Giáo trình Văn học Việt Nam cuối thể kỷ XIX - Phan Thị Hồng

Nội dung text: Giáo trình Văn học Việt Nam cuối thể kỷ XIX - Phan Thị Hồng

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT KHOA NGÖÕ VAÊN F 7 G GIAÙO TRÌNH VAÊN HOÏC VIEÄT NAM CUOÁI THEÁ KYÛ XIX (Giaùo trình toùm taét daønh cho lôùp Ñaïi hoïc töø xa) ThS. PHAN THÒ HOÀNG 2003
2. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 1 – MUÏC LUÏC YÖZ CHÖÔNG 1: KHAÙI QUAÙT 2 I. Tình hình ñaát nöôùc cuoái theá kyû XIX 2 II. Tình hình vaên hoïc 3 CHÖÔNG 2: NGUYEÃN ÑÌNH CHIEÅU (1822-1888) 8 I. Nguyeãn Ñình Chieåu : 8 II. Moät soá taùc phaåm chính 9 1. Luïc Vaân Tieân 9 2. Döông Töø Haø Maäu 14 3. Vaên teá nghóa só Caàn Giuoäc 16 4. Vaên teá Tröông Ñònh 17 5. Ngö tieàu y thuaät vaán ñaùp 19 CHÖÔNG 3: MOÄT SOÁ TAÙC GIAÛ TIEÂU BIEÅU KHAÙC 23 I. Nguyeãn Thoâng (1827 – 1884) 23 1. Nguyeãn Thoâng 23 2. Moät soá noäi dung thô Nguyeãn Thoâng 24 3. Vaên xuoâi Nguyeãn Thoâng 27 II. Nguyeãn Khuyeán (1835-1909) 31 1. Nguyeãn Khuyeán 31 2. Moät soá noäi dung Queá Sôn thi taäp 32 III. Traàn Teá Xöông (1870-1907) 38 1. Traàn Teá Xöông 38 2. Moät soá noäi dung thô Tuù Xöông 38 Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
3. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 2 – CHÖÔNG 1: KHAÙI QUAÙT I. Tình hình ñaát nöôùc cuoái theá kyû XIX Naêm 1858, thöïc daân Phaùp noå suùng taán coâng xaâm löôïc Vieät Nam. Thaát baïi taïi cöûa bieån Ñaø Naüng, ñòa ñieåm taán coâng ban ñaàu, boïn thöïc daân chuyeån höôùng cuoäc chieán vaøo vuøng ñaát Gia Ñònh. Söï choáng cöï cuûa quaân ñoäi trieàu ñình cuøng caùc cuoäc noåi daäy cuûa nhaân daân döôùi söï laõnh ñaïo cuûa caùc só phu yeâu nöôùc nhö Tröông Ñònh, Nguyeãn Trung Tröïc, Thieân Hoä Döông, Phan Lieâm, Phan Toân v.v ñaõ laàn löôït bò thöïc daân ñaøn aùp, daäp taét. Ñaùnh daáu söï thaéng theá töøng böôùc cuûa thöïc daân ôû luïc tænh laø söï ra ñôøi cuûa Hoøa öôùc 1862 – trieàu Nguyeãn caét nhöôïng 3 tænh mieàn Ñoâng cho Phaùp – , ñieàu öôùc vaø thöông öôùc 1874 – nhöôïng toaøn boä Nam Kyø. Duø theá, caùc phong traøo yeâu nöôùc, choáng Phaùp coøn keùo daøi cho ñeán heát nhöõng naêm 80 cuûa theá kyû XIX. Chieám luïc tænh, thöïc daân Phaùp baét ñaàu quaù trình noâ dòch, chia caùch ñaát nöôùc Vieät Nam, bieán nôi ñaây laøm baøn ñaïp taán coâng caû nöôùc. Trieàu Nguyeãn sau nhöõng thaát baïi ñaàu tieân haàu nhö vaãn khoâng coù coá gaéng naøo ñaùng keå trong vieäc söûa sang trieàu chính, cuûng coá quoác phoøng, caûi caùch kinh teá, xaõ hoäi nhaèm ñoái phoù vôùi ngoaïi xaâm. Maët khaùc, ñeå cung ñoán cho vieäc xaây caát laêng taåm, ñeàn ñaøi, mieáu maïo ôû kinh ñoâ vaø nhöõng toån phí khaùc, nhaø nöôùc phong kieán vaãn thaúng tay boùc loät nhaân daân. Laïi theâm söï kìm keïp cuûa taàng lôùp ñòa chuû, quan laïi, cöôøng haøo ñaõ khieán nhieàu cuoäc khôûi nghóa noâng daân buøng noå. Ngay ôû Kinh ñoâ Hueá, haøng nghìn binh lính phaãn uaát vì lao ñoäng khoå sai trong vieäc xaây döïng Khieâm laêng cuõng ñaõ vuøng leân khôûi nghóa. Tình hình xaõ hoäi caøng theâm caêng thaúng, roái loaïn vì chính saùch caám ñaïo, gieát ñaïo cuûa trieàu ñình. Ñoù laø nhöõng nguyeân nhaân khieán thöïc daân Phaùp ngaøy caøng laán tôùi. Nguy cô maát nöôùc vì söï trì treä, laïc haäu khieán nhieàu ngöôøi giaät mình thöùc tænh. Nhöõng saùng kieán canh taân ñaát nöôùc, töï cöôøng daân toäc, baûo veä chuû quyeàn quoác gia ñöôïc Traàn Ñình Tuùc, Nguyeãn Huy Teá, Nguyeãn Tröôøng Toä thieát tha ñeà xuaát trong caùc baûn ñieàu traàn cuûa hoï. Nhöng trieàu Nguyeãn baûo thuû vaãn khoâng nhaän thöùc ñöôïc tính caáp baùch cuûa coâng cuoäc cuûng coá, baûo veä ñaát nöôùc. Naêm 1873, thöïc daân Phaùp taán coâng ñaát Baéc, Haø thaønh thaát thuû, nhöng cuoäc khaùng chieán ngoan cöôøng cuûa quaân daân ta khieán chuùng khoâng theå deã daøng môû roäng chieán söï. Tuy nhieân, trong tình theá baát lôïi cuûa thöïc daân cöôùp nöôùc, trieàu Nguyeãn ñaõ voäi vaøng kyù Hieäp öôùc hoøa bình vaø lieân minh vaøo ñaàu naêm 1874. Hieäp öôùc naøy thöøa nhaän chuû quyeàn cuûa Phaùp ôû Nam Kyø, cho pheùp ngöôøi Phaùp coù quyeàn buoân baùn, ñi laïi ôû Baéc vaø Trung boä. Naêm 1882, Phaùp ñaùnh Baéc kyø laàn thöù 2, quaân daân ta khaùng cöï quyeát lieät, giaønh ñöôïc nhieàu thaéng lôïi nhöng tình theá ngaøy caøng nguy nan. Ngaøy 19-7-1883, vua Töï Ñöùc maát, maâu thuaãn vaø söï tranh chaáp giöõa caùc phe phaùi trong trieàu ñình voán naûy sinh töø tröôùc caøng trôû neân gay gaét. Ñoù laø cô hoäi cho thöïc daân Phaùp quyeát ñònh taán coâng Kinh ñoâ Hueá vaøo thaùng 8 – 1883, thöïc hieän möu ñoà voâ hieäu hoùa ñaàu naõo Nhaø Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
4. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 3 – nöôùc phong kieán Vieät Nam, thoáng trò toaøn boä ñaát nöôùc. Vôùi söï ra ñôøi cuûa Hieäp öôùc hoøa bình (1883) trieàu Nguyeãn laïi moät laàn nöõa thoaùi lui tröôùc söï laán tôùi cuûa boïn thöïc daân phöông Taây. Tuy nhieân, töø thôøi ñieåm nöôùc soâi löûa boûng naøy cho ñeán heát theá kyû XIX, ñeå giaønh laïi chuû quyeàn daân toäc, ôû Trung vaø Baéc kyø vaãn lieân tuïc daáy leân nhöõng cuoäc khôûi nghóa vuõ trang choáng Phaùp. Phong traøo Caàn vöông do vua Haøm Nghi vaø Toân Thaát Thuyeát khôûi xöôùng ñöôïc ñoâng ñaûo vaên thaân, só phu yeâu nöôùc uûng hoä. Gaén lieàn vôùi phong traøo naøy laø teân tuoåi caùc nhaø yeâu nöôùc Nguyeãn Thieän Thuaät, Ñinh Coâng Traùng, Toáng Duy Taân, Nguyeãn Quang Bích, Nguyeãn Xuaân OÂn, Phan Ñình Phuøng v.v Song caùc phong traøo yeâu nöôùc choáng Phaùp duø ngoan cöôøng, beàn bæ cuoái cuøng ñeàu bò thöïc daân caâu keát vôùi phong kieán tay sai ñaøn aùp, daäp taét. Sau khi vua Haøm Nghi boû Kinh thaønh ñi khaùng chieán, thöïc daân Phaùp döïng Ñoàng Khaùnh leân ngoâi. Trieàu Nguyeãn töø ñaây trôû thaønh coâng cuï cho Phaùp trong vieäc bình ñònh, khaùc thaùc thuoäc ñòa. Thöïc teá thì ngay sau khi Hieäp öôùc 1883 ra ñôøi, nhaø nöôùc phong kieán Vieät Nam ñaõ maát quyeàn töï chuû, buoäc phaûi chaáp nhaän söï ñoâ hoä cuûa thöïc daân treân taát caû caùc lónh vöïc chính trò, kinh teá, vaên hoùa, ngoaïi giao v.v Söï caáu keát cuûa quan laïi phong kieán Vieät Nam vôùi chính quyeàn thöïc daân vaø caùc theá löïc phong kieán khaùc nhanh choùng laøm hình thaønh treân ñaát nöôùc ta cheá ñoä thöïc daân nöûa phong kieán. Hình thaùi kinh teá, xaõ hoäi naøy ngaøy caøng roõ neùt khi Phaùp tieán haønh khai thaùc thuoäc ñòa. Rieâng veà lónh vöïc vaên hoùa, tö töôûng giai ñoaïn naøy cô baûn vaãn chöa coù thay ñoåi, chuyeån bieán naøo ñaùng keå. Nho giaùo vaø Nho hoïc vaãn ñöôïc coi troïng, duy trì. Duø söï tieáp xuùc böôùc ñaàu vôùi vaên hoùa phöông Taây khieán moät soá só phu caáp tieán nhaän thöùc ra söï laïc haäu cuûa ñaát nöôùc ta, leân tieáng keâu goïi coâng cuoäc canh taân; vaø duø ôû Nam boä thöïc daân Phaùp ñaõ tieán haønh nhöõng hoaït ñoäng vaên hoùa môùi (môû tröôøng Phaùp – Vieät, phaùt haønh baùo chí ) nhöng taùc ñoäng caùc hoaït ñoäng treân coøn raát ít oûi, haïn heïp. Ra ñôøi trong moät giai ñoaïn lòch söû bi thöông cuûa ñaát nöôùc, vaên hoùa, tö töôûng xaõ hoäi vaãn trì treä, beá taéc, vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XIX duø chöa coù nhöõng böôùc phaùt trieån roõ neùt nhöng vaãn ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu ñaùng keå. II. Tình hình vaên hoïc Vaên hoïc cuoái theá kyû XIX vaãn naèm trong quyõ ñaïo vaên hoïc trung ñaïi. Taùc gia vaên hoïc laø nhöõng tri thöùc Nho hoïc, quan laïi coù tinh thaàn yeâu nöôùc, ñaïo cao ñöùc troïng nhö Nguyeãn Ñình Chieåu, Nguyeãn Thoâng, Nguyeãn Xuaân OÂn, Nguyeãn Quang Bích. Khi caùc phong traøo vuõ trang choáng Phaùp taïm thôøi laéng xuoáng, nhöõng caây buùt caûm thaùn tröôùc thôøi theá nhö Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông xuaát hieän ñem ñeán cho vaên hoïc nhöõng tieáng noùi môùi, saéc thaùi môùi. Caùc nhaø thô Mieân Thaåm, Mieân Trinh, Mai Am vôùi nhöõng baøi thô noùi veà cuoäc soáng quaãn baùch, ñoùi khoå cuûa ngöôøi daân lao Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
5. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 4 – ñoäng cuõng goùp phaàn laøm cho ñoäi nguõ taùc gia vaên hoïc giai ñoaïn naøy theâm ñoâng ñaûo. Taùc gia vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XIX caøng ña daïng hôn bôûi söï coù maët cuûa nhöõng caây buùt laõng maïn nhö Chu Maïnh Trinh, Döông Khueâ Duø taát caû ñeàu xuaát thaân laø nhöõng trí thöùc Nho hoïc, ñeàu soáng trong giai ñoaïn nöûa cuoái theá kyû XIX (moät soá naêm ñaàu theá kyû XX nhö Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông, Chu Maïnh Trinh ) nhöng roõ raøng taâm tö, suy nghó ñoäi nguõ caàm buùt treân ñaõ raát khaùc nhau. Thôøi cuoäc ñaát nöôùc thöïc söï taùc ñoäng saâu saéc ñeán cuoäc soáng, tö töôûng, tình caûm cuûa hoï. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù ñaõ ñöôïc thô vaên hoï ghi nhaän, theå hieän. Keá thöøa truyeàn thoáng caùc giai ñoaïn tröôùc, vaên hoïc cuoái theá kyû XIX vaãn bao goàm hai boä phaän, boä phaän vaên hoïc vieát baèng chöõ Haùn vaø boä phaän vieát baèng chöõ Noâm. Vaãn coøn nhieàu taùc gia chuû yeáu saùng taùc baèng chöõ Haùn nhö Nguyeãn Thoâng, Nguyeãn Xuaân OÂn, Nguyeãn Quang Bích, Mieân Thaåm v.v Vöøa laøm thô chöõ Haùn laïi vöøa laøm thô Noâm, caû hai phöông dieän ñeàu ñaït ñöôïc nhöõng thaønh coâng lôùn nhö Nguyeãn Khuyeán. Nguyeãn Ñình Chieåu, Tuù Xöông chuû yeáu laø saùng taùc thô Noâm. Thaønh töïu vaên hoïc chöõ Haùn tröôùc heát laø thô vôùi Ngoïa du saøo thi taäp cuûa Nguyeãn Thoâng, Ngoïc ñöôøng thi taäp cuûa Nguyeãn Xuaân OÂn, Ngö phong thi taäp cuûa Nguyeãn Quang Bích, Queá Sôn thi taäp cuûa Nguyeãn Khuyeán. Ngoaøi xu höôùng ñaïo lyù, thô chöõ Haùn cuûa caùc taùc giaû treân coøn chaát chöùa suy nghó tröôùc nhöõng bieán caûi, thaêng traàm cuûa thôøi ñaïi, caûm thaùn tröôùc thôøi theá. Rieâng Nguyeãn Thoâng – moät trong soá taùc gia tieâu bieåu cho söï vöôn leân cuûa vaên hoïc vuøng ñaát môùi Nam Boä – ngoaøi thi taäp ñaõ keå treân oâng coøn laø taùc giaû cuûa Ngoïa du saøo vaên taäp, Kyø Xuyeân vaên sao, Ñoän Am vaên taäp, Kyø Xuyeân coâng ñoäc. OÂng laø moät caây buùt veà theå loaïi truyeän kyù lòch söû vöøa laø moät caây buùt chính luaän saéc saûo, nguï ngoân thaâm thuùy. Sau moät quaù trình lòch söû daøi ñöôïc maøi giuõa, ngoân ngöõ thô vaên chöõ Haùn giai ñoaïn naøy ñaõ ñaït ñeán trình ñoä thuaàn thuïc. Caùc baûn ñieàu traàn cuûa Nguyeãn Tröôøng Toä, Nguyeãn Xuaân OÂn, Nguyeãn Loä Traïch ñeàu coù laäp luaän chaët cheõ, gioïng vaên huøng hoàn. Thô chöõ Haùn cuûa Nguyeãn Quang Bích, Nguyeãn Xuaân OÂn, Nguyeãn Khuyeán ñeàu raát maãu möïc. Boä phaän vaên hoïc Noâm vaãn tieáp tuïc ñöôïc duy trì, phaùt trieån vôùi nhöõng taùc gia nhö Nguyeãn Ñình Chieåu, Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông, Chu Maïnh Trinh Caùc truyeän thô Noâm luïc baùt nhö Luïc Vaân Tieân, Döông Töø Haø Maäu cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu baùm saùt nhöõng vaán ñeà veà chính trò, xaõ hoäi, ñaïo ñöùc cuûa thôøi ñaïi. Nhöõng taùc phaåm dieãn ca lòch söû (khuyeát danh) theo theå luïc baùt vaø song thaát luïc baùt nhö Haø thaønh chính khí ca, Haø thaønh thaát thuû ca, Veø thaát thuû Kinh ñoâ daøi haøng traêm caâu ñaõ taäp trung phaûn aùnh nhöõng bieán coá lòch söû lôùn ñöông thôøi. Ngoaøi caùc theå loaïi daøi hôi, beà theá, baûn saéc vaên hoïc Noâm giai ñoaïn naøy thöïc söï ñöôïc khaúng ñònh bôûi haøng traêm baøi thô Noâm luaät Ñöôøng luaät cuûa Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông, Chu Maïnh Trinh Ñaây laø giai ñoaïn theå hieän roõ neùt söï vaän ñoäng, phaùt trieån theo chieàu höôùng daân toäc hoùa, ña daïng hoùa cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc. Vaän duïng, chaét loïc vaø naâng cao ngoân ngöõ Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
6. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 5 – thoâng duïng, cuûa lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy, ñoù laø nguoàn coäi thaønh coâng veà phöông dieän ngoân ngöõ cuûa Ñoà Chieåu, Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông. Ñaùng löu yù laø, luùc baáy giôø, chöõ quoác ngöõ sau moät thôøi gian daøi ra ñôøi chöa coù ñieàu kieän phaùt trieån ñaõ baét ñaàu ñöôïc söû duïng. Nhöõng baøi vieát baèng chöõ quoác ngöõ ñöôïc in treân caùc tôø baùo ñaàu tieân nhö Gia Ñònh baùo, Nhaät trình Nam Kyø. Caùc hoïc giaû Tröông Vónh Kyù, Huyønh Tònh Cuûa bieân soaïn truyeän coå tích baèng quoác ngöõ, phieân aâm vaø dòch moät soá taùc phaåm chöõ Noâm, chöõ Haùn ra quoác ngöõ, laøm töø ñieån. Veà phöông dieän ngoân ngöõ vaø chöõ vieát, vaên hoïc cuoái theá kyû XIX tieáp tuïc tìm toøi, ñoåi môùi nhaèm ñaït ñeán söï thuaän lôïi, phuø hôïp vôùi ñoøi hoûi phaùt trieån cuûa ñôøi soáng vaên hoùa daân toäc. Theå loaïi vaên hoïc vaãn laø thô, phuù, truyeän thô Theå truyeän kyù lòch söû cuõng coù ñieàu kieän xuaát hieän tuy khoâng nhieàu. Coù öu theá nhaát laø thô (Ñöôøng luaät Haùn vaø Noâm, thô tröôøng thieân khuyeát danh theo theå thô luïc baùt vaø song thaát luïc baùt, phuù (ñöôïc vaän duïng ñeå vieát vaên teá, hòch), vaên saùch (ñeå vieát ñieàu traàn veà caùc vaán ñeà chính trò, xaõ hoäi). Veà cô baûn, coù theå phaân ñònh vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XIX thaønh hai khuynh höôùng: vaên hoïc yeâu nöôùc choáng Phaùp vaø xu höôùng ñoái laäp, vaên hoïc hieän thöïc traøo phuùng vaø xu höôùng laõng maïn thoaùt ly. Vaên hoïc yeâu nöôùc choáng Phaùp vaø xu höôùng ñoái laäp laø khuynh höôùng vaên hoïc lôùn, xuyeân suoát caû giai ñoaïn. Vaên hoïc yeâu nöôùc laø baûn anh huøng ca ca ngôïi nhöõng göông hi sinh vì nöôùc, theå hieän saâu saéc taâm tö, tình caûm cuûa nhöõng ngöôøi tham gia söï nghieäp cöùu quoác gian nan. Tieâu bieåu nhaát cuûa khuynh höôùng vaên hoïc naøy laø Nguyeãn Ñình Chieåu vôùi nhöõng baøi vaên teá baát huû, Phan Vaên Trò vôùi cuoäc buùt chieán soâi noåi, quyeát lieät vôùi Toân Thoï Töôøng. Nguyeãn Thoâng cuõng goùp moät tieáng noùi yeâu nöôùc thieát tha vôùi nhöõng baøi thô chan chöùa tình yeâu queâ höông vaø nhöõng truyeän kyù caûm ñoäng veà caùc chieán só choáng Phaùp ñaõ hy sinh vì nöôùc laø nhöõng laõnh tuï cuûa phong traøo Caàn Vöông ôû Baéc vaø Trung boä. Nguyeãn Quang Bích, Nguyeãn Xuaân OÂn vieát vaên laøm thô theå hieän tình caûm yeâu nöôùc, quyeát taâm ñaùnh giaëc ñeán cuøng. Caùc caây buùt khaùc nhö Buøi Höõu Nghóa, Hoà Huaân Nghieäp, Phaïm Vaên Nghò, Ñoã Duy Cung, Nguyeãn Tröôøng Toä v.v goùp phaàn taïo neân moät phong traøo saùng taùc thô vaên yeâu nöôùc. Thô vaên cuûa hoï hoaëc tröïc tieáp keâu goïi, coå vuõ, ca ngôïi khaùng chieán, hoaëc thoå loä taâm tö, xuùc caûm trong cuoäc soáng nöôùc soâi löûa boûng. Vöøa chöùa ñöïng noãi nieàm rieâng vöøa theå hieän tình caûm, tö töôûng lôùn cuûa daân toäc, ñoù laø moät trong nhöõng khía caïnh noäi dung cuûa vaên hoïc yeâu nöôùc choáng Phaùp. Vaên hoïc yeâu nöôùc choáng Phaùp khaúng ñònh böôùc tröôûng thaønh môùi cuûa yù thöùc daân toäc, khaúng ñònh vaên hoïc laø moät tieáng noùi khoâng theå thieáu trong cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân xaâm löôïc. Maët khaùc, vaên hoïc yeâu nöôùc choáng Phaùp coøn ñaû Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
7. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 6 – kích quan laïi ñaàu haøng, ñaáu tranh choáng tieâu cöïc xaõ hoäi, ñoøi hoûi canh taân ñaát nöôùc theo höôùng giaøu maïnh, taân tieán v.v Ñoái laäp vôùi vaên hoïc yeâu nöôùc choáng Phaùp laø xu höôùng vaên hoïc chöùa ñöïng tö töôûng ñaàu haøng, hoøa nghò. Cuoäc buùt chieán giöõa Phan Vaên Trò vaø Toân Thoï Töôøng laø bieåu hieän cuï theå nhaát söï ñoái laäp veà quan ñieåm, tö töôûng cuûa nhöõng nhaø thô yeâu nöôùc vôùi nhöõng keû ñaàu haøng, phaûn boäi. Tôø taáu cuûa vaên thaân Thanh Ngheä ñaùp laïi chieáu vua Töï Ñöùc, thö Phan Ñình Phuøng göûi Hoaøng Cao Khaûi cuõng phaàn naøo theå hieän söï ñoái laäp naøy. Laø nhöõng taùc phaåm khoâng phuø hôïp vôùi tinh thaàn vaø löông tri cuûa daân toäc, thô vaên chöùa ñöïng tö töôûng hoøa nghò, ñaàu haøng khoâng coù ñieàu kieän phaùt trieån. Noù chæ laø tieáng noùi laïc loõng cuûa moät soá ít caù nhaân chöù khoâng loâi cuoán, soâi noåi nhö vaên hoïc yeâu nöôùc, choáng Phaùp. Vaên hoïc yeâu nöôùc laø moät khuynh höôùng lôùn cuûa lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Moãi khi ñaát nöôùc coù ngoaïi xaâm, khuynh höôùng naøy laïi naûy nôû, phaùt trieån, kòp thôøi phuïc vuï söï nghieäp cöùu quoác. Giöõ vò trí chuû ñaïo, vaên hoïc yeâu nöôùc chöùa ñöïng nhöõng tö töôûng, tình caûm lôùn cuûa daân toäc, chöùng minh söï gaén boù cuûa vaên hoïc vôùi söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc. Vaên hoïc hieän thöïc traøo phuùng vaø xu höôùng laõng maïn, thoaùt ly xuaát hieän vaøo nhöõng naêm cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX. Tröôùc heát, boä phaän vaên hoïc naøy naëng veà xu höôùng moâ taû hieän thöïc xaõ hoäi ñaát nöôùc vôùi thaùi ñoä chua xoùt, baát bình, pheâ phaùn Thô Mieân Thaåm, Mieân Trinh cho thaáy noãi khoå cuûa ngöôøi daân lao ñoäng trong caûnh phu phen, maát muøa ñoùi keùm, bò cöôõng ñoaït saûn phaåm ñoàng thôøi taâm traïng u uaån cuûa nhöõng ngöôøi caàm buùt tröôùc nhöõng teä naïn xaõ hoäi v.v Khi coâng cuoäc bình ñònh, khai thaùc thuoäc ñòa cuûa thöïc daân bieán xaõ hoäi Vieät Nam thaønh xaõ hoäi thöïc daân nöûa phong kieán, vaên hoïc xuaát hieän caùc caây buùt hieän thöïc pheâ phaùn. Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông, Nguyeãn Thieän Keá khaùc Mieân Thaåm, Mieân Trinh ôû choã hoï phaûn aùnh xaõ hoäi vôùi moät caûm quan traøo phuùng roõ reät. Noãi xoùt xa tröôùc thaûm caûnh noâ leä cuûa ñaát nöôùc chan chöùa trong thô Nguyeãn Khuyeán, Tuù Xöông Ñoái laäp vôùi caùc caây buùt hieän thöïc traøo phuùng laø moät soá taùc gia maø saùng taùc thô vaên coù noäi dung xa rôøi, thoaùt ly ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà ñang ñaët ra trong hieän thöïc xaõ hoäi, ñaát nöôùc. Caùc caây buùt naøy saùng taùc vaên thô döôøng nhö chæ ñeå thoûa maõn cho taâm hoàn laõng maïn tröôùc nhöõng gì hoï caûm xuùc, ñoàng ñieäu. Ñoù laø caûnh ñeïp cuûa thieân nhieân ñaát nöôùc, laø caùi hay cuûa vaên chöông ngheä thuaät. Chu Maïnh Trinh vaø Döông Khueâ vôùi söï baøng quan tröôùc theá söï ñöôïc coi laø hai nhaø thô laõng maïn cuûa giai ñoaïn. Vaên hoïc cuoái theá kyû XIX laø moät chænh theå bao goàm caùc thaønh phaàn, boä phaän khaùc nhau. Ñoù laø saûn phaåm trí tueä, taâm hoàn cuûa daân toäc trong giai ñoaïn lòch söû ñau thöông, oanh lieät nhöng cuõng ñaày beá taéc, thaát baïi. Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
8. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 7 – [ ] VAÁN ÑEÀ OÂN TAÄP 1. Neâu moät soá neùt chính veà tình hình ñaát nöôùc cuoái theá kyû XIX? 2. Neâu moät soá ñaëc ñieåm tình hình vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XIX? Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
9. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 8 – CHÖÔNG 2: NGUYEÃN ÑÌNH CHIEÅU (1822-1888) I. Nguyeãn Ñình Chieåu : Nguyeãn Ñình Chieåu töï laø Maïnh Traïch, hieäu laø Troïng Phuû, sau khi bò muø coøn coù hieäu laø Hoái Trai (caên nhaø toái), tuïc goïi laø Ñoà Chieåu. OÂng sinh taïi Gia Ñònh, maát ôû Beán Tre. Queâ quaùn toå tieân nhaø thô voán ôû xaõ Boà Ñieàn, huyeän Phong Ñieàn, tænh Thöøa Thieân, ñeán thôøi thaân sinh laø cuï Nguyeãn Ñình Huy môùi vaøo Gia Ñònh. Naêm 1843, Nguyeãn Ñình Chieåu laàn ñaàu tieân ñi thi vaø ñaäu tuù taøi. Naêm 1847 ra Hueá chuaån bò thi (kyø thi Kyû Daäu 1849) nhöng trong thôøi gian oân luyeän chôø thi, thaân maãu ôû Gia Ñònh ñoät ngoät töø traàn neân phaûi veà queâ chòu tang. Doïc ñöôøng trôû veà Nam, vì quaù thöông khoùc meï, oâng bò nhieãm beänh ñau maét, sau ñoù thì bò muø vónh vieãn. Maõn tang meï, oâng môû tröôøng daïy hoïc vaø laøm thuoác, con ñöôøng haønh ñaïo maø oâng coøn coù theå choïn trong ñieàu kieän muø loøa. Naêm 1859, Gia Ñònh thaát thuû, Nguyeãn Ñình Chieåu doïn veà queâ vôï taïi Caàn Giuoäc, Gia Ñònh. Taïi ñaây, oâng ñaõ chöùng kieán nhöõng cuoäc kòch chieán ñaãm maùu giöõa nhöõng ñoäi quaân öùng nghóa vôùi thöïc daân Phaùp (1861). Ñoù laø thöïc teá lòch söû cho söï xuaát hieän cuûa baøi vaên teá noåi tieáng: Vaên teá nghóa só Caàn Giuoäc. Thôøi gian naøy, Nguyeãn Ñình Chieåu ñaõ tham gia caùc hoaït ñoäng choáng Phaùp, lieân heä vaø goùp yù kieán vôùi nhöõng ngöôøi caàm ñaàu nghóa quaân danh tieáng nhö Tröông Ñònh, Phan Lieâm, Phan Toân. Tröông Ñònh hy sinh, nhaø thô laø ngöôøi vieát vaên teá, laøm thô than khoùc, ca ngôïi voâ cuøng bi thoáng. Nguyeãn Ñình Chieåu noåi tieáng laø ngöôøi cöông tröïc, trung duõng. Soáng trong hoaøn caûnh luïc tænh bò chieám ñoùng, oâng vaãn giöõ troïn phaåm giaù cuûa ngöôøi daân yeâu nöôùc, troïng danh döï. [ [ [ Nguyeãn Ñình Chieåu ñöôïc coi laø ngöôøi doài daøo naêng löïc saùng taïo, laø ngoâi sao saùng cuûa baàu trôøi vaên hoïc yeâu nöôùc cuoái theá kyû XIX. Taùc phaåm cuûa oâng töø Luïc Vaân Tieân ñeán thô vaên yeâu nöôùc choáng Phaùp phaûn aùnh quaù trình dieãn bieán veà tö töôûng cuûa oâng, quaù trình naøy dieãn ra cuøng vôùi nhöõng bieán ñoäng cuûa lòch söû xaõ hoäi Vieät Nam ñöông thôøi. Döïa vaøo söï hình thaønh vaø phaùt trieån veà tö töôûng, söï chuyeån ñoåi ñeà taøi, coù theå chia quaù trình saùng taùc vaên hoïc cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu thaønh hai giai ñoaïn. Giai ñoaïn thöù nhaát dieãn ra trong voøng nhöõng naêm 50 cuûa theá kyû XIX. Cuøng vôùi vieäc daïy hoïc vaø laøm thuoác, ñaây laø giai ñoaïn nhaø thô saùng taùc Luïc Vaân Tieân, Döông Töø Haø Maäu. Luïc Vaân Tieân laø taùc phaåm ñaàu tieân, ñaët cô sôû cho caû quaù trình saùng taùc cuûa nhaø thô. Döông Töø Haø Maäu ñöôïc saùng taùc töø sau naêm 1850 vaø hoaøn chænh toaøn boä tröôùc khi Gia Ñònh thaát thuû. Trong giai ñoaïn saùng taùc ñaàu tieân, Nguyeãn Ñình Chieåu “tieáp tuïc hoaøn thaønh vaø khaúng ñònh tö töôûng yeâu nöôùc, yeâu Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
10. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 9 – daân, tö töôûng nhaân nghóa coi nhö moät boä phaän trieát lyù nhaân sinh cuûa oâng”(1). Giai ñoaïn thöù hai baét ñaàu töø khi thöïc daân Phaùp tieán ñaùnh Gia Ñònh. Giai ñoaïn naøy, ngoøi buùt voán nhieät tình vôùi söï nghieäp chung cuûa ñaát nöôùc, daân toäc cuûa oâng nhanh choùng baét sang nhöõng vaán ñeà môùi meû, böùc baùch ñang ñaët ra trong cuoäc soáng. Ñaây laø nhöõng naêm thaùng nöôùc soâi löûa boûng cuûa Nam Boä, nhöõng vaán ñeà thôøi söï, chieán tranh, nhöõng nhaân vaät anh huøng cöùu quoác trôû thaønh moái quan taâm chính cuûa nhaø thô. Ñaây laø giai ñoaïn thöû thaùch vaø khaúng ñònh tö töôûng yeâu nöôùc, choáng ngoaïi xaâm cuûa Ñoà Chieåu. Ñoái chaát vôùi thöïc teá lòch söû ñang bieán chuyeån, tö töôûng yeâu nöôùc, yeâu daân cuûa oâng toû ra thaät trong saùng, ñaày söùc soáng tröôùc tình theá môùi cuûa ñaát nöôùc. Vieäc nhaø thô ca ngôïi nhöõng ngöôøi daân aáp daân laân xaû thaân cöùu quoác vaø nhöõng ngöôøi anh huøng thôøi ñaïi “nghòch thaàn” nhöng “ngay chuùa” nhö Tröông Ñònh ñaõ khaúng ñònh ñieàu ñoù. Veà maët ngheä thuaät, ñaây cuõng laø giai ñoaïn ñaït ñeán ñænh cao trong vaên nghieäp cuûa Ñoà Chieåu. Vaên teá nghóa só Caàn Giuoäc ñöôïc ñaùnh giaù laø “Quoác ngöõ nhaát thieân truyeàn baát huû” (Mai Am) Vôùi caû quaù trình saùng taùc khoâng meät moûi töø Luïc Vaân Tieân ñeán Ngö tieàu y thuaät vaán ñaùp, Nguyeãn Ñình Chieåu laø nhaø thô ñaáu tranh lieân tuïc, khoâng meät moûi cho nhöõng giaù trò tinh thaàn cao quí, lyù töôûng chung cuûa coäng ñoàng Vieät Nam. Töø trieát lyù nhaân nghóa cho ñeán tö töôûng yeâu nöôùc, yeâu daân, ngoøi buùt cuûa Ñoã Chieåu laø cuûa moät chieán só mang taâm hoàn ngheä só. [ [ [ II. Moät soá taùc phaåm chính 1. Luïc Vaân Tieân Luïc Vaân Tieân laø truyeän thô Noâm ñöôïc saùng taùc ñeå keå hôn laø ñeå ñoïc, ñeå xem. Ngay khi Nguyeãn Ñình Chieåu coøn soáng taùc phaåm naøy ñaõ ñöôïc phoå bieán roäng raõi trong nhaân daân theo con ñöôøng truyeàn mieäng. Nguyeãn Ñình Chieåu saùng taùc Luïc Vaân Tieân khi ñaõ bò muø nghóa laø khoaûng töø sau 1850, nhö vaäy “hieån nhieân laø taäp truyeän chæ ñöôïc hình thaønh trong trí nhôù vaø taùc giaû ñaõ ñoïc cho hoïc troø thaân caän cuûa mình giuùp vieäc cheùp laïi. Vaên baûn ñaàu tieân cuûa truyeän chaéc chaén laø baûn cheùp tay sau nhieàu laàn ñöôïc söûa chöõa, theâm bôùt ñoù”(2). Taùc phaåm löu truyeàn baèng mieäng trong daân chuùng ñoä treân döôùi 10 naêm thì môùi ñöôïc ghi cheùp laïi. Ngöôøi thu thaäp, ñính (1) Nguyeãn Ñình Chieåu toaøn taäp, NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp 1980, Taäp 1, Trang 34 (2) Nguyeãn Ñình Chieåu toaøn taäp , Sñd, Trang 65 Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
11. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 10 – chính Luïc Vaân Tieân ñaàu tieân laø Duy Minh Thò(1). Sau Duy Minh Thò, moät soá hoïc giaû ngöôøi Phaùp khaùc cuõng tham gia söu taäp, ghi cheùp, phoå bieán taùc phaåm. Töø sau khi Nguyeãn Ñình Chieåu maát, nhieàu baûn Luïc Vaân Tieân ñöôïc in vaø phoå bieán roäng raõi ôû caû hai mieàn Nam, Baéc.Trong soá caùc baûn naøy, ñaùng tin caäy nhaát laø baûn cuûa Tröông Vónh Kyù vì oâng laø ngöôøi cuøng thôøi vôùi Nguyeãn Ñình Chieåu, laïi hoïc roäng, tröôùc taùc nhieàu. Do ñaëc ñieåm rieâng trong quaù trình saùng taùc vaø löu truyeàn neân söï dò bieät giöõa caùc vaên baûn Luïc Vaân Tieân laø ñieàu khoù traùnh khoûi. Nhöng söï dò bieät naøy khoâng lôùn, khoâng aûnh höôûng ñeán boá cuïc vaø noäi dung tö töôûng cuûa truyeän. Trong lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, Luïc Vaân Tieân khoâng phaûi laø truyeän thô Noâm duy nhaát coù lòch söû saùng taùc vaø löu truyeàn ñaëc bieät nhö vaäy. Tröôùc taùc phaåm naøy, caùc truyeän thô Noâm khuyeát danh nhö Phaïm Coâng Cuùc Hoa, Phaïm Taûi Ngoïc Hoa, Thoaïi Khanh Chaâu Tuaán v.v cuõng chuû yeáu ñöôïc löu truyeàn baèng mieäng trong daân gian. [ [ [ Khoâng moâ phoûng theo truyeän xöa tích cuõ, Luïc Vaân Tieân cô baûn laø moät saùng taùc cuûa Ñoà Chieåu. Moät soá neùt chính trong cuoäc ñôøi nhaân vaät Luïc Vaân Tieân nhö quaù trình ñi hoïc, ñi thi, ñeán tröôøng thi ñöôïc tin meï maát phaûi quay veà cö tang, khoùc thöông meï ñeán muø maét, gia ñình vô chöa cöôùi boäi öôùc v.v laïi mang tính töï truyeän roõ reät. Vaäy, saùng taùc Luïc Vaân Tieân, taùc giaû nhaèm muïc ñích gì? Tröôùc heát, vôùi taùc phaåm naøy, Nguyeãn Ñình Chieåu muoán ca ngôïi “trung hieáu”, “tieát haïnh”, ñoù laø nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc lôùn cuûa thôøi ñaïi oâng. Ngay töø ñaàu taùc phaåm, oâng ñaõ tuyeân boá: Trai thôøi trung hieáu laøm ñaàu, Gaùi thôøi tieát haïnh laøm caâu trau mình. Quaû thaät, Nguyeãn Ñình Chieåu ñaõ trung thaønh vôùi nhöõng lôøi thô giaùo ñaàu cuûa oâng trong vieäc taïo laäp, toâ ñieåm caùc nhaân vaät taùc phaåm. Luïc Vaân Tieân, nhaân vaät chính cuûa taùc phaåm laø moät chaøng trai vaên voõ song toaøn, nghóa hieäp cöùu ngöôøi, hieáu thaûo Sau chaëng ñôøi hoaïn naïn, chaøng tieáp tuïc öùng thi, ñoã ñaït, ñaùnh tan giaëc OÂ Qua cöùu nöôùc, cöùu vua Luïc Vaân Tieân laø bieåu töôïng saùng ngôøi cuûa phaåm chaát trung hieáu. Neáu nhö Luïc Vaân Tieân laø con ngöôøi ñieån hình cho “Trai thôøi trung hieáu laøm ñaàu” thì Nguyeät Nga laïi laø hình töôïng nhaân vaät minh hoïa cho nguyeân taéc “ Gaùi thôøi tieát haïnh laøm caâu trau mình”. Nguyeät Nga mang ôn cöùu naïn, aâm thaàm ñem loøng yeâu vaø chung thuûy ñeán cuøng vôùi Vaân Tieân. Ñöôïc tin Vaân Tieân gaëp naïn cheát, duø chöa laø vôï chính thöùc, naøng vaãn quyeát ôû vaäy thôø chaøng ñeán troïn ñôøi. Nguyeät Nga töø choái leã vaät caàu hoân cuûa nhaø quan thaùi sö “sang caû ngoâi cao”, bò coáng giaëc OÂ Qua, (1) Nguyeãn Ñình Chieåu toaøn taäp , Sñd, Trang 75 Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
12. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 11 – naøng day döùt, phaân vaân ñeå roài nhaûy xuoáng soâng töï vaãn, giöõ troïn tieát haïnh vôùi Vaân Tieân. Nguyeät Nga laø hình töôïng ñeïp, moät taám göông saùng veà phaåm chaát tieát haïnh cuûa ngöôøi phuï nöõ. Tuy nhieân, duø Trung, Hieáu, Tieát, Haïnh laø nhöõng phaåm chaát ñaïo ñöùc ñöôïc Nguyeãn Ñình Chieåu taäp trung theå hieän ôû caùc nhaân vaät chính cuûa truyeän, nhöng ñoù vaãn chöa phaûi laø taát caû noäi dung taùc phaåm cuûa oâng. Luïc Vaân Tieân coøn laø baøi ca lôùn veà tình ngöôøi, tình baïn, veà loøng nhaân nghóa cöùu ngöôøi, giuùp ngöôøi . Töø caùc nhaân vaät Luïc Vaân Tieân, Nguyeät Nga, Hôùn Minh, Töû Tröïc, chuù tieåu ñoàng, oâng Quaùn, oâng Ngö, oâng Tieàu taùc phaåm laø tieáng noùi ngôïi ca söï töông thaân, töông aùi giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. Saùng taùc Luïc Vaân Tieân, Nguyeãn Ñình Chieåu “ñaùp öùng ñöôïc tinh thaàn duõng caûm troïng nghóa khinh taøi, gheùt gian aùc, “kieán nghóa baát vi voâ duõng daõ” cuûa ngöôøi noâng daân mieàn Nam maø cuõng cuûa moïi ngöôøi daân Vieät Nam”(1). Laø nhaân vaät chính cuûa taùc phaåm, Luïc Vaân Tieân ñöôïc taùc giaû daøy coâng toâ ñieåm, taïo döïng nhaát. Vaân Tieân haùo höùc vôùi coâng danh söï nghieäp, vôùi “Chí laêm baén nhaïn ven maây”, nhöng chaøng coøn laø con ngöôøi haøo hieäp, troïng nghóa. Thaám nhuaàn trieát lyù “Nhôù caâu kieán nghóa baát vi, Laøm ngöôøi theá aáy cuõng phi anh huøng” chaøng khoâng ngaàn ngaïi moät mình xoâng vaøo ñaùm cöôùp hung haõn cöùu ngöôøi con gaùi khoâng quen bieát. Vôùi chaøng, ñoù laø vieäc nghóa phaûi laøm neân khoâng caàn phaûi nghó ñeán chuyeän traû aân traû nghóa. Gaëp hoaïn naïn laâm beänh muø maét, coâng danh lôõ dôû, Vaân Tieân bò vôï chöa cöôùi boäi öôùc, baïn xaáu haõm haïi Nhöng khi maét saùng laïi, hieån vinh, thaønh ñaït, chaøng khoâng traû thuø nhöõng keû loøng daï ñen baïc, maø tha thöù heát thaûy. Laø con ngöôøi troïng nghóa, laïi nhaân nghóa, vò tha, ñoù laø neùt ñeïp lyù töôûng ôû nhaân vaät Luïc Vaân Tieân. Vôùi nhaân vaät Kieàu Nguyeät Nga, Nguyeãn Ñình Chieåu moät maët nhaán maïnh raèng naøng laø moät ngöôøi con gaùi tieát haïnh, hôn nöõa oâng laïi caáp theâm cho naøng söï tieát lieät khi ñeå naøng töï vaãn doïc ñöôøng coáng giaëc OÂ Qua. Nguyeät Nga laø nhaân vaät nöõ veïn toaøn veà ñaïo ñöùc, nhöng ñaùng chuù yù hôn, naøng coøn laø bieåu töôïng ñeïp veà tình yeâu, tình ngöôøi saâu naëng. Ñöôïc Vaân Tieân cöùu naïn, naøng baïo daïn, thaém thieát vôùi aân nhaân cuûa mình. Caûm meán, nhôù nhung chaøng trai nghóa hieäp maø naøng ñaõ nguyeän “gaù nghóa”, Nguyeät Nga “Hoïa ra moät böùc töôïng hình Vaân Tieân” ñeå roài luùc naøo cuõng mang theo beân mình keå caû khi nhaûy xuoáng soâng töï vaãn. Laø ngöôøi con gaùi naëng aân nghóa, tröôùc khi leân ñöôøng sang OÂ Qua, naøng laøm chay cho Vaân Tieân, ñeå tieàn cuûa laïi giuùp Luïc oâng trong caûnh tuoåi giaø ñôn chieác v.v Bieåu töôïng cho loøng nhaân aùi, nghóa hieäp, coøn coù caùc nhaân vaät khaùc nhö: oâng Quaùn, Hôùn Minh, Töû Tröïc, chuù tieåu ñoàng, oâng Ngö, oâng Tieàu. Thaáy Vaân Tieân ñoät ngoät boû thi veà queâ chòu tang meï, oâng Quaùn vaãn coá chaïy theo “Ñöa ba höôøn thuoác (1) Nguyeãn Ñình Chieåu toaøn taäp , Sñd, Trang 35 Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
13. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 12 – ñeå phoøng hoä thaân”. Hôùn Minh laø chaøng trai xaáu xí, thoâ loã nhöng nghóa hieäp, duõng caûm. Chaøng ñaõ “beû gioø” teân con quan huyeän Ñaëng Sinh khi haén æ theá cöôõng hieáp con gaùi nhaø löông thieän. Ñeå khoûi lieân luïy ngöôøi khaùc, chaøng laïi töï troùi mình noäp cho huyeän ñöôøng xin chòu toäi. Khi tình côø gaëp laïi Vaân tieân trong caûnh muø loøa, Hôùn Minh an uûi baïn, saên soùc, thuoác thang nhö ngöôøi ruoät thòt. Taän tuïy, heát loøng vôùi Vaân Tieân trong hoaïn naïn, muø loøa coøn coù chuù tieåu ñoàng nhoû beù, trung thaønh. Roài oâng Tieàu nhöôøng cho Vaân Tieân naém côm khi ñoùi, oâng Ngö ñoát cho chaøng löûa söôûi khi bò keû aùc ñaåy xuoáng soâng v.v Laøm vieäc nghóa, cöùu ngöôøi, giuùp ngöôøi moät caùch hoàn nhieân, ñoù laø ñieàu khieán cho caùc nhaân vaät phuï cuûa taùc phaåm trôû neân thaät khoù queân. Ñoái laäp vôùi caùc nhaân vaät chính dieän, lyù töôûng laø caùc nhaân vaät phaûn dieän, ñaïi bieåu cho caùi xaáu, caùi aùc, cho söï baát nhaân, baát nghóa. Caùc nhaân vaät naøy goàm coù: gia ñình Voõ Theå Loan, caùc thaày thuoác lang baêm, thaày phaùp, Trònh Haâm, Buøi Kieäm v.v Töø nhöõng nhaân vaät naøy, Nguyeãn Ñình Chieåu leân aùn thoùi ñôøi ñen baïc, caêm gheùt nhöõng keû soáng baát nghóa, ñoäc aùc. Voõ coâng vaø con gaùi laõo saên ñoùn, tieáp ñaõi Vaân Tieân thaät noàng haäu khi chaøng traåy kinh öùng thí, töông lai ñaày höùa heïn. Nhöng khi chaøng trôû laïi vôùi ñoâi maét muø loøa, coâng danh lôõ dôû, hoï lieàn trôû maët. Theå Loan ñieäu ñaø, hoa myõ bao nhieâu khi tieãn ñöa Vaân Tieân thì chua ngoa, khaéc nghieät baáy nhieâu khi gaëp laïi chaøng trong baát haïnh. Ñeå “döùt tình” vôùi chaøng reå muø, caùi vieäc baát nhaân maø con ngöôøi tính toaùn, phaûn traéc Voõ coâng ñaõ laøm laø löøa daét Vaân Tieân boû vaøo hang toái Thöông Toøng. Töông töï nhö Voõ coâng, Trònh Haâm moät con ngöôøi hay so ño, ganh tò ñaõ ñaåy Vaân Tieân xuoáng soâng trong ñeâm khuya khuaét Tuy nhieân, nhöõng con ngöôøi naøy ñaõ bò tröøng phaït ngay sau ñoù. Voõ coâng xaáu hoå vì bò Töû Tröïc maéng ñeán möùc laâm beänh cheát. Meï con Voõ Theå Loan bò coïp baét nhoát vaøo hang toái Thöông Toøng. Trònh Haâm thì bò soùng thaàn dìm cheát treân soâng nöôùc. Thaät laø nhöõng söï “baùo öùng” linh nghieäm maø Ñoà Chieåu ñaõ daønh cho nhöõng con ngöôøi baát nhaân, baát nghóa Ca ngôïi nhöõng con ngöôøi nghóa hieäp, troïng nhaân nghóa, ñoàng thôøi leân aùn thoùi ñôøi ñen baïc, söï baát nghóa, loïc löøa, phaûn traéc, ñoù laø noäi dung giaù trò cuûa truyeän thô Noâm Luïc Vaân Tieân cuûa Ñoà Chieåu. [ [ [ Ñeå laøm noåi baät noäi dung taùc phaåm laø ngôïi ca trung hieáu, tieát nghóa, khaúng ñònh nhaân nghóa, pheâ phaùn söï baát nhaân, baát nghóa – taùc giaû ñaõ saép xeáp nhaân vaät thaønh hai tuyeán ñoái laäp. Tuyeán nhaân vaät chính dieän goàm Luïc Vaân Tieân, Nguyeät Nga, Hôùn Minh, Töû Tröïc, tieåu ñoàng, oâng Quaùn, oâng Ngö, oâng Tieàu. Tuyeán nhaân vaät phaûn dieän, nhöõng keû baát nhaân baát nghóa goàm cha con Voõ Theå Loan, Trònh Haâm, Buøi Kieäm, thaày thuoác lang baêm, thaày phaùp löøa bòp Ñoù laø loái keát caáu nhaân vaät phoå bieán trong caùc truyeän thô Noâm. Saùng taïo rieâng cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu laø söï ñoái laäp cuûa hai tuyeán nhaân vaät ñöôïc theå hieän ñeán töøng caëp moät. Ví duï, neáu Nguyeät Nga Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
14. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 13 – thuûy chung, aân nghóa saâu naëng thì Voõ Theå Loan laïi traùo trôû, cô hoäi ñeán laïnh luøng. Hôùn Minh, Töû Tröïc chí tình vôùi baïn, Trònh Haâm, Buøi Kieäm laïi heát söùc phaûn traéc, ñoäc aùc, baát nghóa. Chuù tieåu ñoàng, oâng Quaùn, oâng Ngö, oâng Tieàu soáng coù nghóa coù nhaân coøn caùc thaày thuoác lang baêm, thaày phaùp laïi laø nhöõng keû ñang taâm löøa loïc, vô veùt tieàn cuûa ñaåy con beänh ñeán böôùc ñöôøng cuøng Theå hieän nhaân vaät qua ngoaïi hình, haønh ñoäng, ngoân ngöõ vaø moãi nhaân vaät mang moät neùt tính caùch thoáng nhaát, khoâng thay ñoåi (hoaëc toát, hoaëc xaáu, hoaëc nhaân nghóa, baát nhaân baát nghóa) ñoù laø thi phaùp xaây döïng nhaân vaät cuûa Luïc Vaân Tieân. Caùc nhaân vaät Luïc Vaân Tieân, Nguyeät Nga, Hôùn Minh, Voõ Theå Loan, Trònh Haâm ñeàu ñöôïc khaéc hoïa theo phöông phaùp naøy. Laø taùc phaåm saùng taùc ñeå keå hôn laø ñeå ñoïc, ñeå xem, ngoân ngöõ Luïc Vaân Tieân nhìn chung laø giaûn dò, moäc maïc. Moät trong nhöõng thaønh coâng cuûa taùc giaû laø ñaõ taïo laäp ñöôïc saéc thaùi rieâng cho ngoân ngöõ töøng nhaân vaät. Thí duï, lôøi leõ cuûa Nguyeät Nga thì chaân tình, tha thieát, Voõ Theå Loan laïi aên noùi ñöa ñaåy ñeán thôù lôï. Tính so ño, ganh gheùt khaùc thöôøng cuûa Trònh Haâm khoâng giaáu ñöôïc qua caùch noùi hung haêng, ñaày thaùch thöùc cuûa haén v.v Duø chöa phaûi laø moät taùc phaåm xuaát saéc trong lòch söû truyeän thô Noâm, nhöng Luïc Vaân Tieân laø moät ñoùng goùp ñaùng quí cho kho taøng vaên hoïc daân toäc. Noùi ñeán söï nghieäp vaên chöông chieán ñaáu cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu khoâng theå khoâng noùi ñeán taùc phaåm naøy nhö laø moät söï khaúng ñònh con ngöôøi, tö töôûng vaø quan ñieåm ngheä thuaät cuûa oâng. [ [ [ Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
15. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 14 – 2. Döông Töø Haø Maäu(Σ) Thôøi ñieåm Nguyeãn Ñình Chieåu saùng taùc Döông Töø Haø Maäu cho ñeán nay vaãn chöa xaùc ñònh ñöôïc cuï theå, nhöng döï ñoaùn coù leõ taùc phaåm ra ñôøi sau Luïc Vaân Tieân, tröôùc Ngö Tieàu y thuaät vaán ñaùp. Vaø: “Neáu ñuùng nhö vaäy thì ñieàu naøy cho pheùp ñaùnh giaù cao tö töôûng chính trò cuûa moät quyeån truyeän ñoäc ñaùo, duy nhaát trong loaïi cuûa noù”(1). Tính chaát chính luaän trong noäi dung tö töôûng laø ñieàu ñem laïi söï “ñoäc ñaùo, duy nhaát” cuûa Döông Töø Haø Maäu trong lòch söû truyeän thô Noâm trung ñaïi. Töø moät caâu chuyeän hö caáu, töôûng töôïng veà hai nhaân vaät Döông Töø vaø Haø Maäu, Nguyeãn Ñình Chieåu ñaõ baøy toû noãi lo laéng cuûa oâng tröôùc söï suy vi cuûa theá ñaïo nhaân taâm do söï meâ hoaëc cuûa caùc taø ñaïo. Vôùi taùc phaåm ngoùt 3456 caâu thô, nguy cô nöôùc maát nhaø tan do caùc ñaïo taø laø ñaïo Phaät, ñaïo Thieân Chuùa ñaõ ñöôïc oâng ñeà caäp, phaân tích. Nhaân vaät taùc phaåm tuy khoâng coù beà daøy tính caùch nhöng laïi laø phöông tieän ñeå taùc giaû “baøn baïc, thaûo luaän” giuùp thaáy roõ taùc haïi cuûa taø ñaïo, yù nghóa cuûa chính ñaïo. Keá tieáp xuaát hieän trong taùc phaåm laø nhöõng lôùp, caûnh mang tính chaát hö caáu veà nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe cuûa nhaân vaät qua ba theá giôùi: traàn gian, thieân ñöôøng, ñòa nguïc. Vieát Döông Töø Haø Maäu, muïc ñích Nguyeãn Ñình Chieåu nhaèm pheâ phaùn caùc tín ñoà ñaïo Phaät, ñaïo Thieân Chuùa, khaúng ñònh laïi vò trí ñaïo Nho trong xaõ hoäi. Theo taùc giaû, moät nhaø Nho, thì ñaïo Nho xöùng ñaùng ñöôïc toân vinh vì noù coù lôïi cho gia ñình, xaõ hoäi, ñaát nöôùc. Söï pheâ phaùn cuûa taùc giaû ñoái vôùi caùc tín ñoà Phaät giaùo, Thieân Chuùa giaùo u meâ, laàm laïc khoâng chæ ñôn giaûn xuaát phaùt töø quan ñieåm, thieân kieán cuûa moät nhaø Nho maø coøn coù nguyeân nhaân töø thöïc teá xaõ hoäi, lòch söû. Vôùi Phaät giaùo, moät toân giaùo töøng coù vai troø lôùn trong lòch söû daân toäc, raát gaàn guõi vôùi ñôøi soáng (Σ) Toùm taét truyeän: Thôøi Haäu Taán coù ngöôøi teân laø Haø Maäu, 60 tuoåi chöa coù con, gia ñình naêm ñôøi theo ñaïo Thieân Chuùa. Sau giaác chieâm bao laï, vôï Haø Maäu mang thai. Haø Maäu töôûng vôï mang beänh lieàn röôùc thaày chaïy chöõa. Theo lôøi maùch baûo, Haø Maäu leân nuùi Tuøng gaëp Lyù Tri Nieân ngöôøi tu theo ñaïo tieân. Lyù Tri Nieân daãn Haø Maäu gaëp hai oâng tieân Nam Taøo vaø Baéc Ñaåu. Hai tieân khuyeân Haø Maäu ñoåi ñaïo vaø baùo raèng vôï laõo saép sinh hai ngöôøi con gaùi. Haø Maäu trôû veà quaû thaáy vôï ñaõ sinh hai gaùi, lieàn quay laïi nuùi Tuøng gaëp Lyù Tri Nieân. Huyeän Nam Khöông coù ngöôøi teân laø Döông Töø, theo ñaïo Phaät, 56 tuoåi vaãn chöa coù con. Döông Töø cuøng vôï chaêm chæ laøm aên, sieâng naêng caàu cuùng, sau baø vôï sinh hai con trai. Maõn nguyeät, Döông Töø xuaát gia ñaàu Phaät, boû maëc vôï con ñoùi khoå. Vì coøn ñoâi chuùt hoaøi nghi veà ñaïo cuûa mình, moät laàn Döông Töø xin thaày laø Traàn Kyû “vaân du”. Trong moät cuoäc vaân du, Döông Töø gaëp Haø Maäu, hai ngöôøi tranh caõi, baøi baùc ñaïo cuûa nhau. Hoï ruû nhau gaëp Lyù Tri Nieân, Lyù Tri Nieân daãn caû hai ñi gaëp laõo Nhan (ngöôøi tu tieân ñaéc ñaïo). Laõo Nhan xuaát hoàn cho Döông Töø, Haø Maäu leân thieân ñöôøng. Nôi ñaây, hai ngöôøi chaúng heà thaáy Chuùa Gieâ Su, ñöùc Phaät, nhöõng ngöôøi thaân thích maø chæ thaáy Khoång Töû cuøng caùc ñaïi hieàn. Xuaát hoàn xuoáng ñòa nguïc, laïi thaáy voâ soá toäi nhaân trong ñoù coù nhöõng ngöôøi hoï haøng ñaõ quaù coá cuûa mình. Nhöõng ngöôøi naøy khuyeân Döông Töø, Haø Maäu boû taø ñaïo (ñaïo Thieân Chuùa, ñaïo Phaät) theo chính ñaïo (ñaïo Nho). Döông Töø, Haø Maäu hoaøn hoàn veà döông theá caûi taø qui chính, boû ñaïo taø theo ñaïo chính, gia ñình sum hoïp ñaàm aám, haïnh phuùc. (1) Traàn Vaên Giaøu, Lôøi giôùi thieäu Döông Töø Haø Maäu, Ty Vaên hoùa vaø thoâng tin Long An xuaát baûn 1982, Trang 5. Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
16. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 15 – ngöôøi Vieät Nam, vì sao Nguyeãn Ñình Chieåu laïi pheâ phaùn? Thôøi Ngoâ, Lyù, Traàn Phaät giaùo coù vò trí quan troïng trong ñôøi soáng chính trò, tö töôûng cuûa ñaát nöôùc. Caùc baäc tu haønh cuõng tham gia giuùp nöôùc, yeân daân vôùi loøng ñaïo saùng ngôøi. Töø sau theá kyû X, do söï öu vieät cuûa Nho giaùo, Phaät giaùo maát daàn ñòa vò. Tuy khoâng baøi xích gay gaét nhöng veà nguyeân taéc cheá ñoä phong kieán Vieät Nam caám ñaïo Phaät, coi ñaïo Phaät khoâng phaûi laø chính ñaïo. Thôøi Nguyeãn Ñình Chieåu, tröôùc nguy cô ngoaïi xaâm ñe doïa, tröôùc söï phaân taùn cuûa nhaân taâm vôùi chính ñaïo (ñaïo Nho) vieäc pheâ phaùn caùc tín ñoà Phaät giaùo nhaèm laäp laïi moái quan taâm cuûa moãi caù nhaân ñoái vôùi gia ñình, xaõ hoäi, ñaát nöôùc laø ñieàu heát söùc caàn thieát. So vôùi ñaïo Phaät thì ñaïo Thieân Chuùa coù maët trong ñôøi soáng xaõ hoäi Vieät Nam muoän hôn nhieàu. Theá kyû XVII, XVIII ngöôøi Taây phöông môùi baét ñaàu truyeàn baù ñaïo naøy ôû nöôùc ta. Luùc ñaàu, thaáy voâ haïi, chính quyeàn phong kieán Vieät Nam khoâng coù phaûn öùng gì mang tính chaát baøi baùc, caám ñoaùn. Veà sau, do nhöõng hoaït ñoäng phi toân giaùo cuûa caùc toaùn thöøa sai, nhaø Nguyeãn môùi baét ñaàu coù chính saùch caám ñaïo. Töø nhöõng thöïc teá treân, Nguyeãn Ñình Chieåu vôùi söï phaûn ñoái moät soá vaán ñeà thuoäc tín ngöôõng vaø haønh ñaïo ñaõ vieát Döông Töø Haø Maäu ñeå nhaéc nhôû, khuyeân raên nhöõng ngöôøi laàm ñöôøng laïc loái. Taùc giaû daãn daét Döông Töø, Haø Maäu xem xeùt ñaày ñuû ba theá giôùi. Ñeán ñaâu Döông Töø, Haø Maäu cuõng bò thaàn, ngöôøi caät vaán, ñaû kích moái ñaïo maø hoï ñeo ñuoåi. Nôi naøo hai con ngöôøi naøy cuõng thaáy caùc tín ñoà ñaïo Nho, thaáy “tam cöông, nguõ thöôøng” ñöôïc troïng voïng, ñeà cao. Baøi thô cuûa Haø Maäu nghe ñaïo só Lyù Tri Nieân ngaâm nga, ca ngôïi ñaïo Nho laø: “Moái ñaïo trôøi trao ñöùc thaùnh ta” laø “Hai chöõ cöông thöôøng daèn caùc nöôùc, Moät caâu trung hieáu döïng muoân nhaø”. Nhöõng ngöôøi tu theo ñaïo Chuùa laø “baày ngu theo thoùi moïi”, vì hoï “ Trôøi gaàn chaúng kính kính trôøi xa” v.v Doïc ñöôøng vaân du, Döông Töø chæ gaëp nhöõng ngöôøi cheâ traùch, baøi baùc mình. Trong moät giaác mô, oâng ta thaáy moät vieân quan toøa quôû maéng, haïch saùch mình laø ngöôøi voâ traùch nhieäm vôùi toå tieân, vôùi vua, vôùi nöôùc: Toå tieân ñaõ chuùt ñeàn chi, Vuøa höông baùt nöôùc maáy khi phuïng thôø. AÙo côm coøn nôï sôø sôø, Ngoïn rau con caù cuõng nhôø ñaát vua. Troán xaâu laùnh thueá voâ chuøa, Trong ñôøi nhöõng saõi thì vua nhôø gì? Cuøng vôùi Luïc Vaân Tieân, truyeän thô Döông Töø Haø Maäu giaûi thích vì sao trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp ñaày hi sinh, maát maùt ôû Nam Boä cuoái theá kyû XIX, Nguyeãn Ñình Chieåu ñaõ coù theå vieát ñöôïc nhöõng baøi vaên teá huøng hoàn, chan chöùa tinh thaàn baát khuaát cuûa daân toäc. Loøng lo nöôùc, yeâu nöôùc luoân laø ñoäng löïc chính trong saùng taùc vaên chöông cuûa Ñoà Chieåu. [ [ Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
17. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 16 – [ 3. Vaên teá nghóa só Caàn Giuoäc Ngay töø luùc môùi xuaát hieän, Vaên teá nghóa só Caàn Giuoäc ñaõ ñöôïc ñaùnh giaù laø “Quoác ngöõ nhaát thieân truyeàn baát huû” (Mai Am). Ñieàu gì ñaõ khieán cho baøi vaên khoùc ngöôøi cheát naøy trôû thaønh moät aùng vaên “baát huû” nhö vaäy. Bao truøm baøi vaên teá laø caûm höùng ngôïi ca thoáng thieát, nieàm caûm phuïc saâu saéc, söï toân vinh noàng nhieät söï nghieäp ñaùnh giaëc cöùu nöôùc cuûa nhöõng ngöôøi nghóa só. Ñoù laø ñieàu khieán cho baøi vaên traùnh khoûi söï buoàn ñau, aûo naõo, vöôn tôùi taàm voùc haøo huøng cuûa moät thieân anh huøng ca giöõ nöôùc. Ngay töø nhöõng doøng ñaàu, Nguyeãn Ñình Chieåu ñaõ khaúng ñònh yù nghóa cuûa nhöõng caùi cheát vì nöôùc cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân nghóa só: Suùng giaëc ñaát reàn, Loøng daân trôøi toû. Möôøi naêm coâng vôõ ruoäng chöa aét coøn danh noåi nhö phao, Maët traän nghóa ñaùnh Taây tuy laø maát tieáng vang nhö moõ. Nhöõng nghóa só hi sinh duõng caûm voán laø nhöõng ngöôøi “daân aáp, daân laân”, nhöõng ngöôøi noâng daân “Coâi cuùt laøm aên, toan lo ngheøo khoù, Chöa quen cung ngöïa, ñaâu tôùi tröôøng nhung, chæ bieát ruoäng traâu, ôû theo laøng hoï”. Laø “daân aáp, daân laân”, khoâng phaûi quaân ñoäi chính qui cuûa trieàu ñình neân hoï chæ quen “vieäc cuoác, vieäc caøy, vieäc böøa, vieäc caáy”, coøn “taäp khieân, taäp suùng, taäp maùc, taäp côø” thì “maét chöa töøng ngoù”. Tuy nhieân, chính nhöõng ngöôøi noâng daân ngheøo khoù, lam luõ, thuï ñoäng “troâng tin quan nhö trôøi haïn troâng möa” ñoù laïi laø nhöõng ngöôøi coù loøng töï haøo, töï troïng daân toäc saâu saéc. Hoï ngaám ngaàm, caêm gheùt luõ “treo deâ baùn choù”, luõ theo giaëc baùn nöôùc heøn maït, loøng caêm thuø quaân giaëc ñaõ thoâi thuùc hoï vuøng daäy quyeát chieán. Nhöõng ï dieãn bieán trong taâm tö, tình caûm daãn ñeán haønh ñoäng cuûa caùc nghóa só ñöôïc taùc giaû baøi vaên teá dieãn taû: - Böõa thaáy boøng bong che traéng loáp muoán tôùi aên gan, Ngaøy xem oáng khoùi chaïy ñen sì muoán ra caén coå. Moät moái xa thö ñoà soä haù ñeå ai cheùm raén ñuoåi höôu, Hai vaàng nhaät nguyeät choùi loøa ñaâu dung luõ treo deâ baùn choù Naøo ñôïi ai ñoøi ai baét, phen naøy xin ra söùc ñoaïn kình Chaúng theøm troán ngöôïc troán xuoâi chuyeán naøy doác ra tay boä hoà Traän giaùp chieán giöõa nhöõng ngöôøi noâng daân trang bò vuõ khí thoâ sô nhöng laïi quaät cöôøng veà söùc maïnh tinh thaàn vôùi ñoäi quaân thöïc daân coù ñaày ñuû caùc loaïi vuõ khí hieän ñaïi ñöôïc dieãn taû haøo huøng: - Hoûa mai ñaùnh baèng rôm con cuùi cuõng ñoát xong nhaø daïy ñaïo kia, Göôm ñeo duøng baèng löôõi dao phay cuõng cheùm rôùt ñaàu quan hai noï. Chi nhoïc quan quaûn gioùng troáng kyø troáng giuïc, ñaïp raøo löôùt tôùi coi giaëc cuõng nhö khoâng, Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
18. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 17 – Naøo sôï thaèng Taây baén ñaïn nhoû ñaïn to, xoâ cöûa xoâng vaøo lieàu mình nhö chaúng coù. Keû ñaâm ngang ngöôøi cheùm ngöôïc laøm cho maõ taø ma ní hoàn kinh, Boïn heø tröôùc luõ où sau troái keä taøu thieác taøu ñoàng suùng noå Döôøng nhö Nguyeãn Ñình Chieåu queân raèng oâng ñang vieát moät baøi vaên teá khi say söa mieâu taû cuoäc chieán cuûa caùc nghóa só. Vôùi gioïng vaên laâm li, thoáng thieát, nhòp ñieäu doàn daäp, taùc giaû ñaõ dieãn taû noàng nhieät, soáng ñoäng cuoäc chieán ñaáu anh duõng. Tinh thaàn giöõ nöôùc baát khuaát voán ñaõ trôû thaønh truyeàn thoáng cuûa ngöôøi daân Vieät Nam laïi moät laàn nöõa ñöôïc khaúng ñònh töø cuoäc xoâng traän duõng maõnh cuûa nhöõng ngöôøi “daân aáp, daân laân” Nam Boä. Chieán coâng cuûa ñoäi quaân nghóa só ñaâu chæ laø “ñaát xong nhaø daïy ñaïo kia” “cheùm rôùt ñaàu quan hai noï” maø ñaùng keå hôn laø ñaõ laøm cho boïn thöïc daân xaâm löôïc phaùch laïc, hoàn kinh. Bôûi khoâng phaûi laø “quaân cô quaân veä” maø chæ laø “daân aáp, daân laøn meán nghóa laø quaân chieâu moä” neân chieán coâng vaø söï hi sinh cuûa caùc nghóa só caøng xöùng ñaùng ñöôïc ñeà cao, traân troïng. Töø söï hi sinh cuûa ñoäi nghóa só taùc giaû baøi vaên teá luaän baøn veà yù nghóa cuûa söï soáng vaø caùi cheát. Quan ñieåm cuûa Ñoà Chieåu thaät roõ raøng, soáng maø theo giaëc, haøng giaëc laø soáng nhuïc, cheát maø thoûa chí caêm thuø giaëc nöôùc laø cheát vinh. OÂng vieát: Soáng laøm chi theo quaân taø ñaïo, quaêng vuøa höông xoâ baøn ñoäc, thaáy laïi theâm buoàn, Soáng laøm chi ôû lính maõ taø, chia röôïu chia röôïu laït gaëm baùnh mì nghe caøng theâm hoå. Thaø thaùc maø ñaëng caâu ñòch khaùi veà theo toå phuï cuõng vinh, Hôn coøn maø chòu chöõ ñaàu Taây ôû vôùi man di raát khoå Cao hôn nöõa, Nguyeãn Ñình Chieåu toân vinh caùi cheát cuûa ñoäi nghóa só, xem ñoù laø nhöõng caùi cheát khieán muoân ñôøi phaûi töï haøo, ghi nhôù Thaùc maø traû nöôùc non roài nôï, danh thôm ñoàn saùu tænh chuùng ñeàu khen, Thaùc maø öng ñình mieáu ñeå thôø tieáng hay traûi muoân ñôøi ai cuõng moä. Chæ coù nhöõng nhaø Nho vôùi tình caûm, tö töôûng yeâu nöôùc doài daøo, maõnh lieät nhö Nguyeãn Ñình Chieåu môùi coù theå baøn veà caùi cheát moät caùi laïc quan nhö vaäy. [ [ [ 4. Vaên teá Tröông Ñònh Tröông Ñònh laø moät trong nhöõng thuû lónh noåi tieáng nhaát cuûa Nam Boä khaùng chieán cuoái theå kyû tröôùc. OÂng laø moät danh töôùng xuaát saéc, laïi hieân ngang, baát khuaát raát tieâu bieåu cho tính caùch ngöôøi daân luïc tænh. Cuoäc vuõ trang choáng Phaùp do oâng Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
19. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 18 – laõnh ñaïo laø moät phong traøo lôùn, coù söùc taäp hôïp daân chuùng maïnh meõ. Nhöng cuoäc chieán khoâng caân söùc ñaõ khieán phong traøo bò daäp taét, thuû lónh Tröông Ñònh hi sinh. Ngoaøi 12 baøi thô vieáng lieân hoaøn theo theå thaát ngoân baùt cuù, vieát veà thaân theá söï nghieäp cuûa Tröông Ñònh, baøi Vaên teá Tröông Ñònh laø moät taùc phaåm xuaát saéc cuûa Ñoà Chieåu. Baøi vaên laø tieáng khoùc xoùt xa, tieáng ca haøo huøng, bi thoáng ñoái vôùi söï nghieäp dang dôû cuûa ngöôøi anh huøng luïc tænh. Vôùi Nguyeãn Ñình Chieåu, Tröông Ñònh thôøi bình laø moät con ngöôøi chính ñaïi, moät töôùng quaân coù taøi vôùi “phaùp binh traêm traän ñaõ laâu” “Voõ ngheä maáy ban cuõng traûi”. Cuõng nhö baát kyø moät ngöôøi ñöông thôøi naøo khaùc, phoù laõnh binh Tröông Ñònh cuõng baên khoaên, löôõng löï khi nhaän ñöôïc chieáu chæ trieàu ñình ñieàu ñi nhaän chöùc môùi, rôøi boû khaùng chieán. Söï caân nhaéc giaèng xeù trong taâm traïng cuûa ngöôøi thuû lónh yeâu nöôùc, yeâu daân ñöôïc Nguyeãn Ñình Chieåu ghi laïi baèng moät caâu vaên teá: “Ñaõ ñaønh taám giaáy töïu phong phaän thaàn töû haù ñaâu daùm caõi!”. Nhöng loøng daân luïc tænh yeâu nöôùc ñaõ khieán ngöôøi chuû töôùng theâm quyeát ñoaùn ñeå quay ngöïa tieáp tuïc söï nghieäp. Veà söï vieäc naøy, Nguyeãn Ñình Chieåu vieát goïn trong hai doøng vaên teá: - Bôûi loøng chuùng chaúng nghe thieân töû chieáu, ñoùn ngaên maáy daëm maõ tieàn, Theo buïng daân phaûi chòu töôùng quaân phuø gaùnh vaùc moät vai khoån ngoaïi. Ñeå “theo buïng daân” maø taïm queân ñi “phaän thaàn töû” ngöôøi yeâu nöôùc phaûi can ñaûm vaø thaät söï vì daân vì nöôùc. Vôùi nhöõng doøng vaên chaân phöông nhöng ñaày söùc neùn, Nguyeãn Ñình Chieåu ñaõ khaúng khaùi ca ngôïi haønh ñoäng traùi meänh thieân töû cuûa Tröông Ñònh. Ñoù laø nhöõng doøng vaên baùo hieäu moät böôùc chuyeån môùi trong tö töôûng yeâu nöôùc cuûa só phu cuoái theá kyû tröôùc. Ñöông thôøi, haønh ñoäng cuûa Tröông Ñònh khieán nhieàu só phu phaûi baên khoaên. Ngay Phan Thanh Giaûn, trong böùc thö khuyeân Tröông Ñònh baõi binh cuõng boäc loä söï luùng tuùng trong vieäc ñaùnh giaù haønh ñoäng cuûa ngöôøi anh huøng. Thö coù ñoaïn ñaïi yù: “Trieàu ñình ñaõ kyù hoøa öôùc, oâng neân baõi binh, khoâng neân traùi meänh vua. Trung hieáu laø ñieàu toát nhöng phaûi coù giôùi haïn, khoâng theå vöôït qua giôùi haïn maø ñöôïc trung hieáu, quaù cuõng nhö baát caäp, coù theâm chaân laïi khoâng phaûi laø raén nöõa”. (Nguyeãn Thoâng, Truyeän Tröông Ñònh) Rieâng vôùi Nguyeãn Ñình Chieåu, con ngöôøi noàng nhieät vôùi nghóa lôùn thì cho raèng tuaân leänh trieàu ñình, boû khaùng chieán ñeå an thaân, baûo ñaûm loøng “trung” chaúng qua laø “lay laét theo thôøi” laø “chöa chaéc ñaâu thaønh ñaâu baïi”. OÂng ca ngôïi Tröông Ñònh: - Cuoäc trung nghóa hai naêm laøm ñaïi töôùng, nhoïc nhaèn vì nöôùc naøo hôøn tieáng thò tieáng phi, Coõi An – Haø moät chöùc chòu laõnh binh, lay laét theo thôøi chöa chaéc ñaâu thaønh ñaâu baïi. Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
20. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 19 – Ñoù laø nhöõng lôøi lyù giaûi thaät saâu saéc, toát ñeïp ñoái vôùi ngöôøi anh huøng. Chæ coù nhaø thô coù taâm hoàn chieán só nhö Nguyeãn Ñình Chieåu thì môùi caûm thoâng saâu xa con ngöôøi nghóa töôùng Tröông Ñònh ñeán nhö vaäy. Qua baøi vaên teá, Nguyeãn Ñình Chieåu ñaõ goùp phaàn lyù giaûi vì sao cuoäc khaùng chieán cuûa Tröông Ñònh laïi thaát baïi. Ñoù laø vì söï hôn haún veà phöông tieän chieán tranh cuûa ñòch, vì nghóa quaân chieán ñaáu ñôn ñoäc. Tröông Ñònh yù thöùc ñöôïc tình theá cuûa mình, nhöng khoâng vì theá maø oâng luøi böôùc. OÂng cuøng daân chieán ñaáu mong ñaït ñöôïc thaønh coâng nhöng khoâng phaûi vì thaønh coâng maø oâng quaù baên khoaên, suy tính. Nguyeãn Ñình Chieåu gaàn nhö nhaäp hoàn vaøo suy nghó ngöôøi chuû töôùng duõng caûm khi vieát nhöõng doøng vaên teá: -Vì nöôùc taám thaân ñaõ göûi coøn maát cuõng cam, Giuùp ñôøi caùi nghóa ñaùng laøm neân hö naøo naïi. Quan nieäm veà nghóa caû, leõ soáng cheát naøy ñaõ töøng ñöôïc taùc giaû khaúng ñònh trong baøi Vaên teá nghóa só Caàn Giuoäc. Vì nghóa laø leõ soáng cuûa nhöõng nhaân vaät lyù töôûng trong vaên chöông cuûa Ñoà Chieåu töø Luïc Vaân Tieân ñeán ñoäi nghóa só Caàn Giuoäc, nghóa töôùng Tröông Ñònh, Phan Toøng v.v [ [ [ 5. Ngö tieàu y thuaät vaán ñaùp Ngö tieàu y thuaät vaán ñaùp laø taùc phaåm chöùa chan noãi buoàn tröôùc caûnh giang sôn chia xeù, laø tieáng noùi khaúng ñònh nhaân caùch cuûa keû só. Baèng ngheä thuaät möôïn xöa noùi nay, caâu chuyeän veà hình thöùc ñöôïc ñaåy luøi veà quaù khöù haøng chuïc theá kyû. Thôøi Haäu Taán, baát bình vôùi vieäc vua Thaïch Kính Ñöôøng caét ñaát daâng cho giaëc ngoaïi xaâm hai keû só U, Yeân laø Moäng Theâ Trieàn vaø Baøo Töû Phöôïc “treo kinh deïp söû” choïn ngheà kieám cuûi, ñaùnh caù soáng taïm qua ngaøy. Nhöng khoâng caàm loøng tröôùc caûnh vôï ñau, con yeáu “laàm nhaèng thuoác nhaêng” hoï tìm thaày hoïc thuoác. Khoâng gaëp ñöôïc danh y Kyø Nhaân Sö nhöng hoï ñöôïc Chu Ñaïo Daãn, Ñöôøng Nhaäp Moân (hoïc troø Kyø Nhaân Sö) höôùng daãn taän tình ngheà thuoác. Trôû veà, Ngö Tieàu “caûi nghieäp tieàu ngö” ra söùc trau doài, thöïc haønh ngheà thuoác. Neùt ñaëc saéc cuûa taùc phaåm theå hieän ôû söï ñan xen giöõa noäi dung y hoïc vôùi noãi ñau ñaát nöôùc chia caét. Laø moät nhaø Nho thoâng kinh baùc söû, tình caûm taùc giaû ñöôïc göûi gaém, giao hoøa moät caùch töï nhieân vôùi taâm traïng keû só thôøi Haäu Taán li loaïn. Taùc phaåm laø baøi dieãn ca sinh ñoäng veà nhöõng “truoâng”, “ñeøo”, “aûi”, “ñoäng” maø baát cöù ngöôøi nhaäp “y laâm” naøo cuõng phaûi vöôït qua. Taùc giaû goïi cô theå con ngöôøi laø aûi nhaân khu, khí huyeát, giaùc quan, tình caûm con ngöôøi laø non nguyeân khí, hoà huyeát Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
21. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 20 – quan, ñaùm thaát tình, loøng luïc taëc v.v Moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi trôøi ñaát, aâm döông, nguõ haønh, chính vaø taø khí laø nhöõng ñieàu ngöôøi hoïc thuoác phaûi naém vöõng. Söï linh hoaït, leõ thoâng bieán laø ñieàu luoân phaûi coù trong chaån trò Ñaëc bieät, vôùi tinh thaàn “Theå theo trôøi ñaát roäng loøng hieáu sinh” ngöôøi thaày thuoác phaûi “giuùp ñôøi chaúng vuï tieáng danh, chaúng maøng cuûa lôïi chaúng ganh gheû taøi”. Vôùi ngöôøi beänh, thaày thuoác phaûi coù tình thöông, loøng ñoàng caûm “thaáy ngöôøi ñau gioáng mình ñau”, khoâng ñöôïc phaân bieät giaøu, ngheøo. Veà ñaïo ñöùc ngheà y, Ñoà Chieåu luoân coi troïng tính töï giaùc, ñeà cao aâm ñöùc, aâm coâng. Tuy nhieân Ngö Tieàu y thuaät vaán ñaùp khoâng ñôn giaûn trình baøy caùc vaán ñeà thuoäc y hoïc, Ngö, Tieàu “treo kinh deïp söû” choïn “y laâm” khoâng haún chæ ñeå trôû veà laøm moãi vieäc cöùu vôï cöùu con, trò “laõi choøi” “saøi gheû”. Noãi khaùt khao ñaát nöôùc thanh bình thoáng nhaát “Ngaøy naøo trôøi ñaát an ngoâi cuõ, Möøng thaáy non soâng baët gioù Taây” laø ñieàu luoân chan chöùa trong taùc phaåm. Taâm traïng Ngö Tieàu doïc ñöôøng tìm thaày hoïc thuoác traøn ngaäp noãi ñau nöôùc loaïn, ngöôøi lìa: Maët nhìn trong tieát thanh minh, U, Yeân ñaát cuõ caûnh tình treâu ngöôi. Traêm hoa nöûa khoùc nöûa cöôøi, Nhö tuoàng xieâu laïc gaëp ngöôøi coá höông. Coû caây gie nhaùnh ñoùn ñöôøng, Nhö tuoàng níu hoûi Ñoâng hoaøng ôû ñaâu? Beân non ñaù cuïm cuùi ñaàu, Nhö tuoàng oan khuùc laïy caàu cöùu sinh. Líu lo chim hoùt treân caønh, Nhö tuoàng keå maùch tình hình daân ñau Khoâng chæ Moäng Theâ Trieàn, Baøo Töû Phöôïc mang noãi ñau maát nöôùc maø Chu Ñaïo Daãn, Ñöôøng Nhaäp Moân, Kyø Nhaân Sö ñeàu coù cuøng taâm traïng. Kyø Nhaân Sö con ngöôøi “trong mình ñuû chöôùc kinh luaân, Theâm trau ñaïo ñöùc möôøi phaân roõ raøng” boû coâng danh söï nghieäp quyeát cöùu “nöôùc loaøn”, “daân maïc” baèng con ñöôøng y hoïc. Chu Ñaïo Daãn ngöôøi ñoùng vai tìm kieám, daãn ñöôøng baïn ñoàng chí, ñoàng tình sau nhöõng lôøi than thôû “trôøi ñoâng suøi suït gioù möa Taây” khoâng queân keâu goïi, taäp hôïp nhöõng ngöôøi ñoàng chí vôùi caùc caåm nang “traän ñoà taùm queû” “binh phaùp naêm muøi” Caùc ñoaïn thô dieãn taû taâm tö nhaân vaät laø chaát keo lieân keát hai phaàn cuûa taùc phaåm: Y hoïc vaø khaùt voïng cöùu nöôùc cöùu daân. Tình caûm yeâu nöôùc, thöông daân laø maïch caûm höùng chuû ñaïo xuyeân suoát trong Ngö Tieàu y thuaät vaán ñaùp. Taùc phaåm coøn laø söï khaúng ñònh nhöõng nhaân caùch lôùn, leõ soáng ñeïp cuûa keû só trong ñieàu kieän ñaát nöôùc taêm toái. Hoï laø nhöõng hieàn só, nhöõng “thaày nhu” vaên voõ song toaøn, ñaïo ñöùc troïn veïn. Thôøi theá ñaûo ñieân, daân tình khoán khoå hoï khoâng ñua chen danh lôïi maø “oâm taøi giaáu tieáng laøm Tieàu laøm Ngö”. Tuy theá, khoâng chæ than Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
22. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 21 – thôû, chôø ñôïi suoâng ngaøy “trôøi ñaát an ngoâi cuõ” “non soâng baët gioù Taây” hoï coøn bieát tìm ñöôøng phaán ñaáu, haønh ñoäng. Y hoïc vôùi hoï khoâng chæ laø “ñaïo thuoác thaâm u” maø “hay ñaâu y cuõng trong Nho moät ngheà”. Nghóa laø Nho – Y gaén boù, laø nhaân nghóa cöùu ngöôøi vaø cöùu nöôùc khoâng taùch rôøi. Y vôùi hoï khoâng chæ laø cöùu vôï cöùu con maø coøn giuùp ích cho “daân oám” “nöôùc gaày” Ñoù laø ñieàu saâu xa maø Nguyeãn Ñình Chieåu muoán göûi gaém thoâng qua caùc bieåu töôïng nhaân vaät. Xuaát hieän ngaàm nhöng xuyeân suoát taùc phaåm laø bieåu töôïng nhaân vaät Kyø Nhaân Sö. Moäng Theâ Trieàn, Baøo Töû Phöôïc nhaèm höôùng Ñan Kyø thöïc hieän öôùc nguyeän cöùu ngöôøi, cöùu ñôøi tröôùc heát laø höôùng tôùi vaàng haøo quang Kyø Nhaân Sö. Cuõng nhö caùc hoïc troø cuûa oâng, Kyø Nhaân Sö tróu naëng noãi buoàn tröôùc thôøi theá ñaûo ñieân, taø khí laán aùt chính khí. OÂng ñau xoùt vì nöôùc non “boán chia naêm xeù”, khinh bæ boïn cô hoäi, gian nònh keùo beø, keát caùnh cuøng ngoaïi xaâm o eùp, boùc loät nhaân daân. OÂm aáp hoaøi baõo “trí quaân, traïch daân” Kyø Nhaân Sö khoâng thôø ô noåi tröôùc caûnh “Ñaùnh nhau thaây boû ñaày ñöôøng, Maùu troâi ñoïng vuõng non soâng nhô hình”. Baát hôïp taùc saâu saéc vôùi keû thuø Kyø Nhaân Sö töï huûy hoaïi ñoâi maét cuûa chính mình. OÂng töï xoâng cho muø maét, haønh ñoäng naøy khieán Kyø Nhaân Sö trôû thaønh moät bieåu töôïng khoù queân veà loøng trung thaønh vôùi nöôùc, baát hôïp taùc cao ñoä vôùi keû thuø. Bieåu töôïng nhaân vaät Kyø Nhaân Sö theå hieän moät thaùi ñoä, moät leõ soáng, moät noãi ñau voâ haïn cuûa moät con ngöôøi naëng loøng vôùi nöôùc, vôùi daân, vôùi ñôøi. Vôùi con ngöôøi naøy thì “Thaø cho tröôùc maét voâ nhaân, Chaúng thaø ngoài ngoù sinh daân nghieâng ngheøo”, thì “ Duø ñui muø khoûi danh nhô, Coøn hôn coù maét aên dô tanh rình”. Nhaân vaät Ngö Tieàu y thuaät vaán ñaùp laø nhöõng con ngöôøi haønh ñoäng, haønh ñoäng thieát thöïc trong ñieàu kieän cho pheùp. Soáng “lay laét theo thôøi” khoâng phaûi laø caùch soáng maø Ñoà Chieåu cuøng nhaân vaät cuûa oâng thôø phuïng. Ngö Tieàu y thuaät vaán ñaùp laø taùc phaåm choát laïi caû quaù trình saùng taùc vaên hoïc soâi noåi, beàn bæ cuûa nhaø thô yeâu nöôùc Nguyeãn Ñình Chieåu. Trung thaønh vôùi quan ñieåm “Chôû bao nhieâu ñaïo thuyeàn khoâng khaúm. Ñaâm maáy thaèng gian buùt chaúng taø” taùc phaåm Nguyeãn Ñình Chieåu töø Luïc Vaân Tieân, Döông Töø Haø Maäu, Vaên teá nghóa só Caàn Giuoäc, Vaên teá Tröông Ñònh ñeán Ngö Tieàu y thuaät vaán ñaùp laø nhöõng con thuyeàn ngoân ngöõ, hình töôïng lôùn chôû ñaïo, ñaïo yeâu nöôùc, yeâu daân, ñaïo nhaân nghóa [ ] VAÁN ÑEÀ OÂN TAÄP 1. Noäi dung vaø moät soá ñaëc ñieåm ngheä thuaät cuûa truyeän thô Luïc Vaân Tieân. 2. Hình aûnh nhöõng ngöôøi anh huøng cöùu quoác trong Vaên teá nghóa só Caàn Giuoäc vaø Vaên teá Tröông Ñònh cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu. Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên
23. Vaên hoïc Vieät Nam cuoái theá kyû XIX - 22 – 3. Noäi dung cuûa truyeän thô Döông Töø Haø Maäu vaø Ngö Tieàu y thuaät vaán ñaùp. Th.S Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên