy taéc moät baøi baùt cuù Ñöôøng luaät. Loái thô naøy, thi gia ta ñôøi Leâ, Maïc hay laøm, thöôøng baét gaëp trong “Quoác aâm thi taäp” cuûa Nguyeãn Traõi, “Hoàng Ñöùc quoác aâm thi taäp” cuûa Leâ Thaùnh Toâng vaø Hoäi Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
45. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 101 - Tao Ñaøn vaø “Baïch Vaân quoác ngöõ thi taäp” cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm. Thí duï moät baøi luïc ngoân cuûa Nguyeãn Traõi vôùi 2 caâu 6 chöõ (thieáu chöõ thöù 5) : Vieäc ngoaøi höông ñaûng chôù ñoâi co, Thaáy keû anh huøng haõy nhaãn cho. Nhôï noï coù dai naøo coù ñöùt, Caây kia toan ñaúng laïi toan ño. Chôù ñua huyeát khí neân giaän, Laøm maát loøng ngöôøi nhöõng lo. Heã keû laøm khoân thì phaûi khoù, Chaúng baèng voâ söï ngaùy o o. - Thô yeát haäu: Ñoù laø moät maãu thô töù tuyeät maø caâu choùt ruùt laïi chæ coù moät chöõ mang vaàn, (hoaëc 2 chöõ trong ñoù chöõ cuoái phaûi mang vaàn)nhö moät tieáng taùn thaùn, coù yù nghóa ñaëc bieät, thöôøng laø yù nghóa traøo phuùng. (yeát nghóa laø heát, laø döùt, haäu laø sau). Thí duï : Soáng ôû nhaân gian ñaùnh cheùn nheø, Thaùc veà aâm phuû caép leø keø, Dieâm vöông phaùn hoûi raèng chi ñoù? Be ! (Phaïm Thaùi -”Anh nghieän röôïu”) Cöù nghó raèng mình ngaén, Ña tieàn môùi ña tình, Ai ngôø cuõng daøi ñöôøn. Ít tieàn son phaán khinh, Theá maø coøn cheâ traïch, Ñi qua phoá haøng giaáy, Löôn. Troâng nhieàu coâ cuõng xinh: (Voâ Danh) - Maàn thinh ! (Taûn Ñaø -”Tình, Tieàn”) 1. SÖ GAÏN VAÕI 4.VAÕI NHIEÁC LAÏI SÖ Chôi xuaân keûo nöõa giaø, Ñaàu troïc teách nhaün cöø, Laâu nay vaãn muoán maø, Troâng maët kheùo laø nhö, Môøi vaõi vaøo nhaø haäu, Tu haønh ñaâu coù theá, Ta ! Hö ! 2. VAÕI CÖÏ LAÏI 5. TIEÅU TROÂNG THAÁY Ñaõ mang tieáng xuaát gia, Thaáy söï nöïc cöôøi thay ! Coøn ñeo thoùi nguyeät hoa, Sö gheïo vaõi ban ngaøy, Sö moâ ñaâu coù theá, Vaõi chaúng nghe, sö giaän Ma ! Hay ! 3.SÖ GIAÄN ÑUOÅI VAÕI 6.SÖ DOÃ TIEÅU Quy y baûo chaúng nghe, Chuù tieåu thöïc laø ngoan, Nguûng ngoaúng coù phen queø, Ñaõ baûo, chôù noùi caøn, ÔÛ chuøa aên haïi oaûn, Mai cho nhieàu oaûn chuoái, Veà ! Ngoan ! 7. TIEÅU ÑAÙP Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên