›
›

Giáo trình Văn học Trung Quốc - Nguyễn Đình Hảo (Phần 1)

pdf 66 trang hapham 2070
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Văn học Trung Quốc - Nguyễn Đình Hảo (Phần 1)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_van_hoc_trung_quoc_nguyen_dinh_hao_phan_1.pdf

Nội dung text: Giáo trình Văn học Trung Quốc - Nguyễn Đình Hảo (Phần 1)

  1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH VĂN HỌC TRUNG QUỐC TS. NGUYỄN ĐÌNH HẢO – NGUYỄN THANH CHÂU 2005
  2. Vaên hoïc Trung Quoác - 1 - MUÏC LUÏC Muïc luïc - 1 - CHÖÔNG I. VAÊN HOÏC THÔØI TIEÂN TAÀN (1134 tröôùc CN - 221 tröôùc CN) - 3 - TIEÁT 1 : KINH THI - 5 - TIEÁT 2 : SÔÛ TÖØ - 14 - TIEÁT 3 : TAÛN VAÊN THÔØI TIEÂN TAÀN - 26 - 1.3.1.- TAÛN VAÊN TRIEÁT HOÏC vaø LUAÄN THUYEÁT: - 26 - 1.3.2- TAÛN VAÊN LÒCH SÖÛ: - 42 - CAÂU HOÛI OÂN TAÄP CHÖÔNG I - 43 - TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÖÔNG I - 44 - CHÖÔNG II. THÔ VAÊN THÔØI HAÙN – NGUÏY (206 tröôùc - 220 sau CN) - 45 - TIEÁT 1 : THÔ PHUÙ - 45 - TIEÁT 2 : TAÛN VAÊN - 45 - 2.3.1.- Tö Maõ Thieân (145-86 tröôùc Taây lòch) vaø “Söû kyù” : - 45 - CAÂU HOÛI OÂN TAÄP CHÖÔNG II - 65 - TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÖÔNG II - 65 - CHÖÔNG III. THÔ VAÊN THÔØI ÑÖÔØNG TOÁNG (618 - 1279) - 66 - TIEÁT I : THÔ - 66 - 3.1.-THÔ ÑÔØI ÑÖÔØNG(618-907): - 66 - CAÂU HOÛI OÂN TAÄP CHÖÔNG III - 96 - TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÖÔNG III - 96 - CHƯƠNG IV. TIEÅU THUYEÁT MINH THANH - 97 - I.- BOÁI CAÛNH LÒCH SÖÛ - 97 - II . TÌNH HÌNH VAÊN HOÏC - 99 - 1.Tieåu thuyeát ñôøi Minh - 101 - 2. Tieåu thuyeát ñôøi Thanh (1644 – 1911) - 102 - III. ÑAËC ÑIEÅM TIEÅU THUYEÁT COÅ ÑIEÅN TRUNG QUOÁC - 103 - IV. TIEÅU THUYEÁT COÅ ÑIEÅN TRUNG QUOÁC - TIEÅU THUYEÁT CHÖÔNG HOÀI VIEÄT NAM - 103 - V. KEÁT LUAÄN - 104 - TAM QUOÁC CHÍ DIEÃN NGHÓA - 105 - I. Taùc giaû La Quaùn Trung (1330 – 1400) - 105 - II. Taùc phaåm Tam quoác chí dieãn nghóa - 106 - III.NGHEÄ THUAÄT - 110 - IV. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA TAM QUOÁC CHÍ - 111 - TAÂY DU KYÙ - 113 - I. Taùc giaû Ngoâ Thöøa AÂn (1500? – 1581?) - 113 - II. Taùc phaåm Taây Du Kyù - 113 - III. NGHEÄ THUAÄT CUÛA TAÂY DU KYÙ - 116 - IV. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA TAÂY DU KYÙ - 117 - HOÀNG LAÂU MOÄNG - 120 - LIEÂU TRAI CHÍ DÒ - 123 - CAÂU HOÛI OÂN TAÄP - 124 - TAØI LIEÄU THAM KHAÛO - 125 - TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  3. Vaên hoïc Trung Quoác - 2 - TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  4. Vaên hoïc Trung Quoác - 3 - CHÖÔNG I. VAÊN HOÏC THÔØI TIEÂN TAÀN (1134 TRÖÔÙC CN - 221 TRÖÔÙC CN) Tieân Taàn laø thôøi kyø tröôùc ñôøi Taàn, töùc laø töø khôûi thuûy cho ñeán tröôùc khi Taàn Thuûy Hoaøng Ñeá thoáng nhaát Trung Quoác(221 tröôùc CN). Veà maët lòch söû, sau thôøi gian truyeàn thuyeát khaù daøi(khoaûng 700 naêm) vôùi caùc ñôøi Tam Hoaøng(Toaïi Nhaân, Phuïc Hy, Thaàn Noâng), Nguõ Ñeá goàm Hoaøng Ñeá (2696-2597 tröôùc CN), Chuyeân Huùc, Ñeá Coác, Ñöôøng Nghieâu(2357-2255 tröôùc CN) vaø Ngu Thuaán(2255- 2207 tröôùc CN), lòch söû Trung Quoác thöïc söï khôûi ñaàu vôùi Tam Ñaïi laø Haï(2207-1784 tröôùc CN), Thöông - AÂn(1783-1135 tröôùc CN) vaø Chu(1134- 247 tröôùc CN) trong ñoù trieàu Chu laø thôøi kyø coù nhieàu bieán ñoäng nhaát veà lòch söû, chính trò, kinh teá, tö töôûng vaø vaên hoùa. Ñôøi Chu chia laøm 2 thôøi kyø: thôøi kyø thöù nhaát Chu Vuõ vöông dieät Truï, ñoùng ñoâ ôû ñaát Phong, ñaát Caûo(mieàn Thieåm Taây baây giôø), môû ñaàu thôøi Taây Chu (1134- 770 tröôùc CN). Ñeán ñôøi vua thöù 12 U vöông, bò rôï Hieåm Doaõn vaø rôï Khuyeån Nhung ñaùnh baïi, khieán sau ñoù Chu Bình vöông phaûi dôøi ñoâ sang phía ñoâng, ñoùng ôû Laïc Döông(Haø Nam), baét ñaàu thôøi kyø thöù 2 goïi laø Ñoâng Chu(770-247 tröôùc CN). Ñoâng Chu laïi ñöôïc chia laøm 2 thôøi kyø nöõa laø Xuaân Thu(722-479tröôùc CN) vaø Chieán quoác(479-221 tröôùc CN), xaõ hoäi roái ren loaïn laïc “ñaùnh nhau ñeå tranh ñaát gieát ngöôøi ñaày ñoàng; ñaùnh nhau ñeå tranh thaønh, gieát ngöôøi ñaày thaønh”. Töø khi dôøi ñoâ sang ñoâng, Nhaø Chu suy yeáu daàn khoâng ñuû söùc sai khieán chö haàu. Ñaàu thôøi Ñoâng Chu, soá nöôùc chö haàu coøn chöøng treân 100 trong ñoù coù khoaûng 15 nöôùc lôùn laø Taán, Taàn, Teà, Ngoâ, Vieät, Sôû, Yeân, Taøo, Toáng, Traàn, Thaùi, Trònh, Loã, Veä vaø Trung Sôn. Coù 5 nöôùc huøng cöôøng, keá tieáp nhau laøm minh chuû, töùc laø nguõ baù: Teà Hoaøn coâng, Taán Vaên coâng, Toáng Töông coâng, Sôû Trang coâng vaø Taàn Muïc coâng. Ñeán thôøi Chieán quoác , soá chö haàu giaûm xuoáng coøn 12 trong ñoù coù 7 nöôùc maïnh goïi laø thaát huøng töùc Taàn, Teà, Sôû, Haøn, Nguïy, Trieäu vaø Yeân tranh chaáp, thoân tính nhau, khi hôïp tung, luùc lieân hoaønh, cho ñeán naêm 221 tröôùc CN, Taàn Thuûy Hoaøng dieät saùu nöôùc thoáng nhaát Trung Quoác. Chính boái caûnh lòch söû ñaày bieán ñoäng cuûa ñôøi Chu, ñaëc bieät laø thôøi Xuaân Thu - Chieán quoác, ñaõ naûy sinh söï höng thònh, phaùt trieån cuûa tö töôûng hoïc thuaät baùch gia chö töû vaø taûn vaên thôøi tieân Taàn. Veà maët vaên hoïc, coù theå noùi vaên hoïc thôøi tieân Taàn chính laø vaên hoïc ñôøi Chu(1134-247 tröôùc CN). Bôûi vì tuy coù saùch cheùp moät soá baøi thô töông truyeàn laøm vaøo caùc ñôøi Hoaøng Ñeá(2696-2597 tröôùc CN)) nhö baøi “Ñaïn ca”: Ñoaïn truùc, tuïc truùc, phi thoå, truïc nhuïc(Chaët tre, noái tre, neùm ñaát, ñuoåi loaøi chim muoâng), Nghieâu(2357-2255 tröôùc CN) nhö baøi “Kích nhöôõng ca”:Nhaät xuaát nhi taùc, nhaät nhaäp nhi töùc, taïc tænh nhi aåm, canh ñieàn nhi thöïc, ñeá löïc haø höõu ö ngaõ tai! (Maët trôøi moïc thì laøm vieäc, maët trôøi laën thì nghæ ngôi; ñaøo gieáng maø uoáng, caøy ruoäng maø aên, TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  5. Vaên hoïc Trung Quoác - 4 - söùc vua caàn chi cho ta ñaâu !), Thuaán(2255-2207 tröôùc CN) nhö baøi “Nam phong ca”:Nam phong chi huaân heà, khaû dó giaûi ngoâ daân chi uaån heà. Nam phong chi thôøi heà, khaû dó phuï ngoâ daân chi taøi heà(Gioù nam maùt heà, coù theå khuaây noãi giaän cuûa daân ta. Gioù nam phaûi thôøi heà coù theå taêng taøi saûn cuûa daân ta) , nhöng thöïc ra khoâng coù baèng chöùng gì xaùc thöïc ñuû tin. Coøn ñôøi Thöông-AÂn(1783-1135 tröôùc CN), tuy vaên töï ñaõ hình thaønh nhöng phaûi ñeán cuoái ñôøi naøy môùi ñaït ñeán trình ñoä coù theå duøng ñeå ghi cheùp, tröôùc thuaät. Naêm thieân Thöông tuïng trong Kinh Thi laø nhöõng baøi thô do ngöôøi ñôøi Chu theo khaåu truyeàn maø ghi cheùp laïi chöù khoâng phaûi ñöôïc ghi cheùp töø ñôøi Thöông-AÂn. Chæ coù maáy baøi ca ngaén trong lôøi boùi toaùn khaéc treân xöông trinh boác ñöôïc tìm thaáy taïi laøng Tieåu Ñoàn, huyeän An Döông naêm1899 vaø ñöôïc xaùc ñònh xuaát hieän vaøo nieân ñaïi Aân Thöông laø di tích ñaùng tin nhaát cuûa thi ca ñôøi naøy. Ví duï maáy caâu thô trong lôøi boùi ñôøi thöôïng coå sau ñaây: Quùy maõo boác: Kim nhaät vuõ Kyø töï taây lai vuõ? Kyø töï ñoâng lai vuõ? Kyø töï baéc lai vuõ? Kyø töï nam lai vuõ? (Ngaøy quyù maõo boùi: Hoâm nay möa. Möa töø taây laïi chaêng? Möa töø ñoâng laïi chaêng? Möa töø baéc laïi chaêng? Möa töø nam laïi chaêng?). Baøi thô raát ñôn giaûn, chaát phaùc, duøng ñaïi töø nghi vaán “kyø” nhö thöôøng thaáy trong Kinh Thi, coù theå baét nguoàn cho baøi daân ca nhaïc phuû “Giang Nam khaû thaùi lieân” raát phoå bieán töø ñôøi Haùn veà sau: Giang Nam khaû thaùi lieân, Lieân dieäp haø ñieàn ñieàn! Ngö hyù lieân dieäp gian: Ngö hyù lieân dieäp ñoâng, Ngö hyù lieân dieäp taây, Ngö hyù lieân dieäp nam, Ngö hyù lieân dieäp baéc. (Haõy ñi haùi sen beân bôø nam soâng. Laù sen töôi toát laøm sao !Caù giôõn trong laù sen.Caù giôõn phiaù ñoâng laù sen. Caù giôõn phiaù taây laù sen. Caù giôõn phía nam laù sen. Caù giôõn phía baéc laù sen). Tuy nhieân, soá löôïng thi ca töø ñôøi AÂn Thöông trôû veà tröôùc quùa ít, chöa ñuû ñeå taïo neân moät neàn vaên hoïc duø laø coå sô. Vaên hoïc thôøi tieân Taàn coù 3 thaønh töïu lôùn: Kinh Thi, Sôû töø(noåi baät nhaát laø”Ly tao”cuûa Khuaát Nguyeân) vaø Taûn vaên(trieát hoïc vaø lòch söû). Kinh Thi laø thaønh töïu thi ca mieàn Baéc Trung Quoác, ñoù laø saùng taùc cuûa ñaïi ña soá quaàn chuùng, laø nhöõng baøi ca dao, daân ca cuûa 15 “nöôùc” (Chu Nam, Thieäu Nam, Boäi, Dung, Veä, Vöông, Trònh, Teà, Nguïy, Ñöôøng, Taàn, Traàn, Coái, Taøo vaø Baân) sinh soáng vuøng löu vöïc soâng Hoaøng Haø. Sôû töø laø thaønh töïu thi ca mieàn nam Trung Quoác, chuû yeáu laø thi ca töø phuù cuûa Khuaát Nguyeân, moät nhaø thô yeâu nöôùc thieát tha, moät nhaø chính trò saùng suoát ñoàng thôøi laø moät nhaân caùch lôùn cuûa nöôùc Sôû. TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  6. Vaên hoïc Trung Quoác - 5 - Taûn vaên trieát hoïc vaø taûn vaên lòch söû laø thaønh töïu cuûa caû 2 mieàn Nam Baéc Trung quoác, trong ñoù trieát hoïc Khoång Maïnh thieát tha nhaäp theá laø tö traøo chính cuûa mieàn Baéc vaø Laõo Trang nhaøn daät laùnh ñôøi laø tö traøo chính cuûa mieàn Nam. Caùc saùng taùc cuûa mieàn Baéc mang tính hieän thöïc coøn nhöõng saùng taùc mieàn Nam laïi ñaäm neùt tröõ tình. Ba thaønh töïu naøy ít nhieàu ñeàu bò ngoïn löûa phaàn thö naêm 213 tröôùc CN ñôøi Taàn Thuûy Hoaøng thieâu ñoát (tröø saùch veà boùi toaùn, noâng nghieäp vaø y döôïc), ñeán khi ngoïn löûa ñoát cung A Phoøng do Haïng Vuõ daáy leân thì thö tòch tröôùc thôøi Taàn môùi bò thieâu saïch, chæ nhôø coâng lao khoâi phuïc cuûa caùc nhaø nho ñôøi Haùn, caùc taùc phaåm naøy môùi ñöôïc löu truyeàn ñeán nay. TIEÁT 1 : KINH THI Kinh Thi laø taäp thô coå nhaát cuûa Trung Quoác. Noù laø toång taäp nhöõng baøi ca dao, daân ca hay nhaát, ñeïp nhaát cuûa caùc daân toäc mieàn Baéc Trung Quoác töùc 15“nöôùc” ôû vuøng löu vöïc soâng Hoaøng Haø(Chu Nam, Thieäu Nam, Boäi, Dung, Veä, Vöông, Trònh, Teà, Nguïy, Ñöôøng, Taàn, Traàn, Coái, Taøo vaø Baân), ñöôïc saùng taùc trong khoaûng thôøi gian töø ñaàu Taây Chu ñeán giöõa thôøi Xuaân Thu töùc töø theá kyû thöù 12 ñeán theá kyû thöù 6 tröôùc CN(1134-590 tröôùc CN). Taùc giaû ñaïi ña soá thuoäc taàng lôùp quaàn chuùng bình daân( Phaàn Phong vaø moät soá baøi trong phaàn Tieåu Nhaõ). Ban ñaàu nhöõng saùng taùc naøy chæ ñöôïc goïi laø Thi(“Thi tam baùch, nhaát ngoân dó teá chi, vieát tö voâ taø” : Thi coù 300 thieân, moät lôøi noùi coù theå bao quaùt caû: ñoù laø khoâng nghó ñeán ñieàu xaèng baäy). Danh xöng “kinh” xuaát hieän töø ñaàu ñôøi Haùn(206 tröôùc CN) khi caùc nhaø Haùn nho khoâi phuïc vaø xeáp taùc phaåm naøy vaøo haøng kinh ñieån(Thi, Thö, Dòch, Leã vaø Xuaân Thu) . Ñaàu ñôøi Haùn coù 4 baûn Kinh Thi, noäi dung ñaïi theå gioáng nhau: -Teà thi cuûa Vieân Coá, thaát laïc vaøo ñôøi Nguïy(220-265). -Loã thi cuûa Thaân Boài, thaát laïc vaøo ñôøi Taây Taán(265-317). -Haøn thi cuûa Haøn Anh, thaát laïc vaøo ñôøi Baéc Toáng(960-1127). -Mao thi cuûa Mao Hanh, hieän coøn löu haønh. Veà nguoàn goác Kinh Thi, coù 2 thuyeát: thaùi thi vaø san thi. Thuyeát thaùi thi giaû ñònh töø söï kieän thieát laäp nhaïc phuû thöï ñôøi Haùn Voõ Ñeá, coøn thuyeát san thi do Tö Maõ Thieân ñöa ra trong saùch Söû Kyù, thieân Khoång Töû theá gia. Veà teân goïi, coù khaù nhieàu: Thi, Kinh Thi, Quoác phong, Thaäp nguõ quoác phong, Mao Thi Baûn Kinh Thi hieän nay (töùc Mao Thi) coù 311 thieân (trong ñoù 6 thieân chæ coù ñeà töïa neân thöïc teá goàm 305thieân, noùi goïn laø Thi tam baùch), chia laøm 3 phaàn: -Phong( hay Quoác phong, Thaäp nguõ quoác phong) goàm nhöõng baøi ca dao, daân ca dieãn taû caùc maët sinh hoaït cuûa ñôøi soáng ngöôøi daân Trung Quoác thôøi thöôïng coå. Toång coäng coù160 thieân. Ñaây laø phaàn coù giaù trò nhaát cuûa Kinh Thi -trong ñoù chuû ñeà tình yeâu nam nöõ vaø öôùc voïng löùa ñoâi cuûa quaàn chuùng nhaân daân lao ñoäng ñöôïc theå hieän saâu ñaäm nhaát. -Nhaõ (Ñaïi nhaõ vaø Tieåu nhaõ), goàm nhöõng baøi thô do caùc nhaø quùy toäc saùng taùc duøng ñeå ca haùt trong yeán tieäc. Nhöõng baøi duøng trong yeán tieäc cuûa thieân töû trieàu Chu goò laø Ñaïi nhaõ, coù 31 thieân. Nhöõng baøi duøng trong yeán tieäc cuûa chö haàu hoaëc caùc khanh, ñaïi phu goò laø Tieåu nhaõ, coù 80 thieân. Ñaëc bieät trong tieåu nhaõ coù moät soá baøi TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  7. Vaên hoïc Trung Quoác - 6 - thô mang noäi dung nhö phaàn phong, coù leõ khi khoâi phuïc laïi, caùc nhaø nho ñôøi Haùn ñaõ thay theá vaøo. -Tuïng (Chu tuïng, Loã tuïng vaø Thöông tuïng), goàm nhöõng baøi thô ca ngôïi thaàn linh khi teá leã hoaëc khoa tröông thònh ñöùc caùc trieàu ñaïi, duøng trong mieáu ñöôøng, coù 40 thieân. Kinh Thi laø saûn phaåm vaên hoùa cuûa mieàn Baéc Trung Quoác vaø giaù trò chuû yeáu cuûa noù laø giaù trò hieän thöïc. Veà noäi dung, Quoác phong laø phaàn tinh tuùy coù giaù trò nhaát cuûa Kinh Thi, phaûn aùnh chính xaùc vaø saâu roäng sinh hoaït cuûa ngöôøi daân Trung Quoác thôøi thöôïng coå, noåi baät hôn caû laø ñôøi soáng lao ñoäng naëng nhoïc caàn cuø, ñôøi soáng chính trò bò aùp böùc boùc loät vaø ñôøi soáng tình caûm hoàn nhieân phong phuù cuûa ñaïi ña soá quaàn chuùng nhaân daân lao ñoäng: -Nhöõng baøi mieâu taû ñôøi soáng lao ñoäng naëng nhoïc cuûa nhaân daân Trung Quoác thôøi coå sô nhö laøm ruoäng, troàng daâu, nuoâi taèm, nhuoäm tô cho ñeán saên baén, chaët goã, ñuïc baêng, döïng nhaø nhö : (Thaát nguyeät –Baân phong), (Thaäp maãu chi gian, Phaït ñaøn –Nguïy phong) ÔÛ chuû ñeà naøy, ngöôøi ñoïc thaáy chuû yeáu toaùt leân khoâng khí lao ñoäng vui veû nhoän nhòp vaø caûm giaùc cuûa ngöôøi lao ñoäng laø söï nheï nhaøng saûng khoaùi: Thaäp maãu chi gian hoà, Möôøi maãu ruoäng kìa ! Tang giaû nhaøn nhaøn heà, Ngöôøi troàng daâu nhaøn haï, Haønh döõ töû hoaøn heà ! Cuøng con trai trôû veà nhaø chöø. (Thaäp maãu chi gian – Nguïy phong) (Möôøi maãu ruoäng – Ca dao nöôùc Nguïy) Nhöng ôû moät soá baøi cuõng ñaõ manh nha thaùi ñoä pheâ phaùn, oaùn gheùt taàng lôùp thoáng trò, boùc loät, ngoài maùt aên baùt vaøng, nhö baøi “Phaït ñaøn”(Nguïy phong)ï: Khaûm khaûm phaït ñaøn heà, Chaët goã ñaøn chan chaùt chöø, Trí chi haø thuûy can heà. Ñaët noù ôû bôø soâng cao. Haø thuûy thanh thaû lieân y. Nöôùc soâng trong vaø gôïn soùng. Baát giaù baát saéc, Chaúng caáy chaúng gaët, Hoà thuû hoøa tam baùch trieàn heà? Sao thu luùa nhieàu ñeán 300 hoäc chöø? Baát thuù baát lieäp, Chaúng saên chaúng baét, Hoà chieâm nhöõ ñình höõu huyeàn huyeân heà? Sao thaáy hieân anh coù treo choàn chöø? Bæ quaân töû heà baát toá san heà ! Anh quaân töû kia, chôù aên khoâng chöø ! Khaûm khaûm phaït böùc heà, Chaët goã nan hoa chan chaùt chöø, Trí chi haø chi traéc heà. Ñaët noù ôû beân bôø soâng thaáp. Haø thuûy thanh thaû tröïc y. Nöôùc soâng trong maø soùng thaúng. Baát giaù baát saéc, Chaúng caáy chaúng gaët, Hoà thuû hoaø tam baùch öùc heà? Sao thu luùa nhieàu ñeán 300 öùc chöø? Baát thuù baát lieäp, Chaúng saên chaúng baét, Hoà chieâm nhöõ ñình höõu huyeàn ñaëc heà? Sao thaáy hieân anh coù treo thuù non chöø? Bæ quaân töû heà, baát toá thöïc heà ! Anh quaân töû kia, chôù coù aên khoâng chöø ! Chaët goã baùnh xe chan chaùt chöø, Khaûm khaûm phaït luaân heà, Ñaët noù ôû meù nöôùc soâng. Trí chi haø chi thaàn heà. Nöôùc soâng trong vaø soùng cuoán troøn. Haø thuûy thanh thaû luaân y. TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  8. Vaên hoïc Trung Quoác - 7 - Baát giaù baát saéc, Chaúng caáy chaúng gaët, Hoà thuû hoaø tam baùch khuaân heà? Sao thu luùa nhieàu ñeán 300 vöïa chöø? Baát thuù baát lieäp, Chaúng saên chaúng baét, Hoà chieâm nhöõ ñình höõu huyeàn thuaàn heà? Sao thaáy hieân anh coù treo chim beùo chöø? Bæ quaân töû heà, baát toá toân heà ! Anh quaân töû kia, chôù aên khoâng chöø ! -Nhöõng baøi mieâu taû thaùi ñoä caêm gheùt cuûa ngöôøi daân ñoái vôùi söï aùp böùc boùc loät vaø phaûn khaùng chieán tranh xaâm löôïc thoân tính laãn nhau giöõa caùc nöôùc thôøi Xuaân Thu-Chieán quoác do giai caáp thoáng trò gaây ra nhö: (Thaïc thöû –Nguïy phong), (Baõo vuõ –Ñöôøng phong), (Quaân töû vu dòch – Vöông phong), (Baù heà –Veä phong), (Ñoâng sôn – Baân phong), (Thaùi vi – Tieåu nhaõ) ÔÛ chuû ñeà thöù 2 naøy, ngöôøi ñoïc coù theå tìm thaáy nhieàu baøi thô coù ngheä thuaät raát cao. Ñaây laø noãi lo laéng cuûa ngöôøi lính thuù bò baét ñi haønh dòch: Tuùc tuùc baõo vuõ, Chim kia bay ñaäu luøm gai, Taäp vu bao huû. Vieäc vua ñaày raãy bieát ngaøy naøo xong? Vöông söï mò coå, Luùa keâ ai vaõi xuoáng ñoàng, Baát naêng ngheä taéc thöû. Cha meï ñoùi loøng bieát laáy gì aên? Phuï maãu haø hoä ? Trôøi cao coù bieát hay chaêng, Du du thöông thieân, Chöøng naøo heát vieäc maø mong trôû veà? Haït kyø höõu sôû (Chim baõo vuõ) (Baõo vuõ) Hoï lo laéng laø leõ ñöông nhieân, vì ngaøy veà cuûa hoï neáu may maén coù ñöôïc, cuõng chæ laø noãi xoùt xa vôùi bao ñau thöông maát maùt: Ngaõ toà Ñoâng sôn, Ta ñi nuùi Ñoâng, Thao thao baát qui. Bieàn bieät khoâng veà. Ngaõ lai töï Ñoâng, Ngaøy veà töø Ñoâng, Linh vuõ kyù moâng. Möa rôi laát phaát. Ngaõ Ñoâng vieát qui, Töø phöông Ñoâng veà, Ngaõ taâm Taây bi Loøng ñau veà Taây (Ñoâng sôn) (Nuùi Ñoâng) Hoaëc : Tích ngaõ vaõng hyõ, Xöa ta ra ñi, Döông lieãu y y . Döông lieãu xanh rì. Kim ngaõ lai tö, Nay ta trôû veà, Vuõ tuyeát phi phi. Möa rôi laát phaát. Haønh ñaïo trì trì, Ñöôøng xa dieäu vôïi, Thaû khaùt thaû cô. Ñaõ khaùt laïi ñoùi. Ngaõ taâm thöông bi, Trong loøng ñau nhoùi, Maïc tri ngaõ ai. Ai bieát ñau thöông? (Thaùi vi) (Rau thaùi vi) Lieäu noãi ñau thöông aáy coù dòu bôùt phaàn naøo vôùi hình aûnh ngöôøi vôï tao khang vaãn chung thuûy chôø choàng? Hay laïi theâm noãi baát haïnh moøn moõi chôø ñôïi cuûa nhöõng maûnh ñôøi “con saâu caùi kieán”? Töï baù chi Ñoâng, Töø ngaøy chaøng traåy sang ñoâng, TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  9. Vaên hoïc Trung Quoác - 8 - Thuû nhö phi boàng. Ñaàu em nhö theå coû boàng gioù bay ! Khôûi voâ cao moäc? Naøo khoâng nöôùc goäi cho hay, Thuøy thích vi dung? Bieát vì ai ñoù, ñeå gaùi naøy vuoát ve? Kyø vuõ kyø vuõ, Trôøi möa ! Aáy trôøi saép möa ! Caûo caûo xuaát nhaät. Maët trôøi ñaâu ñaõ moïc ra ñoû hoàng. Nguyeän ngoân tö baù, Haõy xin ñeå thieáp nhôù choàng, Cam taâm thuû taät. Ñaàu tuy coù nhöùc nhöng loøng cuõng cam. (Baù heà) (Chaøng ôi!) -Nhöõng baøi mieâu taû ñôøi soáng tình caûm hoàn nhieân phong phuù nhaát laø tình yeâu nam nöõ vaø öôùc voïng löùa ñoâi nhö: (Quan thö, Quyeàn nhó, Ñaøo yeâu, Haùn quaûng – Chu Nam), (Phieáu höõu mai, Tieåu tinh –Thieäu Nam), (Tónh nöõ, Yeán yeán –Boäi phong), (Baùch chu, Quaân töû giai laõo – Dung phong) Öôùc voïng haïnh phuùc löùa ñoâi cuûa ngöôøi daân Trung Quoác thôøi coå sô thoâng qua chuû ñeà tình yeâu nam nöõ trong Kinh Thi ñöôïc theå hieän tinh teá töø söï gaëp gôõ, thöông nhôù, traèn troïc ñeán heïn hoø, hôøn doãi, öôùc mô neân duyeân caàm saét hoaëc luyeán tieác xoùt xa, ñoã vôõ. Ñoù laø öôùc voïng chaân thöïc, laø khaùt voïng thieát tha, ñoàng thôøi cuõng laø söï ñoøi hoûi chính ñaùng quyeàn ñöôïc soáng haïnh phuùc cuûa con ngöôøi noùi chung(Xem phaàn trích giaûng). Noäi dung Kinh Thi coù taùc ñoäng giaùo duïc raát lôùn. Chính Khoång töû cuõng nhaän ñònh: “Tieåu töû, haø maïc hoïc phuø Thi? Thi khaû dó höng, khaû dó quan, khaû dó quaàn, khaû dó oaùn; nhó chi söï phuï, vieãn chi söï quaân, ña chí ö ñieåu thuù thaûo moäc chi danh - Döông hoùa”(Caùc troø sao khoâng hoïc Thi? Nhôø Thi, ta coù theå höng khôûi taâm trí, bieát quan saùt, bieát hôïp quaàn, bieát oaùn giaän moät caùch chính ñaùng; gaàn thì bieát thôø cha, xa thì bieát thôø vua, laïi coøn ghi cheùp teân nhieàu gioáng chim muoâng caây coû - thieân Döông Hoùa). Veà ngheä thuaät, phöông thöùc bieåu ñaït cuûa Kinh Thi raát ña daïng. Caùc theå phuù, tæ, höùng ñöôïc söû duïng hoaëc rieâng leû hoaëc phoái hôïp moät caùch nhuaàn nhuyeãn laøm noäi dung baøi thô caøng theâm noåi baät, taêng theâm tính gôïi hình vaø gaây caûm xuùc maïnh nôi ngöôøi ñoïc. Caùc thuû phaùp truøng chöông ñieäp cuù khoâng nhöõng khieán nhaïc ñieäu baøi thô theâm doài daøo maø coøn giuùp noäi dung yù töôûng ñöôïc khaéc hoïa tinh teá, saâu saéc. Ngoaøi ra, tieát taáu ñôn giaûn cuûa loái thô 4 chöõ, söï söû duïng ngoân töø bình dò quen thuoäc maø gôïi taû ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû taïo neân giaù trò hieän thöïc cuûa taùc phaåm. Veà phöông dieän vaên hoïc, aûnh höôûng cuûa Kinh Thi raát lôùn. Noù laø kho tö lieäu, ñieån coá phong phuù, laø nguoàn caûm höùng voâ taän cuûa thi nhaân caùc ñôøi, ôû Trung Quoác cuõng nhö ôû Vieät Nam. ÔÛ Trung Quoác, khoâng moät thi só naøo laïi khoâng ñoïc vaø khoâng chòu ít nhieàu aûnh höôûng cuûa Kinh Thi. Lyù Baïch ñaõ vieát : Ñaïi nhaõ cöûu baát taùc, Ngoâ ai caùnh thuøy traàn? (Ñaïi Nhaõ ñaõ laâu khoâng chaán taùc, noãi nieàm ai oaùn cuûa ta roát cuoäc bieát giaûi baøy cuøng ai?). Coøn Ñoã Phuû thì chuû tröông “Bieät taøi nguïy theå thaân Phong Nhaõ”(Rieâng ta khoâng theo loái nguïy theå maø chæ phaùt trieån thô Phong, Nhaõ). TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  10. Vaên hoïc Trung Quoác - 9 - Ñaëc bieät, ca dao, daân ca, thô vaø nhaïc phuû töø Löôõng Haùn ñeán Luïc Trieàu chòu aûnh höôûng tröïc tieáp Kinh Thi, caû veà noäi dung laãn hình thöùc. ÔÛ nöôùc ta, caùc thi gia xöa thöôøng möôïn chöõ, möôïn hình aûnh, möôïn yù cuûa Kinh Thi ñeå dieãn ñaït yù töôûng taâm tình, thaäm chí xem Kinh Thi nhö moät taùc phaåm maãu möïc, khoâng ngôùt lôøi ca ngôïi: “Töù ngoân ñoäc Mao, nguõ ngoân ñoäc Ñaøo, thaát ngoân ñoäc Tao”(Thô 4 chöõ thì ñoïc Mao thi, thô 5 chöõ thì ñoïc Ñaøo Tieàm, thô 7 chöõ thì ñoïc Ly Tao). Thaät ñuùng laø “Baát hoïc Thi, voâ dó ngoân”( Khoâng hoïc taäp Kinh Thi, khoâng bieát laáy gì maø noùi cho vaên veû - Luaän Ngöõ); “Nhaân nhi baát vi Chu Nam, Thieäu Nam, kyø do chính töôøng dieän nhi laäp”(Ngöôøi ta maø khoâng ñoïc thô Chu Nam, Thieäu Nam, thì cuõng gioáng nhö ñöùng quay maët vaøo töôøng - Döông Hoùa) ; “Tuïng Thi tam baùch, thuï chi dó chính baát ñaït, söù ö töù phöông baát naêng chuyeân ñoái, tuy ña, dieäc heà dó vi?”( Ñoïc heát 300 thieân Thi, nhöng khi ñöôïc trao vieäc chính trò laøm khoâng ñaït, sai ñi söù boán phöông khoâng bieát öùng ñoái löu loaùt, thì tuy coù ñoïc nhieàu cuõng chaúng ích gì -Töû Loä). Trích giaûng: I-Quan thö Chim thö cöu Quan quan thö cöu, Chim thö cöu hoùt vang, Taïi haø chi chaâu. Treân baõi soâng. Yeåu ñieäu thuïc nöõ, Ngöôøi thuïc nöõ dòu daøng yeåu ñieäu, Quaân töû haûo caàu. Xöùng ñoâi vôùi chaøng quaân töû. Saâm si haïnh thaùi, Rau haïnh so le, Taû höõu löu chi. Ngaõ ngoïn theo hai beân gioøng. Yeåu ñieäu thuïc nöõ, Ngöôøi thuïc nöõ dòu daøng yeåu ñieäu, Nguï mò caàu chi. Thöùc nguû ta caàu mong. Caàu mong naøng khoâng ñöôïc, Caàu chi baát ñaéc, Thöùc nguû ta nhôù nhung. Nguï mò tö baëc(phuïc), Oâi, nhôù thöông hoaøi ! Du tai ! Du tai ! Ta traèn troïc khoân nguoâi. Trieån chuyeån phaûn traéc. Rau haïnh so le, Saâm si haïnh thaùi, Ta haùi rau beân phaûi, beân traùi. Taû höõu thaùi chi, Ngöôøi thuïc nöõ dòu daøng yeåu ñieäu, Yeåu ñieäu thuïc nöõ, Ta gaåy ñaøn caàm ñaøn saét mong coù naøng. Caàm saét höõu chi. Rau haïnh so le, Saâm si haïnh thaùi, Ta haùi rau beân phaûi beân traùi veà naáu chín. Taû höõu maïo chi. Ngöôøi thuïc nöõ dòu daøng yeåu ñieäu , Yeåu ñieäu thuïc nöõ, Ta noåi chuoâng troáng cho naøng vui. Chung coå laïc chi. 2.- Tónh nöõ Coâ gaùi thuøy mò Tónh nöõ kyø thuø , Coâ gaùi dòu daøng xinh ñeïp, Só ngaõ vu thaønh ngu. Ñôïi ta ôû goùc thaønh. Aùi nhi baát kieán, Yeâu naøng maø khoâng gaëp maët, Tao thuû trì truø . Ta voø ñaàu baên khoaên. TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  11. Vaên hoïc Trung Quoác - 10 - Tónh nöõ kyø luyeán , Coâ gaùi dòu daøng ñaùng yeâu, Di ngaõ ñan quaûn . Taëng ta moät caây buùt son. Ñan quaûn höõu vó , Caây buùt son coù vaân röïc rôõ, Duyeät dòch nhöõ myõ. Ta vui loøng vì mi ñeïp. Töï muïc qui di , Töø ngoaøi ñoàng veà, naøng taëng ta nhaùnh coû Tuaân myõ thaû dò. Vöøa ñeïp vöøa laï. Phæ nhöõ chi vi myõ, Coû ôi, khoâng phaûi laø mi ñeïp ñaâu Myõ nhaân chi di. Maø vì laø taëng vaät cuûa ngöôøi ñeïp. 3.- Haø quaûng Soâng roäng Thuøy vò haø quaûng, Soâng kia, ai baûo roäng gì? Nhaát vyõ haøng chi. Moät caùi coû saäy, aáy thì sang qua ! Thuøy vò Toáng vieãn, Toáng kia, ai baûo raèng xa? Kyõ döõ voïng chi. Kieãng chaân moät chuùt, aáy ta troâng thaáy roài Thuøy vò haø quaûng, Soâng kia, ai baûo roäng gì? Moät chieác thuyeàn nhoû, aáy thì chaät thoâí ! Taèng baát dung ñieâu. Toáng kia, ai baûo xa xoâi? Thuøy vò Toáng vieãn, Ñi khoâng ñaày buoåi, aáy ñeán nôi ñoù maø ! Taèng baát suøng trieâu. (Taûn Ñaø dòch) 4.- Töû khaâm Aùo chaøng Thanh thanh töû khaâm, Aùo chaøng xanh xanh, Du du ngaõ taâm. Loøng ta nhôù hoaøi. Tuùng ngaõ baát vaõng, Neáu ta chaúng tôùi, Töû ninh baát töï heà? Chaøng sao chaúng giaûi baøy? Thanh thanh töû boäi, Chaøng ñeo ngoïc xanh, Du du ngaõ tö. Loøng ta nhôù maõi. Tuùng ngaõ baát vaõng, Neáu ta khoâng ñi, Töû ninh baát lai? Chaøng sao chaúng laïi? Khieâu heà ! Ñaït heà ! Giôõn kìa ! Nhaûy kìa ! Taïi thaønh khuyeát heà. ÔÛ cöûa thaønh kia. Nhaát nhaät baát kieán, Moät ngaøy chaúng thaáy, Nhö tam nguyeät heà. Ba thaùng caùch chia. ( Voâ Danh) TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  12. Vaên hoïc Trung Quoác - 11 - 5.- Yeán yeán Chim eùn Yeán yeán vu phi, Kìa troâng con eùn noù bay, Si trì kyø vuõ. Noù sa caùnh naøy noù lieäng caùnh kia. Chi töû vu quy, Coâ kia böôùc chaân ra veà, Vieãn toáng vu daõ. Ta tieãn mình veà ñeán quaõng ñoàng khoâng. Chieâm voïng phaát caäp, Troâng theo naøo thaáy maø troâng, Khaáp theá nhö vuõ. Nöôùc maét ta khoùc roøng roøng nhö möa. Yeán yeán vu phi, Kìa troâng con eùn noù bay, Hieät chi haøng chi. Bay boång nôi naøy bay xuoáng nôi kia. Chi töû vu quy, Coâ kia böôùc chaân ra veà, Vieãn vu töông chi. Ta tieãn mình veà chaúng quaûn ñöôøng xa. Chieâm voïng phaát caäp, Troâng theo naøo thaáy ñaâu maø, Tröõ laäp dó khaáp. Moät mình thô thaån ñöùng maø khoùc thöông. Yeán yeán vu phi, Kìa troâng con eùn noù bay, Haï thöôïng kyø aâm. Keâu leân tieáng naøy, keâu xuoáng tieáng kia. Chi töû vu quy, Coâ kia böôùc chaân ra veà, Ta tieãn mình veà, xa tieãn sang nam. Vieãn toáng vu nam. Loøng ta vô vaån ai laøm, Chieâm voïng phaát caäp, Troâng theo chaúng thaáy cho theâm nhoïc loøng Thöïc lao ngaõ taâm. (Taûn Ñaø dòch) 6.- Phieáu höõu mai Caây mai ruïng Phieáu höõu mai, Caây mai ruïng, Kyø thöïc thaát heà! Quûa baûy treân caønh. Caàu ngaõ thöù só, Aáy ai laø keû caàu mình, Ñaõi kyø caùt heà. Tính sao cho kòp ngaøy laønh hôõi ai ! Phieáu höõu mai, Caây mai ruïng, Kyø thöïc tam heà! Treân caønh quûa ba. Caàu ngaõ thöù só, Aáy ai laø keû caàu ta, Ñaõi kyø kim heà. Tính sao cho kòp, aét laø ngaøy nay. Phieáu höõu mai, Caây mai ruïng, Khuynh khuoâng kî chi. Nghieâng gioû nhaët mai. Caàu ngaõ thöù só, Caàu ta, ai ñoù hôõi ai ! Ñaõi kyø vò chi. Tính sao cho kòp, moät lôøi baûo nhau ! (Taûn Ñaø dòch) TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  13. Vaên hoïc Trung Quoác - 12 - 7.-Quaân töû vu dòch Chaøng chinh chieán phöông xa Quaân töû vu dòch, Chaøng chinh chieán phöông xa, Baát tri kyø kyø. Ngaøy veà naøo heïn öôùc. Haït chí tai! Gaø ñeán luùc leân chuoàng, Keâ theâ vu thì. Chaøng bao giôø veà ñöôïc? Nhaät chi tòch hyõ, Trôøi chieàu ñaø xaåm toái, Döông ngöu haï lai, Deâ traâu ñaõ veà tôùi. Quaân töû vu dòch, Chaøng coøn chinh chieán xa, Nhö chi haø vaät öu? Loøng thieáp sao chaúng roái? Quaân töû vu dòch, Chaøng chinh chieán phöông xa, Baát nhaät baát nguyeät. Thaùng ngaøy ñi bieàn bieät. Haït höõu kyø hoaït, Gaø ñaõ naèm aám toå, Keâ theâ vu kieät. Ngaøy chaøng veà naøo bieát. Nhaät chi tòch hyõ, Trôøi chieàu boùng ñaõ taø, Döông ngöu haï quaùt, Deâ traâu ñaõ veà heát. Quaân töû vu dòch, Chaøng coøn chinh chieán xa, Mong sao khoâng ñoùi reùt. Caåu voâ cô khaùt. 8.- Baù heà Chaøng ôi ! Baù heà ! Yeát heà ! Aáy ai taøi gioûi nhö chaøng, Bang chi kieät heà. Keå xem trong nöôùc, thaät haøng tröôïng phu. Baù daõ chaáp thuø, Chaøng nay chaïy tröôùc xe vua, Vò vöông tieàn khu. Laêm laêm caàm moät caùi thuø trong tay. Töï baù chi ñoâng, Töø ngaøy chaøng traåy sang ñoâng, Thuû nhö phi boàng. Ñaàu em nhö theå coû boàng gioù bay ! Khôûi voâ cao moäc, Naøo khoâng nöôùc goäi cho hay, Thuøy ñích vi dung. Bieát vì ai ñoù, ñeå gaùi naøy vuoát ve? Kyø vuõ ! Kyø vuõ ! Trôøi möa ! Aáy trôøi saép möa ! Kieåu kieåu xuaát nhaät. Maët trôøi ñaâu ñaõ moïc ra ñoû hoàng. Nguyeän ngoân tö baù, Haõy xin ñeå thieáp nhôù choàng, Cam taâm thuû taät. Ñaàu tuy coù nhöùc, nhöng loøng cuõng cam. An ñaéc huyeân thaûo, Öôùc gì ñöôïc coû queân lo, Ngoân thuï chi boái. Ñem veà chaùi baéc ñeå cho ta troàng. Nguyeân ngoân tö baù, Haõy xin ñeå thieáp nhôù choàng, Daãu cho ñau ñôùn trong loøng, quaûn bao ! Söû ngaõ taâm hoái. (Taûn Ñaø dòch) TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  14. Vaên hoïc Trung Quoác - 13 - 9.- Baùch chu Chieác thuyeàn goã baùch Phieám bæ baùch chu, Leânh ñeânh nhö chieác thuyeàn troâi, Dieäc phieám kyø löu. Chieác thuyeàn goã baùch, ai ôi, giöõa gioøng! Caûnh caûnh baát mò, Muoán nguû maø nguû chaúng xong, Nhö höõu aån öu. Vì sao khaéc khoaûi nhö loøng coù lo. Vi ngaõ voâ töûu, Lo naøy ai coù hay cho, Dó ngao dó du. Phaûi raèng khoâng röôïu chôi cho ñôõ buoàn. Ngaõ taâm phæ giaùm, Loøng ta chaúng phaûi laø göông, Baát khaû dó nhöï. Muoán ñem maø löôøng, hoà deã ñöôïc chaêng? Dieäc höõu huynh ñeä, Anh em coù cuõng goïi raèng: Baát khaû dó cöù. Coù anh em, chaúng chaéc baèng vaøo ai. Baïc ngoân vaõng toá, Ta ñi ta noùi maáy lôøi, Phuøng bæ chi noä. Gaëp côn giaän döõ cuûa ngöôøi anh em. Ngaõ taâm phæ thaïch, Chieáu kia cuoán deã nhö khoâng, Baát khaû chuyeån daõ. Loøng ta phaûi chieáu maø mong cuoán daàn ! Ngaõ taâm phæ tòch, Ñaù kia thôøi coù ngöôøi laên, Loøng ta phaûi ñaù maø vaàn ñöôïc sao ! Baát khaû quyeån daõ. Uy nghi chaúng keùm chuùt naøo, Uy nghi leä leä, Deã ai keùn choïn ñieàu naøo ñöôïc ru ! Baát khaû tuyeån daõ. Loøng ta aùy naùy lo phieàn, Öu taâm tieãu tieãu, Nghó cho nhöõng luõ nhoû nhen böïc mình. Uaån vu quaàn tieåu. Noãi rieâng laém noãi thöông tình, Caáu maãn kyù ña, Laïi theâm nhieàu söï baát bình laém thay ! Thuï voâ baát tieåu. Moät mình rieâng nghó ai hay, Tónh ngoân tö chi, Ñeâm naèm sôø buïng, voã tay maø buoàn. Nguï tòch höõu phieáu. Maët traêng kia vôùi maët trôøi, Nhaät cö nguyeät chö, Sao maø môø toái laàn hoài nhö nhau? Hoà ñieät nhi vi. Loøng ta xieát noãi lo saàu, Taâm chi öu hyõ, Nhö aùo khoâng giaët maëc laâu theá naøy. Nhö phæ caùn y. Moät mình rieâng nghó ai hay, Tónh ngoân tö chi, Böïc mình khoân deã maø bay ñöôïc naøo ! Baát naêng phaán phi. (Taûn Ñaø dòch) TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  15. Vaên hoïc Trung Quoác - 14 - 10.-Tieåu tinh Phaän leõ moïn Tueä bæ tieåu tinh, Oâng sao nho nhoû, Tam nguõ taïi ñoâng. Moïc ôû phía ñoâng Tuùc tuùc tieâu chinh, Naêm oâng ba oâng, Tuùc daï taïi coâng. Nhaáp nha nhaáp nhaùy. Thöïc meänh baát ñoàng. Kìa ñaâu laïi thaáy, Tueä bæ tieåu tinh, Sao Maõo sao Saâm Duy Saâm döõ Maõo. Oâm chaên chaêm chaém ñi ñeâm, Tuùc tuùc tieâu chinh, Nôi coâng khuya sôùm thaân em chöïc chaàu. Baõo khaâm döõ truø, Phaän trôøi cho, thöïc chaúng nhö nhau. Thöïc meänh baát do. (Taûn Ñaø dòch) TIEÁT 2 : SÔÛ TÖØ Neáu Kinh Thi laø thaønh töïu thi ca daân gian mieàn Baéc, coù giaù trò hieän thöïc cao thì Sôû töø laø thaønh töïu thi ca mieàn Nam mang ñaäm daáu aán caù nhaân (noåi baät laø Ly Tao cuûa Khuaát Nguyeân).Taùc phaåm Ly tao xuaát hieän töø giöõa theá kyû thöù 4 tröôùc CN vaø ñöôïc coâng nhaän laø ñænh cao cuûa thi ca Trung Quoác, ñaït tôùi böôùc phaùt trieån raát lôùn veà maët chuû ñeà tö töôûng cuõng nhö ngheä thuaät theå hieän, nhaát laø söï söû duïng ngoân töø phong phuù vaø söùc töôûng töôïng doài daøo. Giaù trò chuû yeáu cuûa Sôû töø noùi chung, cuûa Ly Tao noùi rieâng laø chaát tröõ tình laõng maïn, theå hieän trí töôûng töôïng phong phuù bay boång cuûa nhaø thô thieân taøi Khuaát Nguyeân. Sôû töø laø thi ca, töø phuù cuûa nöôùc Sôû - moät nöôùc ôû löu vöïc soâng Tröôøng giang, töùc laø mieàn nam Trung Quoác- trong ñoù nhöõng taùc phaåm noåi tieáng nhaát laø cuûa hai nhaân vaät coù taâm söï gaàn gioáng nhau: Khuaát Nguyeân(343-278 tröôùc CN) vaø Toáng Ngoïc(290-222 tröôùc CN). -Khuaát Nguyeân(343-278 tröôùc CN) vaø “Ly Tao”: Huùy laø Bình, töï laø Nguyeân, haäu dueä cuûa Sôû Vuõ vöông. Laø ngöôøi”nghe roäng, chí huøng, roõ vieäc trò loaïn, gioûi veà giaáy tôø, vaøo thì cuøng vua baøn vieäc nöôùc, ban boá hieäu leänh, ra thì tieáp ñaõi taân khaùch, öùng ñoái chö haàu”(Söû kyù, Khuaát Nguyeân lieät truyeän - Tö Maõ Thieân), raát ñöôïc Sôû Hoaøi vöông tin duøng. Naêm 25 tuoåi(319 tröôùc CN) ñöôïc Sôû Hoaøi vöông tin duøng, phong chöùc Taû ñoà. Naêm 318 tröôùc CN, Khuaát Nguyeân ñi söù nöôùc Teà, laäp neân tung öôùc Teà - Sôû, thöïc hieän bieán phaùp khieán Sôû trôû thaønh nöôùc huøng maïnh. Naêm 314 tröôùc CN, nghe lôøi Thöôïng quan Ñaïi phu Caän Thöôïng ganh taøi gieøm pha, Sôû Hoaøi vöông khoâng tin duøng Khuaát Nguyeân nöõa, boû hôïp tung, theo lieân hoaønh, ñaøy oâng leân mieàn Baéc soâng Haùn. Khuaát Nguyeân lo buoàn, saùng taùc thieân Ly Tao ñeå giaûi baøy taâm söï cuûa moät beà toâi coâ trung heát loøng vì daân vì nöôùc. Naêm 312 tröôùc CN, sau khi bò Tröông Nghi löøa gaït phaûi thua traän, maát ñaát Haùn Trung, maát töôùng Khuaát Caùi, Sôû Hoaøi vöông hoái haän, laïi tin duøng Khuaát Nguyeân, noái laïi lieân minh Teà-Sôû, phong oâng laøm Tam Lö Ñaïi phu. Naêm 299 tröôùc CN, laàm keá keát tình thoâng gia cuûa Taàn Chieâu vöông, Sôû Hoaøi vöông vöôït cöûa aûi Vuõ quan, bò giam ôû Taàn, roài 3 naêm sau maát taïi ñaáy. Naêm 296 tröôùc CN, ñôøi Khoaûnh Töông vöông, Khuaát Nguyeân laïi bò löu ñaøy xuoáng mieàn Giang Nam. TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  16. Vaên hoïc Trung Quoác - 15 - Naêm 278 tröôùc CN, töôùng Taàn laø Baïch Khôûi ñaùnh chieám Sính ñoâ, khai quaät phaàn moä toå tieân vua Sôû. Luùc naøy Khuaát Nguyeân ñaõ 66 tuoåi, traûi qua hôn 20 naêm luaân laïc, thaáy caûnh quoác phaù gia vong, nhaân daân ñoà thaùn, oâng raát phaãn khích bi ai, laøm baøi phuù Hoaøi sa roài töï traàm taïi soâng Mòch La vaøo ngaøy moàng 5 thaùng 5( teát Ñoan ngoï). Theo Ban Coá(Haùn thö -Ngheä vaên chí), Vöông Daät(Sôû töø chöông cuù) vaø Chu Hy(Sôû töø taäp chuù), taùc phaåm cuûa Khuaát Nguyeân goàm 25 thieân sau: Ly tao(1 thieân), Thieân vaán(1 thieân), Vieãn du(1 thieân), Boác cö(1 thieân), Ngö phuû(1 thieân), Cöûu ca(11 thieân : Ñoâng hoaøng thaùi nhaát, Vaân trung thaàn, Töông quaân, Töông phu nhaân, Ñaïi tö meänh, Thieáu tö meänh, Ñoâng quaân, Haø baù, Sôn quæ, Quoác thöông, Leã hoàn) vaø Cöûu chöông(9 thieân : Tích tuïng, Thieäp giang, Ai Sính, Tröøu tö, Hoaøi sa, Tö myõ nhaân, Tích vaõng nhaät, Quaát tuïng, Bi hoài phong). Qua thaân theá vaø söï nghieäp cuûa mình, Khuaát Nguyeân xöùng ñaùng laø moät nhaø thô yeâu nöôùc thieát tha, moät nhaø chính trò saùng suoát vaø laø moät nhaân caùch lôùn. “Ly tao” –taùc phaåm tieâu bieåu cuûa Khuaát Nguyeân- goàm 374 caâu, saùng taùc naêm 314 tröôùc CN khi Sôû Hoaøi Vöông nghe lôøi gieøm pha cuûa Thöôïng quan Ñaïi phu Caän Thöôïng, caùch chöùc Taû ñoà vaø ñaøy oâng leân mieàn baéc soâng Haùn. Baøi thô vieát theo theå “tao”, theå thô do chính taùc giaû saùng taïo treân cô sôû daân ca nöôùc Sôû. Ly tao coù nghóa laø moái lo buoàn bieät ly( Ly tao giaû, ly öu daõ -Söû Kyù – Tö Maõ Thieân), hoaëc gaëp moái u saàu(Haùn thö – Ban Coá). Hai caùch giaûi thích naøy ñeàu phuø hôïp vôùi noäi dung giaûi baøy taâm söï cuûa nhaø thô yeâu nöôùc Khuaát Nguyeân. Taùc phaåm Ly Tao ñöôïc nhaø pheâ bình ñôøi Minh Kim Thaùnh Thaùn xeáp vaøo haøng coå ñieån goïi laø luïc taøi töû(Nam Hoa Kinh cuûa Trang Töû, Ly Tao cuûa Khuaát Nguyeân, Söû Kyù cuaû Tö Maõ Thieân, Luaät Thi cuûa Ñoã Phuû, Thuûy Höû cuûa Thi Naïi Am vaø Taây Söông Kyù cuûa Vöông Thöïc Phuû). Veà sau ngöôøi ñôøi theâm vaøo 2 taùc phaåm nöõa thaønh baùt taøi töû laø Tyø Baø Haønh cuûa Baïch Cö Dò vaø Hoa Tieân Kyù – Khuyeát Danh; cuõng coù ngöôøi cho laø Tam Quoác Chí cuûa La Quaùn Trung vaø Hoàng Laâu Moäng cuûa Taøo Tuyeát Caàn – Cao Ngaïc. Taùc phaåm coù theå chia laøm 2 phaàn vaø moät lôøi loaïn : ( töùc lôøi keát): Phaàn 1: 184 caâu ñaàu, chuû yeáu laø thöïc coù pha laãn ít nhieàu hö caáu, taùc giaû töï keå veà mình, goàm 3 ñoaïn: Ñoaïn 1 trình baøy gia theá vaø chí höôùng, hoaøi baõo cuûa taùc giaû luùc coøn treû. Ñoaïn 2 keå laïi nhöõng lo laéng, daèn vaët öu tö cuûa taùc giaû veà haäu quûa cuûa ñöôøng loái trò nöôùc do nhaø vua muø quaùng vaø boïn nònh thaàn xuùc xieåm gaây ra. Ñoaïn 3 theå hieän tinh thaàn ñaáu tranh ñeán cuøng cho lyù töôûng, quyeát khoâng thoûa hieäp vôùi caùi aùc, caùi xaáu. Phaàn 2: 186 caâu keá tieáp, chuû yeáu laø hö caáu nhöng phaùt xuaát töø cô sôû hieän thöïc, goàm 4 ñoaïn: Ñoaïn 1 hoùa thaân vaøo moäng töôûng ñeå trình baøy lyù töôûng hoaøi baõo trí quaân traïch daân cuûa mình tröôùc ñeàn vua Thuaán. Ñoaïn 2 dieãn taû cuoäc du haønh vaøo theá giôùi hö aûo (3 löôït) ñeå tìm “ngöôøi baïn loøng” nhaèm thöïc hieän lyù töôûng hoaøi baõo aáy nhöng thaát baïi. Ñoaïn 3 trôû veà hieän thöïc trong taâm traïng xoùt xa daèn vaët, maát phöông höôùng, muoán buoâng xuoâi, nhieàu laàn nghó ñeán caùi cheát. Ñoaïn 4 laïi du haønh vaøo theá giôùi hö aûo nhöng vaãn thaát baïi. TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  17. Vaên hoïc Trung Quoác - 16 - Lôøi loaïn: 4 caâu cuoái, toång keát yù toaøn baøi vaø neâu leân döï caûm bi thöông veà cuoäc ñôøi taùc giaû: theo göông Baønh Haøm, tìm ñeán caùi cheát ñeå giaûi baøy taám loøng thieát tha vì theá söï cuûa moät nhaân caùch cao khieát. Trích giaûng: l.-Ly tao(trích) Gaëp moái lo buoàn Ñeá Cao Döông chi mieâu dueä heà, Laø doøng doõi Cao Döông vua tröôùc, Traãm hoaøng khaûo vieát Baù Dung. Oâng Baù Dung chính thöïc phuï thaân, Nhieáp ñeà trinh vu Maïnh Traâu heà, Naêm Daàn, vaøo thaùng ñaàu xuaân, Duy Canh daàn ngoâ dó giaùng. Canh daàn ngaøy aáy, giaùng traàn laø ta. Hoaøng laõm quó dö sô ñoä heà, Luùc sô sinh troâng ra moïi söï, Thieäu tích dö dó gia thanh. Cha ban cho danh töï toát laønh. Danh dö vieát Chính Taéc heà, Naøy ñaây Chính Taéc laø danh, Töï dö vieát Linh Quaân. Linh Quaân laø töï cho thaønh teân hay. Phaân ngoâ kyù höõu thöû noäi myõ heà, Trong ñaõ saün ñöùc daøy neát khaù, Höïu truøng chi dó tu naêng. Ngoaøi laïi theâm veû laï, taøi nhieàu. Hoã giang ly döõ tích chæ heà, Giang ly, tích chæ mang theo, Nöõu thu lan dó vi boäi. Thu lan thôm ngaùt keát ñeo beân mình. Coát dö nhöôïc töông baát caäp heà, Lo thôøi gian troâi nhanh qua voäi, Khuûng nieân tueá chi baát ngoâ döõ. Sôï thaùng naêm chaúng ñôïi chôø ta. Trieâu kieån tæ chi moäc lan heà, Moäc lan ban saùng haùi hoa, Tòch giaûo chaâu chi tuùc maõng. Coû xanh giaãm boùng chieàu taø beân soâng. Nhaät nguyeät hoát kyø baát yeâm heà, Ngaøy vôùi thaùng haün khoâng ôû laïi, Xuaân döõ thu kyø ñaïi töï. Xuaân roài thu maõi maõi ñoåi thay Duy thaûo moäc chi linh laïc heà, Nghó ñieàu heùo ruïng coû caây, Khuûng myõ nhaân chi trì moä. Sôï cho ngöôøi ñeïp roài ñaây seõ giaø. Baát phuû traùng nhi khöû ueá heà, Thôøi treû maïnh, xaáu xa chaúng boû, Haø baát caûi thöû ñoä? Sao khoâng thay phaùp ñoä kyû cöông? Thöøa kyø kyù dó trì sính heà, Ruoåi giong kyø kyù treân ñöôøng, Lai ngoâ ñaïo phuø tieân loä. Laïi ñaây, ta daãn cho töôøng böôùc ñi. Tích tam haäu chi thuaàn tuùy heà, Vì ba vua xöa kia toát ñöùc, Coá chuùng phöông chi sôû taïi. Neân coû thôm thaûy ñöôïc vun troàng. Taïp thaân tieâu döõ khuaån queá heà, Tieâu kia, queá noï ñeàu duøng, Khôûi duy nöõu phuø hueä xaûi. Phaûi ñaâu lan hueä môùi mong ñoaùi hoaøi. Bæ Nghieâu Thuaán chi caûnh giôùi heà, Kìa Nghieâu Thuaán saùng ngôøi ngoâi caû, Kyù tuaân ñaïo nhi ñaéc loä. Theo ñöôøng ngay neân ñaõ thaønh coâng Haø Kieät Truï chi xöông phi heà, Coøn nhö Kieät Truï buoâng tuoàng, Phuø duy tieäp kính dó quaãn boä. Baêng theo loái taét, khoán cuøng böôùc ñi. TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  18. Vaên hoïc Trung Quoác - 17 - Duy phuø ñaûng nhaân chi thaâu laïc heà, Beø luõ aáy maõi meâ hoan laïc, Loä u muoäi dó hieåm aûi. Khieán toái taêm vöôùng maéc loái ñöôøng; Khôûi dö thaân chi ñaïn öông heà, Thaân ta haù sôï tai öông, Khuûng hoaøng dö chi baïi tích. Chæ e cô nghieäp quaân vöông ñoå nhaøo. Hoát boân taåu dó tieân haäu heà, Neân voäi vaõ tröôùc sau chaïy choït, Caäp tieàn vöông chi chuûng vuõ. Mong theo chaân noái goùt tieàn vöông; Thuyeân baát saùt dö chi trung tình heà, Loøng trung chaúng ñöôïc ñoaùi thöông, Phaûn tín saøm nhi teá noä. Tin lôøi saøm taáu noåi côn loâi ñình. Dö coá tri kieån kieån chi vi hoaïn heà, Voán ñaõ bieát kieân trinh gaây hoïa, Nhaãn nhi baát naêng xaû daõ. Song nôõ naøo boû caû nöôùc non ! Chæ cöûu thieân dó vi chính heà, Chæ trôøi maø giaûi loøng son, Phuø duy Linh tu chi coá daõ. Linh tu laø ñaáy, coãi nguoàn bi ai. Vieát hoaøng hoân dó vi kyø heà, Buoåi hoaøng hoân cuøng ai hoø heïn, Khöông trung ñaïo nhi caûi loä. Môùi nöûa ñöôøng caûi bieán ngôø ñaâu ! Sô kyù döõ dö thaønh ngoân heà, Noùi ñieàu thaønh thöïc ban ñaàu, Haäu hoái ñoän nhi höõu tha. Cuøng ta nhö theá maø sau ñoåi lôøi. Dö kyù baát nan phuø ly bieät heà, Ta haù quaûn cuøng ngöôøi ly bieät, Thöông Linh tu chi xaùc hoùa. Thöông Linh tu chuyeån bieán bao laàn; Dö kyù tö lan chi cöûu uyeån heà, Ruoäng naøy chín khoaûnh caáy lan, Höïu thuï hueä chi baùch maãu. Ñoàng xa traêm maãu troàng haøng hueä kia. Hueà löu di döõ yeát xa heà, Vun yeát xa, löu di khoe veû, Taïp ñoã haønh döõ phöông chæ. Xen maøu töôi phöông chæ, ñoã haønh, Kyù chi dieäp chi tuaán maäu heà, Mong sao raäm raïp laù caønh, Nguyeän só thôøi heà ngoâ töông san. Ñuùng thôøi ta haùi cho thaønh öôùc ao. Tuy uûy tuyeät kyø dieäc haø thöông heà, Daàu heùo ruïng haïi naøo ñaùng keå, Ai chuùng phöông chi voâ ueá. Thöông coû thôm hoang pheá ñieâu taøn. Chuùng giai caïnh tieán dó tham lam heà, Tranh nhau chuùng chaúng töø nan, Baèng baát yeám hoà caàu saùch. Möu danh ñoaït lôïi tham taøn chaúng ngôi. (Traàn Troïng San dòch) Chuùng baát khaû hoä thuyeát heà, Noùi vôùi chuùng deã hoøng noùi xieát, Thuïc vaân saùt dö chi trung tình? Ai laø ngöôøi xeùt bieát loøng ta? Theá tònh cöû nhi hieáu baèng heà, Ñôøi ñeàu beø ñaûng gian taø, Phuø haø quynh ñoäc nhi baát dö thính? Moät mình ta noùi noùi maø ai nghe? Taêng hö hi dö uaát aáp heà, Nöùc nôû khoùc lo buoàn ñaày daï, Ai traãm thì chi baát ñaùng. Tuûi cho thaân sinh ñaõ loãi thôøi. Gaït saàu böùt caùnh hueä töôi, Laõm nhöï hueä dó yeåm theá heà, Aùo khaên laõ chaõ leä rôi öôùt ñaàm. Trieâm dö khaâm chi laõng laõng. TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  19. Vaên hoïc Trung Quoác - 18 - Trieâu phaùt nhaãn ö Thöông Ngoâ heà, Sôùm Thöông Ngoâ chieàu ra Huyeàn Phoá, Tòch dö chí hoà Huyeàn Phoá. Ñeàn thaàn linh xa ngoù cöûa ngoaøi. Duïc thieåu löu thöû linh toûa heà, Choán naøy muoán taïm nghæ ngôi, Nhaät hoát hoát kyø töông moä. Chieàu hoâm baûng laûng maët trôøi xuoáng nhanh. Ngoâ linh Hy Hoøa nhó tieát heà, Hy Hoøa hôõi neå tình ta vôùi, Voïng Yeâm tu nhi vaät baùch. Loái non ñoaøi chôù voäi xoâng pha. Loä man man kyø tu vieãn heà, Quaûn bao nöôùc thaúm non xa, Ngoâ töông thöôïng haï nhi caàu saùch. Ñeå ta tìm kieám cho ra baïn loøng. . Loä tu vieãn dó ña gian heà, Xa thaêm thaúm coõi ñöôøng hieåm trôû, Ñaèng chuùng xa söû kính ñaõi. Doàn caùc xe giuùp ñôõ ta cuøng. Loä baát chu dó taû chuyeån heà, Ñöôøng xa loái taû ñi voøng, Chæ Taây haûi dó vi kyø. Heïn ngaøy thaùng chæ qua vuøng beå Taây. Ñoàn dö xa kyø thieân thaëng heà, Ñeàu tay saép giaät daây cöông ngoïc, Teà ngoïc ñaïi nhi tònh trì. Nghìn xe cuøng moät luùc ra ñi. Giaù baùt long chi uyeån uyeån heà, Taùm roàng bay loän tröôùc xe, Taùi vaân kyø chi uûy ñaø. Côø maây phaát phôùi boùng che rôïp trôøi. Öùc chí nhi nhó tieát heà, Haõy ngöøng böôùc taïm nguoâi daï tuûi, Thaàn cao trì chi maïc maïc. Buoâng thaàn hoàn leân coõi cao xa. Taáu Cöûu ca nhi vuõ Thieàu heà, Muùa Thieàu haùt khuùc Cöûu ca, Lieâu haï nhaät dó du laïc. Thaùng ngaøy thong thaû lieäu maø laøm khuaây. Traéc thaêng hoaøng chi haùch hyù heà, Caát mình khoaûng trôøi maây roäng raõi, Hoát laâm ngheã phuø cöïu höông. Chôït ngoaûnh ñaàu troâng laïi queâ höông Boäc phu bi dö maõ hoaøi heà, Ngöïa buoàn ñaày tôù thaûm thöông, Quyeàn cuïc coá nhi baát haøng. Co ro nhôùn nhaùc ngaïi ñöôøng chaúng ñi. Loaïn vieát : Dó hyõ tai ! Vaõn raèng : Quoác voâ nhaân maïc ngaõ tri heà, Thoâi ! Thöông tieác laøm chi cho cöïc! Höïu haø hoaøi hoà coá ñoâ ?! Bieát ta ñaâu moät nöôùc khoâng ngöôøi. Kyù maïc tuùc döõ vi myõ chính heà, Chính laønh laøm söùc vôùi ai? Ngoâ töông toøng Baønh Haøm chi sôû cö. Baønh Haøm ñaâu ñoù ta thôøi ñi theo ! (Nguyeãn Taïo dòch) 2. Hoaøi sa(trích) Loaïn vieát: Lôøi keát raèng: Haïo haïo Nguyeân Töông, phaân löu Mòch Meânh moâng Nguyeân Töông, soâng Mòch La heà! chia nhaùnh a ! Tu loä u eá, ñaïo vieãn hoát heà ! Ñöôøng xa man maùc, ngaát taïnh muø khôi a ! Hoaøi chaát baûo tình, ñoäc voâ thaát heà ! Oâm tình giöõ chaát, ñaønh phaûi moà coâi a ! Baù Nhaïc kyù moät, kyù yeân trình heà ! Baù Nhaïc ñaõ maát, ngöïa Kyù ai coi a ! Nhaân sinh coù meänh, ñeàu ñaõ ñònh roài a ! TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  20. Vaên hoïc Trung Quoác - 19 - Daân sinh baåm meänh, caùc höõu sôû thoá heà ! Vöõng loøng roäng chí, ta chaúng sôï a ! Ñònh taâm quaûng chí, dö haø sôû uùy cuï heà ! Xoùt thöông chaúng döùt, than thôû maõi a ! Taêng thöông vieân ai, vónh thaùn vò heà ! Ñôøi ngaøu ñuïc khoâng bieát ta, loøng ngöôøi Theá hoãn troïc maïc ngoâ tri, nhaân taâm baát khoù löôøng a ! khaû vò heà ! Bieát cheát khoâng traùnh ñöôïc, nguyeän khoâng Tri töû baát khaû nhöôïng, nguyeän vaät aùi heà ! tieác ñôøi a ! Minh caùo quaân töû, ngoâ töông dó vi loaïi heà! Noùi roõ cuøng quaân töû, ta mong theo ñoøi a ! (Ñaøo Duy Anh dòch) 3. Ngö phuû Khuaát Nguyeân kyù phoùng, du ö giang ñaøm, haønh ngaâm traïch baïn, nhan saéc tieàu tuïy, hình dung khoâ caûo. Ngö phuû kieán nhi vaán chi vieát:”Töû phi Tam lö ñaïi phu dö? Haø coá chí ö tö?”. Khuaát Nguyeân vieát:”Theá nhaân giai troïc, ngaõ ñoäc thanh; chuùng nhaân giai tuùy, ngaõ ñoäc tænh, thò dó kieán phoùng”. Ngö phuû vieát:”Thaùnh nhaân baát ngöng treä ö vaät, nhi naêng döõ theá thoâi di. Theá nhaân giai troïc, haø baát quaät kyø neâ nhi döông kyø ba? Chuùng nhaân giai tuùy, haø baát boâ kyø tao nhi suyeát kyø si? Haø coá thaâm tö cao cöû, töï linh phoùng vi?”. Khuaát Nguyeân vieát:”Ngoâ vaên chi: taân moäc giaû, taát ñaøn quan; taân duïc giaû taát chaán y; an naêng dó thaân chi saùt saùt, thuï vaät chi moân moân giaû hoà?! Ninh phoù Töông löu, taùng ö giang ngö chi phuùc trung, höïu an naêng dó haïo haïo chi baïch nhi moâng theá chi traàn ai hoà?! Ngö phuû hoaõn nhó nhi tieáu, coå dueä nhi khöù. Naõi ca vieát : “Thöông Lang chi thuûy thanh heà, khaû dó traïc ngaõ anh; Thöông Lang chi thuûy troïc heà, khaû dó traïc ngaõ tuùc. “ Toaïi khöù, baát phuïc döõ ngoân. Laõo chaøi Sau khi bò ñaøy, Khuaát Nguyeân daïo chôi beân soâng, vöøa ñi vöøa ngaâm beân bôø ñaàm, veû maët hoác haùc, hình daùng gaày guoäc. Laõo chaøi troâng thaáy, hoûi raèng : - “Ngaøi khoâng phaûi laø quan Tam lö ñaïi phu ñoù ö? Vì sao ñeán noãi naøy?”. Khuaát Nguyeân ñaùp : - “Ngöôøi ñôøi ñeàu ñuïc, rieâng mình toâi trong; moïi ngöôøi ñeàu say, rieâng mình toâi tænh, vì theá bò ñaøy”. Laõo chaøi noùi : - “Thaùnh nhaân khoâng ngöng ñoïng vì söï vaät, maø coù theå dôøi ñoåi theo ñôøi. Ngöôøi ñôøi ñeàu ñuïc, sao oâng khoâng khuaáy buøn khua soùng? Moïi ngöôøi ñeàu say, sao oâng khoâng aên baõ uoáng heøm? Taïi sao laïi nghó nhieàu, ôû cao, ñeå bò ñaøy ñoïa?”. Khuaát Nguyeân noùi : - “Toâi nghe :Vöøa goäi xong, aét phaûi phuûi muõ ; vöøa taém xong, aét phaûi giuõ aùo.Haù neân ñem taám thaân trong traéng maø chòu söï nhô baån cuûa söï vaät?! Thaø raèng ñeán soâng Töông, choân mình trong buïng caù, chôù ñaâu neân ñem taám loøng thanh khieát maø chòu buò baëm cuûa coõi ñôøi?!” Laõo chaøi mæm cöôøi, goõ vaøo maùi cheøo maø ñi. Haùt raèng : “Nöôùc soâng Thöông Lang trong heà, coù theå laáy giaët giaûi muõ ta; TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  21. Vaên hoïc Trung Quoác - 20 - Nöôùc soâng Thöông Lang ñuïc heà, coù theå laáy röûa chaân ta”. Roài boû ñi, khoâng noùi vôùi nöõa. (Traàn Troïng San dòch) Nguyeãn Du vaø Khuaát Nguyeân: Töông Ñaøm ñieáu Tam Lö Ñaïi phu Qua Töông Ñaøm ñieáu Kyø nhaát Quan Tam Lö Ñaïi phu Hieáu tu nhaân khöù nhò thieân taûi, Hai nghìn naêm vaéng ngöôøi söûa ñöùc, Thöû ñòa do vaên lan chæ höông. Nôi ñaây coøn thôm nöùc chæ lan. Toâng quoác tam nieân bi phoùng truïc, Ba naêm ñaát trích phuû phaøng, Sôû Töø vaïn coå thieän vaên chöông. Sôû Töø muoân thuûa rôõ raøng vaên chöông. Ngö long giang thöôïng voâ taøn coát, Soâng caù roàng naém xöông khoân giöõ, Ñoã nhöôïc chaâu bieân höõu chuùng phöông Baõi hoa loàng traêm thöù coû thôm. Cöïc muïc thöông taâm haø xöù thò? Nôi naøo gôûi moái thöông taâm! Thu phong laïc moäc quùa Nguyeân Töông Laù thu gioù ruïng neûo taàm Nguyeân Töông. Kyø nhò Nôi ñaây choân hoàn oan Sôû quoác, Sôû quoác oan hoàn oaùn thöû trung, Maét muoân truøng khoùi nöôùc chôi vôi. Yeân ba nhaát voïng dieåu haø cuøng. Ví ban hieán leänh xuoáng ñôøi, Tröïc giao hieán leänh haønh thieân haï, Ly Tao ñaâu ñeå noái lôøi Quoác phong? Haø höõu Ly Tao keá Quoác phong? Hoàn ñoäc tænh ai loøng töôûng tôùi, Thieân coå thuøy nhaân lieân ñoäc tænh, Nieàm coâ trung bieát gôûi phöông nao? Töù phöông haø xöù thaùc coâ trung? Ñôøi nay chuoäng laï xieát bao, Caän thôøi moãi hieáu vi kyø phuïc, Ñeo lan giaét ngoïc nhöng naøo gioáng xöa Sôû boäi tieâu lan caùnh baát ñoàng. (Quaùch Taán dòch) Phaûn chieâu hoàn Choáng baøi”Chieâu hoàn” Hoàn heà ! hoàn heà ! hoà baát qui ? Hoàn hôõi hoàn sao khoâng veà chöù? Ñoâng taây nam baéc voâ sôû y. Khaép phöông trôøi khoâng choã töïa nöông Thöôùng thieân haù ñòa giai baát khaû, Leân trôøi xuoáng ñaát heát ñöôøng, Yeân Dónh thaønh trung lai haø vi? Maø thaønh Yeân Dónh chôù möôøng ñeå chaân Thaønh quaùch do thò, nhaân daân phi, Thaønh quaùch theá nhaân daân khaùc haün, Traàn ai coån coån oâ nhaân y. Buïi bay trong nhô baån aùo ngöôøi. Xuaát giaû khu xa, nhaäp cöù toïa, Veânh vang xe coä laâu ñaøi, Toïa ñaøm laäp nghò giai Cao, Quøi. Ñöùng ngoài baøn taùn saùnh vai Cao, Quøi. Baát loä traûo nha döõ giaùc ñoäc, Hoï ngoaøi maët khoâng thoø nanh vuoát, Giaûo töôùc nhaân nhuïc cam nhö di ! Caáu xeù ngöôøi nhai nuoát ngoït ngon. Quaân baát kieán Hoà Nam soå baùch chaâu, Hoà Nam kia maáy traêm choøm, Chæ höõu saáu tích voâ sung phì. Gaày coøm xô xaùc khoâng coøn thòt da ! Hoàn heà ! hoàn heà ! suaát thöû ñaïo Neáu hoàn cöù thieát tha loái tröôùc, Tam Hoaøng chi haäu phi kyø thì, Sau Tam Hoaøng khoâng ñöôïc hôïp thôøi. Taûo lieãm tinh thaàn phaûn Thaùi cöïc. Chi baèng sôùm lieäu chaàu trôøi, Chôù veà ñaây nöõa maø ngöôøi quôû quang. Thaän vaät taùi phaûn linh nhaân si, Ñôøi sau hoï Thöôïng quan heát thaûy, Haäu theá nhaân nhaân giai Thöôïng quan, Khaép nôi nôi doøng chaûy Mòch La. Ñaïi ñòa xöù xöù giai Mòch La. Caù khoâng ræa, huøm cuõng tha, Ngö long baát thöïc saøi hoå thöïc, Hoàn ôi ! hoàn hôõi ! bieát laø laøm sao? TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  22. Vaên hoïc Trung Quoác - 21 - Hoàn heà ! hoàn heà ! naïi hoàn haø ! (Theo baûn dòch cuõ) Bieän Giaû Baùc laïi Giaû Nghò Baát thieäp Hoà Nam ñaïo, Khoâng ñi qua Hoà Nam, An tri Töông thuûy thaâm? Laøm sao bieát ñöôïc soâng Töông saâu. Baát ñoäc Hoaøi sa phuù Khoâng ñoïc baøi phuù”Hoaøi sa”, An thöùc Khuaát Nguyeân taâm? Laøm sao bieát ñöôïc loøng Khuaát Nguyeân. Khuaát Nguyeân taâm, Töông giang thuûy Loøng Khuaát Nguyeân, nöôùc soâng Töông Thieân thu vaïn thu thanh kieán ñeå. Nghìn naêm vaïn naêm trong suoát ñaùy. Coå kim an ñaéc ñoàng taâm nhaân, Xöa nay keû ñoàng taâm ñöôïc maáy ngöôøi? Giaû sinh nhaát phuù ñoà vi nhó. Baøi phuù Giaû Nghò cuõng chæ laø voâ ích. Lieät nöõ toøng lai baát nhò phu, Lieät nöõ xöa nay chæ thôø moät choàng, Haø ñaéc theâ theâ “töôùng cöûu chaâu”? Sao phaûi taát taû ñi khaép chín chaâu? Vò taát coå nhaân tri höõu ngaõ, Vò taát ngöôøi xöa ñaõ bieát coù ta? Nhaõn trung Töông thuûy khoâng du du ! Tröôùc maét, soâng Töông cöù laëng leõ troâi. PHAÀN ÑOÏC THEÂM Truyeän Khuaát Nguyeân Khuaát Nguyeân teân laø Bình, cuøng hoï vôùi vua Sôû, taû ñoà cuûa Sôû Hoaøi vöông. OÂng laø ngöôøi hoïc roäng, chí huøng, am töôøng leõ quoác gia trò loaïn vaø raát gioûi veà töø leänh. ÔÛ choán trieàu ñình thì oâng baøn tính vieäc nöôùc vôùi vua ñeå ban haønh caùc hieäu leänh; ngoaøi choán trieàu ñình thì oâng tieáp ñaõi taân khaùch vaø öùng ñoái vôùi chö haàu. Vua Sôû raát tín nhieäm oâng. Ñoàng haøng vôùi oâng coù quan Thöôïng quan ñaïi phu(teân laø Caän Thöôïng) cuõng muoán ñöôïc vua yeâu vaø ngaám ngaàm ganh tò, coù yù muoán laøm giaûm giaù taøi naêng oâng. Hoaøi vöông giao cho oâng coâng vieäc döï thaûo caùc ñieàu luaät; coù laàn baûn thaûo vieát chöa xong haún thì Thöôïng quan ñaïi phu troâng thaáy vaø muoán chieám ñoaït nhöng oâng khoâng chòu. Vì chuyeän ñoù maø Thöôïng quan ñaïi phu gieøm pha vôùi vua Sôû raèng: -Beä haï sai Khuaát Bình thaûo hieán leänh, ñieàu ñoù chaúng ai laø khoâng bieát. Moãi khi moät saéc leänh ban haønh laø Bình khoe coâng, baûo: “Khoâng coù ta thì khoâng ai laøm noåi”. Vua giaän, xa daàn vaø baõi chöùc Khuaát Bình. Khuaát Bình ñau loøng vì noãi vua thieáu saùng suoát, bò lôøi gieøm pha laøm luù laáp ñeå cho thoùi gian taø laøm haïi vieäc coâng vaø lôøi ngay thaúng khoâng ñöôïc dung naïp. Cho neân oâng sinh lo buoàn, vieát neân taäp Ly Tao, noùi leân nieàm xoùt xa vì nhöõng vieäc baát nhö yù maø mình ñaõ gaëp phaûi. Trôøi laø khôûi thuûy cuûa loaøi ngöôøi, cha meï laø nguoàn goác cuûa thaân ta; con ngöôøi gaëp böôùc ñöôøng cuøng thì nghó ñeán coäi reã, cho neân chaû bao giôø khoù nhoïc, meät moûi ñeán cöïc ñoä maø khoâng keâu trôøi; chaû bao giôø ñau ñôùn thaûm thöông maø ngöôøi ta khoâng keâu cha meï. Khuaát Bình thaúng böôùc theo con ñöôøng ngay, moät daï trung thaønh, duøng heát taøi trí ñeå thôø vua, theá maø vaãn bò ngöôøi ta gieøm pha ly giaùn, vaän meänh nhö vaäy coù theå noùi laø gaëp hoài cuøng. Thaønh tín maø bò nghi ngôø, trung thöïc maø bò phæ baùng thì coù theå naøo khoâng hôøn oaùn ñöôïc khoâng? Khuaát Bình vieát taäp Ly Tao, yù haún laø oaùn haän ñôøi mình khoâng gaëp ñöôïc cô hoäi toát. Thô Quoác Phong laø thô hieáu saéc maø khoâng daâm ñaõng, thô Tieåu Nhaõ caêm lôøi huûy baùng maø khoâng “noåi loaïn”. Ñeán nhö thô Ly Tao thì coù theå noùi ñöôïc raèng vöøa coù chaát Quoác Phong vöøa coù chaát Tieåu Nhaõ. Thoaït ñaàu noùi töø Ñeá Coác, cuoái cuøng noùi ñeán Teà Hoaøn coâng, khoaûng giöõa thuaät laïi vieäc vua Thang TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  23. Vaên hoïc Trung Quoác - 22 - vua Vuõ, vôùi duïng yù cheâ traùch söï tình ñang xaûy ra luùc baáy giôø vaø thuyeát minh choã cao roäng cuûa ñaïo ñöùc; duyeân do trò loaïn nhaát nhaát ñöôïc trình baøy moät caùch roát raùo, coù maïch laïc ñaàu ñuoâi, khoâng maûy may thieáu soùt; vaên chöông thaät giaûn öôùc, lôøi leõ thaät teá nhò; chí khí oâng cao khieát, phaåm haïnh oâng thanh lieâm. Vaên theå tuy thuoäc loaïi tieåu phaåm, nhöng duïng yù cöïc kyø lôùn lao; nhöõng tæ duï ñöa ra thì thieån caän thoâi, nhöng yù nghóa chöaù ñöïng thì thaät laø saâu roäng. Chí khí oâng cao khieát, cho neân oâng noùi nhieàu ñeán hoa thôm coû laï, phaåm haïnh oâng thanh lieâm neân ñeán cheát oâng vaãn khoâng hoái tieác; xoâ vaøo buøn nhô, oâng töï goät trôû neân trong saïch, khaùc naøo thaân ve vaáy baån, thoaùt xaùc khoûi voøng oâ troïc, laâng laâng ngoaøi coõi traàn ai, chaúng coøn dính daáp vôùi caùi dô daùy cuûa cuoäc ñôøi, traéng ngaàn, trong giaù, ñuùng laø “gaàn buøn maø chaúng hoâi tanh muøi buøn”. Xeùt töø chí höôùng oâng xeùt ñi, vinh quang oâng coù theå giaønh phaàn saùng laùng vôùi aùnh maët traêng, maët trôøi. Sau khi Khuaát Bình bò baõi chöùc, nöôùc Taàn ñònh ñaùnh nöôùc Teà. Nöôùc Teà voán keát thaân vôùi nöôùc Sôû. Taàn Hueä vöông thaáy vaäy laáy laøm lo, sai Tröông Nghi giaû vôø phaïm toäi, sôï bò tröøng phaït neân troán khoûi nöôùc Taàn, ñem nhieàu leã vaät vaø cuûa laøm tin chaïy sang xin thôø nöôùc Sôû, noùi vôùi vua Sôû: -Nöôùc Taàn chuùng toâi raát giaän nöôùc Teà, nhöng nöôùc Teà laïi raát thaân thieän vôùi nöôùc Sôû cuûa ñaïi vöông. Neáu nhö nöôùc Sôû tuyeät giao vôùi nöôùc Teà thì nöôùc Taàn xin daâng ñaát Thöông OÂ roäng saùu traêm daëm. Sôû Hoaøi vöông tham ñaát vaø tin lôøi Tröông Nghi, beøn tuyeät giao vôùi Teà vaø sai söù sang Taàn nhaän ñaát, Tröông Nghi traùo trôû noùi: -Nghi toâi noùi vôùi vua Sôû laø 6 daëm, chöù laøm gì coù chuyeän 600 daëm bao giôø ! Söù giaû giaän boû ñi, veà taâu laïi vôùi vua Sôû. Sôû Hoaøi vöông caû giaän, caát ñaïi quaân ñaùnh Taàn. Taàn xuaát quaân öùng chieán, phaù tan quaân Sôû ôû Ñan Chieát, cheùm taùm vaïn chieác ñaàu, baét soáng töôùng Sôû laø Khuaát Caùi vaø chieám ñaát Haùn Trung cuûa Sôû. Hoaøi vöông töùc toác doác toaøn quaân keùo saâu vaøo ñaát Taàn ñaùnh nhau ôû Lam Ñieàn. Hay tin, nöôùc Nguïy lieàn ñaùnh uùp Sôû, tieán tôùi ñaát Ñaëng; quaân Sôû sôï, phaûi ruùt töø ñaát Taàn veà. Teà giaän Sôû tuyeät giao vôùi mình neân boû maëc khoâng cöùu. Sôû nguy to. Naêm sau, Taàn caét ñaát Haùn Trung cho Sôû ñeå giaûng hoøa. Vua Sôû noùi: -Khoâng daùm xin ñaát, chæ xin ñöôïc Tröông Nghi laø haû loøng. Nghe tin aáy, Tröông Nghi taâu vôùi vua Taàn: -Moät Tröông Nghi maø ñoåi ñöôïc caû ñaát Haùn Trung thì xin cho Nghi toâi sang Sôû. Ñeán Sôû, Tröông Nghi laïi ñem nhieàu leã vaät hoái loä Caän Thöôïng vaø baøy möu caäy suûng cô cuûa Hoaøi vöông laø Trònh Tuï noùi giuùp. Roát cuoäc Hoaøi vöông nghe lôøi Trònh Tuï maø thaû Tröông Nghi. Luùc ñoù Khuaát Bình ñaõ bò baõi chöùc, khoâng coøn tham döï trieàu chính vaø bò cöû ñi söù Teà. ÔÛ Teà veà, oâng can Hoaøi vöông: -Sao khoâng gieát Tröông Nghi ñi? Hoaøi vöông hoái, sai ñuoåi theo baét Tröông Nghi laïi nhöng khoâng kòp. Sau ñoù, caùc haàu quoác hôïp löïc ñaùnh Sôû, caû phaù quaân Sôû vaø gieát cheát töôùng Sôû laø Ñöôøng Muoäi. Baáy giôø Taàn Chieâu vöông ñaõ keát thaân laøm reå Sôû. Chieâu vöông môøi Hoaøi vöông sang Taàn hoäi kieán. Hoaøi vöông muoán ñi. Khuaát Nguyeân noùi: -Taàn laø nöôùc ñoäc aùc nhö huøm soùi, khoâng tin ñöôïc, chi baèng khoâng ñi thì hôn. Con nhoû cuûa Hoaøi vöông laø Töû Lan thì laïi khuyeân neân ñi, baûo: TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  24. Vaên hoïc Trung Quoác - 23 - -Sao laïi laøm cho vua Taàn khoâng vui? Roát cuoäc, Hoaøi vöông ñi. Hoaøi vöông vaøo Vuõ Quan, Taàn cho quaân mai phuïc chaën haäu, giöõ laïi khoâng cho veà, ñeå buoäc Sôû phaûi caét ñaát cho Taàn. Hoaøi vöông noåi giaän, khoâng chòu, leûn troán sang nöôùc Trieäu. Trieäu khoâng cho ôû, Hoaøi vöông laïi phaûi quay veà Taàn vaø sau cheát ôû ñaáy, thaây ñöôïc ñöa veà choân treân ñaát Sôû. Con tröôûng cuûa Hoaøi vöông laø Khoaûnh Töông vöông leân ngoâi. Khoaûnh Töông vöông cho em ruoät laø Töû Lan laøm leänh doaõn. Daân Sôû qui cho Töû Lan caùi toäi ñaõ khuyeân Hoaøi vöông sang Taàn ñeå roài ñeán noãi moät ñi khoâng trôû veà. Khuaát Bình tuy giaän Hoaøi vöông, song khi bò phoùng truïc, loøng laãn nhôù nöôùc Sôû vaø luoân luoân nghó ñeán Hoaøi vöông, luùc naøo cuõng muoán trôû veà, nhöõng mong moät ngaøy naøo ñoù, vua seõ tænh ngoä, thoùi ñôøi seõ ñoåi thay. Taác loøng muoán cho vua hieàn, nöôùc khaù, taác loøng aáy khaéc khoaûi khoâng thoâi, cho neân trong moät thieân saùch, ba laàn oâng nhaéc nhôû tôùi. Nhöng chung quy vaãn khoâng tìm ñöôïc caùch theá, thaønh ra vaãn khoâng theå trôû veà, ñuû hieåu thuûy chung Hoaøi vöông vaãn khoâng tænh ngoä. Phaøm laø vua, baát luaän laø trí hay ngu, hieàn ñöùc hay khoâng hieàn ñöùc, coù ai laïi chaúng muoán tìm cho ñöôïc baày toâi trung ñeå baûo veä mình, caát nhaéc ngöôøi hieàn taøi ñeå giuùp ñôõ mình. Vaäy maø nhöõng oâng vua laøm cho quoác phaù gia vong cöù keá tieáp nhau heát oâng naøy ñeán oâng khaùc, coøn caùc ñaáng thaùnh quaân ñöa ñöôïc quoác gia ñeán choã thònh trò thì haèng bao nhieâu ñôøi khoâng gaëp. Lyù do chæ laø vì ngöôøi vua cho laø trung, thaät ra laïi chaúng trung; ngöôøi vua cho laø hieàn, thaät ra laïi chaúng hieàn. Cuõng vì khoâng bieát phaân bieät theá naøo laø baày toâi trung, cho neân Hoaøi vöông beân trong bò Trònh Tuï meâ hoaëc, beân ngoaøi bò Tröông Nghi löøa doái, ruoàng boû Khuaát Bình maø tin duøng Thöông quan ñaïi phu vaø leänh doaõn Töû Lan, ñeå ñeán noãi thua traän, hao ñaát, maát saùu quaän, chính mình boû xaùc ôû ñaát Taàn, laøm troø cöôøi cho thieân haï. AÁy caùi hoïa khoâng bieát duøng ngöôøi laø nhö theá ñaáy. Kinh Dòch noùi : “Gieáng baån chaúng uoáng, loøng ta lo aâu. Coù theå muùc nöôùc(ñoå ñi cho saïch). Vua maø saùng suoát(hieåu roõ leõ aáy), toaøn daân ñöôïc nhôø”. Vua ñaõ chaúng saùng suoát, thì coøn mong chôø noãi gì? Veà sau, hay tin Khuaát Bình khoâng baèng loøng mình, leänh doaõn Töû Lan noåi giaän, xui Thöôïng quan ñaïi phu noùi xaáu Khuaát Bình vôùi Khoaûnh Töông vöông. Khoaûnh Töông vöông giaän, ñaøy Khuaát Bình ñi xa. Khuaát Nguyeân ñi tôùi beân soâng, xoûa toùc, ngaâm thô, lang thang doïc theo caùc ñaàm nöôùc, maët maøy tieàu tuïy, hình dung khoâ ñeùt. Moät laõo ñaùnh caù gaëp oâng, hoûi: -OÂng khoâng phaûi laø quan Tam Lö ñaïi phu ñaáy ö ? Côù sao laïi ñeán choán naøy? Khuaát Nguyeân noùi: -Ñôøi ñuïc, mình ta trong; ñôøi say, mình ta tænh, cho neân ta bò ruoàng boû. Laõo chaøi noùi: -Ñaõ laø baäc thaùnh nhaân thì chaúng chòu ñeå cho ngoaïi vaät caûn ngaên, raøng buoäc maø coù theå cuøng thôøi theá ñoåi thay. Ñôøi ñuïc ö ? sao ta chaúng theo doøng maø khuaáy soùng? Ñôøi say ö ? sao ta chaúng huùp röôïu nhaït vaø nuoát heøm? Can chi maø khö khö giaét vieân ngoïc caän, naém vieân ngoïc du ñeå cho ngöôøi ñôøi ruoàng boû. Khuaát Nguyeân noùi: -Toâi nghe noùi: môùi goäi ñaàu thì aét phaûi söûa laïi muõ cho ngay ngaén; môùi taém röûa thì aét phaûi xoác laïi aùo cho chænh teà. Phaøm laø ngöôøi, coù ai laïi chòu ñeå cho taám thaân trong saïch vaáy baån giaây nhô ? Chaúng thaø nhaûy quaùch xuoáng soâng maø gôûi mình nôi TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  25. Vaên hoïc Trung Quoác - 24 - buïng caù cho roài, chöù sao laïi ñaønh taâm ñeå cho taám thaân traéng phau phau kia bò ñôøi laøm lem luoác? OÂng beøn laøm baøi phuù “Hoaøi sa”, lôøi vaên coù ñoaïn nhö treân. Roài oâng oâm moät taûng ñaù, nhaûy xuoáng soâng Mòch La maø töï traàm. Sau khi Khuaát Nguyeân maát, thì coù boïn Toáng Ngoïc, Ñöôøng Laëc vaø Caûnh Sai ñeàu laø nhöõng ngöôøi gioûi töø chöông vaø noåi tieáng veà taøi laøm phuù, nhöng vaãn laø raäp theo khuoân maãu cuûa Khuaát Nguyeân. Tuy nhieân, khoâng coù moät ngöôøi naøo coøn daùm thaúng lôøi can giaùn nöõa. Töø ñoù trôû ñi, nöôùc Sôû maát daàn ñaát, vaø roát cuoäc maáy chuïc naêm sau, bò nöôùc Taàn kieâm tính. Khuaát Nguyeân nhaûy xuoáng soâng Mòch La ñöôïc hôn moät traêm naêm thì, döôùi trieàu Haùn, coù Giaû sinh laøm Thaùi phoù Tröôøng Sa, khi ñi ngang qua Töông Thuûy, coù neùm xuoáng soâng moät baøi vaên ñieáu Khuaát Nguyeân. Thaùi söû coâng noùi: Toâi ñoïc taäp Ly Tao, ñeán maáy thieân Thieân vaán, Chieâu hoàn, Ai Dónh , thöông cho chí höôùng Khuaát Nguyeân; treân ñöôøng ñi Tröôøng Sa, nhìn choã oâng traàm mình, laàn naøo cuõng nhoû leä, töôûng töôïng hình boùng oâng. Ñeán khi ñoïc baøi ñieáu vaên cuûa Giaû sinh, toâi laïi raát laáy laøm laï raèng Khuaát Nguyeân taøi naêng nhö theá maø sao khi oâng chu du caùc nöôùc, laïi khoâng moät nöôùc naøo duøng oâng, ñeå ñeán noãi thaân laâm caûnh aáy ! Ñoïc xong baøi phuù “Phuïc ñieåu”, trong ñoù töû sinh ñöôïc ñoàng nhaát, khöù töïu ñöôïc xem khinh, ta laïi söûng soát nhö vöøa böøng tænh vaäy. (Giaûn Chi Nguyeãn Höõu Vaên dòch) TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  26. Vaên hoïc Trung Quoác - 25 - TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  27. Vaên hoïc Trung Quoác - 26 - TIEÁT 3 : TAÛN VAÊN THÔØI TIEÂN TAÀN Vaên hoïc Trung Quoác thôøi tieân Taàn, ngoaøi hai thaønh töïu lôùn Kinh Thi vaø Sôû töø, taûn vaên trieát hoïc vaø taûn vaên lòch söû thôøi naøy cuõng ñaït ñeán ñænh cao ngheä thuaät, nhaát laø nhöõng maãu truyeän nguï ngoân. Taùc giaû cuûa boä phaän vaên hoïc naøy laø baùch gia chö töû, soáng vaøo thôøi Xuaân thu - Chieán quoác. Theo Haùn thö cuûa Ban Coá, baùch gia chö töû goàm 104 ngöôøi vôùi 189 tröôùc taùc. Trong soá naøy coù raát nhieàu taùc phaåm bò thaát laïc moät phaàn hoaëc bò thaát laïc hoaøn toaøn hoaëc laø nguïy taùc cuûa ngöôøi ñôøi sau. Baùch gia chö töû ñöôïc chia laøm 9 nhaø (tröø tieåu thuyeát gia) goïi laø cöûu löu: Nho gia, Ñaïo gia, Maëc gia, Danh gia, Aâm döông gia, Phaùp gia, Tung hoaønh gia, Noâng gia vaø Taïp gia. Sau ñaây laø moät soá taùc giaû vaø taùc phaåm tieâu bieåu: 1.3.1.- TAÛN VAÊN TRIEÁT HOÏC vaø LUAÄN THUYEÁT: 1.3.1.1-NHO GIA: -Khoång Töû(551-479 tröôùc Taây lòch): Huùy laø Khaâu, töï laø Troïng Ni, ngöôøi aáp Traâu, laøng Xöông Bình, nöôùc Loã(nay laø huyeän Khuùc Phuï, tænh Sôn Ñoâng). Naêm 532 tröôùc CN, laøm chöùc uûy laïi troâng coi kho thoùc roài laøm chöùc tö chöùc laïi coi vieäc chaên nuoâi ôû nöôùc Loã. Sau hôn 30 naêm xuaát chính, coù luùc giöõ ñeán chöùc vuï quyeàn teå töôùng khieán Loã huøng cöôøng thònh trò. Roài Loã Ñònh coâng laàm keá ly giaùn cuûa Teà, say meâ nöõ nhaïc, treå naõi trieàu chính neân oâng töø chöùc. Naêm 496 tröôùc CN, Khoång töû rôøi nöôùc Loã, chu du lieät quoác nhöng cuõng khoâng ñöôïc chö haàu troïng duïng. Naêm 484 tröôùc CN Khoång töû trôû veà Loã, chuyeân taâm vaøo vieäc tröôùc thuaät: san ñònh kinh Thi, Thö; hieäu ñính kinh Leã, Nhaïc; vieát lôøi giaûi thích kinh Dòch vaø bieân soaïn kinh Xuaân Thu. Khoång töû maát vaøo thaùng 4, naêm thöù 16 ñôøi Loã Ai Coâng, thoï 73 tuoåi. Nhöõng taùc phaåm do Khoång Töû san ñònh, bieân soaïn hoaëc do caùc moân ñeä cuûa ngaøi bieân soaïn hay ghi cheùp laïi phaàn lôùn thuoäc vaøo loaïi taûn vaên trieát hoïc nhö Kinh Dòch, Kinh Leã, Ñaïi hoïc, Trung dung, Luaän ngöõ, Maïnh töû coøn Kinh Thö, Kinh Xuaân Thu thuoäc taûn vaên lòch söû. Haø chính maõnh ö hoå Khoång töû quùa Thaùi sôn traéc, höõu phuï nhaân khoác ö moä giaû nhi ai. Phu töû thöùc thính chi, söû Töû Loä vaán chi vieát: “Töû chi khoác daõ, nhaát töï truøng höõu ai giaû?” Naõi vieát: “Nhieân. Tích giaû ngoâ cöõu töû ö hoå, ngoâ phu höïu töû yeân, kim ngoâ töû höïu töû yeân”. Phu töû vieát: “Haø vi baát khöù daõ?”. Vieát: “Voâ haø chính”. Phu töû vieát: “Tieåu töû chí chi. Haø chính maõnh ö hoå daõ”. Chính saùch haø khaéc taøn baïo hôn coïp Khoång Töû ñi qua beân nuùi Thaùi Sôn. Coù moät ngöôøi ñaøn baø khoùc beân moä raát thaûm thöông. Phu töû cuùi ñaàu xuoáng taám goã beân xe maø nghe, sai Töû Loä hoûi raèng: “Tieáng khoùc cuûa baø döôøng nhö coù nhieàu noãi ñau buoàn?”. Ngöôøi ñaøn baø lieàn traû lôøi raèng: “Ñuùng theá. Ngaøy tröôùc cha choàng toâi cheát vì coïp, choàng toâi cuõng cheát vì coïp, nay con toâi laïi cheát vì coïp”. Phu töû noùi raèng: “Taïi sao baø khoâng boû ñi?”. Ngöôøi ñaøn baø ñaùp: “Vì khoâng coù chính saùch haø khaéc”. Phu töû noùi raèng: “Caùc troø ghi nhôù laáy ñieàu ñoù.Chính saùch haø khaéc taøn baïo hôn coïp”. TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  28. Vaên hoïc Trung Quoác - 27 - (Traàn Troïng San dòch) -Maïnh Töû(372-239 tröôùc Taây lòch): Huùy laø Kha, voán doøng doõi hoaøng toäc Maïnh Toân thò nöôùc Loã, sau dôøi sang nöôùc Traâu(nay laø huyeän Traâu, tænh Sôn Ñoâng). Cha maát sôùm, moïi vieäc nuoâi daïy ñeàu nhôø meï laø Maïnh maãu, noåi tieáng laø meï hieàn bieát giaùo duïc con caùi thaønh nhaân. Coù coâng noái chí Khoång töû, hoaèng döông Nho giaùo, ñöôïc toân xöng laø AÙ thaùnh. Noåi tieáng vôùi thuyeát tính thieän. Coù tö töôûng ñi tröôùc thôøi ñaïi: “Daân vi quùy, xaõ taéc thöù chi, quaân vi khinh”. Gioûi taøi bieän thuyeát, coù taøi vaên chöông, tröôùc taùc saùch Maïnh töû, goàm 7 thieân (Löông Hueä vöông, Ñaèng Vaên coâng, Ly Laâu, Vaïn Chöông, Caùo töû, Taän taâm –moãi thieân laïi chia laøm 2 phaàn thöôïng vaø haï), ñöôïc ñaùnh giaù laø taùc phaåm coù giaù trò ngheä thuaät nhaát cuûa kinh ñieån Nho gia. 1.Yeån mieâu trôï tröôûng Toáng nhaân höõu maãn kyø mieâu chi baát tröôûng nhi yeån chi giaû, mang mang nhieân qui, vò kyø nhaân vieát:”Kim nhaät beänh hyõ; dö trôï mieâu tröôûng hyõ”. Kyø töû xu nhi vaõng thò chi, mieâu taéc caûo hyõ. Nhôùm goác cho luùa choùng lôùn Nöôùc Toáng coù ngöôøi lo cho luùa khoâng lôùn neân nhoå leân, meät nhoïc trôû veà nhaø, baûo vôï raèng: “Hoâm nay meät quùa, ta giuùp cho luùa choùng lôùn”. Ñöùa con trai chaïy ra xem thì luùa ñaõ heùo heát roài. (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) 2.Teà nhaân höõu nhaát theâ nhaát thieáp Teà nhaân höõu nhaát theâ nhaát thieáp nhi xöû thaát giaû. Kyø löông nhaân xuaát taéc taát öù töûu nhuïc nhi haäu phaûn. Kyø theâ vaán sôû döõ aåm thöïc giaû, taéc taän phuù quùy daõ. Kyø theâ caùo kyø thieáp vieát: “Löông nhaân xuaát, taéc taát öù töûu nhuïc nhi haäu phaûn, vaán kyø aåm thöïc giaû, taän phuù quùy daõ, nhi vò thöôøng höõu hieån giaû lai. Ngoâ töông haùm löông nhaân chi sôû chi daõ”. Taûo khôûi thí toøng löông nhaân chi sôû chi, bieán quoác trung voâ döõ laäp ñaøm giaû. Toát chi ñoâng quaùch baøn gian chi teá giaû, khaát kyø dö; baát tuùc höïu coá nhi chi tha. Thöû kyø vi öù tuùc chi ñaïo daõ. Kyø theâ qui, caùo kyø thieáp vieát: “Löông nhaân giaû, sôû ngöôõng voïng chi chung thaân giaû daõ; kim nhöôïc thöû”. Döõ kyø thieáp saùn kyø löông nhaân nhi töông khaáp vu trung ñình, nhi löông nhaân vò chi tri daõ, thi thi toøng ngoaïi lai, kieâu kyø theâ thieáp. Do quaân töû quan chi, taéc nhaân chi sôû dó caàu phuù quùy lôïi ñaït giaû, kyø theâ thieáp baát tu daõ, nhi baát löông khaáp giaû, cô hi hyõ. Vôï caû vôï leõ ngöôøi nöôùc Teà Ngöôøi nöôùc Teà coù hai vôï, moät caû moät leõ, cuøng ôû vôùi nhau moät nhaø. Ngöôøi choàng ngaøy naøo cuõng ra ñi, no say roài môùi veà. Ngöôøi vôï caû hoûi choàøng aên uoáng vôùi ai thì ñaùp laø ñi aên toaøn vôùi baäc giaøu sang. Vôï caû baûo vôùi vôï leõ: “Choàng chuùng ta ra ñi thì no say roài môùi veà, hoûi aên uoáng vôùi nhöõng ai thì ñaùp laø toaøn vôùi baäc giaøu sang maø chöa töøng thaáy moät ngöôøi giaøu sang naøo ñeán chôi nhaø. Toâi muoán rình xem chaøng ñi ñaâu”. Hoâm sau daäy sôùm, vôï caû leûn theo choàng, ñi khaép nôi chaúng thaáy ai ñöùng troø chuyeän vôùi choàng mình. Sau cuøng thaáy ngöôøi choàng ñeán phía ñoâng ngoaøi thaønh, nôi TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  29. Vaên hoïc Trung Quoác - 28 - coù ñaùm teá leã caát maû, xin aên côm thöøa canh caën; chöa no laïi ngheãnh coå ñi tìm choã khaùc. Sôû dó chaøng no say laø nhôø caùch aáy. Ngöôøi vôï caû veà baûo vôùi vôï leõ: “Choàng chuùng ta laø ngöôøi cho chò em mình troâng caäy suoát ñôøi, maø nay nhö vaäy ñoù !”. Vôï caû keå xaáu choàng vôùi vôï leõ roài caû hai oâm nhau khoùc trong saân giöõa; ngöôøi choàng khoâng bieát, hôùn hôû töø ngoaøi veà, laïi leân maët kieâu vôùi vôï nöõa. Cöù nhö baäc quaân töû maø xem xeùt thì con ngöôøi ta sôû dó mong caàu lôïi loäc giaøu sang maø vôï con khoâng xaáu hoå, khoâng oâm nhau khoùc loùc thì haàu nhö hieám coù laém thay. (Nguyeãn Hieán Leâ dòch) -Tuaân Töû (315-236 tröôùc Taây lòch): Teân laø Huoáng, töï laø Khanh, ngöôøi nöôùc Trieäu, soáng ôû theá kyû thöù 3 tröôùc CN, voán theo ñaïo Khoång, coù tinh thaàn khoa hoïc, laäp luaän chaéc chaén, tö töôûng coù khaùc Maïnh Töû. Oâng cho tính ngöôøi voán aùc, neáu noù ñöôïc thieän laø nhôø söï daïy doã, neân oâng khuyeân chuùng ta tích thieän vaø duøng leã nhaïc ñeå tieát cheá tình duïc. Oâng khoâng caàn bieát coù trôøi hay khoâng, chuû tröông laáy nhaân söï laøm goác, laïi coù oùc baøi xích dò ñoan, khuyeân ngöôøi ta ñöøng sôï seät cuùng laïy trôøi ñaát maø cöù laøm heát boån phaän laø seõ ñöôïc höôûng phuùc. Veà tröôùc thuaät coù saùch Tuaân töû goàm 32 thieân vaø moät soá baøi phuù.Vaên oâng giaûn dò, môû ñöôøng cho loái nghò luaän coù chöùng cöù sau naøy. Thieân luaän Tinh truïy, moäc minh, quoác nhaân giai cuûng, vieát: “Thò haø daõ?”. Vieát: “Voâ haø daõ. Thieân ñòa chi bieán, aâm döông chi hoùa, vaät chi haõn chí giaû daõ; quaùi chi khaû daõ nhi uùy chi phi daõ”. Phuø, nhaät nguyeät chi höõu thöïc, phong vuõ chi baát thôøi, quaùi tinh chi ñaûng hieän, thò voâ theá nhi baát thöôøng höõu chi. Thöôïng minh nhi chính bình, taéc thò tuy tònh theá khôûi, voâ thöông daõ. Thöôïng aùm nhi chính hieåm, taéc thò tuy voâ nhaát chí giaû, voâ ích daõ. Phuø tinh chi truïy, moäc chi minh, thò thieân ñòa chi bieán, aâm döông chi hoùa, vaät chi haõn chí giaû daõ, quaùi chi khaû daõ, nhi uùy chi phi daõ. Vaät chi dó chí daõ, nhaân yeâu taéc khaû uùy daõ. Khoâ canh thöông giaù, vaân naäu thaát tueá, chính hieåm thaát daân, ñieàn ueá giaù aùc, ñòch quùy daân cô, ñaïo loä höõu töû nhaân, phuø thò chi vò nhaân yeâu. Chính leänh baát minh, cöû theá baát thoá, baûn söï baát lyù, phuø thò chi vò nhaân yeâu. Leã nghóa baát tu, noäi ngoaïi voâ bieät, nam nöõ daâm loaïn, thò phuï töû töông nghi, nam nöõ quai ly, khaáu naïn tònh chí, phuø thò chi vò nhaân yeâu. Yeâu thò sinh ö loaïn. Tam giaû thaùc, voâ an quoác. Kyø thuyeát thaâm nhó, kyø tai thaäm thaûm Truyeän vieát: “Vaïn vaät chi quaùi, thö baát thuyeát”. Voâ duïng chi bieän, baát caáp chi saùt, khí nhi baát trò. Nhöôïc phuø quaân thaàn chi nghóa, phuï töû chi thaân, phu phuï chi bieät, taéc nhaät thieát tha nhi baát xaû daõ. Luaän veà trôøi ñaát Khi thaáy sao sa, caây keâu, ngöôøi trong nöôùc ai cuõng sôï, hoûi: “Theá laø laøm sao?”. Ñaùp: “Khoâng sao caû. Nhöõng caùi ñoù laø caùi bieán hoùa cuûa trôøi ñaát, aâm döông, laø söï ít xaûy ra cuûa vaïn vaät; cho laø quaùi laï thì neân, maø lo sôï thì khoâng neân”. Maët trôøi maët traêng coù khi aên laãn nhau, möa gioù coù khi khoâng hôïp thôøi, nhöõng ngoâi sao laï coù khi hieän töøng chuøm, nhöõng caùi ñoù khoâng thôøi naøo khoâng thaáy. Ngöôøi TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  30. Vaên hoïc Trung Quoác - 29 - treân saùng suoát maø chính trò phaûi leõ thì duø taát caû nhöõng caùi quaùi laï ñeàu xuaát hieän thì cuõng khoâng sao. Ngöôøi treân môø aùm maø chính trò hieåm aùc, thì duø khoâng coù quaùi laï naøo xuaát hieän cuõng khoâng hay gì. Sao sa, caây keâu, ñoù laø caùi bieán hoùa cuûa trôøi ñaát, aâm döông, laø söï ít xaûy ra cuûa vaïn vaät, cho laø quaùi laï thì neân maø lo sôï thì khoâng neân. Nhöõng caùi ñoù xaûy ra roài maø loaøi ngöôøi laïi coù nhöõng vieäc quaùi gôû thì môùi ñaùng lo sôï. Ñaát khoâ caøy khoâng ñöôïc, haïi cho vieäc caáy caøy lôõ muøa; chính trò hieåm aùc maát loøng daân, ruoäng ñaày coû, luùa khoâng toát, gaïo ñaét, daân ñoùi, treân ñöôøng coù thaây ngöôøi, ñoù laø nhöõng quaùi gôû cuûa loaøi ngöôøi. Chính leänh khoâng roõ raøng, laøm vieäc khoâng hôïp luùc, vieäc mình khoâng lo, ñoù laø nhöõng quaùi gôû cuûa ngöôøi. Leã nghóa khoâng söûa, trong ngoaøi khoâng phaân bieät, trai gaùi daâm loaïn thì cha con nghi nhau, vôï choàng xa lìa nhau, giaëc cöôùp noåi leân, ñoù laø nhöõng quaùi gôû cuûa ngöôøi. Quaùi gôû do loaïn maø sinh. Ba vieäc caáy caøy, chính leänh, leã nghóa maø laàm lôõ thì nöôùc khoâng yeân. Nhöõng caùi ñoù laø vieäc raát gaàn maø haïi raát saâu Kinh truyeän noùi: “Nhöõng caùi quaùi laï cuûa vaïn vaät, saùch khoâng cheùp”. Baøn tôùi voâ ích, khoâng phaûi vieäc gaáp maø xeùt tôùi, boû ñi ñöøng noùi. Coøn nhö nghóa vua toâi, tình cha con, ñaïo vôï choàng laø nhöõng ñieàu caàn thieát moãi ngaøy khoâng boû ñöôïc. (Nguyeãn Hieán Leâ dòch) 1.3.1.2-ÑAÏO GIA: -Trang Töû(369-298 tröôùc Taây lòch): Nhaân vaät thöù 3 cuûa phaùi Ñaïo gia, sau Döông Chu vaøLaõo töû. Trang töû Huùy laø Chu, ngöôøi ñaát Moâng, nöôùc Toáng, töøng laøm chöùc laïi taïi Taát Vieân. Sôû Uy vöông nghe tieáng, môøi ra laøm quan, nhöng oâng töø choái. Veà tröôùc taùc, oâng ñöùng ñaàu baùch gia chö töû thôøi Xuaân thu - Chieán quoác vôùi Nam hoa kinh coøn goïi laø Trang Töû, moät trong 6 taùc phaåm coå ñieån kieät xuaát ñöôïc Kim Thaùnh Thaùn toân xöng laø luïc taøi töû. Nam hoa kinh goàm 33 thieân: 7 noäi thieân, 15 ngoaïi thieân vaø 11 taïp thieân. Ngoaïi thieân vaø taïp thieân coù nhieàu choã pha taïp, maâu thuaãn nhau, coù leõ do ngöôøi ñôøi sau vieát. Noäi thieân nhaát quaùn veà noäi dung tö töôûng, thuaàn nhaát veà phong caùch ngheä thuaät nhaát laø caùc thieân Tieâu dao du, Teà vaät luaän, Döôõng sinh chuû , chaéc laø cuûa chính Trang Chu. Nam hoa kinh laø taùc phaåm trieát hoïc mang nhieàu giaù trò vaên hoïc. Lôøi vaên trau chuoát boùng baåy, söùc töôûng töôïng doài daøo phong phuù, öa duøng nhieàu thuû phaùp ngheä thuaät nguï ngoân, truøng ngoân vaø chi ngoân, xöùng danh laø moät kieät taùc. 1.Hoà ñieäp chi moäng Tích giaû, Trang Chu moäng vi hoà ñieäp, huû huû nhieân hoà ñieäp daõ, töï duï thích chí döõ baát tri Chu daõ. Nga nhieân giaùc, taéc cöø cöø nhieân Chu daõ. Baát tri Chu chi moäng vi hoà ñieäp dö? Hoà ñieäp chi moäng vi Chu dö? Chu döõ hoà ñieäp, taéc taát höõu phaän hyõ. Thöû chi vò vaät hoùa. Giaác moäng hoà ñieäp Xöa Trang Chu chieâm bao thaáy mình laø böôùm, hôùn hôû vui phaän laøm böôùm, töï thaáy thích chí khoâng coøn bieát coù Trang Chu nöõa. Chôït tænh giaác, laïi nhôn nhôn töï ñaéc mình laø Trang Chu. Khoâng bieát Trang Chu chieâm bao laø böôùm? Hay böôùm chieâm bao laø Trang Chu? Trang Chu vaø böôùm aét phaûi coù danh phaän khaùc nhau. Ñoù goïi laø vaät hoùa. (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) 2.Sinh töû TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  31. Vaên hoïc Trung Quoác - 30 - Leä chi Cô, ngaõi phong nhaân chi töû daõ. Taán quoác chi thuûy ñaéc chi daõ, theá khaáp trieâm caân. Caäp kyø chí ö vöông sôû, döõ vöông ñoàng khuoâng saøng, thöïc soâ hoaïn, nhi haäu hoái kyø khaáp daõ. Dö oâ hoà tri phuø töû giaû baát hoái kyø thuûy chi kyù sinh hoà? Leõ soáng cheát Leä Cô laø moät thieáu nöõ xinh ñeïp coù taøi thô vaên. Luùc vua Taán môùi thu naïp, naøng khoùc nöôùc maét öôùt ñaãm aùo khaên. Kòp khi ñeán hoaøng cung, cuøng vua ñoàng saøng, neám muøi phuù quùy, laïi hoái haän gioït leä ngaøy tröôùc. Ta bieát ñaâu keû cheát laïi khoâng hoái haän vì mình tröôùc ñaây ñaõ mong ñöôïc soáng laâu? (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) 3.An tri ngö laïc Trang töû döõ Hueä töû du ö haøo löông chi thöôïng. Trang töû vieát: “ Du ngö xuaát du thung dung, thò ngö laïc daõ.” Hueä töû vieát: “Töû phi ngö, an tri ngö chi laïc?” Trang töû vieát: “Töû phi ngaõ, an tri ngaõ baát tri ngö chi laïc?” Hueä töû vieát: “Ngaõ phi töû, coá baát tri töû hyõ. Töû coá phi ngö daõ, töû chi baát tri ngö chi laïc toaøn hyõ.” Trang töû vieát: “Thænh tuaàn kyø baûn. Töû vieát: nhöõ an tri ngö laïc vaân giaû, kyù dó tri ngoâ tri chi nhi vaán ngaõ. Ngaõ tri chi haøo thöôïng daõ.” Sao bieát nieàm vui cuûa caù? Trang töû cuøng Hueä töû daïo chôi treân caàu haøo. Trang töû noùi: “Caù du thong thaû ra chôi, ñoù laø nieàm vui cuûa caù.” Hueä töû noùi: “Baùc khoâng phaûi laø caù, thì laøm sao bieát nieàm vui cuûa caù?” Trang töû noùi: “(Vaäy thì) baùc khoâng phaûi laø toâi, laøm sao bieát raèng toâi khoâng bieát nieàm vui cuûa caù?” Hueä töû noùi: “Toâi khoâng phaûi laø baùc, thì ñaønh laø khoâng bieát baùc. Baùc voán khoâng phaûi laø caù, thì baùc haún laø khoâng bieát nieàm vui cuûa caù.” Trang töû noùi: “Xin trôû laïi töø goác. Baùc noùi: baùc sao bieát nieàm vui cuûa caù, theá laø ñaõ bieát raèng toâi bieát, neân hoûi toâi. Coøn toâi, toâi bieát nieàm vui ñoù treân haøo naøy.” (Traàn Troïng San dòch) 4.Xö thuï Hueä töû vò Trang töû vieát: “Ngoâ höõu ñaïi thuï, nhaân vò chi xö. Kyø ñaïi baûn uûng thuõng nhi baát truùng thaèng maëc. Kyø tieåu chi quyeån khuùc nhi baát truùng quy cuû. Laäp chi ñoà, töôïng giaû baát coá. Kim töû chi ngoân ñaïi nhi voâ duïng, chuùng sôû ñoàng khöû daõ”. Trang töû vieát: “Töû ñoäc baát kieán ly tinh hoà? Ti thaân nhi phuïc, dó só ngao giaû, ñoâng taây khieâu löông, baát tò cao haï, truùng ö cô tòch, töû ö voõng coå. Kim phuø ly ngöu, kyø ñaïi nhöôïc thieân thuøy chi vaân; thöû naêng vi ñaïi hyõ, nhi baát naêng chaáp thöû. Kim töû höõu ñaïi thuï, hoaïn kyø voâ duïng, haø baát thuï chi ö voâ haø höõu chi höông, quaûng maïc chi daõ, baøng hoaøng hoà voâ vi kyø traéc, tieâu dao hoà taåm ngoïa kyø haï, baát yeåu caân phu, vaät voâ haïi giaû. Voâ sôû khaû duïng, an sôû khoán khoå tai !” Caây Xö Hueä Töû noùi vôùi Trang Töû raèng: “Toâi coù moät caây to, ngöôøi ta goïi noù laø caây xö. Goác to lôùn cuûa noù xuø xì loài loõm khoâng ñuùng giaây möïc. Caønh nhoû beù cuûa noù cong queo khoâng ñuùng khuoân maãu. Ñem troàng noù nôi ñöôøng ñi, ngöôøi thôï moäc chaúng ngoaûnh coå ñoaùi nhìn. Nay lôøi oâng noùi thì to taùt lôùn lao maø voâ duïng, neân ngöôøi ngöôøi ñeàu boû ngoaøi tai”. Trang Töû noùi: “Oâng rieâng chaúng thaáy con hoà ly tinh ñoù sao? Noù co mình ñöùng nuùp ñeå rình vaät ñi rong, nhaûy ñoâng nhaûy taây, chaúng neà cao thaáp, roài giaãm vaøo haàm TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  32. Vaên hoïc Trung Quoác - 31 - baãy, cheát trong löôùi raäp. Nay nhö con traâu röøng kia, to lôùn nhö ñaùm maây ruû ngang trôøi, con vaät ñoù haün thöïc laø to nhöng chaúng baét ñöôïc chuoät. Nay oâng coù caây lôùn laïi lo noù voâ duïng, sao khoâng troàng noù vaøo nôi khoâng coù laøng maïc thoân xoùm, giöõa choán ñoàng khoâng moâng quaïnh ñeå roài nhôûn nhô ngoài beân caïnh maø chaúng laøm gì, thaûnh thôi naèm kheånh döôùi goác caây. Noù seõ khoâng cheát yeåu vì rìu buùa, cuõng khoâng sôï vaät gì laøm haïi. Noù voán laø vaät khoâng coù choã ñeå duøng thì sao laïi bò nguy khoán ñöôïc?”. (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) 5.Tieâu dieâu du Baéc minh höõu ngö, kyø danh vi coân. Coân chi ñaïi, baát tri kyø kyû thieân lyù daõ; hoùa nhi vi ñieåu, kyø danh vi baèng, baèng chi boái, baát tri kyø kyû thieân lyù daõ. Noä nhi phi, kyø döïc nhöôïc thuøy thieân chi vaân. Thò ñieåu daõ, haûi vaän taéc töông tæ ö Nam minh. Nam minh daõ, thieân trì daõ. Teà haøi giaû, chí quaùi giaû daõ. Haøi chi ngoân vieát: Baèng chi tæ ö nam minh daõ, thuûy kích tam thieân lyù, ñoaøn phuø dao nhi thöôïng giaû cöûu vaïn lyù, khöù dó luïc nguyeät töùc giaû daõ. Daõ maõ daõ, traàn ai daõ, sinh vaät chi dó töùc töông xuy daõ. Tieâu dieâu daïo chôi Bieån baéc coù loaïi caù teân laø coân. Caù coân lôùn khoâng bieát maáy ngaøn daëm; hoùa thaønh chim, goïi laø chim baèng; löng chim baèng lôùn khoâng bieát maáy ngaøn daëm. Chim baèng giaän maø bay thì caùnh noù nhö ñaùm maây treân trôøi ruû xuoáng. Con chim ñoù, khi bieån Baéc ñoäng, dôøi xuoáng bieån Nam. Bieån Nam laø gieáng cuûa trôøi vaäy. Saùch Teà haøi laø saùch cheùp truyeän quaùi dò. Saùch aáy noùi raèng chim baèng dôøi xuoáng bieån Nam; ñaäp nöôùc 3000 daëm, ñuïng gioù maø bay leân 9 vaïn daëm, bay moät maïch 6 thaùng môùi nghæ. Noù bay nhö vaäy maø coù phaûi gaéng söùc khoâng? Khoâng, vaãn thaûnh thôi, tieâu dieâu nhö con ngöïa ngoaøi ñoàng, haït buïi trong khoâng, vì heát thaûy ñeàu do hôi cuûa taïo vaät thoåi maø bay chaïy ñöôïc. (Nguyeãn Hieán Leâ dòch) 6.Ñoâng Thi hieäu taàn Taây Thi beänh taâm nhi taàn kyø lyù. Kyø lyù chi xuù nhaân kieán nhi myõ chi, qui dieäc phuûng taâm nhi taàn kyø lyù. Kyø lyù chi phuù nhaân kieán chi, kieân beá moân nhi baát xuaát, baàn nhaân kieán chi khieát theâ töû nhi khöù chi taåu. Bæ tri taàn myõ, nhi baát tri taàn chi sôû dó myõ. Ñoâng Thi baét chöôùc chau maøy Taây Thi maéc chöùng ñau buïng neân chau maøy. Ngöôøi con gaùi xaáu xí ôû xoùm beân thaáy ñeïp, veà nhaø cuõng oâm buïng chau maøy. Trong xoùm, ngöôøi giaøu troâng thaáy thì ñoùng chaët cöûa khoâng ra khoûi nhaø, ngöôøi ngheøo thì daét díu vôï con boû chaïy. Coâ aáy bieát chau maøy laø ñeïp maø khoâng bieát nhö theá naøo chau maøy môùi ñeïp. (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) 7.Döôõng ñaáu keâ chi thuaät Kyû Saûnh töû vò vöông döôõng ñaáu keâ. Thaäp nhaät nhi vaán keâ dó hoà? Vieát: “Vò daõ, phöông hö kieâu nhi thò khí”. Thaäp nhaät höïu vaán. Vieát: “Vò daõ, do öùng höôûng caûnh”. Thaäp nhaät höïu vaán. Vieát: “Vò daõ, do taät thò nhi thònh khí”. Thaäp nhaät höïu vaán. Vieát: “Cô hó, keâ tuy höõu minh giaû, dó voâ bieán hó; voïng chi töï moäc keâ hó, kyø ñöùc toaøn hó, dò keâ voâ caûm öùng giaû, phaûn taåu hó”. TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  33. Vaên hoïc Trung Quoác - 32 - Thuaät nuoâi gaø choïi Kyû Saûnh nuoâi gaø choïi cho vua. Ñöôïc 10 hoâm, vua hoûi gaø ñem choïi ñöôïc chöa?. Ñaùp: “Chöa, coøn kieâu maø hung haêng”. Möôøi hoâm sau laïi hoûi. Ñaùp: “Chöa ñöôïc. Gaø thaáy tieáng, boùng gaø khaùc ñaõ muoán choïi roài, vaãn coøn haêng”. Möôøi ngaøy sau laïi hoûi. Ñaùp: “Chöa ñöôïc, gaø coøn thònh khí, troâng gaø khaùc coøn gheùt”. Möôøi ngaøy sau laïi hoûi. Ñaùp: “Gaàn ñöôïc. Gaø khaùc gaùy, gaø mình khoâng bieán ñoäng; coi thì töïa nhö gaø goã maø thöïc ñuû caùc taøi, gaø khaùc khoâng daùm choïi vôùi noù, phaûi luøi chaïy”. (Nguyeãn Hieán Leâ dòch) 8. Trang Chu thaûi tuùc Trang Chu gia baàn, coá vaõng thaûi tuùc ö Giaùm Haø haàu. Giaùm Haø haàu vieát: “ Naëc. Ngaõ töông ñaéc aáp kim, töông thaûi töû tam baùch kim, khaû hoà?”. Trang Chu phaãn nhieân taùc saéc vieát: “ Chu taïc lai, höõu trung ñaïo nhi hoâ giaû. Chu coá thò xa trieät trung, höõu phuï ngö yeân. Chu vaán chi vieát: “Phuï ngö lai ! Töû haø vi giaû da?”. Ñoái vieát: “ Ngaõ, Ñoâng Haûi chi ba thaàn daõ. Quaân khôûi höõu thaêng ñaåu chi thuûy nhi hoaït ngaõ tai?”. Chu vieát: “ Naëc. Ngaõ thaû nam du Ngoâ Vieät chi vöông, kích Taây giang chi thuûy nhi nghinh töû, khaû hoà?”. Phuï ngö phaãn nhieân taùc saéc vieát: “ Ngaõ thaát ngaõ thöôøng döõ, ngaõ voâ sôû xöù. Ngoâ ñaéc thaêng ñaåu chi thuûy nhieân hoaït nhó. Quaân naõi ngoân thöû, taèng baát nhö taûo saùch ngaõ ö khoâ ngö chi töù !”. Trang Chu vay luùa Trang Chu nhaø ngheøo neân ñeán Giaùm Haø haàu vay luùa. Giaùm Haø haàu traû lôøi: “Ñöôïc. Ta saép coù tieàn thueá ñaát thöïc aáp, seõ cho oâng vay 300 tieàn vaøng, ñöôïc khoâng?”. Trang Chu giaän, ñoåi saéc maët noùi: “Hoâm qua Chu toâi ñeán ñaây, treân ñöôøng ñi nghe tieáng keâu cöùu, ngoaûnh laïi nhìn thaáy trong veát baùnh xe coù con caù cheùp. Chu toâi hoûi raèng: “ Kìa con caù cheùp kia ! Ngöôi laøm gì laïi ôû ñaáy?”. Noù ñaùp raèng: “Toâi laø thaàn soùng bieån Ñoâng Haûi, ngaøi coù theå giuùp moät voác nöôùc cho toâi ñöôïc soáng chaêng?”. Chu toâi ñaùp raèng: “Ñöôïc. Ta saép xuoáng phöông Nam ñi du thuyeát caùc vua Ngoâ, vua Vieät; luùc veà ta seõ ñem nöôùc soâng Taây giang ñoùn ngöôi, ñöôïc khoâng?”. Caù gieác noåi giaän, ñoåi saéc maët, noùi raèng: “ Toâi maát choã vuõng nöôùc vaãn thöôøng soáng neân môùi khoâng coù choán yeân thaân, toâi chæ caàn moät voác nöôùc laø coù theå cöùu maïng maø ngaøi laïi noùi theá, chaúng khaùc naøo seõ sôùm tìm gaëp toâi ôû chôï caù khoâ”. (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) 9. Luaân Bieån luaän ñoäc thö Hoaøn Coâng ñoäc thö ö ñöôøng thöôïng. Luaân Bieån traùc luaân ö ñöôøng haï. Thích chuøy taïc nhi thöôùng, vaán Hoaøn coâng vieát: “ Caûm vaán, coâng chi sôû ñoäc giaû, haø ngoân daõ?”. Coâng vieát: “Thaùnh nhaân chi ngoân daõ”. Vieát: “ Thaùnh nhaân taïi hoà?”. Coâng vieát: “Dó töû hyõ”. Vieát: “Nhieân taéc quaân chi sôû ñoäc giaû, coå nhaân chi tao phaùch dó phuø !”. Hoaøn Coâng vieát: “Quûa nhaân ñoäc thö, luaân nhaân an ñaéc nghò hoà? Höõu thuyeát taéc khaû, voâ thuyeát taéc töû”. Luaân Bieån vieát: “ Thaàn daõ dó thaàn chi söï quan chi. Traùc luaân, töø taéc cam nhi baát coá, taät taéc khoå nhi baát nhaäp, baát töø baát taät, ñaéc chi ö thuû nhi öùng chi ö taâm, khaåu baát naêng ngoân, höõu soá toàn yeân ö kyø gian. Thaàn baát naêng dó duï thaàn chi töû, thaàn chi töû dieäc baát naêng thuï chi ö thaàn, thò dó haønh nieân thaát thaäp nhi laõo traùc luaân. Coå chi nhaân döõ kyø baát khaû truyeàn daõ töû hyõ, nhieân taéc quaân chi sôû ñoäc giaû, coå chi nhaân tao phaùch dó phuø !” TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  34. Vaên hoïc Trung Quoác - 33 - Luaân Bieån baøn veà vieäc ñoïc saùch Teà Hoaøn coâng ñang ñoïc saùch treân coâng ñöôøng, Luaân Bieån ngoài phía döôùi ñeõo baùnh xe. Luaân Bieån boû chuøy ñuïc böôùc leân, hoûi Teà Hoaøn coâng raèng: “Daùm hoûi, ñieàu chuùa coâng ñoïc laø lôøi noùi cuûa ai vaäy?”. Hoaøn coâng ñaùp: “Ñoù laø lôøi daïy cuûa thaùnh nhaân”. Hoûi: “ Thaùnh nhaân coøn soáng chaêng?”. Hoaøn coâng ñaùp: “Thaùnh nhaân ñaõ cheát roài”. Luaân Bieån noùi: “ Vaäy thì ñieàu chuùa coâng ñoïc chæ laø caën baõ cuûa thaùnh nhaân maø thoâi”. Teà Hoaøn coâng noùi: “ Quûa nhaân ñoïc saùch, ngöôi laø thôï ñeõo baùnh xe sao ñöôïc pheùp luaän baøn? Neáu noùi hôïp lyù thì ta tha cho, noùi khoâng hôïp lyù thì ta buoäc vaøo toäi cheát”. Luaân Bieån noùi raèng: “Thaàn ñaây cöù laáy vieäc laøm cuûa thaàn maø xem xeùt. Ñeõo baùnh xe maø ñeõo chaäm thì luùc tra vaøo deã nhöng khoâng chaéc, ñeõo nhanh thì tra vaát vaû maø khoâng vaøo khôùp, ñeõo khoâng chaäm khoâng nhanh, ñöôïc vöøa tay thuaän yù, thì beân trong coù bí quyeát kyõ xaûo mieäng khoâng theå taû thaønh lôøi, haï thaàn khoâng theå truyeàn daïy cho con trai, maø con trai thaàn cuõng khoâng hoïc ñöôïc taøi ngheà xaõo dieäu cuûa thaàn. Vì theá, tuoåi thaàn ñaõ baûy möôi maø vaãn laøm oâng giaø ñeõo baùnh xe. Ngöôøi xöa cuøng vôùi “ nhöõng ñieàu khoâng theå truyeàn laïi ñöôïc” ñaõ cheát caû roài, theá neân ñieàu chuùa coâng ñoïc ñöôïc chæ laø caën baõ cuûa ngöôøi xöa maø thoâi”. (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) 10. Döôõng sinh chuû Ngoâ sinh daõ höõu nhai, nhi tri daõ voâ nhai. Dó höõu nhai tuøy voâ nhai, ñaõi dóõ. Dó nhi, vi tri giaû ñaõi nhi dó hyõ. Vi thieän voâ caän danh, vi aùc voä caän hình, duyeân ñoác dó vi kinh, khaû dó baûo thaân, khaû dó toaøn sinh, khaû dó döôõng thaân, khaû dó taän nieân. Baøo Ñinh vò Vaên Hueä quaân gæai ngöu. Thuû chi sôû xuùc, kieân chi sôû yû, tuùc chi sôû lyù, taát chi sôû kî, hoaïch nhieân, höôûng nhieân, taáu ñao maïch nhieân, maïc baát truùng aâm, hôïp ö Tang Laâm chi vuõ, naøi truùng Kinh Thuû chi hoäi. Vaên Hueä quaân vieát: “ Hy ! Thieän tai ! Kyõ caùi chí thöû hoà?”. Baøo Ñinh thích ñao ñoái vieát: “ Thaàn chi sôû haûo giaû, ñaïo daõ. Tieán hoà kyõ hyõ. Thuûy, thaàn chi giaûi ngöu chi thôøi, sôû kieán voâ phi ngöu giaû. Tam nieân chi haäu, vò thöôøng kieán toaøn ngöu daõ. Phöông kim chi thôøi, thaàn dó thaàn ngoä, nhi baát dó muïc ngoä. Quan tri chæ nhi thaàn duïc haønh, y hoà thieân lyù. Pheâ ñaïi khöôùc, ñaïo ñaïi khoaûn. Nhaân kyø coá nhieân, kyõ kinh khaúng khaûi chi vò thöôøng, nhi huoáng ñaïi coâ hoà. Löông baøo, tueá caùnh ñao, caùt daõ. Toäc baøo, nguyeät caùnh ñao, trieát daõ. Kim thaàn chi ñao, thaäp cöûu nieân hyõ; sôû giaûi soå thieân ngöu hyõ nhi ñao nhaän nhöôïc taân phaùt ö hình. Bæ tieát giaû höõu giaùn, nhi ñao nhaän giaû voâ haäu. Dó voâ haäu nhaäu höõu giaùn, khoâi khoâi hoà kyø ö du nhaän taát höõu dö ñòa hyõ. Thò dó thaäp cöûu nieân nhi ñao nhaän nhöôïc taân phaùt ö hình. Tuy nhieân, moãi chí ö toäc, ngoâ kieán kyø nan vi. Höu nhieân vi giôùi, thò vi chæ, haønh vi trì, ñoäng dao thaäm vi, hoaïch nhieân dó giaûi, nhö thoå uûy ñòa. Ñeà ñao nhi laäp, vi chi töù coá, vi chi truø tröø, maõn chí thieän ñao nhi taøng chi”. Vaên Hueä quaân vieát: “Thieän tai ! Ngoâ vaên Baøo Ñinh chi ngoân, ñaéc döôõng sinh yeân”. Thuaät döôõng sinh TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  35. Vaên hoïc Trung Quoác - 34 - Ñôøi ngöôøi coù bôø beán maø trí nghó thì khoâng coù bôø beán. Laáy caùi coù bôø beán maø theo caùi khoâng bôø beán thì nguy. Ñaõ hieåu bieát maø khoâng giôùi haïn caùi hieåu bieát, thì chæ laø nguy ñeán thaân mình.Laøm vieäc thieän khoâng ñeán möùc noåi danh, laøm vieäc aùc khoâng ñeán möùc phaûi toäi, döïa vaøo chuaån möïc roài chieát trung giöõ ñaïo thöôøng, thì coù theå baûo veä baûn thaân, coù theå baûo toaøn maïng soáng, coù theå nuoâi döôõng keû thaân thuoäc, coù theå soáng ñeán heát tuoåi trôøi. Baøo Ñinh moå traâu cho vua Vaên Hueä xem. Tay moå, baû vai tyø, chaân daãm, ñaàu goái töïa. Tieáng dao soaøn soaït. Muõi dao ñöa ñeán ñaâu laø tieáng xöông raêng raéc lìa da, aâm höôûng khoâng choã naøo laø khoâng haøi hoøa, hôïp nhö ñieäu muùa Tang Laâm, laïi ñuùng nhö lôøi ca Kinh Thuû. Vua Vaên Hueä khen: “OÂi chao ! Hay thaät! Tay ngheà sao laïi kheùo ñeán theá !”. Baøo Ñinh boû dao xuoáng, taâu raèng: “Söï tuyeät haûo thaàn coù ñöôïc laø ñaïo ñoù, coøn tay ngheà kheùo laø do ñaïo daãn ñeán maø thoâi. Tröôùc kia, luùc thaàn môùi moå traâu, troâng vaät gì cuõng ñeàu laø traâu. Ba naêm sau, khi moå, khoâng thaáy toaøn thaân traâu nöõa. Ngaøy nay, khi moå traâu, laáy tinh thaàn maø ngoä chöù khoâng laáy maét nhìn, nguõ quan ñöôïc nghæ ngôi coøn tinh thaàn thì chæ vieäc theo leõ töï nhieân cuûa thieân lyù. Löïa muõi dao truùng vaøo choã yeáu haïi, cöù nhaân caùi theá coá nhieân saún coù nôi ñaàu gaân moái thòt maø löôùt ñi, huoáng hoà xöông laïi to.Ñaàu beáp gioûi, moãi naêm thay dao moät laàn vì dao cuøn. Ñaàu beáp thöôøng, moãi thaùng thay dao moät laàn vì dao meû. Nay dao cuûa thaàn duøng ñaõ möôøi chín naêm, soá traâu thaàn moå ñaõ nghìn con, maø dao vaãn nhö môùi ñöôïc maøi. Ñoát xöông kia coù choã hôû maø dao laïi chaúng daøy; laáy dao moûng ñöa vaøo choã xöông hôû aét muõi dao löôùt ñi thoaên thoaét coù thöøa. Aáy laø leõ vì sao möôøi chín naêm roài maø dao cuûa thaàn vaãn nhö môùi ñöôïc maøi. Tuy nhieân, moãi khi moå ñeán choã gaân coát quaán quyùt, thaàn vaãn caûm thaáy khoù khaên, neân caån thaän caûnh giaùc, maét döøng laïi nhìn, tay ñöa dao chaäm laïi, muõi dao laùch ñi raát vi dieäu, moät thoaùng laø ñaõ moå xong, (thòt raõ xuoáng) nhö buøn rôi xuoáng ñaát. Noùi xong, Baøo Ñinh caàm dao ñöùng daäy, nhìn ra boán phía thoaùng veû do döï roài maõn loøng thoûa chí vì dao toát, ñem caát ñi. Vua Vaên Hueä noùi: “ Gioûi thay ! Ta nghe lôøi noùi cuûa Baøo Ñinh maø hieåu ñöôïc thuaät döôõng sinh”. (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) 1.3.1.3-MAËC GIA: -Maëc Töû Hoï Maëc, huùy laø Ñòch, sinh vaøo ñôøi Chu, khoaûng giöõa theá kyû thöù 5 tröôùc CN, cuøng thôøi vôùi Khoång Töû. Voán ngöôøi nöôùc Toáng ôû phöông Baéc, boân taåu khaép nôi, suoát ñôøi taän tuïy lo vieäc thieân haï, tôùi hoùi ñaàu moøn goùt. Oâng cho thieân haï loaïn ly khoå sôû vì loaøi ngöôøi khoâng bieát yeâu thöông laãn nhau neân chuû tröông kieâm aùi, choáng chieán tranh, gheùt söï xa xæ, soáng khaéc khoå, coâng kích thuyeát leã nhaïc cuûa Khoång töû maø cuõng phaûn ñoái thuyeát khinh ngöôøi hieàn cuûa Laõo Töû. Vaên thuyeát lyù cuûa oâng troâi chaûy, roõ raøng, hay daãn chöùng baèng ví duï cuï theå vaø thöôøng laùy ñi laùy laïi ñeå laøm noåi baät noäi dung, ñöôïc xeáp vaøo loaïi giai phaåm. Phi coâng Kim höõu nhaát nhaân nhaäp nhaân vieân phoá thieát kyø ñaøo lyù, chuùng vaên taéc phi chi, thöôïng vi chính giaû taéc phaït chi. Thöû haø daõ? Dó khuy nhaân tö lôïi daõ. Chí nhöông nhaân khuyeån thæ keâ ñoàn giaû, kyø baát nghóa höïu thaäm nhaäp nhaân vieân phoá thieát ñaøo lyù. Thò haø coá daõ? Dó khuy nhaân duõ ña, kyø baát nhaân tö thaäm, toäi ích haäu. Chí nhaäp nhaân lan kyù thuû nhaân maõ ngöu giaû, kyø baát nhaân nghóa höïu thaäm nhöông nhaân khuyeån thæ keâ ñoàn. Thöû haø coá daõ? Dó kyø khuy nhaân duõ ña. Caåu khuy nhaân duõ ña, kyø TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  36. Vaên hoïc Trung Quoác - 35 - baát nhaân tö thaäm, toäi ích haäu. Chí saùt baát coâ nhaân daõ, ñaø kyø y caàu, thuû qua kieám giaû, kyø baát nghóa höïu thaäm nhaäp nhaân lan kyù thuû nhaân ngöu maõ. Thöû haø coá daõ? Dó kyø khuy nhaân duõ ña. Caåu khuy nhaân duõ ña, kyø baát nhaân tö thaäm hyõ, toäi ích haäu. Ñöông thöû, thieân haï chi quaân töû giai tri nhi phi chi, vò chi baát nghóa. Kim chi ñaïi vi baát nghóa coâng quoác, taéc phaát tri phi toøng nhi döï chi, vò chi nghóa. Thöû khaû vò tri nghóa döõ baát tri nghóa chi bieät hoà? Saùt nhaát nhaân, vò chi baát nghóa, taát höõu nhaát töû toäi hyõ. Nhöôïc dó thöû thuyeát vaõng, saùt thaäp nhaân, thaäp troïng baát nghóa, taát höõu thaäp töû toäi hyõ; saùt baùch nhaân, baùch troïng baát nghóa, taát höõu baùch töû toäi hyõ. Ñöông thöû, thieân haï chi quaân töû giai tri nhi phi chi, vò chi baát nghóa. Kim chí ñaïi vi baát nghóa coâng quoác, taéc phaát tri phi, toøng nhi döï chi, vò chi nghóa, tình baát tri kyø baát nghóa daõ, coá thö kyø ngoân dó di haäu theá daõ. Nhöôïc tri kyø baát nghóa daõ, phuø heà thuyeát thö kyø baát nghóa dó di haäu theá tai? Kim höõu nhaân ö thöû, thieåu kieán haéc vieát haéc, ña kieán haéc vieát baïch, taéc dó thöû nhaân baát tri baïch haéc chi bieän hyõ; thieåu thöôøng khoå vieát khoå, ña thöôøng khoå vieát cam, taéc taát dó thöû nhaân vi baát tri cam khoå chi bieän hyõ. Kim tieåu vi phi taéc tri nhi phi chi, ñaïi vi phi coâng quoác, taéc baát tri phi, toøng nhi döï chi, vò chi nghóa; thöû khaû vò tri nghóa döõ baát tri nghóa chi bieän hoà!? Thò dó tri thieân haï chi quaân töû bieän nghóa döõ baát nghóa chi loaïn daõ. Tieán quaân ñaùnh nöôùc ngöôøi laø sai traùi Nay coù keû vaøo vöôøn ngöôøi ta haùi troäm ñaøo maän, ai nghe thaáy cuõng cheâ, quan baét ñöôïc taát tröøng phaït. Taïi sao vaäy? Taïi keû aáy coù loãi laáy cuûa ngöôøi laøm lôïi cho mình. Ñeán nhö giöït choù, gaø, heo cuûa ngöôøi thì coøn baát nghóa hôn laø vaøo vöôøn haùi troäm ñaøo, maän. Taïi sao vaäy? Taïi laáy troäm cuûa ngöôøi caøng nhieàu thì baát nhaân caøng lôùn, toäi caøng naëng. Ñeán nhö vaøo chuoàng baét traâu, ngöïa cuûa ngöôøi thì toäi baát nhaân baát nghóa coøn hôn giöït choù, gaø, heo. Taïi sao vaäy? Taïi laáy troäm cuûa ngöôøi nhieàu hôn. Laáy troäm cuûa ngöôøi nhieàu hôn thì baát nhaân caøng lôùn, toäi caøng naëng. Ñeán nhö gieát ngöôøi voâ toäi roài loät aùo cöôùp khí giôùi, baát nghóa coøn hôn laø vaøo chuoàng baét traâu, ngöïa. Taïi sao vaäy? Taïi cöôùp cuûa ngöôøi nhieàu hôn. Cöôùp cuûa ngöôøi nhieàu hôn thì baát nhaân caøng lôùn, toäi caøng naëng. Nhöõng vieäc ñoù, caùc baäc quaân töû trong thieân haï ñeàu bieát laø quaáy maø cheâ, baûo laø baát nghóa. Nay caùi vieäc ñaïi baát nghóa laø ñaùnh nöôùc ngöôøi thì khoâng bieát laø quaáy maø laïi khen, goïi laø nghóa. Nhö vaäy coù theå baûo laø phaân bieät ñöôïc vieäc nghóa vôùi vieäc baát nghóa khoâng? Gieát moät ngöôøi thì baûo laø baát nghóa, phaûi chòu moät töû toäi. Cöù theo ñoù maø suy ra, gieát 10 ngöôøi thì baát nghóa naëng gaáp 10, taát phaûi chòu 10 töû toäi, gieát 100 ngöôøi thì baát nghóa naëng gaáp 100, taát phaûi chòu 100 töû toäi. Nhöõng vieäc ñoù, caùc baäc quaân töû trong thieân haï ñeàu bieát laø quaáy maø cheâ, baûo laø baát nghóa. Nay caùi vieäc ñaïi baát nghóa laø ñaùnh nöôùc ngöôøi thì khoâng bieát laø quaáy, laïi theo maø khen; quûa thieät khoâng bieát laø baát nghóa, neân môùi ghi coâng traän ñeå laïi ñôøi sau. Neáu bieát laø baát nghóa thì sao coøn cheùp vieäc baát nghóa aáy maø ñeå laïi ñôøi sau? Nay coù moät ngöôøi ít thaáy caùi ñen thì baûo laø ñen, thaáy nhieàu caùi ñen thì baûo laø traéng, thì taát cho ngöôøi ñoù laø khoâng bieát phaân bieät ñen traéng vaäy; neám ít caùi ñaéng thì baûo laø ñaéng, neám nhieàu caùi ñaéng thì baûo laø ngoït, thì taát cho ngöôøi ñoù laø khoâng bieát TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên
  37. Vaên hoïc Trung Quoác - 36 - phaân bieät ñaéng ngoït vaäy. Nay coù keû laøm vieäc quaáy nhoû thì bieát laø quaáy maø cheâ, laøm vieäc quaáy lôùn laø ñaùnh nöôùc ngöôøi thì khoâng bieát laø quaáy, laïi theo maø khen, baûo laø nghóa; nhö vaäy coù theå baûo laø bieát phaân bieät vieäc nghóa vôùi vieäc baát nghóa khoâng? Xeùt nhö vaäy ta bieát ñöôïc raèng caùc baäc quaân töû trong thieân haï phaân bieät vieäc nghóa vaø vieäc baát nghóa laàm laãn laém. (Nguyeãn Hieán Leâ dòch) 1.3.1.4-PHAÙP GIA: -Haøn Phi (maát naêm 233 tröôùc Taây lòch): Voán laø coâng töû nöôùc Haøn, khoâng roõ naêm sinh, chæ bieát maát naêm 233 tröôùc CN, töùc naêm thöù 14 ñôøi Taàn Thuûy Hoaøng. Cuøng Lyù Tö thuï nghieäp Tuaân töû, bò khuyeát taät noùi laép nhöng noåi tieáng coù taøi vaên chöông, ñöôïc coi laø taäp ñaïi thaønh cuûa phaùi Phaùp gia. Naêm 233 tröôùc CN, bò Lyù Tö haõm haïi, cheát trong nguïc. Tröôùc taùc coù saùch Haøn Phi töû goàm 20 quyeån, 55 thieân. Nhöõng thieân noåi tieáng nhaát laø Coâ phaãn, Nguõ ñoá, Hieån hoïc, Thuyeát laâm, Thuyeát nan 1.Thuû chaâu ñaõi thoá Toáng nhaân höõu canh ñieàn giaû. Ñieàn trung höõu chaâu. Thoá taåu xuùc chaâu, chieát caûnh nhi töû. Nhaân thích kyø loãi nhi thuû chaâu, kyù phuïc ñaéc thoá. Thoá baát khaû phuïc ñaéc nhi thaân vi Toáng quoác tieáu. Oâm caây ñôïi thoû Nöôùc Toáng coù ngöôøi caøy ruoäng. Trong ruoäng coù goác caây. Thoû chaïy va vaøo goác caây, gaõy coå maø cheát. Nhaân ñoù, ngöôøi aáy boû caøy oâm goác caây, mong laïi baét ñöôïc thoû. Nhöng thoû thì khoâng theå laïi baét ñöôïc, maø baûn thaân thì bò nöôùc Toáng cheâ cöôøi. (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) 2.Ñaøo thò xuy vu Teà Tuyeân vöông söû nhaân xuy vu, taát tam baùch nhaân. Nam quaùch xöû só thænh vò vöông xuy vu, Tuyeân vöông duyeät chi, laãm thöïc dó soå baùch nhaân. Tuyeân vöông töû, Maân vöông laäp, hieáu nhaát nhaát thính chi. Xöû só ñaøo, nhaân dó vi tính. Ngöôøi hoï Ñaøo thoåi saùo Teà Tuyeân vöông khieán thoåi saùo, moät löôït aét ñeán 300 ngöôøi. Coù ngöôøi aån só ôû phía nam thaønh xin vua cho thoåi saùo. Teà Tuyeân vöông baèng loøng cho, caáp döôõng aên uoáng ñeán vaøi traêm ngöôøi. Tuyeân vöông maát, Maân vöông noái ngoâi, thích nghe thoåi saùo töøng ngöôøi moät. Aån só kia boû troán, nhaân ñoù goïi anh ta laø hoï “ Ñaøo”. (Nguyeãn Thanh Chaâu dòch) 3.Maâu thuaãn Sôû nhaân höõu chuùc thuaãn döõ maâu giaû. Döï kyø thuaãn vieát: “Ngoâ thuaãn chi kieân, vaät maïc naêng haõm daõ”. Nga nhi höïu döï kyø maâu vieát: “Ngoâ maâu chi lôïi, vaät voâ baát haõm daõ”.Nhaân öùng chi vieát: “Dó töû chi maâu, haõm töû chi thuaãn, haø nhö?”. Kyø nhaân phaát naêng öùng daõ. Phuø, baát khaû haõm chi thuaãn döõ voâ baát haõm chi maâu, baát khaû ñoàng theá chi laäp. Caùi moäc vaø ngoïn daùo TS. Nguyeãn Ñình Haûo – Nguyeãn Thanh Chaâu Khoa Ngöõ vaên