›
›

Giáo trình Thể loại thơ văn trung đại Việt Nam - Nguyễn Thanh Châu (Phần 1)

pdf 56 trang hapham 1380
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Thể loại thơ văn trung đại Việt Nam - Nguyễn Thanh Châu (Phần 1)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_the_loai_tho_van_trung_dai_viet_nam_nguyen_thanh.pdf

Nội dung text: Giáo trình Thể loại thơ văn trung đại Việt Nam - Nguyễn Thanh Châu (Phần 1)

  1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH THEÅ LOAÏI THÔ VAÊN TRUNG ÑAÏI VIEÄT NAM NGUYEÃN THANH CHAÂU Khoa Ngöõ Vaên
  2. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 2 - LÔØI GIÔÙI THIEÄU 4 CHÖÔNG I: CAÙC YEÁU TOÁ KYÕ THUAÄT VAØ BIEÄN PHAÙP TU TÖØ TRONG THÔ VAÊN COÅ 7 I. THANH 7 1. Soá löôïng vaø teân goïi 7 2. Söï phoái hôïp thanh trong caùc theå thô baét nguoàn töø Trung Quoác 8 3. Söï phoái thanh trong caùc theå thô thuaàn Vieät 10 4. Söï phoái hôïp thanh trong vaên bieàn ngaãu 12 II. VAÀN 14 1. Neùt khaùi quaùt 14 2. Caùch gieo vaàn trong thô baét nguoàn töø Trung Quoác 16 3. Caùch gieo vaàn trong thô thuaàn Vieät 17 4. Caùch gieo vaàn trong baøi Ñöôøng phuù 19 III. ÑOÁI 19 1. Neùt khaùi quaùt 19 2. Pheùp ñoái trong thô baét nguoàn töø Trung Quoác 21 3. Pheùp ñoái trong thô thuaàn Vieät 22 4. Pheùp ñoái trong vaên bieàn ngaãu 23 IV. NHÒP 25 1. Neùt khaùi quaùt 25 2. Caùch ngaét nhòp caùc theå thô baét nguoàn töø Trung Quoác 25 3. Caùch ngaét nhòp trong caùc theå thô thuaàn Vieät 27 V. NGHEÄ THUAÄT SÖÛ DUÏNG NGOÂN TÖØ 29 1. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät “ñoàng aâm” (dò nghóa) 29 2. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät ñieäp aâm, ñaûo aâm, laùy aâm 31 3. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät gôïi lieân töôûng baèng töø töôïng thanh 33 4. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät“noùi laùi” 34 5. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät “ñoàng nghóa”, “nghòch nghóa” 34 6. Duøng thuû phaùp gôïi lieân töôûng baèng töø cuøng tröôøng ngöõ nghóa 36 7. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät so saùnh, aùm tæ, hoaùn duï, nhaân hoùa 36 8. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät”chieát töï” 37 9. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät”tieät haï”, “yeát haäu” 38 10. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät “taäp cuù”ù 38 11. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät “taäp Kieàu” 39 VI. SÖÛ DUÏNG ÑIEÅN COÁ 40 CHÖÔNG II: CAÙC LOÁI VAÊN KHOA CÖÛ XÖA 43 I. TOÅ CHÖÙC GIAÙO DUÏC 43 II. CAÙC LOÁI VAÊN KHOA CÖÛ 47 1. Kinh nghóa 47 2. Chieáu, cheá, bieåu 49 Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  3. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 3 - 3. Thi, phuù 49 4. Vaên saùch 51 III. THI CÖÛ VAØ KHOA DANH 54 CHÖÔNG III: NHÖÕNG THEÅ THÔ THUAÀN VIEÄT 57 I. THEÅ NOÙI LOÁI 57 1. Veø bình daân 57 2. Veø baùc hoïc 58 3. Veø truyeän hay Phuù bình daân 59 4. Theå noùi loái trong caùc vôû haùt tuoàng, cheøo 59 II. LUÏC BAÙT 60 1. Ñònh nghóa vaø nguoàn goác 60 2. Thi phaùp 62 3. Tinh thaàn thaåm myõ cuûa theå luïc baùt 67 III. SONG THAÁT LUÏC BAÙT 69 1. Ñònh nghóa vaø nguoàn goác 69 2. Thi phaùp 70 3. Keát luaän 73 IV. HAÙT NOÙI 73 1. Qui taéc cuûa moät baøi haùt noùi ñuû khoå 73 2. Qui taéc moât baøi haùt noùi doâi khoå 75 3. Qui taéc moät baøi haùt noùi thieáu khoå 76 4. Tröôøng hôïp moät baøi haùt noùi coù möôõu 76 5. Moät soá baøi haùt noùi ñaëc bieät, ít gaëp 78 CHÖÔNG IV: CAÙC THEÅ THÔ BAÉT NGUOÀN TÖØ TRUNG QUOÁC 81 I. THÔ COÅ PHONG 81 II. THÔ ÑÖÔØNG LUAÄT 85 1. Nhöõng qui taéc cuûa baøi thô Ñöôøng luaät baùt cuù 85 2. Nhöõng bieät loaïi trong thô Ñöôøng 99 KEÁT LUAÄN 109 Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  4. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 4 - LÔØI GIÔÙI THIEÄU Thuaät ngöõ theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam ôû ñaây chæ caùc theå thô vaø vaên ñöôïc söû duïng trong vaên hoïc coå cuûa ta, khoâng keå caùc theå thô vaên chòu aûnh höôûng phöông taây sau naøy. Coù theå xem nhöõng theå thô vaên söû duïng trong caùc taùc phaåm vaên hoïc Vieät Nam thôøi trung ñaïi laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa chuyeân ñeà. Nhöõng theå loaïi naøy seõ ñöôïc nhìn döôùi goùc ñoä thi phaùp hoïc trong ñoù caùc yeáu toá kyõ thuaät nhö thanh, vaàn, ñoái, nhòp vaø caùc phöông thöùc ngheä thuaät söû duïng ngoân töø, ñieån coá cuõng nhö ñeà taøi, caáu truùc boá cuïc seõ ñöôïc ñaëc bieät löu yù. Coù theå loaïi hoäi ñuû caùc ñieàu kieän treân nhö thô Ñöôøng luaät, phuù Ñöôøng luaät. Cuõng coù theå loaïi chæ dung naïp moät soá yeáu toá nhaát ñònh nhö luïc baùt, song thaát luïc baùt. Roài ôû moãi theå loaïi, söï xuaát hieän vaø phoái hôïp cuûa caùc yeáu toá aáy cuõng khoâng gioáng nhau. Nhöng duø ôû tröôøng hôp naøo, höôùng nghieân cöùu döôùi goùc ñoä thi phaùp theå loaïi hoaøn toaøn coù hieäu quûa tích cöïc ñoái vôùi vieäc thaåm ñònh giaù trò cuõng nhö quùa trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa neàn vaên hoïc Vieät Nam. Tröôùc ñaây, ñeå phaân loaïi caùc theå thô vaên, Öu Thieân Buøi Kyû trong “Quoác vaên cuï theå” chia caùc theå thô vaên coå laøm 4 loái : 1. Coù vaàn khoâng ñoái: nhö luïc baùt, song thaát luïc baùt vaø caùc bieán theå cuûa chuùng (töùc laø nhöõng theå loaïi thuaàn tuùy cuûa ngöôøi Vieät). 2. Coù vaàn coù ñoái: nhö thô, phuù Ñöôøng luaät(töùc laø nhöõng theå loaïi moâ phoûng theo Trung Quoác) 3. Khoâng vaàn coù ñoái: nhö loái vaên töù luïc (töùc vaên bieàn leä, cuõng laø nhöng theå loaïi moâ phoûng theo Trung Quoác). 4. Khoâng vaàn khoâng ñoái: nhö loái taûn vaên (töùc loái vaên xuoâi thoâng thöôøng, töùc nhöõngt theå loaïi ta vaø Trung Quoác ñeàu coù). Söï phaân bieät theå loaïi thô vaên treân cô sôû caùc yeáu toá kyõ thuaät vaàn vaø ñoái thöïc ra chöa hoaøn toaøn thoûa ñaùng. Ñieåm thöù nhaát: Ví duï baøi Ñöôøng phuù tuy coù vaàn coù ñoái nhöng xeùt veà caùch caáu truùc, noù söû duïng caùc loaïi caâu cuûa vaên bieàn ngaãu –loái caáu truùc caâu mang tính trí tueä. Tuy caùc caâu trong baøi Ñöôøng phuù hieäp vaàn vôùi nhau nhöng khoâng phaûi vì theá maø cho phuù Ñöôøng luaät laø thô ñöôïc, bôûi vì trong thô – duø theo quan nieäm cuõ ñi nöõa- thì vaàn cuõng chæ laø yeáu toá quan troïng chöù chöa phaûi laø yeáu toá duy nhaát, yeáu toá quyeát ñònh cuûa thô. Ñoù laø chöa noùi ñeán quan nieäm môùi, vaàn khoâng coøn laø yeáu toá quan troïng trong thô nöõa, maø chính caûm xuùc cuûa ngöôøi saùng taùc môùi laø yeáu toá quyeát ñònh. Vaû chaêng, ngöôøi xöa cuõng coi troïng caûm xuùc thô, xem noù nhö laø yeáu toá baûn chaát, yeáu toá quyeát ñònh khi phaân bieät thô vôùi vaên vaàn, hay noùi caùch khaùc khoâng phaûi baát cöù baøi vaên vaàn naøo cuõng laø thô ñöôïc. Nhö theá, chuùng ta khoâng theå xem baøi phuù Ñöôøng luaät laø thô. Coù theå quan nieäm noù laø loaïi vaên xuoâi coù vaàn. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  5. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 5 - Ñieåm thöù hai: Döïa vaøo ñoái ñeå phaân bieät theå loaïi 2(thô Ñöôøng luaät) vaø theå loaïi 1(Luïc baùt, Song thaát luïc baùt) cuõng chöa thoûa ñaùng, vì ngoaøi ñoái ra, caùc yeáu toá kyõ thuaät thanh, vaàn, nhòp cuûa 2 loaïi treân cuõng coù nhöõng ñieåm khaùc bieät caàn löu yù phaân tích. Ví duï veà thanh, söï phoái hôïp trong thô Ñöôøng luaät bao giôø cuõng chaët cheõ hôn, nhaát laø ôû nhöõng chöõ coù vò trí soá chaún trong caâu vaø khoâng bò chi phoái bôûi yeáu toá vaàn; coøn trong thô luïc baùt cuõng nhö song thaát luïc baùt thì söï phoái hôïp thanh bao giôø cuõng roäng raõi phoùng tuùng hôn vaø tuøy thuoäc vaøo söï chi phoái cuûa vaàn. Veà vaàn vaø nhòp cuõng coù söï khaùc bieät cô baûn giöõa hai theå loaïi naøy. Thô Ñöôøng luaät chæ coù cöôùc vaän vaø caùch ngaét caâu taän cuøng baèng nhòp leû laø chuû yeáu; coøn theå luïc baùt cuõng nhö song thaát luïc baùt vöøa coù yeâu vaän laãn cöôùc vaän vaø caùch ngaét caâu taän cuøng baèng nhòp chaún laø phoå bieán. Nhìn moät caùch toång quaùt, ta thaáy coù söï traùi ngöôïc nhau trong caùch söû duïng caùc yeáu toá thanh, vaàn, ñoái, nhòp giöõa theå thô baét nguoàn töø Trung Quoác vaø theå thô thuaàn tuùy Vieät Nam. Vaû chaêng, quan nieäm thô luïc baùt vaø song thaát luïc baùt laø loaïi thô coù vaàn khoâng ñoái laø khoâng ñuùng, noù chæ khoâng baét buoäc phaûi ñoái chöù khoâng phaûi laø khoâng thöïc hieän ñöôïc ñoái . Ví duï: -Caàu theä thuûy/ ngoài trô coå ñoä, Quaùn thu phong/ ñöùng ruõ taø huy. (Nguyeãn Gia Thieàu, Cung oaùn ngaâm khuùc) -Loái xöa xe ngöïa/ hoàn thu thaûo, Neàn cuõ laâu ñaøi/ boùng tòch döông. (Baø Huyeän Thanh Quan, Thaêng Long thaønh hoaøi coå) Caû hai caëp caâu thô treân ñeàu thöïc hieän bình ñoái raát chuaån, caû yù laãn lôøi, tuy caùch ngaét nhòp coù khaùc nhau. Do ñoù, döïa vaøo caùc yeáu toá hình thöùc kyõ thuaät nhö thanh, vaàn, ñoái, nhòp vaø xuaát xöù nguoàn goác(thuaàn tuùy Vieät Nam hay moâ phoûng Trong Quoác) ñeå phaân loaïi thô vaên coå seõ töông ñoái hôïp lyù vaø thuyeát phuïc hôn. Trong chuyeân ñeà naøy, ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích naém baét saâu vaø roäng caùc theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam, chuùng toâi ñeà nghò caùch phaân loaïi nhö sau: • Thô: -Theå thô thuaàn Vieät(Noùi loái, Luïc baùt, Song thaát luïc baùt vaø Haùt noùi) -Theå thô moâ phoûng Trung Quoác(Coå phong, Ñöôøng luaät) • Vaên: -Vaên bieàn ngaãu -Taûn vaên (töùc vaên xuoâi thoâng thöôøng) -Phuù Ñöôøng luaät, Vaên teá(aùp duïng Ñöôøng phuù) Ñeå thoûa maõn nhu caàu chieàu roäng, chuùng ta seõ tìm hieåu toång quaùt caùc vaán ñeà hoïc haønh thi cöû vaø caùc loái vaên khoa cöû ngaøy xöa cuõng nhö caùc yeáu toá kyõ thuaät vaø caùc bieän phaùp tu töø ñöôïc söû duïng trong caùc theå thô vaên coå. Ñeå ñaùp öùng nhu caàu chieàu saâu, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  6. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 6 - chuùng ta seõ trích giaûng kyõ moät vaøi theå loaïi tieâu bieåu ñöôïc öa chuoäng trong thô vaên coå nhö Coå phong, Ñöôøng luaät, Noùi loái, Luïc baùt, Song thaát luïc baùt, Haùt noùi, Caâu ñoái, Phuù, Vaên teá Töø ñoù, chuyeân ñeà naøy ñöôïc xaây döïng thaønh 5 chöông: Chöông I: Caùc yeáu toá kyõ thuaät vaø bieän phaùp tu töø trong thô vaên coå Chöông II: Khaùi quaùt veà caùc loái vaên khoa cöû xöa Chöông III: Nhöõng theå thô thuaàn tuùy Vieät Nam: Noùi loái, Luïc baùt, Song thaát luïc baùt vaø Haùt noùi Chöông IV: Nhöõng theå thô baét nguoàn töø Trung Quoác: Coå phong vaø Ñöôøng luaät Chöông V: Caâu ñoái hay Ñoái lieân Vôùi boá cuïc treân, Chöông I laø chöông toång quaùt mang tính lyù thuyeát laøm neàn taûng cho caùc chöông sau. Vieäc naém vöõng caùc yeáu toá thanh, vaàn, ñoái, nhòp vaø moái töông quan cuûa chuùng laø ñieàu kieän caàn thieát ñeå vaän duïng vaøo töøng theå thô vaên cuï theå trong nhöõng chöông keá tieáp. Caùc tieát muïc trong nhöõng chöông naøy seõ ñöôïc trích giaûng tuøy vai troø vaø möùc ñoä aûnh höôûng cuûa chuùng ñoái vôùi neàn vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam. Chuùng toâi hy voïng boá cuïc baøi giaûng seõ giuùp anh chò coù ñöôïc moät caùi nhìn toång quaùt treân caùi neàn chung veà caùc theå loaïi thô vaên coå Vieät Nam. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  7. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 7 - CHÖÔNG I: CAÙC YEÁU TOÁ KYÕ THUAÄT VAØ BIEÄN PHAÙP TU TÖØ TRONG THÔ VAÊN COÅ Thanh, vaàn, ñoái, nhòp vaø caùc bieän phaùp söû duïng ngoân töø laø nhöõng vaán ñeà quan troïng caàn tìm hieåu khi muoán thöôûng thöùc hoaëc saùng taùc vaên chöông. I. THANH Ngoân ngöõ Vieät Nam laø ngoân ngöõ ñôn aâm, moãi tieáng laø moät aâm tieát (ngoân ngöõ aâm tieát tính), nhöng moãi aâm coù theå coù nhieàu thanh tuøy möùc ñoä cao thaáp. Theá neân ta coù theå khaùi quaùt thanh laø caùch phaùt aâm hoaëc cao hoaëc thaáp, hoaëc boång hoaëc traàm cuûa moãi tieáng(chöõ – töï). 1. Soá löôïng vaø teân goïi Tieáng Vieät coù 8 thanh, coù tieáng ñuû 8 thanh, coù tieáng chæ 6 thanh. Nhöõng tieáng taän cuøng baèng phuï aâm coù 8 thanh: goàm phuï aâm vang(tieáng taän cuøng baèng m,n,ng,nh) coù 6 thanh vaø phuï aâm caâm(tieáng taän cuøng baèng c,ch,p,t) coù 2 thanh. Ví duï: tieân - tieàn - tieån -tieãn - tieán - tieän / tieát - tieät ; tinh - tình - tænh - tónh - tính - tònh / tích - tòch. Nhöõng tieáng taän cuøng baèng nguyeân aâm coù 6 thanh. Ví duï: ma - maø - maû - maõ - maù - maï; ñoâi - ñoài - ñoåi - ñoãi - ñoái - ñoäi. Vì chöõ quoác ngöõ chæ coù 5 daáu ( huyeàn, hoûi, ngaõ, saéc, naëng) cuøng vôùi nhöõng chöõ khoâng ñaùnh daáu thanh(thanh baèng ngang), neân nhieàu ngöôøi quan nieäm tieáng Vieät chæ coù 6 thanh. Saùu thanh aáy chia laøm 2 heä thoáng : nhöõng tieáng taän cuøng baèng nguyeân aâm hoaëc phuï aâm vang khoâng coù daáu thanh, daáu ngaõ, daáu saéc thuoäc loaïi thanh boång; coøn nhöõng tieáng taïân cuøng baèng nguyeân aâm hoaëc phuï aâm vang coù daáu huyeàn, hoûi, naëng thuoäc loaïi aâm chìm. Nhaän ñònh naøy chöa thoûa ñaùng vì thieáu tröôøng hôïp nhöõng tieáng taän cuøng baèng caùc phuï aâm caâm c, ch, p vaø t. Ñoái vôùi nhöõng tieáng taän cuøng baèng phuï aâm caâm thì daáu saéc thuoäc loaïi thanh boång coøn daáu naëng thuoäc loaïi thanh chìm. Nhö theá, tieáng Vieät coù 8 thanh chia laøm hai cung böïc : 4 thanh boång(phuø thanh) goàm phuø bình thanh(thanh baèng ngang), phuø thöôïng thanh(daáu ngaõ), phuø khöù thanh(daáu saéc), phuø nhaäp thanh(daáu saéc ôû nhöõng tieáng taän cuøng baèng phuï aâm caâm c, ch, p, t) vaø 4 thanh chìm(traàm thanh)goàm traàm bình thanh(daáu huyeàn), traàm thöôïng thanh(daáu hoûi), traàm khöù thanh(daáu naëng), traàm nhaäp thanh(daáu naëng ôû nhöõng tieáng taän cuøng baèng phuï aâm caâm c, ch, p, t). Cung böïc traàm coù tính caùch chìm, gioïng ñoïc töông ñoái naëng. Cung böïc phuø coù tính caùch noåi, gioïng ñoïc töông ñoái nheï hôn. Hai thanh phuø bình, traàm bình laø thanh baèng, saùu thanh phuø thöôïng, traàm thöôïng, phuø khöù, traàm khöù, phuø nhaäp, traàm nhaäp laø thanh traéc. Caùc thanh baèng coù gioïng nheï vaø coù theå ngaân nga keùo daøi nghe eâm dòu thoaûi maùi. Caùc thanh traéc coù gioïng ngaén, khoâng keùo daøi ñöôïc, ñoïc nghe raén roûi khuùc khuyûu. Qua 2 ví duï ñaàu, neáu ta so saùnh 2 tieáng tieán vôùi tieát, tính vôùi tích hoaëc tieän vôùi tieät, tònh vôùi tòch thì seõ thaáy tuy 2 caëp treân cuøng daáu saéc, 2 caëp döôùi cuøng daáu naëng maø Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  8. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 8 - thanh khaùc haún nhau. Ta coù theå lieân heä vôùi töù thanh bình thöôïng, khöù, nhaäp cuûa Trung Quoác ñeå phaân bieät (boán thanh bình, thöôïng, khöù, nhaäp cuûa Trung Quoác töông öùng vôùi taùm thanh trong Tieáng Vieät).Tuy cuøng mang daáu saéc nhöng tieán, tính laø khöù thanh (phuø khöù), coøn tieát, tích laø nhaäp thanh (phuø nhaäp). Cuõng töông töï nhö vaäy, tieän, tònh laø khöù thanh (traàm khöù) coøn tieät, tòch laø nhaäp thanh (traàm nhaäp). Ta coù theå phaân loaïi 8 thanh trong tieáng Vieät nhö sau: Loaïi 1 (BÌNH) töông öùng vôùi 2 thanh baèng, hôïp vaàn vôùi nhau neáu coù cuøng aâm (vaàn chính)hoaëc coù aâm töông töï(vaàn thoâng). Loaïi 2 (THÖÔÏNG) vaø loaïi 3 (KHÖÙ) töông öùng vôùi 4 thanh traéc, hôïp vaàn vôùi nhau neáu coù cuøng aâm hoaëc coù aâm töông töï nhöng khoâng hôïp vaàn vôùi nhaäp thanh. Loaïi 4 (NHAÄP) töông öùng vôùi 2 thanh traéc (saéc, naëng) trong caùc tieáng coù phuï aâm cuoái laø c, ch, t, p, hôïp vaàn vôùi nhau neáu coù cuøng aâm hoaëc aâm töông töï nhöng khoâng hôïp vaàn vôùi thöôïng thanh vaø khöù thanh. Nhö vaäy, tieáng Vieät coù 2 thanh baèng (phuø bình vaø traàm bình) vaø 6 thanh traéc (phuø thöôïng, traàm thöôïng, phuø khöù, traàm khöù, phuø nhaäp, traàm nhaäp). Ta coù theå toùm löôïc 8 thanh baèng traéc cuûa tieáng Vieät theo baûng bieåu sau ñaây: Loaïi thanh Caùc thanh Daáu chæ thanh BAÈNG Phuø bình Khoâng coù daáu Ghi chuù Traàm bình Huyeàn (-) Phuø thöôïng Ngaõ ( ) Traàm thöôïng Hoûi ( ) TRAÉC Phuø khöù Saéc ( ) Traàm khöù Naëng (.) Phuø nhaäp Saéc ( ) Tieáng coù phuï aâm Traàm nhaäp Naëng (.) cuoái c, ch, p, t. 2. Söï phoái hôïp thanh trong caùc theå thô baét nguoàn töø Trung Quoác Söï phoái hôïp thanh trong caùc theå thô baét nguoàn töø Trung Quoác nhö Coå phong, Ñöôøng luaät nhìn chung ñöôïc thöïc hieän theo 3 phöông phaùp giaùn caùch, phöông phaùp ñi ñoâi vaø phöông phaùp hoaùn thanh tuøy vò trí cuûa chöõ trong caâu thô. Tuy nhieân, qui luaät naøy chæ boù buoäc ñoái vôùi thô Ñöôøng luaät. Phöông phaùp giaùn caùch: phoái hôïp baèng traéc laàn löôït giaùn caùch nhau, aùp duïng cho nhöõng chöõ coù vò trí chaún trong caâu: caùc chöõ thöù 2, 4 cho loaïi nguõ ngoân; 2,4,6 cho loaïi thaát ngoân. Ñoái vôùi thô Ñöôøng luaät, qui taéc phoái hôïp naøy raát chaët cheõ, roõ raøng(nhò töù hoaëc nhò töù luïc phaân minh) vaø mang tính ñoäc laäp, khoâng bò caùc yeáu toá kyõ thuaät khaùc nhö vaàn, ñoái, nhòp chi phoái. Ví duï 1: Ñöôøng luaät Ví duï 2: Coå phong Ngöôøi heát danh khoâng heát, Röøng lau gioù laùc ñaùc, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  9. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 9 - Ñôøi coøn vieäc vaãn coøn; Chim hoâm bay xao xaùc; Toäi gì lo tính quaãn, Gaùnh cuûi löõng thöõng veà, Laäp nhöõng cuoäc con con. Ñöôøng quen khoâng sôï laïc. (Ñôøi ngöôøi, Khuyeát Danh) (Qui tieàu - Khuyeát Danh) Ví duï 3: Taïo hoùa gaây chi cuoäc hí tröôøng? Ñeán nay thaám thoaùt maáy tinh söông. Loái xöa xe ngöïa hoàn thu thaûo, Neàn cuõ laâu ñaøi boùng tòch döông. Ñaù vaãn trô gan cuøng tueá nguyeät, Nöôùc coøn cau maët vôùi tang thöông. Nghìn naêm göông cuõ soi kim coå, Caûnh ñaáy ngöôøi ñaây luoáng ñoaïn tröôøng. (Baø Huyeän Thanh Quan, “Thaêng Long thaønh hoaøi coå”) Tuy nhieân, cuõng coù khi nhaø thô coá tình khoâng tuaân thuû phöông phaùp giaùn caùch ñeå taïo neân thuû phaùp ngheä thuaät ñaëc bieät cho caâu thô . Ví duï: Moät ñeøo / moät ñeøo / laïi moät ñeøo, Khen ai kheùo taïc caûnh cheo leo. (Hoà Xuaân Höông, “Ñeøo Ba Doäi”) Phöông phaùp ñi ñoâi: phoái hôïp baèng caùch döïa vaøo thanh cuûa chöõ ñi sau ñeå taïo töøng caëp thanh baèng hoaëc traéc noái tieáp nhau, aùp duïng cho nhöõng chöõ coù vò trí soá leõ trong caâu: caùc chöõ 1,3 cho loaïi nguõ ngoân; 1,3,5 cho loaïi thaát ngoân. Ñoái vôùi thô Ñöôøng luaät, qui taéc phoái hôïp naøy khoâng goø boù chaët cheõ(nhaát tam baát luaän - nhaát tam nguõ baát luaän). Tuy nhieân, ñeå phuø hôïp vôùi luaät thuaän thanh vaø traùnh beänh khoå ñoäc, thì chöõ thöù 3 (loaïi nguõ ngoân) hoaëc chöõ thöù 5 (loaïi thaát ngoân) phaûi coù thanh ngöôïc vôùi chöõ cuoái cuøng caâu, hay noùi caùch khaùc 3 chöõ cuoái caâu thô khoâng ñöôïc cuøng thanh.Ví duï: Baõi thaúm ngaøn xa caûnh vaéng teo. Ñeøo Ngang lôïi beå nöôùc trong veo. Thaø laø cuùi xuoáng caây ñoøi suït. Xoâ xaùt troâng leân soùng muoán treøo. Laûnh chaûnh ñaàu caønh chim vöõng toå. Leânh ñeânh cuoái vònh caù ngong trieàu. Cuoäc côø kim coå chöøng bao naõ. Non nöôùc troâng qua vaãn baáy nhieâu. ( Leâ Thanh Toâng, “Qua Ñeøo Ngang töùc caûnh”) Phöông phaùp hoaùn thanh: Hoaùn chuyeån töø baèng sang traéc hoaëc ngöôïc laïi ñoái vôùi moät soá chöõ thöù 3(trong thô nguõ ngoân) vaø chöõ thöù 5 (trong thô thaát ngoân) neáu nhöõng chöõ naøy taïo thaønh 3 aâm baèng hoaëc 3 aâm traéc ñi lieàn nhau ôû cuoái caâu, nhaèm traùnh beänh khoå ñoäc trong thô. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  10. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 10 - Ví duï 1: Ñoái vôùi caâu thô nguõ ngoân luaät traéc vaàn baèng, neáu tuaân thuû chaët cheõ hai nguyeân taéc giaùn caùch vaø ñi ñoâi treân ñaây thì khung thanh cuûa caâu thô seõ vöôùng beänh khoå ñoäc t T b B b(v), do ñoù phaûi hoaùn thanh chöõ thöù 3 töø baèng sang traéc. Ví duï 2: Ñoái vôùi caâu thô nguõ ngoân luaät baèng khoâng mang vaàn, neáu tuaân thuû chaët cheõ hai nguyeân taéc giaùn caùch vaø ñi ñoâi treân ñaây thì khung thanh cuûa caâu thô seõ bò khoå ñoäc ( b B t T t ), do ñoù phaûi hoaùn thanh chöõ thöù 3 töø traéc sang baèng. Ví duï 3: Ñoái vôùi caâu thô thaát ngoân luaät baèng vaàn baèng, neáu phoái hôïp thanh chaët cheõ theo 2 nguyeân taéc giaùn caùch vaø ñi ñoâi treân ñaây thì khung thanh caâu thô seõ vöôùng beänh khoå ñoäc :b B t T b B b(v) do ñoù phaûi chuyeån thanh chöõ thöù 5 töø baèng sang traéc. Ví duï 4: Ñoái vôùi caâu thô thaát ngoân luaät traéc khoâng mang vaàn, neáu phoái hôïp thanh theo 2 nguyeân taéc giaùn caùch vaø ñi ñoâi thì khung thanh caâu thô seõ vöôùng beänh khoå ñoäc ( t T b B t T t ), do ñoù phaûi chuyeån thanh chöõ thöù 5 töø traéc sang baèng. 3. Söï phoái thanh trong caùc theå thô thuaàn Vieät Trong caùc theå thô thuaàn Vieät, söï phoái thanh vaãn theo ba phöông phaùp giaùn caùch, ñi ñoâi vaø hoaùn thanh nhöng caùch thöïc hieän nhìn chung roäng raõi hôn vì caùc yeáu toá chi phoái söï phoái hôïp thanh nhö vaàn, ñoái, nhòp coù taùc ñoäng tröïc tieáp hôn. +Ñoái vôùi theå luïc baùt, ôû heä thoáng phoå bieán, phöông phaùp giaùn caùch cuõng ñöôïc aùp duïng cho nhöõng chöõ coù vò trí chaún trong caâu nhöng tuøy thuoäc söï chi phoái cuûa yeáu toá vaàn: nhöõng chöõ 2,4,6 laàn löôït giaùn caùch baèng-traéc-baèng(vì chöõ thöù 6 mang vaàn baèng neân khoâng theå giaùn caùch traéc-baèng-traéc ñöôïc). Chöõ thöù 8 mang thanh baèng vì ôû vò trí gieo vaàn cho chöõ cuoái caâu 6 keá tieáp baét vaøo nhöng phaûi khaùc cung böïc vôùi chöõ thöù 6 cuøng caâu(phuø bình hoaëc traàm bình). Phöông phaùp ñi ñoâi vaãn ñöôïc aùp duïng cho nhöõng chöõ coù vò trí soá leõ nhöng khoâng goø boù chaët cheõ. Rieâng chöõ thöù 7 thöôøng duøng thanh traéc cho phuø hôïp vôùi luaät thuaän thanh hôn. Phöông phaùp hoaùn thanh vaän duïng vaøo chöõ thöù 6 vaø chöõ thöù 8 caâu baùt : phaûi khaùc cung böïc(baèng noåi hoaëc baèng chìm hoaùn ñoåi nhau): b B t T b B(v) b B t T b B(v) t B(v) Vd 1: Caây cao boùng ngaõ qua raøo, Troâng cho thaáy maët, khoâng chaøo cuõng thöông. Vd 2: Gioù sao gioù maùt sau löng, Buïng sao buïng nhôù ngöôøi döng laï ñôøi. Tuy nhieân, chöõ thöù 7 trong caâu baùt duøng thanh baèng cuõng ñöôïc mieãn sao chöõ thöù 6 vaø chöõ thöù 8 phaûi khaùc cung böïc : Vd 1: Tay böng dóa muoái chaám göøng, Göøng cay muoái maën xin ñöøng xa nhau. Vd 2: Hôûi anh ñi ñöôøng caùi quan, Döøng chaân ñöùng laïi (cho) em than vaøi lôøi. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  11. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 11 - Coøn ôû heä thoáng bieán caùch, caâu 8 baét vaàn ôû chöõ thöù 4, thì luaât giaùn caùch môû ñaàu baèng thanh traéc coù theå vaän duïng ñöôïc: b B tT bB(v) tT bB(v) tT bB(v) Ví duï 1: Con coø laën loäi bôø soâng, Gaùnh gaïo ñöa choàng tieáng khoùc næ non. Ví duï 2: Nuùi cao chi laém nuùi ôi, Nuùi khuaát maët trôøi chaúng thaáy ngöôøi thöông! ÔÛ theå luïc baùt, do caùch söû duïng tieåu ñoái taïo thaønh 2 veá caân xöùng neân ôû moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät, luaät giaùn caùch duø coù bò phaù vôõ ôû 1 vò trí caù bieät naøo ñoù, thanh ñieäu caâu thô vaãn haøi hoøa caân ñoái. Caâu thô luùc aáy thöôøng ñöôïc ngaét thanh 2 veá vaø chöõ cuoái cuûa 2 veá trong cuøng moät caâu phaûi ngöôïc thanh nhau: Ngöôøi quoác saéc, keû thieân taøi Tình trong nhö ñaõ, maët ngoaøi coøn e. Tuy nhieân, chöõ cuoái 2 veá(nhaát laø ñoái vôùi caâu luïc)cuøng thanh vaãn taïo neân söï caân xöùng: -Ngoài moät mình, nghó moät mình Ngoïn ñeøn kheâu toû, boùng huyønh bay cao. +Ñoái vôùi theå song thaát luïc baùt, vì vò trí vaàn cuûa 2 caâu 7 chöõ rôi vaøo caùc chöõ thöù 5(hoaëc moät soá tröôøng hôïp rôi vaøo chöõ thöù 3) vaø thöù 7 cuûa caâu(chöõ leõ) trong luùc vaàn cuûa 2 caâu 6,8 laïi rôi vaøo vò trí chaün neân quy luaät phoái hôïp thanh seõ khoâng ñoàng nhaát giöõa hai caâu song thaát vaø hai caâu luïc baùt,cuï theå nhö sau: Caâu 7 chöõ thöù nhaát goïi laø caâu thaát traéc coù yeâu vaän baèng vaø cöôùc vaän traéc. Yeâu vaän baèng rôi vaøo chöõ thöù 5 vaø phöông phaùp giaùn caùch seõ vaän duïng vaøo nhöõng chöõ ôû vò trí leû trong caâu, khôûi ñi töø chöõ thöù 3(traéc) qua chöõ thöù 5(baèng)ñeán chöõ thöù 7(traéc). Caâu 7 chöõ thöù hai goïi laø caâu thaát baèng coù yeâu vaän traéc vaø cöôùc vaän baèng thì phöông phaùp giaùn caùch seõ khôûi ñi töø chöõ thöù 3(baèng) qua chöõ thöù 5(traéc) ñeán chöõ thöù 7(baèng) ñeå hôïp vôùi cöôùc vaän baèng cuûa caâu luïc keá tieáp : T B (v) T(v) B T(v) B(v) Ví duï 1: Thuûa trôøi ñaát noåi côn gioù buïi, Khaùch maù hoàng nhieàu noãi truaân chuyeân; Xanh kia thaêm thaúm töøng treân, Vì ai gaây döïng cho neân noãi naøy? Cuõng coù khi ôû caâu thaát traéc, phöông phaùp giaùn caùch chæ thöïc hieän ñoái vôùi nhöõng chöõ phaûi mang vaàn: Ví duï 2: Troáng Traøng thaønh lung lay boùng nguyeät, Khoùi Cam tuyeàn môø mòt thöùc maây; Chín taàng göôm baùu trao tay, Nöûa ñeâm truyeàn hòch ñònh ngaøy xuaát chinh. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  12. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 12 - 4. Söï phoái hôïp thanh trong vaên bieàn ngaãu Trong vaên bieàn ngaãu söï phoái thanh theo luaät giaùn caùch ñöôïc thöïc hieän ôû 2 chöõ cuoái veá: chöõ cuoái veá treân baèng thì chöõ cuoái veá döôùi phaûi traéc hoaëc ngöôïc laïi. Roài cöù tuaàn töï nhö vaäy, söï giaùn caùch thanh trong caùc caâu ñöôïc thöïc hieän cho ñeán heát baøi. Ngoaøi ra, ñoái vôùi nhöõng caâu phöùc taïp ( baùt töï, caùch cuù, goái haïc), nhöõng chöõ ñaäu caâu (chöõ cuoái moãi ñoaïn) phaûi ngöôïc thanh vôùi chöõ saùp cöôùc (chöõ cuoái veá) cuøng veá. Ví duï: Caùi vaên: Nhaân nghóa chi cöû, yeáu taïi an daân; Ñieáu phaït chi sö, maïc tieân khöû baïo. Duy ngaõ Ñaïi Vieät chi quoác, thöïc vi vaên hieán chi bang . Sôn xuyeân chi phong vöïc kyù thuø, nam baéc chi phong tuïc dieäc dò. Töï Trieäu Ñinh Lyù Traàn chi trieäu taïo ngaõ quoác, döõ Haùn Ñöôøng Toáng Nguyeân nhi caùc ñeá nhaát phöông. Tuy cöôøng nhöôïc thôøi höõu baát ñoàng, nhi haøo kieät theá vò thöôøng phaïp. Coá Löu Cung tham coâng dó thuû baïi, nhi Trieäu Tieát hieáu ñaïi dó xuùc vong. Toa Ñoâ kyù caàm ö Haøm Töû quan, OÂ Maõ höïu eá ö Baïch Ñaèng haûi. Keâ chö vaõng coå, quyeát höõu minh tröng. Dòch nghóa: Töøng nghe : Vieäc nhaân nghóa coát ôû yeân daân, Quaân ñieáu phaït tröôùc lo tröø baïo. Nhö nöôùc Ñaïi Vieät ta töø tröôùc, voán xöng neàn vaên hieán ñaõ laâu. Coõi bôø soâng nuùi ñaõ rieâng, phong tuïc baéc nam cuõng khaùc. Töï Trieäu Ñinh Lyù Traàn noái ñôøi döïng nöôùc, cuøng Haùn Ñöôøng Toáng Nguyeân ñeàu chuû moät phöông. Tuy maïnh yeáu coù luùc khaùc nhau, maø haøo kieät khoâng bao giôø thieáu. Cho neân: Löu Cung tham coâng to maø chòu tai vaï, Trieäu Tieát ham vieäc lôùn maø choùng baïi vong. Cöûa Haøm Töû baét soáng Toa Ñoâ, Soâng Baïch Ñaèng gieát töôi OÂ Maõ. Vieäc xöa xeùt laïi, baèng chöùng roõ raøng. (LSVN taäp 1, tr.258) Trong caùc loái vaên xuoâi coå söï phoái thanh tuy khoâng giaùn caùch chaët cheõ nhö vaên bieàn ngaãu, nhöng söï choïn thanh löïa chöõ sao cho boång traàm caân xöùng vaãn ñöôïc ñaëc bieät chuù troïng. Caùc baøi “Chieáu ñôøi ñoâ” (Thieân ñoâ chieáu) cuûa Lyù Thaùi Toå, “Chieáu tha thueá” (Xaù thueá chieáu) cuûa Lyù Thaùi Toâng, Hòch töôùng só (Duï chö tì töôùng hòch vaên) cuûa Traàn Quoác Tuaán cho ñeán caùc truyeän, kyù, töï, baït trong vaên xuoâi coå ñeàu mang tính chaát naøy. Ví duï 1: ”Huoáng Cao Vöông coá Ñaïi La thaønh, traïch thieân ñòa khu vöïc chi trung, ñaéc long baøn hoå cöù chi theá, chính nam baéc ñoâng taây chi vò, tieän giang sôn höôùng boäi chi nghi. Kyø ñòa quaûng nhi thaûn bình, quyeát thoå cao nhi saûng khaûi. Daân cö mieät hoân ñieám chi khoán, vaïn vaät cöïc phoàn phuï chi phong. Bieán laõm Vieät bang, tö vi thaéng ñòa. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  13. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 13 - Thaønh töù phöông böùc thaáu chi yeáu hoäi, vi vaïn theá ñeá vöông chi thöôïng ñoâ.” (Lyù Thaùi Toå, “Thieân ñoâ chieáu”) (Huoáng chi thaønh Ñaïi La, kinh ñoâ cuõ cuûa Cao Vöông ôû vaøo nôi trung taâm cuûa trôøi ñaát, ñöôïc caùi theá roàng cuoän hoå ngoài, ñaõ ñuùng ngoâi nam baéc ñoâng taây, laïi tieän höôùng nhìn soâng döïa nuùi. Ñòa theá roäng maø baèng, ñaát ñai cao maø thoaùng. Daân cö khoûi phaûi chòu caûnh khoán khoå ngaäp luït, muoân vaät cuõng raát möïc phong phuù toát töôi. Xem khaép ñaát Vieät ta, chæ nôi naøy laø thaéng ñòa. Thaät laø choán tuï hoäi troïng yeáu cuûa boán phöông ñaát nöôùc, cuõng laø nôi kinh ñoâ baäc nhaát cuûa ñeá vöông muoân ñôøi” (Lyù Thaùi Toå, “Chieáu dôøi ñoâ” - ñoaïn cuoái) Ví duï 2 : “Vieãn söï chinh phaït, phöông ñoaït coâng noâng; khôûi lieäu kim ñoâng, ñaéc ñaïi phong thuïc? Caåu baùch tính chi kyù tuùc, taéc traãm thuïc döõ baát tuùc? Kyø töù thieân haï kim nieân thueá tieàn chi baùn, dó uyû baït thieäp chi lao.”(Lyù Thaùi Toâng, “Xaù thueá chieáu”). (Vieäc ñaùnh deïp phöông xa laøm toån haïi ñeán nhaø noâng. Theá maø coù ngôø ñaâu muøa ñoâng naêm nay laïi ñöôïc muøa lôùn. Neáu traêm hoï ñeàu no ñuû thì traãm coøn lo gì thieáu thoán? Vaäy xaù cho thieân haï moät nöûa tieàn thueá naêm nay ñeå an uûi noãi khoù nhoïc loäi suoái treøo ñeøo. ( Lyù Thaùi Toâng, “Chieáu xaù thueá”). Cho maõi ñeán nhöõng thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû 20, loái vaên chuoäng thanh ñieäu boång traàm naøy vaãn coøn söû duïng. Ví duï 1: “Thu naêm nay, toâi laïi ñi treân con ñöôøng vaéng naøy, nghe töøng chieác laù rôi treân bôø coû. Nöôùc trong nhö moät caëp maét tuyeät vôøi. Nhöõng caây lieãu xanh ñöùng buoàn nhö nhöõng naøng cung nöõ thôøi xöa, vaø trong vöôøn nhaø ai thaáp thoaùng hoa phuø dung buoåi saùng nôû traéng nhö moät linh hoàn coøn treû “Naéng ôû ñaây vaãn laø naéng ngaøy xöa vaø linh hoàn toâi vaãn laø linh hoàn toâi naêm tröôùc. Toâi vaãn ngôø nhö khoâng coù söï ñoåi thay, vì laïi thaáy mình ñi treân ñöôøng naøy, thu naêm nay, giöõa luùc caây vaøng rôi laù. “Ñöôøng naøy hiu haét, toâi ñem loøng veà ñeå gaëp muøa thu thöông nhôù cuõ, vaø may cuõng thaáy thu veà ñeå nöôùc hoà xanh. Chaân ai ñi xa vaéng ñaèng kia, hay ñoù chæ laø gioù thoaûng mong manh? Vaø gioù naøo vöông vaán hoàn toâi, hay cuõng chæ laø dö thanh cuûa moät ngaøy xöa cuõ? Chao oâi! Buoàn laïi nhieàu roài, nhöng chæ buoàn nhö naêm tröôùc. Loøng toâi chaúng bieát tìm ai maø nhôù, hoâm nay nhôù laïi buoàn qua môùi thaáy naéng kia nhieàu dó vaõng.” (Caûm thu, Muøa gaët môí - Ñinh Huøng). Ví duï 2: “Ta troâng leân baàu trôøi, traêng sao vaèng vaëc, soâng Ngaân haø laáp laùnh, luùc caàu voàng moïc, khi ñaùm maây bay, boùng raùng chieàu hoâm, côn möa buoåi sôùm, laøm cho söôùng maét ta, goïi laø vaên chöông cuûa baàu trôøi. “Ta nhìn xem döôùi traùi ñaát, ngoïn nuùi kia cao choùt voùt, khuùc soâng noï chaïy quanh co, choã röøng ruù, nôi hoà ñaàm, caây coå thuï um tuøm, ñaùm coû hoa saëc sôõ, naøo thaønh, naøo quaùch, naøo thaùp, naøo chuøa, naøo ñaùm ñoàn ñieàn caây coái toát töôi, naøo choã thò thaønh laâu ñaøi san saùt, laøm cho vui maét ta, goïi laø vaên chöông cuûa traùi ñaát. “Ta xem trong saùch, nghe nhöõng lôøi nghò luaän cuûa caùc baäc thaùnh hieàn, xem nhöõng baøi tröôùc taùc cuûa caùc nhaø vaên só, caâu thô ñoaïn phuù, khuùc haùt ñieäu ca, töôi nhö hoa, ñeïp nhö gaám, vui nhö tieáng ñaøn tieáng ñòch, vang nhö tieáng khaùnh tieáng chuoâng, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  14. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 14 - laøm cho vui tai ta, söôùng daï ta, goïi laø vaên chöông cuûa loaøi ngöôøi.” (Töï ngoân, Vieät Haùn vaên khaûo - Phan Keá Bính). II. VAÀN 1. Neùt khaùi quaùt Vaàn do chöõ vaän maø ra, laø moät yeáu toá kyõ thuaät caàn thieát trong thi ca. Vaàn laø 2 hoaëc nhieàu chöõ cuøng moät (khuoân) aâm vaø cuøng thanh (hoaëc baèng hoaëc traéc) ñaët vaøo moät soá vò trí nhaát ñònh cuûa doøng thô ñeå höôûng öùng nhau vaø laøm cho thô khi ñoïc leân coù tính caùch eâm aùi, nhòp nhaøng. Ñoái vôùi thô Trung Quoác, thì taát caû vaàn ñaõ ñöôïc qui ñònh thaønh töøng boä trong quyeån “Ñöôøng vaän taäp thaønh”. Taát caû coù 106 boä vaàn, goàm 30 boä loaïi bình, 29 boä thöôïng, 30 boä khöù ,17 boä nhaäp. Moät baøi thô ñaõ gieo vaàn ôû boä naøo thì chæ ñöôïc laáy vaàn ôû boä aáy, khoâng ñöôïc laáy sang boä khaùc. Ñoái vôùi tieáng Vieät khoâng coù söï qui ñònh vaàn boä chaët cheõ. Töø naøo coù quan heä vôùi tieáng Trung Quoác (töùc töø Haùn Vieät) thì coù theå phoûng theo, coøn töø thuaàn Vieät thì ngoaïi tröø nhöõng tieáng coù cuøng aâm vaø cuøng thanh vôùi nhau(chính vaän) thì nhöõng tieáng coù aâm gaàn guõi vaø cuøng thanh vôùi nhau(thoâng vaän) ñeàu coù theå hôïp vaàn vôùi nhau, nghe “quen tai” laø ñöôïc. Xeùt veà tính chaát coù vaàn chính (chính vaän) vaø vaàn thoâng (thoâng vaän). -Vaàn chính: laø vaàn caû thanh laãn aâm ñeàu hieäp nhau theo caùc ñieàu kieän sau ñaây : Veà thanh: + 2 loaïi thanh phuø bình vaø traàm bình hieäp vôùi nhau töùc vaãn baèng. + 4 thanh phuø thöôïng, traàm thöôïng, phuø khöù, traàm khöù hieäp nhau laø vaàn traéc. + 2 thanh phuø nhaäp, traàm nhaäp hieäp nhau cuõng laø vaàn traéc. Veà aâm: Hieäp aâm laø choïn 2 hoaëc nhieàu tieáng cuøng aâm, coù phuï aâm ñaàu khaùc nhau (neáu gioáng nhau thì töø phaûi khaùc nghóa) Ví duï 1: Ao thu laïnh leõo nöôùc trong veo, Moät chieác thuyeàn caâu beù teûo teo Nöôøc bieác theo laøn hôi gôïn tí, Laù vaøng tröôùc gioù seõ ñöa veøo. Töøng maây lô löõng trôøi xanh ngaét, Ngoõ truùc quanh co khaùch vaéng teo. Töïa goái oâm caàn laâu chaúng ñöôïc, Caù ñaâu ñôùp ñoäng döôùi chaân beøo. (Nguyeãn Khuyeán, “Thu ñieáu”) Ví duï 2: Thieân haï ñua nhau noùi daïi khoân, Bieát ai laø daïi bieát ai khoân? Khoân ngheà côø baïc laø khoân daïi, Daïi choán vaên chöông aáy daïi khoân. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  15. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 15 - Maáy keû neân khoân ñeàu coù daïi, Laøm ngöôøi coù daïi môùi neân khoân. Chöõ khoân ai cuõng khoân laø theá, Môùi bieát traàn gian keû daïi khoân.(Traàn Teá Xöông) Ghi chuù: -Caâu 2 vaø caâu 6 baøi “Thu ñieáu”, vaàn trong baøi “Daïi khoân” khoâng truøng vaän. -Vaàn thoâng: Veà thanh: vaãn nhö vaàn chính Veà aâm: choïn 2 hoaëc nhieàu tieáng coù aâm töông töï, na naù nhau, coøn phuï aâm ñaàu gioáng hoaëc khaùc nhau ñeàu ñöôïc. Ví duï: Trôøi thu xanh ngaét maáy töøng cao Caàn truùc lô phô gioù haét hiu. (Thu vònh - Nguyeãn Khuyeán) -Vaàn chuyeån: Chuyeån aâm ôû vò trí vaàn cho phuø hôïp, thöôøng duøng trong thô chöõ Haùn, Trung Quoác cuõng nhö Vieät Nam. Ví duï: Ñaû khôûi hoaøng oanh nhi, Ñoaït saùo Chöông Döông ñoä, Maïc giao chi thöôïng ñeà. Caàm Hoà Haøm Töû quan. Ñeà thôøi kinh thieáp moäng, Thaùi bình tu trí löïc, Baát ñaéc ñaùo Lieâu Teâ(Taây) Vaïn coå thöû giang san(sôn). (Y Chaâu Ca – Caùp Gia Vaän) (Tuïng giaù hoaøn Kinh–Traàn Quang Khaûi) Xeùt veà vò trí gieo vaàn, coù vaàn löng (yeâu vaän) vaø vaàn chaân (cöôùc vaän).Vaàn löng gieo töø chöõ choùt caâu thô treân baét xuoáng moät chöõ ôû löng chöøng caâu döôùi: Ví duï 1: Chò Höôu ñi chôï Ñoàng Nai, Böôùc qua Beán Ngheù ngoài nhai thòt boø. Ví duï 2: Gaùi coù choàng nhö goâng ñeo coå, Gaùi khoâng choàng nhö phaûn goã long ñanh. Phaûn long ñanh anh coøn chöõa ñöôïc Gaùi khoâng choàng chaïy ngöôïc chay xuoâi. Khoâng choàng khoå laém chò em ôí! Vaàn chaân gieo töø chöõ cuoái caâu thô treân baét xuoáng chöõ cuoái caâu thô döôùi. Ví duï1: Cam, choùng ra thaêm goác haûi ñöôøng, Haùi hoa veà ñeå keát laøm traøng. Nhöõng caønh môùi nhaùnh ñöøng vòn naëng, Maáy ñoùa coøn xanh chôù beû quaøng. Xong laïi Taây hieân tìm lieãn xaï, Roài qua Ñoâng vieän laáy bình höông. Maø veà cho choùng ñöøng thô thaån, Keûo laïi raèng khoâng daën kyõ caøng. (Nguyeãn Gia Thieàu - Sai thaèng Cam) Ví duï 2: Thaùng tö ñaàu muøa ha,ï Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  16. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 16 - Tieát trôøi thöïc oi aû. Tieáng deá keâu thieát tha, Ñaøn muoãi bay laû taû. Noãi aáy bieát cuøng ai, Caûnh naøy buoàn caû daï. Bieáng nhaép naêm canh chaày, Gaø ñaø sôùm giuïc giaõ. (Nguyeãn Khuyeán -”Ñeâm muøa haï”) Trong caùch gieo vaàn cuûa thô, neân chuù yù nhöõng tröôøng hôïp sau ñaây: -Khi hieäp vaàn maø duøng nhöõng chöõ coù khuoân aâm quùa caùch xa, ít gôïi aâm höôûng töông töï thì goïi laø cöôõng vaän hay cöôõng aùp, duøng nhöõng chöõ coù khuoân aâm hoaøn toaøn caùch bieät thì goïi laø laïc vaän, coøn duøng nhöõng chöõ gioáng nhau (ñoàng aâm ñoàng nghóa) thì goïi laø truøng vaän, ñeàu khoâng thích hôïp. -Khi moät baøi thô chæ duøng cöôùc vaän maø töø ñaàu chí cuoái duøng toaøn moät khuoân aâm ñeå laøm vaàn thì goïi laø ñoäc vaän, coøn thænh thoaûng heát vaøi caâu laïi laáy moät khuoân aâm khaùc laøm vaàn thì goïi laø ña vaän hay lieân vaän. -Khi laøm thô theo ñeà taøi ra saün, haïn ñònh phaûi duøng nhöõng chöõ qui ñònh tröôùc laøm vaàn thì goïi laø thô haïn vaän, coøn ngöôïc laïi neáu ñeå maëc cho ngöôøi laøm thô muoán duøng chöõ naøo laøm vaàn cuõng ñöôïc thì goõi laø phoùng vaän. Neáu khoâng tuaân thuû ñöôïc thô haïn vaän, gieo vaàn cheäch ra ngoaøi nhöõng chöõ cho saün thì goïi laø xuaát vaän(khaùc vôùi laïc vaän). 2. Caùch gieo vaàn trong thô baét nguoàn töø Trung Quoác Thô Vieät baét nguoàn töø Trung Quoác coù Coå phong vaø Ñöôøng luaät. Vaàn trong 2 theå thô naøy ñeàu laø vaàn chaân (cöôùc vaän). Caùch gieo vaàn cuûa thô coå phong vaø thô Ñöôøng luaät treân ñaïi theå gioáng nhau (so vôùi Ñöôøng luaät, coå phong ñöôïc roäng raõi hôn veà nieâm luaät). Söï khaùc bieät chæ ôû choã coå phong ñöôïc duøng caû vaàn baèng vaø vaàn traéc trong luùc Ñöôøng luaät chæ duøng vaàn baèng. Vaàn ñöôïc duøng ôû 2 theå naøy thöôøng laø vaàn giaùn caùch, vaàn oâm vaø vaàn lieân chaâu.Vaàn giaùn caùch vaø vaàn oâm trong 2 theå naøy duøng gioáng nhau ôû nhöõng tröôøng hôïp coù soá caâu töông öùng vaø baèng nhau. Ví duï loaïi töù tuyeät 4 caâu 2 vaàn: Coå phong Ñöôøng luaät Meâ quaù neân queân daïi Lôûm chôûm vaøi haøng toûi Tænh daäy môùi bieát say Lô thô maáy khoùm göøng Gaàn ñeøn cuõng saùng maét Veõ chi laø caûnh moïn Xa dao khoâng ñöùt tay Maø cuõng ñeán tang thöông (“Töï thaùn” - Voâ danh) (“Khoùm göøng toûi”- Oân Nhö Haàu) Ví duï loaïi töù tuyeät 4 caâu 3 vaàn: Boán muøa caûnh vaéng teo Nhöõng luùc say söa cuõng muoán chöøa Moät vuøng nöôùc trong veo Muoán chöøa nhöng tính laïi hay öa Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  17. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 17 - Phaát phôùi thuyeàn ai ñoù Hay öa ñeáân noåi khoâng chöøa ñöôïc Xa xa moät maùi cheøo Chöøa ñöôïc roài ra cuõng chaúng chöøa (“Caûnh maët nöôùc” - Nguyeãn Khuyeán) (“Chöøa röôïu” - Nguyeãn Khuyeán) Vaàn lieân chaâu (vaàn lieàn = lieân vaän), trong coå phong thænh thoaûng cuõng coù loái naøy hoaëc gieo toaøn vaàn traéc, hoaëc gieo toaøn vaàn baèng, hoaëc gieo töøng caëp baèng traéc noái theo nhau.Ví duï 1: Thôø quaáy tin hôø sao chaúng hoå, Hoå naøy ñaønh phaän sao theâm khoå. Khoå vì caâu: hoaøng thieân chaán noä, Noä bôûi caâu: tri nguyeân baát coá Baát coá nguyeân baát taàm chính loä Chính loä tröôùc sau haèng haèng coù Ñaïo xuaát ö thieân nguyeân laø ñoù Nhieàu keû ngaâm thô maø chaúng roõ. (Khuyeát danh) Ví duï 2: Gioù thu laïnh leõo maây trôøi quang Saân thu ñeâm khua rôi laù vaøng. Traêng taø chim laëng nhaïn keâu söông, Goái chieác chaên ñôn thieáp nhôù chaøng. Chaøng ñi xa caùch nhôù queâ höông. Queâ höông ñaát khaùch ngöôøi moät phöông, Buoàng khoâng canh vaéng boùng in töôøng. (Thu khueâ oaùn - Taûn Ñaø) Ví duï 3: Ñaù xanh nhö nhuoäm nöôùc nhö loïc, Coû caây hoa laù deät nhö voùc. Trôøi quang maây taïnh gioù hiu hiu. Ai thaáy caûnh naøy maø chaúng yeâu. Môùi bieát laø hoaù coâng tay môùi veõ. Khoâng möïc khoâng thöôùc maø ñuû veû. Tay ngöôøi ñieåm xuyeát ra nöôùc non, Beå caïn noïn boä nhoû coûn con. Sao baèng tieâu dao cuøng taïo hoùa Boán muøa phong caûnh thaät khoâng giaø. (Caûnh taïo hoùa - Voâ Danh) 3. Caùch gieo vaàn trong thô thuaàn Vieät Caùch gieo vaàn trong caùc theå thô thuaàn Vieät baét nguoàn töø tuïc ngöõ ca dao, raát phong phuù vaø ña daïng. Xeùt veà tính chaát, vöøa coù vaàn chính laãn vaàn thoâng. Xeùt veà vò trí, vöøa coù vaàn löng laãn vaàn chaân. Coù theå (luïc baùt) chæ duøng vaàn baèng. Coù theå (song thaát luïc baùt) duøng vaàn baèng laãn vaàn traéc. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  18. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 18 - Veà vaàn löng, theå luïc baùt duøng vaàøn baèng coøn song thaát luïc baùt duøng caû vaàn baèng laãn vaàn traéc. Söï oån ñònh gieo vaø baét vaàn vaøo chöõ thöù 5 (theå song thaát) vaø chöõ thöù 6 (theå luïc baùt) ñaõ traûi qua söï thöû nghieäm laâu daøi. Theå noùi loái coù caû yeâu vaän laãn cöôùc vaän. Yeâu vaän duøng caû baèng laãn traéc, thöôøng rôi vaøo chöõ thöù 2 cuûa caâu. Cöôùc vaän duøng caû baèng laãn traéc, neáu phoái hôïp luaân phieân theo töøng caëp moät thì ôû nhöõng caâu chuyeån töø vaàn baèng sang traéc hoaëc ngöôïc laïi thöôøng coù yeâu vaän. Ví duï 1: Meá ôi laø meá Nghe veû nghe ve Laïy trôøi möa xuoáng Meá höông meá hoa Nghe veø ñaùnh baïc Laáy nöôùc toâi uoáng Meá caø meá rôï Ñaàu hoâm xao xaùc Laáy ruoäng toâi caøy Meá ôû ba muøa Baïc toát nhö tieân Laáy ñaày baùt côm Ai mua chaúng baùn Ñeâm khuya heát tieàn Laáy rôm ñun beáp Ai hoaïn chaúng cho Baïc nhö chim cuù Laáy neäp baùnh chöng Caét coû aên no Caùi ñaàu suø suï Laáy löng huû gaïo Caøy böøa cho meï Con maét troõm lô Meá ôi laø meá Töø yeâu vaän ôû chöõ thöù 2 cuûa theå noùi loái tieán tôùi caùch hieäp vaàn ôû chöõ thöù 5 cuûa theå song thaát luïc baùt. Ví duï 2: Treøo leân caây böôûi haùi hoa, Böôùc xuoáng vöôøn caø haùi nuï taàm xuaân; Nuï taàm xuaân nôû ra xanh bieác, Em ñaõ coù choàng anh tieác laém thay! Ba ñoàng moät môù traàu cay, Sao anh khoâng hoûi nhöõng ngaøy coøn khoâng? Baây giôø em ñaõ coù choàng, Nhö chim vaøo loàng nhö caù caén caâu. Caù caén caâu bieát ñaây maø gôõ? Chim vaøo loàng bieát thuôû naøo ra! Vaø loái hieäp vaàn ôû chöõ thöù 6 cuûa theå luïc baùt (heä thoáng phoå bieán): Caøy ñoàng ñang buoåi ban tröa, Moà hoâi thaùnh thoùt nhö möa ruoäng caøy; Ai ôi böng baùt côm ñaày, Deõo thôm moät haït ñaéng cay muoân phaàn. Coøn loái hôïp vaàn ôû chöõ thöù 4 thì ít phoå bieán hôn, ôû theå luïc baùt bieán theå: Con coø maø ñi aên ñeâm, Ñaäu phaûi caønh meàm loän coå xuoáng ao; OÂng ôi oâng vôùt toâi nao, Toâi coù loøng naøo oâng haõy xaùo maêng; Coù xaùo thì xaùo nöôùc trong, Ñöøng xaùo nöôùc ñuïc ñau loøng coø con. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  19. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 19 - Ngoaøi ra, ôû luïc baùt bieán theå ñöôïc duøng trong caùc ca khuùc daân gian, thì vaàn löng khoâng phaûi bao giôø cuõng baét vaøo chöõ thöù 6. Caâu thô do yeâu caàu cuûa nhaïc ñieäu ñaõ ñöôïc keùo giaõn ra baèng moät soá tieáng ñeäm nhöng vaãn giöõ ñöôïc daïng cuûa theå hoaøn chænh.Ví duï: Nöôùc trong xanh lô löõng con caù vaøng, Caây ngoâ caønh bích con chim phöôïng hoaøng noù ñaäu cao. Anh tieác cho em phaän gaùi maù ñaøo, Tham ñoàng baïc traéng gaùn mình vaøo laáy chuù Taây ñen. Sôïi tô hoàng ai kheùo xe duyeân, Ñem tranh toá nöõ xeáp beân pho töôïng ñoàng, Chò em ôi ba baûy ñöôøng choàng! (Taûn Ñaø) 4. Caùch gieo vaàn trong baøi Ñöôøng phuù Trong baøi Ñöôøng phuù, vaàn ñöôïc gieo ôû cuoái caâu (caâu goàm 2 veá töùc laø lieân) vaàn ñoù coù theå laø vaàn baèng (vd: baøi “Thaày ñoà daïy hoïc” cuûa Traàn Teá Xöông) - Trích ñoaïn cuoái: Meï muoán con hay, raép moät noãi bieån côø muõ aùo; Chuû röôùc thaày daïy, tính ñuû tieàn traø röôïu côm canh. Tröôùc maët thaày coù aùn thö baøn ñoäc; Beân caïnh thaày coù caùnh xeáp maønh maønh. Thaày ngoài cheåm cheä, troø ñöùng chung quanh. Daïy caâu kieàu laåy, daïy khuùc lyù kinh. Daïy nhöõng luùc xuoáng ngöïa leân xe, ñöùng ngoài phaûi pheùp; Daïy nhöõng khi cao laâu chieáu röôïu, aên noùi cho saønh. Hoaëc vaàn traéc (Ví duï: baøi phuù “Hoûng Thi” cuûa Traàn Teá Xöông) - Trích ñoaïn ñaàu Ñau quaù ñoøn haèn, raùt hôn löûa boûng. Tuûi buùt tuûi nghieân, hoå leàu hoå choõng. Nghó ñeán chöõ “nam nhi ñaéc chí”, theâm noãi theïn thuøng; Ngaãm ñeán caâu “quyeån thoå truøng lai”, noùi ra ngaäp ngoïng. Theá môùi bieát hoïc taøi thi phaän, mieäng ñaøn baø con treû, noùi vaäy maø thieâng; Naøo ai ngôø chöõ toát vaên hay, taøi baûng nhaõn thaùm hoa, lôõ ra cuõng hoûng. Caû baøi phuù coù theå chæ gieo moät vaàn, goïi laø ñoäc vaän hoaëc coù theå gieo nhieàu vaàn goïi laø lieân vaän. Vaàn coù theå do ngöôøi saùng taùc töï choïn goïi laø phoùng vaän hoaëc do ngöôøi ra ñeà haïn ñònh goïi laø haïn vaän. Vaàn coù theå thuaàn laø baèng, thuaàn laø traéc hoaëc baèng traéc laãn loän. III. ÑOÁI 1. Neùt khaùi quaùt Trong thô vaên coå cuûa ta cuõng nhö cuûa Trung Quoác, ñoái laø moät yeáu toá raát quan troïng. Ñoái nghóa laø thaønh ñoâi, laø ñaët hai chöõ, hai veá hoaëc 2 caâu, 2 ñoaïn ñi song ñoâi vaø Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  20. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 20 - caân xöùng nhau. Phaøm ñaõ ñoái nhau aét phaûi thaønh ñoâi neân cuõng goïi laø ñoái ngaãu(ngaãu nghóa laø ñoâi, caëp). Vaên xuoâi coù ñoái thì goïi laø bieàn vaên hay vaên bieàn ngaãu, bieàn leä töùc moãi caâu phaûi chia thaønh 2 veá caân xöùng nhau veà lôøi cuõng nhö veà yù. Xeùt veà tính chaát, trong thô vaên coå, söï caân xöùng veà lôøi vaø yù laø 2 yeáu toá caáu thaønh cuûa ñoái, roäng raõi hay chaët cheõ laø tuøy töøng theå loaïi cuï theå.Lôøi (chöõ) ñoái nhau phaûi cuøng töø loaïi vaø khaùc thanh. YÙ ñoái nhau phaûi caân xöùng duø ñoái töông phaûn hay töông lieân. Ñoái thöïc hieän ñuùng cung caùch, thoûa maõn ñöôïc taát caû caùc ñoøi hoûi veà töø loaïi, veà thanh vaø veà yù thì goïi laø ñoái chænh, neáu khoâng ñaùp öùng ñöôïc caùc yeâu caàu treân, ít thì goïi laø ñoái thoaùt, nhieàu thì goïi laø ñoái eùp (cöôõng ñoái). Thô Ñöôøng luaät buoäc phaûi traùnh cöôøng ñoái. Coøn ñoái khoâng nhöõng ñaõ chænh roài maø coøn laøm noåi baäït 2 yù traùi ngöôïc nhau thì goïi laø ñoái choïi, moät kyõ thuaät ñoái raát ñöôïc taùn thöôûng trong thô Ñöôøng luaät vaø ñoái lieân. Ví duï: Ñoái chænh: Laét leûo caønh thoâng côn gioù giaät, Ñaàm ñìa laù lieãu gioït söông gieo.(Hoà Xuaân Höông) Ñoái choïi: Thaø laø cuùi xuoáng caây ñoøi suït, Xoâ xaùt troâng leân soâng muoán treøo.(Leâ Thaùnh Toâng) Ñoái thoaùt: Cho hay coâng nôï laø nhö theá, Maø vaãn phong löu ñeán troïn ñôøi.(Traàn Teá Xöông) Xeùt veà phaïm vi thöïc hieän, ngöôøi ta laïi phaân ra tieåu ñoái vaø bình ñoái. Tieåu ñoái ñöôïc thöïc hieän trong moät caâu thô, ngaét laøm 2 veá caân xöùng nhau veà lôøi vaø yù. Loái naøy ñöôïc thöïc trong töøng caâu luïc hoaëc töøng caâu baùt cuûa theå luïc baùt: Ví duï: Ngöôøi quoác saéc, keû thieân taøi Tình trong nhö ñaõ, maët ngoaøi coøn e Bình ñoái ñöôïc thöïc hieän trong phaïm vi 2 caâu thô hoaëc 2 khoå thô vôùi nhau (roäng raõi), caân xöùng nhau veà lôøi vaø yù. Loái naøy ñöôïc thöïc hieän trong theå thô Ñöôøng luaät (chaët cheõ), trong luïc baùt vaø song thaát luïc baùt (roäng raõi). Ví duï 1: (Ñöôøng luaät) Loái xöa xe ngöïa hoàn thu thaûo, Neàn cuõ laâu daøi boùng tòch döông. Ví duï 2:(Song thaát) Chìm ñaùy nöôùc caù lôø ñôø laën, Löõng da trôøi nhaïn ngaån ngô sa. Ví duï 3:(Luïc baùt) Buoàn troâng cöûa beå chieàu hoâm, Thuyeàn ai thaáp thoaùng caùnh buoàm xa xa. Buoàn troâng ngoïn nöôùc môùi sa, Hoa troâi man maùc bieát laø veà ñaâu? Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  21. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 21 - Buoàn troâng ngoïn coû daøu daøu, Chaân maây maët ñaát moät maøu xanh xanh. Buoàn troâng gioù cuoán maët duyeành, AÀm aàm tieáng soùng keâu quanh gheá ngoài. Ví duï 4:(Song thaát) Thuôû laâm haønh oanh chöa beùn lieãu, Hoûi ngaøy veà: öôùc neûo quyeân ca; Nay quyeân ñaõ giuïc oanh giaø, YÙ nhi laïi gaùy tröôùc nhaø líu lo. Thuôû ñaêng ñoà mai chöa daïn gioù, Hoûi ngaøy veà: chæ ñoä ñaøo boâng; Nay ñaøo ñaõ quyeán gioù ñoâng, Phuø dung laïi ñaõ beân soâng bô sôø. 2. Pheùp ñoái trong thô baét nguoàn töø Trung Quoác Thô coå phong khoâng baét buoäc phaûi ñoái, coøn ôû Ñöôøng luaät, caùc caëp caâu thöïc vaø luaän phaûi ñoái nhau. Ñoái vôùi baøi baùt cuù, neáu caâu 1 khoâng gieo vaàn (troán vaàn) thì phaûi ñoái vôùi caâu 2 (song phong). Ví duï 1: Maët traêng Ví duï 2: Traàn Bình Troïng Vaèng vaëc boùng thuyeàn quyeân, Gioûi thay Traàn Bình Troïng, Maây quang gioù boán beân. Doøng doõi Leâ Ñaïi Haønh. Neõ cho trôøi ñaát roäng, Ñaùnh giaëc dö taøi maïnh, Queùt saïch nuùi soâng ñen. Thôø vua moät tieát trinh. Coù khuyeát nhöng troøn maõi, Baéc vöông maø soáng nhuïc, Tuy giaø vaãn treû leân. Nam quûi thaùc cuõng vinh. Maûnh göông chung theá giôùi, Cöùng coõi lôøi trung lieät, Soi toû maët hay heøn. Nghìn thu toû ñaïi danh. (Khuyeát Danh) (Khuyeát Danh) Ví duï 3: Qua ñeøo Ngang Ví duï: Thu ñieáu Lom khom döôùi nuùi tieàu vaøi chuù, Soùng bieác theo laøn hôi gôïn tí, Laùc ñaùc beân soâng rôï maáy nhaø. Laù vaøng tröôùc gioù seõ ñöa veøo. Nhôù nöôùc ñau loøng con quoác quoác, Töøng maây lô löõng trôøi xanh ngaét, Thöông nhaø moõi mieäng caùi gia gia. Ngoõ truùc quanh co khaùch vaéng teo. (Baø Huyeän Thanh Quan) (Nguyeãn Khuyeán) Ví duï 5: Lôø ñôø maét traéng ñôøi khoâng baïn, Laän ñaäïn ñaàu xanh tuoåi ñaõ giaø. Soùng noåi khoâng chìm neân meán nöôùc, Ngöôøi tan muoán hôïp phaûi lo nhaø. Raïp tuoàng kim coå coøn ñoâng khaùch, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  22. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 22 - Goùc tuùi caøn khoân ñuû chöùa ta. Hôn keùm coõi ñôøi vinh vôùi nhuïc, Nhuïc vinh roài cuõng hoùa ra ma. (Töï thaùn - Khuyeát danh) 3. Pheùp ñoái trong thô thuaàn Vieät Trong caùc theå thô thuaàn Vieät, yeáu toá ñoái khoâng coù tính caùch boù buoäc, neân ñöôïc thöïc hieän roäng raõi; caùc yeáu toá thanh, töø loaïi khoâng baøn ñeán, chæ caàn xeáp ñaët 2 yù soùng ñoâi, caân xöùng laø ñuû. ÔÛ theå luïc baùt, ñoái ñöôïc söû duïng goàm caû tieåu ñoái laãn bình ñoái. Tieåu ñoái ñöôïc thöïc hieän trong phaïm vi töøng caâu. Ví duï 1: -Mai coát caùch, tuyeát tinh thaàn -Keû nhìn taän maët, ngöôøi e cuoái ñaàu -Khi tænh röôïu, luùc taøn canh -Nöûa in goái chieác, nuûa soi daëm tröôøng Bình ñoái ñöôïc thöïc hieän trong phaïm vi töøng ñoaïn, giöõa 2 khoå thô: Ví duï 2: Coù phuùc laáy ñöôïc vôï giaø, Saïch cöûa saïch nhaø laïi ngoït côm canh; Voâ phuùc laáy phaûi treû ranh, Noù aên noù phaù tan taønh noù ñi. Coù con maø gaû choàng gaàn, Coù baùt canh caàn noù cuõng mang cho; Coù con maø gaû choàng xa, Moät laø maát gioã hai laø maát con. Bình ñoái trong theå luïc baùt ñoâi khi ñöôïc thöïc hieän ngay ôû caâu luïc vôùi caâu baùt (duø soá chöõ leäch nhau 6/8). ÔÛ ñaây ñoái ñöôïc thöïc hieän döïa vaøo yù caâu thô: Ngaøy ñi truùc chuûa moïc maêng, Ngaøy veà truùc ñaõ cao baèng ngoïn tre; Ngaøy ñi luùa chuûa chia veø, Ngaøy veà luùa ñaõ ñoû hoe ngoaøi ñoàng; Ngaøy ñi em chöûa coù choàng, Ngaøy veà em ñaõ tay boàng tay mang. ÔÛ theå song thaát luïc baùt, ñoái chæ laø bình ñoái, thöïc hieän ôû 2 caâu 7 chöõ: -Nay Haùn xuoáng Baïch thaønh ñoùng laïi, Mai Hoà vaøo Thanh Haûi doøm qua; -Caàu theä thuûy ngoài trô coå ñoä, Quaùn thu phong ñöùng ruõ taø huy. Hoaëc thöïc hieän trong phaïm vi caùc khoå thô: Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  23. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 23 - Troâng beán nam baõi che maët nöôùc, Coû bieác um daâu möôùt maøu xanh; Nhaø thoân maáy xoùm choâng cheânh, Moät ñaøn coø ñaäu tröôùc gheành chieàu hoâm. Troâng ñöôøng baéc ñoâi choøm quaùn khaùch, Röôøm raø caây xanh ngaét nuùi non; Luùa thaønh thoi thoùp beân coàn, Nghe thoâi ñòch ngoïc veùo von beân laàu. Non ñoâng thaáy laù haàu chaát ñoáng, Tró xaäp xoeø mai cuõng beû bai; Khoùi muø nghi nguùt ngaøn khôi, Con chim baït gioù laïc loaøi keâu thöông. Luõng Taây thaáy nöôùc döôøng uoán khuùc, Nhaïn lieäng khoâng soùng ñuïc thuyeàn caâu; Nhaø thoân chen chuùc khoùm lau, Caùch gheành thaáp thoaùng ngöôøi ñaâu ñi veà Nhìn chung, ñoái thöïc hieän ôû caùc theå thô thuaàn Vieät nhö luïc baùt , song thaát luïc baùt tuy ña daïng - vöøa tieåu ñoái vöøa bænh ñoái - nhöng cuõng mang tính caùch roäng raõi, chuû yeáu laø söï caân xöùng veà yù töôûng coøn yeáu toá thanh vaø töï loaïi ñoâi khi khoâng caàn chaët cheõ laém. 4. Pheùp ñoái trong vaên bieàn ngaãu • Caâu töù töï: + Keâ chö vaõng coå, quyeát höõu minh tröng. ( Vieäc xöa xeùt laïi, baèng chöùng roõ raøng) • Caâu baùt tö:ï + Nhaân nghóa chi cöû yeáu taïi an daân, Ñieáu phaït chi sö maïc tieân khöû baïo. (Vieäc nhaân nghóa coát ôû yeân daân; Quaân ñieáu phaït tröôùc lo tröø baïo) + Gioù traêng rôi ruïng ñeå caùi quyeân gaày, Söông gioù haét hiu laøm con nhaïn voõ. • Caâu song quan: + Sôn xuyeân chi phong vöïc kyù thuø, Nam baéc chi phong tuïc dieäc dò. (Nuùi soâng bôø coõi ñaõ chia, Phong tuïc baéc nam cuõng khaùc) • Caâu caùch cuù: + Khi thieân voõng daân, quyû keá caùi thieân vaïn traïng; Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  24. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 24 - Lieân binh keát haán, naåm aùc ñaõi thaäp dö nieân. (Doái trôøi löøa ngöôøi, keá gian ñaõ muoân nghìn khoùe; Caäy binh gaây haán, aùc chöùa hôn hai chuïc naêm.) + Leàu nho nhoû keùo taám tranh löôùt thöôùt, ngaøy theâ löông haït naëng gioït möa sa; Ñeøn coûn con gon chieác chieáu loâi thoâi, ñeâm ñòch mòch soi chung vöøng traêng toû. • Caâu goái haïc: + Ngaùn nheõ keû tham beà khoùa lôïi, muõ caùnh chuoàn ñoâïi treân maùi toùc, nghieâng mình ñöùng chöïc cöûa haàu moân; Quaûn bao keû mang caùi giaøm danh, aùo giôùi laøn truøm kín cô phu, moõi goái quøi moân saân tröôùng phuû. Hoaëc ñoái töøng ñoaïn daøi nhö trong baøi kinh nghóa vieát theo loái baùt coå. Ví duï: + Con, con meï, maø daâu, daâu ngöôøi vaäy. Hoaëc lôøi aên lôøi noùi chi ra tuoàng, töùc laønh ñoàn xa, döõ ñoàn xa, ai baûo raèng con chi coøn nhoû. Daâu, daâu ngöôøi, maø con, con meï vaäy. Hoaëc trong cöûa trong nhaø chi coù chuyeän, töùc yeâu neân toát, gheùt neân xaáu roài ra traùch meï chi khoâng raên. Trong loái vaên bieàn ngaãu coå theå, tuy caáu truùc caâu khoâng chaët cheõ nhö bieàn ngaãu caäïn theå nhöng söï boá trí thanh cuõng ñöôïc vaän duïng. Ví duï 1: “Dö thöôøng vaên chi: Kyû Tín dó thaân ñaïi töû nhi thoaùt Cao Ñeá, Do Vu dó boái thuï qua nhi teá Chieâu Vöông, Döï Nhöôïng thoân thaùn nhi phuïc chuû thuø, Thaân Khoaùi ñoaïn tyù nhi phoù quoác naïn ” (Ta thöôøng nghe chuyeän: Kyû Tín lieàu thaân chòu cheát thay cho vua Cao Ñeá, Do Vu laáy mình ñôõ ngoïn giaùo cho vua Chieâu Vöông, Döï Nhöôïng nuoát than ñeå baùo thuø cho chuû, Thaân Khoaùi chaët tay ñeå cöùu naïn cho nöôùc ) Ví duï 2: “Dö thöôøng laâm xan vong thöïc, trung daï vuõ chaåm, töù theá giao hi, taâm phuùc nhö ñaûo, thöôøng dó vò naêng thöïc nhuïc taåm bì, nhöï can aåm huyeát vi haän daõ, tuy dö chi baùch thaân cao ö thaûo daõ, dö chi thieân thi lyù ö maõ caùch, dieäc nguyeän vi chi”(Ta ñaây, ngaøy thì queân aên, ñeâm thì queân nguû, ruoät ñau nhö caét, nöôùc maét ñaàm ñìa, chæ caêm töùc raèng chöa ñöôïc saû thòt loät da cuûa quaân giaëc, daãu thaân naøy phôi ngoaøi noäi coû, xaùc ngaøy goùi trong da ngöïa, thì cuõng ñaønh loøng). Ví duï 3: “Kim söû, duyeân ñeà taëng phieán, Lieâu Döông baát qui thuùc phuï chi tang; bieán khôûi maïi ti, Loâi Chaâu baát bieän oan daân chi aùn; taéc saéc caàm haûo hôïp, coát nhuïc ñoaøn vieân; bích ngoïc tröôøng löu, töû thoa baát ñoaïn, yeâu hoa thöông khaùch, haø lai maõi tieáu chi kim; thanh giaùo ngoaïi thaàn, chung trôû qui haøng chi giaùp; haø dó bieåu khueâ nhaân chi hieáu haïnh, kieán hieäp nöõ chi cô quyeàn.Naõi tri: söï phi khuùc taéc baát kyø, ngoä duõ truaân nhi naõi hieån ” (Giaû söû ngay khi tröôùc, Lieâu Döông caùch trôû, duyeân chaøng Kim ñöøng giôû vieäc ma chay, quan laïi coâng baèng, aùn Vieân ngoaïi toû ngay tình oan uoång, thì ñaâu ñeán noãi son phaán maáy naêm löu laïc, ñem thaân cho thieân haï mua cöôøi, maø chaéc bieân thuøy moät coõi ngheânh ngang, ai xuoâi ñöôïc anh huøng côûi giaùp. Theá môùi bieát: ngöôøi khoân thì hay gaëp gian truaân, chuyeän ñôøi kheùo laém troø quanh quaãn - Ñoaøn Tö Thuaät dòch ). Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  25. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 25 - IV. NHÒP 1. Neùt khaùi quaùt Neáu thanh, ñoái laø 2 yeáu toá ñöôïc söû duïng trong caùc theå thô vaø vaên coå, thì cuõng nhö vaàn, yeáu toá nhòp thöôøng ñöôïc duøng trong thô nhieàu hôn. Nhòp laø caùc ngaét caâu thô thaønh nhieàu ñoaïn tuøy theo yù nghóa caâu thô, laø söï laëp laïi caùch quaõng ñeàu ñaën vaø coù thay ñoåi cuûa caùc hieän töôïng ngoân ngöõ, hình aûnh,moâtíp nhaèm theå hieän söï caûm nhaän thaåm myõ veà theá giôùi, taïo ra caûm giaùc vaän ñoäng cuûa söï soáng, choáng laïi söï ñôn ñieäu, ñôn nhaát cuûa vaên baûn ngheä thuaät. Caâu thô coù theå tuøy theo yù nghóa, tuøy theo caùc yeáu toá vaàn, ñoái maø ngaét nhòp khaùc nhau. 2. Caùch ngaét nhòp caùc theå thô baét nguoàn töø Trung Quoác Nhòp 2/3 cho nguõ ngoân coå phong cuõng nhö Ñöôøng luaät. Ví duï 1: Röøng lau/ gioù laùc ñaùc Ngöôøi heát/ danh khoâng heát Chim hoâm/ bay xao xaùc Ñôøi coøn/ vieäc vaãn coøn Gaùnh cuûi/ löõng thöõng veà Toäi gì lo tính quaãn Ñöôøng quen khoâng sôï laïc Laäp nhöõng cuoäc con con Nhòp 4/3, 2/2/3 hoaëc 2/5 cho thaát ngoân coå phong cuõng nhö Ñöôøng luaät. Hoâm qua coù baïn/ röôïu laïi heát, Hoâm nay coù röôïu/ baïn khoâng bieát. Caát ñi/ ñôïi baïn ñeán luùc naøo? Cuøng uoáng/ cuøng vui / trôøi ñaát tít. Khi say / queân caû ai laø ta? Coøn hôn luùc tænh / nhôù maø meät Lom khom döôùi nuùi/ tieàu vaøi chuù Laùc ñaùc beân soâng/ chôï maáy nhaø. Nhôù nöôùc/ ñau loøng con quoác quoác, Thöông nhaø/ moõi mieäng caùi gia gia. (Qua Ñeøo Ngang – Baø Huyeän Thanh Quan) Nhìn chung chuû yeáu laø nhòp chaün tröôùc leõ sau. Trong quùa trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa theå coå phong cuõng nhö Ñöôøng luaät, do taùc ñoäng cuûa caùch ngaét nhòp 3/4 cuûa thô song thaát luïc baùt, khuynh höôùng vieät hoùa caùch ngaét nhòp töø chaún tröôùc leû sau thaønh leû tröôùc chaún sau ngaøy caøng trôû neân phoå bieán. Ñoái vôùi thô thaát ngoân Ñöôøng luaät chöõ Haùn, loái ngaét nhòp 3/4 khaù hieám,chæ coøn tìm thaáy ôû baøi “Haïnh Thieân Truôøng haønh cung” cuûa vua Traàn Nhaân Toâng. Ñaây coù theå laø 1 söï thöû nghieäm, phoûng theo loái ngaét nhòp cuûa theå song thaát cuûa ta nhöng khoâng thích hôïp neân khoâng phoå bieán: Caûnh thanh u / vaät dieäc thanh u, Thaäp nhò tieân chaâu / thöû nhaát chaâu. Baùch boä sinh ca / caàm baùch thieät, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  26. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 26 - Thieân haøng noâ boäc / quaát thieân ñaàu. Nguyeät voâ söï / chieáu nhaân voâ söï, Thuûy höõu thu / haøm thieân höõu thu. Töù haûi dó thanh / traàn dó tónh, Kim nieân du / thaéng tích nieân du. Dòch thô: Caûnh thanh u / vaät cuõng thanh u, Möôùi maáy chaâu tieân / aáy moät chaâu. Traêm tieáng ñaøn chim / daøn nhaïc haùt, Nghìn haøng ñaùm quyùt / ñaùm quaân haàu. Traêng voâ söï / chieáu ngöôøivoâ söï, Nöôùc coù thu / loàng trôøi coù thu. Vöøa boán beå trong / vöøa buïi laëng Ñoä xöa / so vôùi ñoä nay thua. Neáu trong thô thaát ngoân Ñöôøng luaät chöõ Haùn caùch ngaét nhòp 3/4 laø caù bieät, thì trong thô thaát ngoân Ñöôøng luaät chöõ Noâm, caùch ngaét nhòp naøy laïi phoå bieán vaø ngaøy caøng toû ra coù öu theá khieán nhòp ñieäâu caâu thô vöøa phong phuù môùi laï vöøa ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc : Baïn cuõ thieáu / ham ñeøn lieãn saùch Tính quen chaêng / kieám truùc cuøng mai. (QAÂTT, Ngoân chí, Baøi 12) Lieäu cöûa nhaø / xem baèng quaùn khaùch, Ñem coâng danh / ñoåi laáy caàn caâu. (QAÂTT, Maïn thuaät, Baøi 8) Ngöôøi nhôù vua / nhìn sa ñuûa ngoïc, Keû troâng choàng / ngaém ruoãi maây xanh. (HÑQAÂTT, Baøi hoïa Vònh traêng soá 7) Theá Haùn Sôû / xem ñaø maáy choác, Cuoäc Taàn Tuøy / ñoåi nhöõng bao giôø. (HÑQAÂTT, Baøi kyø) Choàng nhôù vôï / loøng tô boái roái, Con thöông meï / luïy ngoïc tuoân daàm. (Buøi Höõu Nghóa) Bôø coõi xöa / ñaø chia ñaát khaùc, Naéng söông nay/ haù ñoäi trôøi chung? (Nguyeãn Ñình Chieåu) Caùch ngaét nhòp naøy ban ñaàu thöôøng tìm thaáy ôû caû hai caâu thöïc(3,4) hoaëc luaän (5,6) cuûa baøi thaát ngoân baùt cuù, veà sau thöôøng gaëp ôû töøng caâu ñôn leû. Ví du: Nhöõng giöõ mieäâng / ñaø khoâng muoán noùi (Nguyeãn Coâng Tröù, “Than caûnh ngheøo”) Phaûi gioáng sen / thôøi chaúng nhuoám buøn Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  27. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 27 - (Nguyeãn Coâng Tröù, “Töï thuaät 1”) Ñaõ baáy laâu / nay baùc ñeán nhaø (Nguyeãn Khuyeán, “Baïn ñeán chôi nhaø”) Quyeát môû ñöôøng / cho thieân haï xem (Traàn Teá Xöông, “Möøng oâng truøm”) Ñaëc tröng cô baûn cuûa caâu thô Ñöôøng luaät Noâm daïng ngaét nhòp 3/4 laø thöôøng taïo neân moät kieán truùc ñoái xöùng, coù ñoái ngaãu trong cuøng doøng thô (leû tröôùc chaün sau töùc döông/aâm chöù khoâng phaûi chaün tröôùc leû sau töùc aâm/döông nhö thô Ñöôøng luaät Trung Quoác). Ñaây laø caùch caáu truùc ñoái xöùng thöôøng tìm thaáy trong tuïc ngöõ, thaønh ngöõ Vieät Nam. Noùi chính xaùc hôn thì caâu thô ngaét nhòp 3/4 noùi treân khoâng ñoái xöùng hoaøn toaøn maø thöôøng coù moät chöõ khoâng coù tính caùch ñoái xöùng chen vaøo giöõa, chia caâu thô laøm 2 veá caân xöùng nhau. Vò trí chöõ naøy khaù linh ñoäng, coù theå laø chöõ thöù 5 ñeå taïo neân söï ñoái xöùng giöõa caùc aâm tieát 1,2,3 vôí 4,6,7 : Ñoù moät thì / ñaây cuõng moät thì. (Nguyeãn Quùy Taân, “Haäu trung thu voïng nguyeät”) hay chöõ thöù 6 ñeå taïo neân söï ñoái xöùng giöõa 1,2,3 vôùi 4,5,7 : Beân vaên sang / beân voõ cuõng sang. (Nguyeãn Coâng Tröù, “Vònh vaên voõ”) hoaëc chöõ thöù 7 ñeå taïo neân söï ñoái xöùng giöõa 1,2,3 vôùi 4,5,6 : Ñöùng nuùi naøy / troâng nuùi noï cao. Tuy nhieân, chöõ taïo neân söï ñoái xöùng trong caùch ngaét nhòp treân thöôøng laø hö töø “maø”, ôû vò trí aâm tieát thöù 4 trong caâu thô vaø xuaát hieän vôùi taàn soá raát cao : Chò cuõng xinh / maø em cuõng xinh. (Hoà Xuaân Höông, “Tranh toá nöõ”) Baïc quùa voâi / maø moûng quùa maây. (Nguyeãn Coâng Tröù, “Vònh nhaân tình theá thaùi”) Danh chaúng ham / maø lôïi chaúng meâ. (Nguyeãn Coâng Tröù, “Vònh Di Teà”) Cuõng chaúng giaøu / maø cuõng chaúng sang (Nguyeãn Khuyeán, “Töï traøo”) Chaúng phaûi quan / maø chaúng phaûi daân (Traàn Teá Xöông, “Töï traøo”) 3. Caùch ngaét nhòp trong caùc theå thô thuaàn Vieät Nhòp 2/2/2; 4/2;2/4 cho caâu luïc - nhòp 4/4; 2/2/4; 2/6 cho caâu baùt laø caùch ngaét nhòp phoå bieán trong thô luïc baùt. Ví duï: Moät duyeân / hai nôï / ba tình Chieâm bao laãn quaát beân mình /naêm canh. Trôøi möa öôùt buïi / öôùt bôø, Öôùt caây/ öôùt laù / ai ngôø öôùt em. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  28. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 28 - Ngaøy ñi / luùa chöûa chia veø, Ngaøy veà / luùa ñaõ ñoû hoe ngoaøi ñoàng. Raâu huøm / haøm eùn / maøy ngaøi, Vai naêm taác roäng / thaân möôøi thöôùc cao. Hoaëc caâu thô ñöôïc chia laøm hai nhòp caân xöùng trong kyõ thuaät thöïc hieän tieåu ñoái cuõng thöôøng baét gaëp trong theå thô luïc baùt: Ngöôøi quoác saéc / keû thieân taøi, Tình trong nhö ñaõ / maët ngoaøi coøn e. Coøn loái ngaét nhòp taäøn cuøng baèng nhòp leû ít ñöôïc thöïc hieän, ngoaïi tröø tröôøng hôïp duïng yù nhö moät bieän phaùp tu töø ñaëc bieät cho caâu thô: (1/5 - 3/5) + Raèng: / sao trong tieát thanh minh, Maø ñaây höông khoùi vaéng tanh / theá naøy? + Nöûa chöøng xuaân / thoaét gaõy caønh thieân höông Nhòp 3/2 cho loái thô moãi caâu 5 chöõ nhö loái haùt giaëm Ngheä Tónh: Naêm daäu thaát thuû Kinh ñoâ, Haøm Nghi quan töôùng chaïy voâ ñaïi ngaøn. Keû chí só / caêm gan Trai anh huøng / böùc chí Sanh phaûi hoài / maït theá Ñoaøn Taây taû / chieán tranh Keû nho só / hoïc haønh Traêm coâng ghi / cheùp laïi. Keû ñaïi taøi / cheùp laïi Ngöôøi voâ trang / voâ traïi Ngöôøi nuùi thaúm / hang cuøng Keû ôû aån / sôn trang Cuõng long tieàm / theá caû (Veø Thaát thuû Kinh ñoâ) Nhòp 3/4 cho loái thô song thaát luïc baùt: Traõi vaùch queá / gioù vaøng hiu haét, Maõnh vuõ y / laïnh ngaét nhö ñoàng; Oaùn chi / nhöõng khaùch tieâu phoøng, Maø xui / phaän baïc naèm trong maù ñaøo? Nhìn chung, caùch ngaét nhòp trong caùc theå thô thuaàn Vieät ña soá taän cuøng baèng nhòp chaün. Ñaây laø moät ñieåm khaùc bieät giöõa caùc theå thô thuaàn Vieät so vôùi caùc theå thô baét nguoàn töø Trung Quoác. Xeùt veà tính chaát khaùc bieät cuûa tieát taáu 3/4(song thaát) so vôùi 4/3(thaát ngoân), tröôøng hôïp baûn dòch “Tyø baø haønh” laø moät minh chöùng cuï theå: Nguyeân baûn: Taàm Döông giang ñaàu / daï toáng khaùch, Phong dieäp ñòch hoa / thu saét saét, Chuû nhaân haï maõ / khaùch taïi thuyeàn, Cöû töûu duïc aåm / voâ quaûn huyeàn. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  29. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 29 - Tuùy baát thaønh hoan / thaûm töông bieät, Bieät thôøi mang mang / giang taåm nguyeät, Hoát vaên thuûy thöôïng / tyø baø thanh, Chuû nhaân vong quy / khaùch baát phaùt (Baïch Cö Dò) Beán Taàm Döông / canh khuya ñöa khaùch. Quaïnh hôi thu / lau laùch ñìu hiu, Ngöôøi xuoáng ngöïa , khaùch döøng cheøo, Cheùn quyønh mong caïn , nhôù chieàu truùc ti. Say nhöõng luoáng / ngaïi khi chia reõ, Nöôùc meânh moâng / ñöôïm veû traêng trong, Tieáng tyø nghe vaúng beân soâng, Chuû khuaây khoûa laïi, khaùch duøng daèng xuoâi. (Phan Huy Vònh) V. NGHEÄ THUAÄT SÖÛ DUÏNG NGOÂN TÖØ 1. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät “ñoàng aâm” (dò nghóa) -Thuaàn Vieät vôùi thuaàn Vieät: *Trôøi möa trôøi gioù, Vaùc ñoù ñi ñôm; Chaïy veà aên côm, Chaïy ra maát ñoù. Keå töø ngaøy maát ñoù, ñoù ôi! Ñoù khoâng thöa qua toû laïi moät lôøi cho ñaây hay. Naøy ai coù bieát cho khoâng, Ñeâm möa moät maûnh aùo boâng che ñaàu. Roài ra ai bieát ai ñaâu, AÙo boâng ai öôùt khaên ñaàu ai khoâ. (Traàn Teá Xöông) Baïn vaøng chôi vôùi baïn vaøng, Ñöøng chôi baïn veän ra ñaøng caén nhau. Traêng bao nhieâu tuoåi traêng giaø, Nuùi bao nhieâu tuoåi goïi laø nuùi non? Côø ñang dôû cuoäc khoâng coøn nöôùc, Baïc chöûa thaâu canh ñaõ chaïy laøng.(Nguyeãn Khuyeán) Tuyeân Quang Hoaèng Hoùa cuõng thì vua, Naéng cöïc cho neân phaûi maát muøa. Laïi ñöùng beân haøng xin xoû chò, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  30. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 30 - Nôõ naøo maø chò laïi khoâng cho?!(Traïng Quyønh) Ngöôøi ta thì chaúng ñöôïc ñaâu, ÖØ thì oâng coáng laøm traâu thì laøm.(Baø Huyeän Thanh Quan) Vôï caû vôï hai, hai vôï ñeàu laø vôï caû; Con nuoâi con ñeû, ñeû con haù caäy con nuoâi? Coâ ôû ñaâu maø baùn chieáu gon? Toâi ôû Taây Hoà baùn chieáu gon, Chaúng hay chieáu aáy heát hay coøn? Côù sao oâng hoûi heát hay coøn? Xuaân xanh nay ñöôïc bao nhieâu tuoåi? Xuaân xanh nay môùi traêng troøn leû, Ñaõ coù choàng chöa? Ñöôïc maáy con? Choàng coøn chöa coù, hoûi chi con? (Nguyeãn Traõi) (Nguyeãn Thò Loä) Ruoài ñaäu maâm xoâi ñaäu; Kieán boø ñóa thòt boø. Traâu khaùt nöôùc boø xuoáng uoáng(Thaày Taøng) Treâ theøm moài loùc leân aên(Ñoà Chieåu) Ngoùi ñoû lôïp ngheø, lôùp treân ñeø lôùp döôùi; Ñaù xanh xaây coáng, hoøn döôùi noáng hoøn treân. -Haùn Vieät vôùi Haùn Vieät: Trai Coå Am, hoïc tröôøng Coå Am, laøm quan lôùn veû vang thieân coå; Gaùi Haø Noäi, baùn haøng Haø Noäi, ñöôïc laõi to voâ soá haèng haø. Vuõ caäy maïnh Vuõ ra Vuõ muùa, Vuõ phaûi möa Vuõ öôùt caû loâng; Thò vaøo chaàu thò ñöùng thò troâng, thò cuõng muoán thò khoâng coù aáy. Ñoái kinh hoïa mi, nhaát ñieåm(Ñieåm) phieân thaønh löôõng ñieåm(Ñieåm), Laâm trì ngoïan nguyeät, chích luaân(Luaân) chuyeån taùc song luaân(Luaân) -Haùn Vieät vôùi thuaàn Vieät: Töôûng laøm ñoâi chöõ maø chôi vaäy; Boãng choác neân quan ñaõ söôùng chöa?(Nguyeãn Coâng Tröù) *Baø giaø ñi chôï caàu ñoâng, Boùi xem moät queû coù choàng lôïi chaêng? Thaày boùi gieo queû ñoaùn raèng: Lôïi thì coù lôïi nhöng raêng khoâng coøn. Chuoàng gaø keâ aùp chuoàng vòt, Caù gieác töùc phöôøng caù meø. Bò phuùc nhö coâng thieân haï höõu, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  31. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 31 - Baùt tuaàn khaùnh thoï theá gian voâ.(OÂng Ngheø Hoaøng Mai) Coâ Sen maëc yeám hoa sen, ñöùng ôû hoà sen, chôø ngöôøi quaân töû; Caäu Queá mang giaøy caùnh queá, treøo leân cung queá, beá chò Haèng Nga. Ngaõ laø tao, nhó laø maøy, taïi maøy neân tao môùi ngaõ. Phu laø choàng, phuï laø vôï, vì choàng vôï phaûi ñi phu. Quaân töû coá cuøng, quaân töû cuøng quaân töû coá, Khoång Minh caàm tuùng, Khoång Minh tuùng Khoång Minh caàm. Ai coâng haàu, ai khanh töôùng, trong traàn ai ai deã bieát ai?(ÑTThöôøng) Theá Chieán quoác, theá Xuaân thu, gaëp thôøi theá theá thöôøng phaûi theá.(NTNhaäm) -Do caùch phaùt aâm ñòa phöông khoâng chuaån: Haønh taøn gioáng khoång maïnh Haønh taøng gioáng Khoång Maïnh Caûi hoùa con caøng khoân Caûi hoùa con caøn khoân (Traàn Cao Vaân) Khaùch khöùa keå chi oâng nuùc beáp Trai chay naøo ñoù vaiï caø sö.(Nguyeãn Coâng Tröù) Thaáy anh, toâi nghó laïi, toâi buoàn, Toâi khoù, anh giaøu ñaõ quaù muoâng. Anh vaäy, toâi vaày, trôøi khieán vaäy, Chuùc cho con chaùu vaäy luoân luoân. (Nhieâu Taâm) Chaéc laïi vieäc naøy taïi cuï oâng, Buoân lim buoân guï chaúng buoân thoâng. Sinh con doát ñaëc mai laøu taùu, Ñem khaûo ba voà vaãn mít khoâng. 2. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät ñieäp aâm, ñaûo aâm, laùy aâm Trong thô vaên coå, caùch noùi laùy ñi laùy laïi moät chöõ hay nhieàu chöõ hoaëc coù khi caû caâu vôùi muïc ñích laøm taêng theâm cöôøng ñoä cho yù töôûng muoán noùi vaø taïo thaønh moät nhòp ñieäu trieàn mieân dai daúng cuõng laø moät ngheä thuaät söû duïng ngoân töø coù hieäu quûa cao: Moät thöông toùc boû ñuoâi gaø, Hai thöông aên noùi maën maø coù duyeân. Ba thöông maù luùm ñoàng tieàn, Boán thöông raêng laùnh haït huyeàn keùm thua. Naêm thöông giaûi yeám ñeo buøa, Saùu thöông noùn thöôïng quai tua dòu daøng. Baûy thöông neát ôû khoân ngoan, Taùm thöông aên noùi laïi caøng theâm xinh. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  32. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 32 - Chín thöông em ôû moät mình, Möôøi thöông con maét höõu tình vôùi ai. Chöõ tình laø chöõ chi chi? Daãu chi chi cuõng chi chi vôùi tình(Nguyeãn Coâng Tröù) OÂng ôû nhaø oâng oâng nhôù mi, Nhôù mi oâng phaûi böôùc chaân ñi. Khoâng ñi mi baûo laø khoâng ñeán. Ñeán thì mi baûo ñeán maàn chi? Maàn chi? OÂng ñaõ maàn chi ñöôïc, Maàn ñöôïc oâng maàn ñaõ chaùn khi.(Nguyeãn Coâng Tröù) Thieân haï ñua nhau noùi daïi khoân, Bieát ai laø daïi bieát ai khoân? Khoân ngheà côø baïc laø khoân daïi, Daïi choán vaên chöông aáy daïi khoân. Maáy keû neân khoân ñeàu coù daïi, Laøm ngöôøi coù daïi môùi neân khoân. Chöõ khoân ai cuõng khoân laø theá, Môùi bieát traàn gian keû daïi khoân.(Traàn Teá Xöông) Nhôù ai, em nhöõng khoùc thaàm, Naêm thaân aùo vaûi öôùt ñaàm nhö möa. Nhôù ai? ra ngaån, vaøo ngô, Nhôù ai? ai nhôù? baây giôø nhôù ai? Cöôøi ngöôøi chôù coù cöôøi laâu, Cöôøi ngöôøi hoâm tröôùc hoâm sau ngöôøi cöôøi. Naøng raèng:”Loàng loäng trôøi cao, Haïi nhaân nhaân haïi, söï naøo taïi ta!”(Nguyeãn Du) Ñoïc xuoâi, ñoïc ngöôïc ñeàu thaønh thô töùc loái thô thuaän nghòch ñoäc: Linh uy noåi tieáng nhaát laø ñaây, Nöôùc chaén hoa raøo moät khoùm maây. Xanh bieác nöôùc hoà soi loäng boùng, Tím baàm reâu moïc ñaù troøn xoay. Canh taøn luùc ñaùnh chuoâng aàm tieáng, Khaùch vaéng khi ñöa xaï ngaùt bay. Thaønh thò tieáng vang ñoàn caûnh thaéng, Raønh raønh noï buùt vôùi nghieân naøy. (Ñeàn Ngoïc Sôn – Khuyeát danh) Hoaëc ñoïc xuoâi laø Haùn vaên, ñoïc ngöôïc laø vaên Noâm: Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  33. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 33 - Loan hoøa phöôïng ngöõ nghinh hoa tröôùng, Yeán truïc oanh phi phaát caåm ñình. (Ñình gaám phaát phô oanh giuïc yeán, Tröôùng hoa nghieân ngöûa phöôïng hoøa loan) Thi ñaøn teá lieãu loäng hoa haøi, Khaùch boä tuøy söông aán bích ñaøi. Kyø cuïc ñaû phong thanh aùp traän, Töûu bieàu nghinh tuyeát baïch hoøa boâi. Sô lieâm thaáu nguyeät höông ly cuùc, Yeán tòch laêng hoa vò aùt mai. Phi phaát lónh ñaàu chieâm tónh ñieám, Thi ñaøn teá lieãu loäng hoa haøi.(Vuõ Duy Thanh) (Haøi hoa loûng leûo tôùi ñaøn thô, Ñieám taïnh xem ñaàu nuùi phaát phô. Mai aùt muøi hoa löøng tieäc yeán, Cuùc lìa höông nguyeät thaáu reøm thöa. Ly hoøa tuyeát traéng nghieâng baàu röôïu, Traän aùp thanh phong ñaùnh cuoäc côø. Ñaøi bieác in söông theo böôùc khaùch, Haøi hoa loûng leûo tôùi ñaøn thô.) Vaát vaát vô vô cuõng nöïc cöôøi, Caêm caêm cuùi cuùi coù hôn ai? Nay coøn chò chò anh anh ñoù, Mai ñaõ oâng oâng muï muï roài. Coù coù khoâng khoâng lo heát kieáp, Khoân khoân daïi daïi cheát xong ñôøi. Chi baèng laùo laùo lô lô vaäy, Nguû nguû aên aên noùi chuyeän chôi.(Voâ Danh) Tai nghe gaø gaùy teû teø te, Boùng aùc vöøa leân heù heû heø. Non moät choàng cao von voùt voùt, Hoa naêm saéc nôû loûe loøe loe. Chim, tình baàu baïn kia kìa kæa, Ong, nghóa vua toâi nhe nheû nheø. Danh lôïi maëc ngöôøi ti tí tæ, Nguû tröa chöa daäy khoûe khoøe khoe.(Voâ Danh) 3. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät gôïi lieân töôûng baèng töø töôïng thanh Con coùc leo caây voïng caùch, noù rôi xuoáng coïc, noù caïch ñeán giaø. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  34. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 34 - Con coâng ñi qua chuøa keânh, noù nghe tieáng coàng, noù keành coå laïi. Ñöôøng thöôïng töng kinh sö söû söù, Ñình tieàn tuùy töûu phuï phuø phu. (Treân buïc tuïng kinh sö khieán söù, Tröôùc saân say röôïu vôï dìu choàng) *Phöôøng hay phöôøng dôû cuõng phöôøng tuoàng, chôù nghó phöôøng naøy phöôøng khaùc; Ñoà hö ñoà gaøn chöøng ñoà böôùng, ñöøng töôûng ñoà noï vôùi ñoà kia. Phaát phaát phoùng phong phan, phaùp phaùi phi phuø, phuø phuïng Phaät; Caêng caêng canh coå keä, ca cao kyû cöùu, cöùu cuøng kinh.(Nguyeãn Khuyeán) (Phaát phaát côø phöôùn bay tröôùc gioù, ñaïo laøm pheùp ñoát buøa, buøa thôø Phaät; Oang oang ñoïc kinh coå, caát cao tieáng nghieàn ngaãm, nghieàn ngaãm ñeán cuøng) Giang sôn moät gaùnh giöõa ñoàng, Thuyeàn quyeân öù höï, anh huøng nhôù khoâng ?(Coâ ñaøo Hieäu Thö) 4. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät“noùi laùi” Caùi kieáp tu haønh naëng ñaù ñeo, Vò gì moät chuùt teûo teøo teo, Thuyeàn töø cuõng muoán veà Taây Truùc, Traùi gioù cho neân phaûi loän leøo. (“Sö laøng bò ñuoåi”- Hoà Xuaân Höông) Con caù ñoái naèm trong coái ñaù, Caùi coø löûa ñöùng tröôùc cöûa loø. Chò chôø em ôû Chôï Chì. Tao keùo maøy veà Keo Taùo. Röïc rôõ meù ñöôøng Taây, keû laïi ngöôøi qua, ca tuïng sinh phaàn quan lôùn laïi; Vang löøng trong thoân Baéc, treân kinh döôùi raùi, moät loøng toân troïng cuï trong daân. Con tieân chaùu roàng, loän xuoáng coõi traàn sung söôùng nhæ; Moâng meàm buïng raén, sai ñaâu oâng taïo ñôõ ñaàn cho. Oâng voäi boû ñi ñaâu, boû vôï, boû con, boû vaøng, boû baïc, boû con haùt boû thaày taêng, boû caû traàn duyeân trong moät luùc; Toâi nay coøn ôû laïi, coøn ñaát, coøn trôøi, coøn non, coøn nöôùc, coøn anh huøng, coøn haøo kieät, coøn nhieàu vaän hoäi vôùi naêm Chaâu. (Vieáng Khaûi Ñònh) 5. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät “ñoàng nghóa”, “nghòch nghóa” -Ñoàng nghóa: Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  35. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 35 - *Ñi tu Phaät baét aên chay, Thòt choù thì caám thòt caày thì khoâng. Coâ Mieân nguû moät mình Toång Thònh toùm nhieàu ñöùa. Caùi laø töôïng, töôïng laø voi, voi chaàu cöûa caùi; Tu laø hoå, hoå laø coïp, coïp baét thaày tu. Quaân töû oá kyø vaên chi quan lôùn(Haø Toân Quyeàn) Thaùnh nhaân baát ñaéc dó duïng quùy ngaøi(Nguyeãn Coâng Tröù ) -Ñoàng nghóa do vaên caûnh: Xuoáng ngöïa leân xe hoï töôûng nhaøn, Lôïm muøi xuoáng chöùc vôùi thaêng quan. Ñieàn vieân daïo chieác xe boø caùi, Saün taám mo, che mieäng theá gian.(Nguyeãn Coâng Tröù) Naêm ngoaùi oâng sai ñuïc maáy vaàn, Naêm nay laïi ñuïc caû hai chaân. Khen cho ñaù cuõng beàn gan nhæ, Ñöùng maõi cho oâng ñuïc laém laàn. (Phaïm ÖÙng Thuaàn) -Nghòch nghóa: Anh em ñöøng nghó Teát toâi ngheøo, Tieàn baïc trong kho chöûa lónh tieâu. Röôïu cuùc nhaén ñem haøng bieáng quaûy, Traø sen möôïn hoûi giaù coøn kieâu. Baùnh chöng saép goùi e noàm chaûy, Gioø luïa toan laøm sôï naéng thiu. Thoâi theá thì thoâi ñaønh Teát khaùc, Anh em ñöøng nghó Teát toâi ngheøo.(Traàn Teá Xöông) Ñaàu thuû khoa naêm ba daáu quaït, Ñít cöû Ñình saùu baûy laèn roi.(Nguyeãn Trung Ñình) Roi thaát phaân ñaùnh ñít meï hoïc troø, Loïng baùt boâng che ñaàu cha quan lôùn. Mieäng keû sang coù gang coù theùp, Ñoà nhaø khoù vöøa nhoï vöøa thaâm.(Giai thoaïi Traïng Quyønh) Nguõ phaåm saéc phong haøm cuï lôùn, Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  36. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 36 - Nghìn naêm coâng ñöùc cuûa baø to. 6. Duøng thuû phaùp gôïi lieân töôûng baèng töø cuøng tröôøng ngöõ nghóa Chò Höôu ñi chôï Ñoàng Nai, Böôùc qua beán Ngheù, ngoài nhai thòt boø. Coâ Xuaân ñi chôï Ha,ï Mua caùc thu veà chôï haõy coøn ñoâng. Gaùi xoùm Kieäu baùn haønh, côù chi maø höù heï?ï Trai goø Döa mua bí, sao coù chuyeän maø caø? Leân phoá Mía, gaëp coâ haøng maät, caàm tay keïo laïi hoûi thaêm ñöôøng; Baø ñoà Nöùa, ñi voõng ñoøn tre, ñeán khoùm truùc thôû daøi hi hoùp. Con trai Vaên Coác leân doác baén coø, ñöùng laêm le, cöôøi khanh khaùch; Con gaùi Baùt Traøng, baùn haøng thòt eách, ngoià chaàu chaãu, noùi öông öông. Caây xöông roàng troàng ñaát raén, long vaãn hoaøn long; Traùi döa chuoät tuoät thaúng gang, thöû chôi thì thöû. Thaày baù Böôûi ñi xuoáng caàu Chanh, ñoà leà chi maø böng boàng kín mít. Coâ tö Hoàng ôû laøng caàu Caäy, nhaân duyeân gì maø quaán quít cho cam. Ngöu nöõ taïi ñieàn trung, nhaát luaân höôùng tieàn nhaát luaân haäu; Tieåu sö haønh loä thöôïng, löôõng ñaàu thuøy ñòa löôõng ñaàu thieân. (Ngöôøi traâu ôû giöõa ruoäng, moät ñoà höôùng tröôùc, moät ñoà sau; Sö tieåu ñi treân ñöôøng, moät ñaàu ngaång leân, moät cuùi xuoáng) 7. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät so saùnh, aùm tæ, hoaùn duï, nhaân hoùa -Maët roã nhö toå ong baàu, Caùi raêng khaáp kheånh nhö caàu röûa chaân. -Trong nhö tieáng haïc bay qua, Ñuïc nhö nöôùc suoái môùi sa nöûa vôøi. Tieáng khoan nhö gioù thoaûng ngoaøi, Tieáng mau saàm saäp nhö trôøi ñoå möa. -Ñeâm qua môùi thöïc laø ñeâm, Ruoät xoùt nhö muoái daï meàm nhö döa. -Qua caàu ngaû noùn troâng caàu, Caàu bao nhieâu nhòp daï em saàu baáy nhieâu. -Coù röûa thì röûa chaân tay, Ñöøng röûa loâng maøy cheát caù ao anh. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  37. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 37 - -Moät tay gaày döïng cô ñoà, Baáy laâu beå Sôû soâng Ngoâ tung hoaønh. -Caùnh hoàng bay boång tuyeät vôøi, Ñaõ moøn con maét chaân trôøi ñaêm ñaêm. -Buoàn troâng con nheän giaêng tô, Nheän ôi nheän hôõi nheän chôø moái ai? Buoàn troâng cheânh cheách sao mai, Sao ôi sao hôõi nhôù ai sao môø? -Anh ñi ñöôøng aáy xa xa, Ñeå em oâm boùng traêng taø naêm canh. -Moät duyeân hai nôï ba tình, Chieâm bao laãn quaát beân mình naêm canh. -EÂm ñeàm tröôùng ruû maøn che, Töôøng ñoâng ong böôùm ñi veà maëc ai. 8. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät”chieát töï” Kyû dó moäc, boâi baát moäc, nhö haø dó moäc vi boâi? Taêng taèng nhaân, Phaät phaát nhaân, nhö haø dó taêng phuïng Phaät? Duyeân thieân chöa thaáy nhoâ ñaàu doïc Phaän lieãu sao ñaø naåy neùt ngang .(Hoà Xuaân Höông) Ngöôøi coå laïi coøn ñeo thoùi nguyeät Buoàng xuaân sao ñeå laïnh muøi höông .(Hoà Xuaân Höông) Ruùt ruoät vua vi tam phaân thieân haï, Chaët ñaàu Taây vi töù haûi thaùi bình.(Phan Boäi Chaâu) An nöõ khöù thæ nhaäp vi gia , Tuø nhaân xuaát vöông lai thaønh quoác . Thaäp khaåu taâm tö , tö quoác tö gia tö phuï maãu; Thoán thaân ngoân taï , taï thieân taï ñòa taï quaân vöông. Thoå trieät baùn hoaønh, thuaän giaû thöôïng nghòch giaû haï ;(Phaïm Ñình Troïng) Ngoïc taøng nhaát ñieåm, xuaát vi chuùa nhaäp vi vöông .(Nguyeãn Höõu Caàu) Trai hoï Vöông , ñaàu ñoäi noùn truùc , tuoåi hai möôi , haø tuùc toaùn giaû? Gaùi hoï Baïch , löng thaét daây tô , xuaân möôøi taùm , baát dieäc laïc hoà? Töï laø chöõ, caét giaøng ñaàu chöõ töû laø con, con ai con aáy. Vu laø chöng, boû ngang löng chöõ ñinh laø ñöùa, ñöùa naøo ñöùa naøy?(Traïng Hieàn) Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  38. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 38 - 9. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät”tieät haï”, “yeát haäu” Traêm naêm naøo bieát coù duyeân gì Gaëp gôõ nhau ñaây thaät khaùc chi Thaáy neát thaáy ngöôøi toan muoán nhöõng Nghieâng thaønh nghieâng nöôùc deã thöôøng khi Trao daây tô ñoû ai laø chaúng Giaûi taám loøng son ñoù chæ vì Ôùi hôõi mình ôi nhö phoûng coù Neân chaêng thì chòu, chòu ta thì (Khuyeát danh-”Ngöôøi ñaâu gaëp gôõ”} Gaïo traéng nöôùc trong, meán caûnh laïi caøng theâm meán caû Caùt laàm gioù buïi, lo ñôøi ñaâu ñaáy haún lo cho (Leâ Thaùnh Toâng) Cöù nghó raèng mình ngaén, Ña tieàn môùi ña tình, Ai ngôø cuõng daøi ñöôøn. Khoâng tieàn son phaán khinh. Theá maø coøn cheâ traïch: Ñi qua phoá Haøng Giaáy, Löôn. Trong nhieàu coâ cuõng xinh: (Voâ Danh) Maàn thinh. (Taûn Ñaø) Soáng ôû nhaân gian ñaùnh cheùn nheø, Toå toâm teân chöõ goïi haø saøo, Thaùc veà aâm phuû caép leø keø. Ñaùnh thì khoâng thaáp cuõng khoâng cao. Dieâm Vöông phaùn hoûi:Mang gì ñaáy? Ñöôïc thi vô caû thua thì chaïy, Be. Naøo! (Phaïm Thaùi) (Nguyeãn Coâng Tröù) 10. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät “taäp cuù”ù Gaùi coù choàng nhö roàng coù vaây, gaùi khoâng choàng nhö coái xay khoâng ngoãng, Con coù cha nhö nhaø coù noùc, con khoâng cha nhö noøng noïc ñöùt ñuoâi. Nhaát só nhì noâng, heát gaïo chaïy roâng nhaát noâng nhì só; Treân sö döôùi vaõi, ngoaûnh löng trôû laïi treân vaõi döôùi sö. Coà ñieåu hoát cao phi, kích coå xuy sinh, ta haø caäp hyõ; Giaø vieân khoâng tích bieät, minh chung chöû phaïn, baïc ngoân toáng chi. (Con saùo saäu boãng bay cao, ñaùnh troáng thoåi keøn, thôû than chaúng kòp; Vöôøn caø tieác nay xa caùch, goõ coàng naáu neáp, leã baïc tieãn ñöa.) Caâu ñoái phuø hôïp vôùi tính trang troïng cuûa leã nghi nhöng yù töù laïi bình dò gaàn guõi vôùi cuoäc soáng daân daõ. Caùi thuù vò ñoäc ñaùo laø ôû choã caâu ñoái ñöôïc cheá taùc töø chaát lieäu daân gian, dí doûm traøo loäng maø thoâng minh trí tueä cuûa caâu ñoàng dao:”Saùo saäu laø saùo saäu ñen, ñaùnh troáng thoåi keøn ñöa ma saùo saäu. Caäu giaäu laø caäu vöôøn caø, caäu giaø caäu cheát, thoåi noài côm neáp ñöa caäu ra ñoàng, ñaùnh ba tieáng coàng caäu loàng xuoáng loã, laøm coã cuùng caäu ” Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  39. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 39 - Ñoâng ñaàu Haùn Vöông thaéng, Taây ñaàu Haïng Vöông thaéng: quyeàn taïi tuùc haï; Chinh Ñoâng Taây di oaùn, chinh Nam Baéc ñòch oaùn: haø ñoäc haäu dö?(Maïc Ñónh Chi) (Sang Ñoâng Haùn Vöông thaéng, sang Taây Haïng Vöông thaéng, quyeàn ôû nôi oâng; Ñaùnh Ñoâng rôï Taây oaùn, ñaùnh Nam rôï Baéc oaùn, sao ñeán ta sau?) (Veá treân daãn Haùn thö, caâu noùi cuûa Tröông Löông vôùi Haøn Tín; veá döôùi daãn Kinh Thö, ca ngôïi loøng nhaân ñöùc cuûa Haï Voõ) Vò tieäp thaân tieân, tröôøng söû anh huøng leä maõn; Tònh du nhan haäu, khaúng giao phu töû sinh hoaøn.(Nguyeãn Khuyeán) (Ra quaân chöa baùo tin thaéng traän maø thaân ñaõ cheát tröôùc, maõi maõi khieán ngöôøi anh huøng ñaày nöôùc maét; Baïn beø cuûa oâng khoâng roõ maët daøy ñeán ñaâu, neáu oâng soáng trôû laïi maø trôû veà vôùi daân vôùi nöôùc) (Veá treân ruùt töø Ñöôøng Thi - Ñoã Phuû ñeà thô ñeàn Khoång Minh: Xuaát sö vò tieäp thaân tieân töû, Ra quaân chöa thaéng thaân ñaø thaùc, Tröôøng söû anh huøng leä maõn khaâm. Luoáng ñeå anh huøng leä ñaãm baâu. Veá döôùi laáy Toáng Thi – tích Ñöôøng Giôùi ñi ñaøy laïi ñöôïc trôû veà: Tònh du anh tuaán nhan haø haäu, Ñoàng trieàu quan caû maët sao daøy? Vò töû gian du coát vò haøn. Chöûa cheát gian thaàn chöûa naùt thaây. Thieân vò ngoâ hoaøng phuø xaõ taéc, Xaõ taéc nhaø vua trôøi seõ giuùp, Khaúng giao phu töû baát sinh hoaøn. Ví baèng vaéng maët haún nhaø thaøy. Nguyeãn Khuyeán khoùc oâng ngheø Giao Cuø Vuõ Höõu Lôïi(1836-1888) nhöng baûn yù laïi thoáng maï vieân toång ñoác Nam Ñònh, tay sai phoù baûng hoï Vuõ ñaõ haõm haïi oâng) 11. Duøng thuû phaùp ngheä thuaät “taäp Kieàu” Khi vaøo duøng daéng, khi ra voäi Noãi ñeâm kheùp môû, noãi ngaøy rieâng Söûa choán thanh nhaøn, döôøng gaàn röøng tía döôøng xa buïi Saün hieân Laõm Thuùy, khi xem hoa nôû khi chôø traêng Tuyeát ñieåm söông che, xuaân lan thu cuùc maën maø caû Trôøi quang maây taïnh, thanh thieân baïch nhaät roõ raøng cho Böôùm laû ong lôi, sôùm toái Traøng Khanh Toáng Ngoïc; Hoa cöôøi ngoïc theïn, ñeâm ngaøy haøn thöïc xuaân tieâu. Giao loan chaép noái tô thöøa, moät phuùt naøo ngôø coâ röôùc döôïng; Thuyeàn baù e neà soùng leä, traêm tình nôõ ñeå chaùu nuoâi con. Daùm ñem traàn caáu döï vaøo boá Möôïn maøu son phaán ñaùnh löøa con Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  40. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 40 - ( Nghó mình chaúng hoå mình sao, Daùm ñem traàn caáu döï vaøo boá kinh. Tuoàng gì hoa thaûi höông thöøa, Möôïn maøu son phaán ñaùnh löøa con ñen.) Thoâi coøn noùi chi con, naéng giöõ möa gìn theâm töùc noãi Ñaõ cho vaøo böïc boá, quaït noàng aáp laïnh phaûi ñeàn ôn ( Thoâi con coøn noùi chi con, Hoaøi coâng naéng giöõ möa gìn vôùi ai ! Ñaõ cho vaøo baäc boá kinh Quaït noàng aáp laïnh nhöõng ai ñoù giôø?) Cuøng moät tieáng ñoàng, chôù neà u hieån môùi laø chò Caùch naêm maây baïc, taám loøng nhi nöõ cuõng xieâu anh ( Cuøng trong moät tieáng tô ñoàng, Ngöôøi ngoaøi cöôøi nuï, ngöôøi trong khoùc thaàm. Höõu tình ta laïi gaëp ta, Chôù neà u hieån môùi laø chò em. Caùch naêm maây baïc xa xa, Laâm Tri cuõng phaûi tính maø thaàn hoân. Qua chôi nghe tieáng naøng Kieàu, Taám loøng nhi nöõ cuõng xieâu anh huøng). VI. SÖÛ DUÏNG ÑIEÅN COÁ Ñieån coá laø moät bieän phaùp tu töø thöôøng ñöôïc öa chuoäng vaø söû duïng nhieàu nhaát trong caùc vaên baûn Haùn Noâm coå, thô cuõng nhö vaên xuoâi, Trong thô vaên chöõ Haùn, ñieån coá ñöôïc söû duïng vôùi muïc ñích lôøi ít yù nhieàu, ngaén goïn suùc tích khieán noäi dung bieåu ñaït trôû neân saâu saéc, yù nhò. Chæ caàn ñoâi ba chöõ, moät ñieån coá coù theå gôïi cho ngöôøi ñoïc caû moät caâu chuyeän, moät taám göông, moät baøi hoïc hoaëc moät quan nieäm veà nhaân sinh : Ví duï1: Ñaøo Nguyeân coá söï y nhieân taïi, Taàn Taán höng vong khöôùc thò phi. Treân ñaây laø hai caâu keát baøi thô “Vaán ngö giaû”(Hoûi oâng laõo ñaùnh caù) cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm, coù nghóa laø: Chuyeän cuõ nguoàn Ñaøo coøn nguyeân ñoù, vieäc höng vong cuûa nhaø Taàn, nhaø Taán ta chaúng caàn bieát ñeán). Trong baøi thô, taùc giaû baøy toû yù muoán xa laùnh cuoäc ñôøi oâ troïc, hoãn loaïn, tìm ñeán moät theá giôùi lyù töôûng, trong ñoù moïi ngöôøi chung söùc lao ñoäng, soáng vui veû chan hoøa giöõa thieân nhieân töôi ñeïp. Ñieån tích “Ñaøo Nguyeân” giuùp taùc giaû bieåu ñaït heát noäi dung saâu saéc aáy. - Ñaøo Tieàm vôùi “Ñaøo hoa nguyeân kyù”. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  41. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 41 - Ví duï 2: Thoáng taâm taät thuû giaû, thuøy thaäp dö nieân; thöôøng ñaûm ngoïa taân giaû, caùi phi nhaát nhaät(Ñau loøng nhöùc oùc choác ñaõ möôøi maáy naêm trôøi; neám maät naèm gai haù phaûi moät hai sôùm toái). -“Bình Ngoâ ñaïi caùo”, Nguyeãn Traõi -ñieån tích Vieäït vöông Caâu Tieãn. Ví duï 3: Coøn nhieàu keát coû ngaäm vaønh veà sau. (“Truyeän Kieàu “ - Nguyeãn Du ) Ví duï 4: Thôøi lai ñoà ñieáu thaønh coâng dò, Vaän khöù anh huøng aåm haän ña. (“Caûm hoaøi” - Ñaëng Dung ) Toùm laïi, chuùng ta coù theå ñuùc keát moät soá ñieåm sau ñaây: 1.-Tieáng Vieät nhieàu thanh neân thô vaên coå giaøu tính nhaïc, öa chuoäng thanh ñieäu traàm boång du döông. 2.- Söï phoái thanh trong caùc theå thô baét nguoàn töø Trung Quoác chaët cheõ nghieâm nhaët coøn söï phoái thanh trong thô thuaàn Vieät thì roäng raõi phoùng tuùng. 3.- Caùch gieo vaàn trong thô baét nguoàn töø Trung Quoác khoâng phong phuù baèng vaàn trong thô thuaàn Vieät. 4.-Trong thô baét nguoàn töø Trung Quoác, ñoái coù tính baét buoäc vaø ñöôïc thöïc hieän chaët cheõ ôû caùc caëp caâu ñöôïc quy ñònh tröôùc, coøn trong thô thuaàn Vieät thì ñoái khoâng baét buoäc nhöng coù theå thöïc hieän moät caùch phong phuù ña daïng. 5.-Thô baét nguoàn töø Trung Quoác taän cuøng baèng nhòp leû coøn thô thuaàn Vieät chuû yeáu taän cuøng baèng nhòp chaún. Tuy nhieân, cuõng neân löu yù raèng do taùc ñoäng caùch ngaét nhòp 3/4 cuûa thô song thaát(tröôùc leû sau chaún), khuynh höôùng Vieät hoùa caùch ngaét nhòp ñoái vôùi theå thô Ñöôøng luaät –nhaát laø thô Ñöôøng luaät Noâm- ngaøy caøng trôû neân phoå bieán. Töø nhöõng ñieåm treân, ta coù theå keát luaän caùc theå thô vaên baét nguoàn töø Trung Quoác coù tính oån ñònh chaët cheõ cao veà thi phaùp coøn nhöõng theå thô vaên thuaàn Vieät laïi roäng raõi phong phuù ña daïng vaø khoâng ngöøng taùc ñoäng ñeå ngaøy caøng Vieät hoùa caùc theå loaïi coù nguoàn goác ngoaïi lai. Söï roäng raõi phoùng tuùng cuûa thi phaùp thô thuaàn Vieät –vôùi söï phong phuù veà thanh vaän cuûa tieát Vieät- ñaõ taïo neân caùi ña daïng, baát ngôø, vöôït khuoân khoå vaø chính ñoù môùi laø caùi hay thöïc söï cuûa moät taùc phaåm vaên hoïc. CAÂU HOÛI OÂN TAÄP 1. Naém vöõng caùc khaùi nieäm thanh, vaàn, ñoái, nhòp trong thô. 2. So saùnh caùch phoái hôïp thanh trong thô baét nguoàn töø Trung Quoác vaø thô thuaàn Vieät. 3. Chöùng minh vaàn trong thô thuaàn Vieät phong phuù vaø ña daïng hôn vaàn trong thô baét nguoàn töø Trung Quoác. 4. Ñieåm töông ñoàng vaø dò bieät trong ñoái ngaãu cuûa thô baét nguoàn töø Trung Quoác vaø thô thuaàn Vieät. 5. Söï khaùc bieät trong caùch ngaét nhòp cuûa thô baét nguoàn töø Trung Quoác vaø thô thuaàn Vieät coù soá löôïng chöõ trong caâu gioáng nhau. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  42. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 42 - 6. Phaân tích vaøi thuû phaùp ngheä thuaät chôi chöõ döïa vaøo truïc aâm trong thô vaên trung ñaïi Vieät Nam. 7. Phaân tích vaøi thuû phaùp ngheä thuaät chôi chöõ döïa vaøo truïc nghóa trong thô vaên trung ñaïi Vieät Nam. 8. Taùc duïng cuûa vieäc “duïng ñieån” trong thô vaên Haùn – Noâm. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  43. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 43 - CHÖÔNG II: CAÙC LOÁI VAÊN KHOA CÖÛ XÖA Ngöôøi xöa coi chöõ Haùn nhö thöù chöõ cuûa mình, duøng Haùn hoïc laøm caùi hoïc cho caû nöôùc, theå hieän roõ reät trong cheá ñoä giaùo duïc vaø thi cöû. Chuùng ta laàn löôït xeùt qua caùc vaán ñeà toå chöùc giaùo duïc, saùch hoïc, moân thi, caùch thi vaø danh hieäu ñoã ñaït. I. TOÅ CHÖÙC GIAÙO DUÏC 1. Thôøi Baéc thuoäc: Caùc quan laïi Trung Quoác, do nhu caàu cai trò ñaõ môû tröôøng daïy daân ta moät ít leã nghóa phong tuïc taäp quaùn cuûa hoï. Söï giaùo hoùa do caùc quan laïi thôøi naøy nhö Tích Quang, Nhaâm Dieân, nhaát laø Só Nhieáp(187-266),ngöôøi ñöôïc toân xöng laø Nam Giao hoïc toå, khieán cho nöôùc ta”thoâng Thi Thö, taäp Leã Nhaïc, trôû neân moät nöôùc vaên hieán laø baét ñaàu töø ñoù”(theo ÑVSKTT, Ngoâ Só Lieân), taát nhieân cuõng khoâng theå vöôït khoûi chuû tröông ñoàng hoùa cuûa ngöôøi Taøu. Beân caïnh ñoù, coøn moät soá nhaân só Trung Quoác ñeán Giao Chaâu -hoaëc do traùnh loaïn Vöông Maõng, hoaëc vì bò tuø ñaøy, hoaëc chæ vì sinh keá- chaéc chaén coù tham gia vaøo vieäc truyeàn baù Haùn hoïc. Ngoaøi ra, coøn phaûi keå ñeán coâng lao ñoùng goùp cuûa caùc nhaø sö phaùi Ñaïi thöøa tinh thoâng Haùn hoïc trong quùa trình truyeàn baù giaùo lyù nhaø Phaät vaøo nöôùc ta. Tuy nhieân, vieäc giaùo duïc ôû giai ñoaïn naøy haàu nhö chöa coù gì vaø vieäc hoïc chuû yeáu laø du hoïc. Vaû chaêng vaøi nhaân taøi hieám hoi nhö Tröông Troïng, Lyù Tieán, Lyù Caàm cuõng khoâng phaûi laø daân baûn xöù vaø sôû hoïc cuûa hoï cuõng chaúng ích gì cho daân ta. 2. Thôøi töï chuû: töøng böôùc ñöôïc thieát laäp, cuûng coá vaø phaùt trieån, moâ phoûng theo khuoân khoå Trung Quoác. ÔÛ thôøi Ngoâ, Ñinh, Tieàn Leâ, vieäc hoïc chöa ñöôïc toå chöùc qui cuû ôû caáp nhaø nöôùc maø chuû yeáu döïa vaøo caùc vò thieàn sö hay chöõ. Cuõng chính vì theá maø ôû thôøi naøy caùc vò sö noåi tieáng thöôøng tham gia vaøo vieäc chính trò giuùp trieàu ñình trong vieäc ngoaïi giao, tieáp söù (Ngoâ Chaân Löu, Ñoã Phaùp Thuaän ). Ñeán ñôøi Lyù Traàn trôû ñi vieäc hoïc haønh thi cöû ñöôïc töøng böôùc toå chöùc coù neà neáp, nhaân taøi coù hoïc vaán ngaøy caøng ñoâng, vieäc giaùo duïc ngaøy caøng phoå caäp. Naêm 1070, vua Lyù Thaùnh Toâng döïng vaên mieáu, xaây töôïng Khoång Töû vaø thaát thaäp nhò hieàn ôû kinh ñoâThaêng Long, coå vuõ Nho hoïc. Naêm 1075 môû khoa thi Minh Kinh baùc hoïc, ngöôøi ñoã ñaàu laø Leâ Vaên Thònh sau laøm ñeán Thaùi sö, môû ñaàu cho vieäc choïn nhaân taøi baèng con ñöôøng khoa cöû, roài traûi qua caùc trieàu ñaïi keá tieáp khoa cöû ngaøy caøng quy moâ, laøm ñoøn baåy coù hieäu quaû cho vieäc giaùo duïc phaùt trieån. Naêm 1076, Quoác töû giaùm - tröôøng ñaïi hoïc ñaàu tieân ñöôïc môû ôû Thaêng Long - lo vieäc giaûng taäp cho só töû. Caùc trieàu Traàn - Leâ - Nguyeãn keá thöøa vaø phaùt trieån theâm khieán vieäc hoïc ngaøy caøng coù qui cuû. Beân caïnh ñoù, caùc quan chöùc phuï traùch vieäc giaùo Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  44. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 44 - duïc nhö Huaán ñaïo (huyeän), Giaùo thuï (phuû), Ñoác hoïc (Ñaïo -Tænh), Tö nghieäp, Teá töûu (kinh ñoâ) khieán toå chöùc giaùo duïc caøng vöõng vaøng. Khi toå chöùc giaùo duïc vaø khoa cöû ñaõ oån ñònh, neà neáp thì tröôøng Quoác hoïc hoaëc quoác töû giaùm laø nôi daønh rieâng cho con chaùu caùc quan lôùn trong trieàu hoaëc caùc oâng cöû nhaân hoûng thi hoäi tôùi nghe bình vaên vaø luyeän taäp caùc loái vaên hoäi thí. Thaày giaûng ôû ñaáy laø caùc quan tö nghieäp, quan teá töûu hoaëc caùc baäc cöï nho thaïc hoïc. Nhìn chung vieäc hoïc coù theå tuøy theo trình ñoä maø chia ra laøm caùc giai ñoaïn sau: + Giai ñoaïn vôõ loøng: vieäc hoïc coù tính caùch daân laäp, ôû trình ñoä vaên töï sô ñaúng thoâng qua caùc saùch khai taâm nhö “Tam töï kinh”, “Tam thieân töï”,”Sô hoïc vaán taân”, “Minh Ñaïo gia huaán” do caùc thaày ñoà khoùa môû lôùp giaûng daïy. -“Tam töï kinh”(Saùch 3 chöõ): ñöôïc soaïn töø ñôøi Toáng(960-1279}, ñeán ñôøi Minh, Thanh ñöôïc boå sung theâm, khoâng roõ taùc giaû laø ai. Saùch goàm 358 caâu, moãi caâu 3 chöõ, yù lôøi caân xöùng ñoái nhau neân deã nhôù deã thuoäc, noäi dung chuyeån taûi quan nieäm luaân lyù ñaïo ñöùc nho giaùo töø hieáu ñeå trung tín tam cöông nguõ thöôøng ñeán nhöõng dieãn bieán sô löôïc cuûa lòch söû Trung Quoác. -“Sô hoïc vaán taân”(Hoûi veà beán bôø hoïc vaán): do ngöôøi Vieät soaïn vaøo giöõa theá kyû 19 nhöng khoâng roõ hoï teân. Saùch goàm 270 caâu, moãi caâu 4 chöõ, noäi dung toùm taét lòch söû Trung Quoác(töø khôûi thuûy ñeán nhaø Thanh) vaø lòch söû Vieät Nam(töø hoï Hoàng Baøng ñeán trieàu Nguyeãn), phaàn cuoái khuyeân hoïc troø chaêm hoïc vaø bieát caùch cö xöû ôû ñôøi. -“Aáu hoïc nguõ ngoân thi”(Thô 5 chöõ duøng cho treû con hoïc) coøn goïi laø “Traïng nguyeân thi”(Thô hoïc laøm traïng nguyeân): töông truyeàn do ngöôøi Vieät soaïn. Saùch goàm 278 caâu, moãi caâu 5 chöõ, noäi dung noùi veà höùng thuù hoïc taäp vaø öôùc mô thi ñoã traïng nguyeân cuûa moät ngöôøi hoïc troø, coù nhieàu caâu thaâm thuùy nhö:”Dó töû kim maõn doanh - Haø nhö giaùo nhaát kinh”(Ñeå cho con ñaày hoøm vaøng, Sao baèng daïy cho con moät quyeån saùch). -“Minh Ñaïo gia huaán”(Saùch daïy con caùi trong nhaø cuûa Trình Minh Ñaïo): do Trình Hieäu, moät danh nho ñôøi Toáng bieân soaïn. Saùch goàm 500 caâu thô 4 chöõ, noäi dung khuyeân raên veà ñaïo ñöùc laøm ngöôøi, caùch tu döôõng, caùch xöû theá töø trong gia ñình ra ñeán laøng nöôùc Coù nhieàu caâu raát noåi tieáng, trôû thaønh chaêm ngoân xöû theá nhö”Töï tieân traùch kyû - Töï haäu traùch nhaân”(Tröôùc haõy töï traùch mình, sau môùi traùch ngöôøi). Nhöõng saùch treân ñeàu coù daïng caâu chöõ ñôn giaûn, coù vaàn ñieäu, deã nhôù deã thuoäc, daïy nhöõng ñieàu sô ñaúng veà ñaïo laøm ngöôøi, raát thích hôïp cho con treû böôùc ñaàu hoïc nhôù maët nhöøng chöõ Haùn thoâng duïng. +Giai ñoaïn trung cao: sau khi ñoïc vieát thoâng thaïo, hoïc sinh baét ñaàu hoïc töù thö (Ñaïi hoïc, Trung Dung, Luaän Ngöõ, Maïnh Töû), nguõ kinh (Dòch, Thi, Thö, Leã,Xuaân thu), coå vaên, baéc söû vaø taäp laøm caùc loaïi vaên khoa cöû nhö kinh nghóa,chieáu cheá bieåu, thi phuù, vaên saùch Vieäc giaûng saùch, taäp vaên, bình vaên do caùc baäc coù khoa cöû cao nhöng khoâng ra laøm quan hoaëc ñaõ veà trí só ñaûm nhieäm (tö thuïc) hoaëc do caùc quan Huaán ñaïo, Giaùo Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  45. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 45 - thuï, Ñoác hoïc phuï traùch (coâng laäp). Giai ñoaïn hoïc taäp naøy khoù khaên, laâu daøi vaø coù tính ñeàu ñaën thöôøng xuyeân ñeå ngöôøi hoïc, sau khi qua kyø khaûo haïch truùng caùch, coù theå tham gia döï ñöôïc caùc kyø thi höôùng roài thi hoäi ñeå ra laøm quan, tieán thaân treân böôùc hoaïn loä. Töù thö goàm 4 boä saùch sau ñaây: -“Luaän ngöõ” cheùp nhöõng lôøi thaùnh sö Khoång Töû khi sinh tieàn khuyeân daïy hoïc troø cuøng nhöõng caâu chuyeän oâng noùi vôùi ngöôøi ñöông thôøi veà caùc vaán ñeà luaân lyù, chính trò, trieát hoïc, veà lyù töôûng ngöôøi quaân töû vaø ñaïo nhaân. Saùch do moân nhaân veà sau ghi nhôù maø bieân soaïn. -“Maïnh töû” do baäc aù thaùnh ñaïo Nho laø Maïnh Töû bieân soaïn -qua nhöõng ngoân ngöõ haønh vi cuûa oâng ñoái vôùi caùc vua chö haàu baáy giôø- dieãn taû nhöõng tö töôûng thieát tha cuûa oâng ñeå phaùt huy Khoång giaùo: toân chæ nhaân nghóa, trieát lyù tính baûn thieän, thuyeát daân vi quùy “Daân vi quùy, xaõ taéc thöù chi, quaân vi khinh”. -“Ñaïi hoïc” do Taêng Töû soaïn, ñem nhöõng lôøi daïy cuûa Khoång Töû ñeå giaûi thích vaø bình luaän cöùu caùnh ñaïo hoïc cuûa ngöôøi quaân töû laø ôû söï chí thieän, dieãn tieán qua quùa trình baùt ñieàu muïc: caùch vaät, trí tri, thaønh yù, chính taâm, tu thaân, teà gia, trò quoác, bình thieân haï. -“Trung dung” goàm nhöõng ñieàu taâm phaùp cuûa Khoång Töû do hoïc troø truyeàn laïi roài sau chaùu Khoång Töû laø Töû Tö cheùp thaønh saùch, dieãn taû choã vi dieäu nhaát cuûa ñaïo Khoång theå hieän ôû moät chöõ trung vaø moät chöõ thaønh. Nguõ kinh goàm 5 boä kinh sau ñaây: -“Kinh Thi” goàm nhöõng baøi ca dao daân daõ(phong), nhöõng nhaïc chöông trieàu yeán(ñaïi nhaõ, tieåu nhaõ) vaø nhöõng baøi teá töï(tuïng) cuûa 15 nöôùc thôøi Trung Quoác coå ñaïi(goàm Chu Nam, Thieäu Nam, Boäi, Dung, Veä, Vöông, Trònh, Teà, Nguïy, Ñöôøng, Taàn, Traàn, Coái, Taøo vaø Maân), taát caû löu truyeàn töø thôøi Chu, Khoång Töû san ñònh laïi coøn 305 thieân. -“Kinh Thö”do Khoång Töû söu taäp, trong cheùp ñieån, moâ, caùo, huaán, theä, meänh laø nhöõng phaùp ngoân, huaán töø, meänh leänh veà vieäc trò nöôùc cuûa caùc vua toâi Trung Quoác töø ñôøi Nghieâu Thuaán ñeán ñôøi Ñoâng Chu. -”Kinh Dòch” coù theå cho laø saùch sieâu hình luaän cuûa ñaïo Nho, giaûi thích söï bieán hoùa cuûa trôøi ñaát, muoân vaät theo leõ aâm döông vaø söï phaân hoùa cuûa baùt quaùi.Thuyeát lyù naøy ñaõ coù töø tröôùc, töø Phuïc Hy vaïch ra baùt quaùi, Vaên Vöông dieãn ra thoaùn töø, Chu Coâng dieãn ra haøo töø, ñeán Khoång Töû caét nghóa cho roõ ra trong nhöõng muïc theâm vaøo goïi chung laø truyeän hoaëc thaäp döïc. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  46. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 46 - -”Kinh Leã” hay Leã kyù cheùp caùc nghi leã trong gia ñình, höông ñaûng vaø trieàu ñình, do Khoång Töû san ñònh song nguyeân vaên ñaõ bò thaát taùn nhieàu. Saùch Leã kyù coøn truyeàn ñeán nay phaàn lôùn laø do söï truøng tu cuûa Haùn nho. -”Kinh Xuaân Thu” nguyeân laø söû nöôùc Loã -moät nöôùc chö haàu nhaø Chu vaø cuõng laø queâ höông Khoång Töû- do Khoång Töû bieân soaïn, ghi cheùp (ngaàm aån thaùi ñoä khen cheâ qua caùch söû duïng ngoân töø) caùc söï vieäc töø naêm ñaàu ñôøi Loã Aån Coâng(772 tröôùc CN) ñeán naêm 14 ñôøi Loã Ai Coâng(482 tröôùc CN). Beân caïnh kinh(nguõ kinh) truyeän(töù thö) coøn phaûi keå theâm moät soá ngoaïi thö cuõng raát caàn cho vieäc hoïc vieäc thi nhö “Coå vaên”,”Ñöôøng thi”,”Baéc söû” Song song vôùi vieäc hoïc, vieäc thi cöû ñeå choïn löïa nhaân taøi trò nöôùc cuõng töøng böôùc hình thaønh. Sau ñaây laø moät soá khoa neân löu yù: Thaùng 2.1075 môû khoa thi tam tröôøng ñaàu tieân –coøn goïi laø khoa minh Kinh baùc hoïc. Ngöôøi ñoã ñaàu laø Leâ Vaên Thònh, sau laøm ñeán chöùc Thaùi sö, ñôøi Lyù. Thaùng 8.1086, môû khoa thi choïn nhöõng ngöôøi coù taøi vaên hoïc trong nöôùc, boå laøm quan taïi Vieän haøn laâm. Ñeán ñôøi Traàn(thaùng 2.1232), môû khoa thi Thaùi hoïc sinh, laáy ñoã theo thöù baäc tam giaùp: ñeä nhaát giaùp, ñeä nhò giaùp, ñeä tam giaùp. Thaùng 2.1247, thi Thaùi hoïc sinh, laáy ñoã theo tam giaùp vaø tam khoâi : Traïng nguyeân, Baûng nhaõn, Thaùm hoa. Thaùng 2.1256, môû khoa thi laáy Kinh traïng nguyeân, Traïi traïng nguyeân. Naêm 1396, Vua Traàn Anh Toân ñaët ra danh hieäu Hoaøng giaùp. Naêm 1396, vua Traàn Thuaän Toân ñaët ra 2 baäc thi Höông laáy cöû nhaân vaø thi Hoäi laáy tieán só. Danh hieäu Cöû nhaân, Tieán só xuaát hieän töø ñaây. Ñeán trieàu Leâ, vua Leâ Thaùnh Toân ñaëc bieät chuù troïng söûa sang, chænh ñoán, ñöa khoa cöû ñeán ñoä hoaøn chænh nhaát: Naêm 1462 chia ngöôøi ñoã thi höông laøm 2 baäc: höông coáng vaø sinh ñoà. Naêm 1466 ñaët leä xöôùng danh, ban aùo muõ, töù yeán tieäc vaø vinh quy cho caùc oâng taân khoa ñình thí. Naêm 1484 caûi toå thi hoäi, chia tieán só laøm 3 baäc: tieán só caäp ñeä(töùc ñeä nhaát giaùp vôùi tam khoâi ñôøi Traàn), tieán só xuaát thaân teân ñöôïc nieâm yeát ôû baûn chính neân ñöôïc goïi laø chaùnh baûng(töùc ñeä nhò giaùp ñôøi Traàn) vaø ñoàng tieán só xuaát thaân teân ñöôïc nieâm yeát ôû baûng phuï neân ñöôïc goïi laø phuï baûng(töùc ñeä tam giaùp ñôøi Traàn) vaø ñònh leä khaéc bia tieán só. Thôøi Leâ trung höng, do xaõ hoäi loaïn laïc suy vi, khoa cöû sinh nhieàu teä naïn, haïng sinh ñoà ba quan ñaày daãy(1751), khieán sau ñoù phaûi coù cuoäc caûi toå qui moâ ñeå trôû laïi vaên theå thôøi Hoàng Ñöùc. Ñeán trieàu Nguyeãn, khoa cöû ngaøy caøng quy moâ vaø oån ñònh(thaùng 8 naêm tröôùc thi höông(thu vi), thaùng 3 naêm sau thi hoäi(xuaân hoäi) nhöng tính chaát ñaõ daàn nghieâng veà töø chöông. Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên
  47. Theå loaïi thô vaên trung ñaïi Vieät Nam - 47 - II. CAÙC LOÁI VAÊN KHOA CÖÛ Trong thôøi gian theo ñuoåi vieäc buùt nghieân - toán caû chuïc naêm “thaäp nieân ñaêng hoûa” hoaëc caû ñôøi ngöôøi, keû só phaûi luyeän taäp cho thaønh thaïo caùc loái vaên cöû nghieäp nhö: kinh nghóa, cheá chieáu bieåu, thi phuù, vaên saùch (chöa keå phaûi thaám nhuaàn tö töôûng caùc boä kinh ñieån, coå vaên, baéc söû, thi phuù ) 1. Kinh nghóa Kinh nghóa ñen laø saùch kinh ñieån, chuaån möïc; ôû ñaây chæ 9 saùch kinh ñieån cuûa ngöôøi Trung Quoác goàm nguõ kinh (Thi, Thö, Dòch, Leã, Xuaân Thu) vaø töù thö (Ñaïi hoïc, Trung dung, Luaän ngöõ, Maïnh töû). Kinh nghóa laø baøi vaên nhaèm giaûi thích yù nghóa kinh truyeän vì thöôøng trích moät vaøi caâu trong töù thö nguõ kinh laøm ñaàu baøi, ngöôøi vieát phaûi thay lôøi ngöôøi xöa maø giaûi thích cho roõ raøng. Vì theá coøn goïi laø tinh nghóa. Nguyeân noù chæ laø söï phu dieãn lôøi thaùnh hieàn neân töø Ñöôøng Toáng trôû veà tröôùc coù theå vieát baèng vaên bieàn ngaãu hoaëc baèng vaên xuoâi cuõng ñöôïc nhöng ñeán ñôøi Minh - Thanh thì qua moät söï bieán ñoåi lôùn veà theå caùch, kinh nghóa ñi vaøo loái baùt coå, töø caâu vaên ñeán boá cuïc toaøn baøi ñeàu bò goø boù chaët cheõ. Theo pheùp baùt coå, baøi kinh nghóa phaûi vieát theo theå bieàn vaên, khoâng coù vaàn nhöng coù ñoái, boá cuïc phaûi ñuû 8 phaàn: 1.Phaù ñeà: môû baøi, 2caâu. 2.Thöøa ñeà: noái tieáp caâu phaù daãn vaøo ñeà baøi, goàm vaøi ba caâu. Hai phaàn phaù ñeà vaø thöøa ñeà ñeàu laø lôøi cuûa ngöôøi vieát, khoâng phaûi ñoái. Töø ñoaïn sau trôû ñi, phaûi thay lôøi ngöôøi xöa maø giaûi thích yù nghóa ñeà baøi. 3.Khôûi giaûng: noùi khai maøo ñaïi yù cuûa ñeà muïc.Ñoái hay khoâng ñoái ñeàu ñöôïc.Cuoái ñoaïn naøy, coù moät vaøi caâu noái tieáp vôùi ñoaïn treân ñeå daãn xuoáng ñoaïn döôùi, goïi laø lónh maïch, khoâng phaûi ñoái. 4.Khai giaûng: môû yù ñaàu baøi(coù 2 veá ñoái nhau).Cuoái ñoaïn naøy coù moät caâu hoaøn ñeà nhaéc laïi caâu ñaàu baøi. 5. Trung coå: giaûi thích roõ nghóa ñaàu baøi(coù 2 veá ñoái nhau). 6.Haäu coå: nghò luaän roäng yù ñaàu baøi(coù 2 veá ñoái nhau). 7. Keát coå hoaëc keát tò: ñoùng yù ñaàu baøi(coù 2 veá ñoái nhau). 8. Thuùc ñeà hay thuùc keát goàm moät vaøi caâu thaét yù ñaàu baøi laïi, khoâng phaûi ñoái. Sôû dó goïi laø baùt coå (taùm veá) vì boán phaàn khai giaûng, thöôïng tò, haï tò, keát tò (coøn goïi laø khai coå, trung coå, haäu coå vaø keát coå) moãi phaàn coù 2 veá ñoái nhau (toång soá thaønh 8 veá). Ñeà thi coù caû kinh laãn truyeän, toái ña laø 7 ñeà, thí sinh buoäc phaûi laøm 2 ñeà (1 kinh, 1 truyeän), moãi baøi toái thieåu 500-600 chöõ (thi höông) hoaëc 1000 -1200 chöõ (thi hoäi). Ngöôøi naøo loãi laïc thì coù theå laøm taát caû goïi laø kieâm trò. Thí sinh döïa vaøo lôøi chuù thích kinh ñieån cuûa tieân nho maø baøn roäng ra, coát chöùng toû söï tinh thoâng uyeân baùc cuûa mình. Tuy nhieân, do vieäc duøng töø duøng ñieån nhaát nhaát phaûi phuø hôïp vôùi lôøi ngöôøi xöa, neân caøng veà sau caøng trôû thaønh hö vaên, khoâng chöùng toû Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ Vaên