Nghệ thuật truyền thống Việt Nam (Phần 1)

Nội dung text: Nghệ thuật truyền thống Việt Nam (Phần 1)

1. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 1 MMUUÅCÅÅC LLUUÅCÅÅC Sên khêëu 2 Quy Nhún - Caái nöi cuãa nghïå thuêåt haát böåi 2 Nhaåc cung àònh Huïë - loaåi hònh êm nhaåc truyïìn thöëng àùåc sùæc úã Viïåt Nam 4 Nghïå thuêåt haát cheâo 6 Neát àöåc àaáo cuãa nghïå thuêåt röëi nûúác truyïìn thöëng 9 Kiïën truác 13 Àöåc àaáo kiïën truác nhaâ úã Têy Nguyïn 13 Thaánh àõa Myä Sún - Di saãn vùn hoáa àùåc sùæc cuãa nïìn vùn minh Chùm-Pa 16 Kiïën truác laâng Viïåt Nam 19 Kiïën truác àöåc àaáo cuãa Phuã Giaây 22 Höåi hoåa - àiïu khùæc 24 Tûúång göî Voä Lùng 24 Tûúång nhaâ möì - Têy nguyïn 26 Àiïu khùæc göî dên gian Ba Na 28 Thuã cöng - Myä nghïå 33 Nghïå thuêåt göëm traâ Viïåt Nam 33 Laâng nghïì 41 Truyïìn thöëng laâng nghï ì cuãa Haâ Nöåi 41 Laâng giêëy doá Yïn Thaái 45 Nghïì àuác àöìng úã Saâi Goân xûa 48 Laâng göëm Baát Traâng 52 Laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác 55 Laâng nghïì khaãm trai Chuön Ngo 58
2. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 2 SSÊÊNN KHHÊÊËUËËU Quy Nhún - Caái nöi cuãa nghïå thuêåt haát böåi Nghïå thuêåt tuöìng úã Bònh Àõnh noái chung vaâ úã Quy Nhún noái riïng tûâ nhiïìu thïë kyã qua àaä töìn taåi vaâ phaát triïín rêët maånh, trúã thaânh moán ùn tinh thêìn àùåc biïåt vaâ quen thuöåc cuãa nhên dên vuâng àêët naây. Mùåc duâ coá nhûäng biïën àöång lõch sûã, traãi qua chiïën tranh, nhûäng ngûúâi dên Bònh Àõnh vêîn giûä mön nghïå thuêåt àùåc sùæc cuãa mònh vaâ kiïn quyïët chöëng laåi nhûäng cuöåc xêm lùng vùn hoáa tûâ nûúác ngoaâi àïí Quy Nhún vêîn laâ àiïím höåi tuå taâi nùng haát böåi, röìi tûâ Quy Nhún toãa ài khùæp caác àõa phûúng khaác. Sûå kiïën àaáng ghi nhúá trong lõch sûã sên khêëu tuöìng laâ cuöåc hoåp mùåt caác diïîn viïn, nghïå sô tuöìng toaân quöëc àêìu tiïn taåi TP. Quy Nhún giûäa nùm 1976. Tûâ àoá Quy Nhún trúã thaânh àiïím höåi tuå thûúâng xuyïn cuãa nghïå sô tuöìng caách maång kïí tûâ sau ngaây miïìn Nam hoaân toaân giaãi phoáng, àêët nûúác thöëng nhêët. Quy Nhún hiïån coá nhaâ haát tuöìng mang tïn Àaâo Têën - nhaâ haát àang gòn giûä vaâ phaát huy di saãn tuöìng àöì söå cuãa võ hêåu töí tuöìng, danh nhên Àaâo Têën. Núi àêy àaä tûâng laâm ra nhûäng cöng trònh nghïå thuêåt tuöìng mêîu mûåc vïì haát, muáa, vïì biïíu diïîn tuöìng truyïìn thöëng noái chung vaâ àaä giaânh àûúåc tiïëng vang lúán nhû "Quang Trung àaåi phaá quên Thanh", "Sao Khuï trúâi Viïåt", "Saáng maäi niïìm tin", "Buâi Thõ Xuên" Àùåc biïåt, nhûäng vúã tuöìng cöí àiïín mêîu mûåc vïì vùn hoåc vaâ nghïå thuêåt biïíu diïîn cuãa Nguyïîn Vùn Diïu vaâ Àaâo Têën àaä vaâ àang
3. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 3 àûúåc phuåc höìi úã Quy Nhún àïí laâm taâi saãn chung cho ngaânh tuöìng caã nûúác nghiïn cûáu, hoåc têåp. Ngoaâi nhaâ haát tuöìng Àaâo Têën, úã Quy Nhún coân rêët nhiïìu cêu laåc böå tuöìng truyïìn thöëng hoaåt àöång thûúâng xuyïn. ÚÃ Quy Nhún, xem tuöìng laâ möåt têåp tuåc hay möåt sûå àam mï hiïëm thêëy. Cho àïën höm nay, Quy Nhún (Bònh Àõnh) vêîn àûúåc coi laâ trung têm cuãa nghïå thuêåt haát böåi (tuöìng). Noái túái tuöìng laâ ngûúâi ta nghô àïën Bònh Àõnh, vaâ muöën àûúåc xem nhûäng vúã tuöìng àñch thûåc cuãa Àaâo Têën, Nguyïîn Vùn Diïu thò phaãi àïën Quy Nhún.
4. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 4 Nhaåc cung àònh Huïë - loaåi hònh êm nhaåc truyïìn thöëng àùåc sùæc úã Viïåt Nam Êm nhaåc cung àònh Viïåt Nam laâ möåt böå mön êm nhaåc truyïìn thöëng àùåc sùæc cuãa Viïåt Nam, coá giaá trõ cao vïì nghïå thuêåt vaâ phûúng diïån lõch sûã. Nhaåc cung àònh coân xuêët hiïån trong triïìu àònh cuãa möåt söë quöëc gia chêu AÁ nhû Trung Quöëc, Nhêåt Baãn, Haân Quöëc. Caác nhaâ nghiïn cûáu vùn hoáa dên gian cho biïët, theo sûã saách àïí laåi thò nhaåc cung àònh xuêët hiïån lêìn àêìu tiïn vaâo àúâi nhaâ Trêìn (thïë kyã 14), nhûng maäi àïën àúâi Nguyïîn (cuöëi thïë kyã 18) nhaåc cung àònh múái chñnh thûác àûúåc phöí biïën vaâ phaát triïín maånh taåi Cung àònh Huïë. Tuy àûúåc sûã duång trong cung àònh, nhûng viïåc saáng taác vaâ biïíu diïîn hêìu hïët àïìu do nhûäng nhaåc sô, nghïå sô dên gian nhúâ coá tay nghïì cao maâ àûúåc sung vaâo cung àïí phuåc vuå triïìu àònh. Vò vêåy, nhaåc cung àònh tuy mang tñnh baác hoåc nhûng cuäng mang àêìy êm hûúãng caác laân àiïåu dên gian cuãa caác miïìn Viïåt Nam. Nhaåc cung àònh Viïåt Nam sûã duång nhûäng nhaåc cuå dên töåc nhû àaân tam, àaân nhõ, àaân nguyïåt, àaân tyâ baâ, saáo truác, böå goä. Caác nhaåc cuå naây thïí hiïån àêìy àuã caác êm vûåc tûâ tiïëng kim, tiïëng thöí, tiïëng trong, tiïëng àuåc, tiïëng trêìm, tiïëng böíng. Àiïìu khaác biïåt giûäa nhaåc cuå biïíu diïîn trong cung àònh vúái nhaåc cuå sûã duång trong dên gian laâ nhaåc cuå duâng trong cung àònh àûúåc laâm kyä, chaåm khùæc cêín thêån, kheáo leáo, tinh xaão hún. Nhaåc cung àònh Huïë coá hai loaåi laâ Àaåi nhaåc vaâ Tiïíu nhaåc. Daân Àaåi nhaåc göìm coá kheân, tröëng, böå goä vaâ coá thïí coá thïm àaân nhõ. Kheân laâ loaåi kheân bêìu vaâ kheân baát laâm bùçng göî, àûúåc chia laâm 3 loaåi laâ kheân àaåi, kheân trung vaâ kheân tiïíu. Tröëng cuäng coá nhiïìu loaåi tûâ tröëng
5. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 5 lúán nhêët laâ tröëng àaåi àïën tröëng tiïíu, tröëng vöî, tröëng möåt mùåt. Àaåi nhaåc thûúâng àûúåc duâng trong dõp Tïët vaâ nhûäng ngaây lïî lúán. Daân Tiïíu nhaåc göìm nhûäng nhaåc cuå duâng dêy tú, saáo truác vaâ böå goä. Loaåi nhaåc cuå dêy tú coá loaåi àaân gaãy nhû àaân nguyïåt coá hai dêy, àaân tam coá ba dêy, àaân tyâ baâ coá böën dêy, coá àaân duâng cung àïí keáo nhû àaân nhõ. Böå goä bùçng göî coá moä vaâ phaách tiïìn, bùçng kim khñ coá chuöng caác cúä. Caác daân nhaåc biïíu diïîn thûúâng coá keâm theo àöåi muáa. Daân nhaåc vaâ àöåi muáa laâ caã möåt sûå phöëi húåp haâi hoâa giûäa êm nhaåc, vuä àiïåu vaâ maâu sùæc trang phuåc. Nhaåc cung àònh coá nhiïìu thïí loaåi khaác nhau àûúåc biïíu diïîn trong nhûäng dõp lïî höåi khaác nhau. Giao nhaåc àûúåc duâng trong tïë Lïî Nam Giao khi nhaâ Vua laâm lïî tïë trúâi àêët àûúåc thûåc hiïån ba nùm möåt lêìn; Miïëu nhaåc àûúåc duâng trong caác lïî tïë miïëu; Nguä tûå nhaåc sûã duång trong nùm lïî tïë thêìn; Àaåi triïìu nhaåc àûúåc têëu trong caác lïî lúán nhû Lïî Vaån thoå, tiïëp Sûá thêìn; Thûúâng triïìu nhaåc àûúåc têëu khi Vua lêm triïìu thûúâng lïå; Àaåi Yïën nhaåc àûúåc têëu trong caác buöíi yïën tiïåc; Cung trung chi nhaåc àûúåc duâng trong cung phuã; Cûáu nhêåt nguyïåt giao trung nhaåc àûúåc duâng trong caác dõp nguyïåt thûåc vaâ nhêåt thûåc; vaâ coân bao göìm têët caã caác böå mön êm nhaåc khaác nhû nhaåc thñnh phoâng, sên khêëu vaâ muáa. Theo caác nhaâ nghiïn cûáu êm nhaåc, trong lõch sûã êm nhaåc Viïåt Nam, àêy laâ böå mön êm nhaåc duy nhêët àûúåc ghi vaâo sûã saách tûâ xa xûa, traãi qua bao thùng trêìm cuãa caác triïìu àaåi, bao biïën thiïn cuãa thúâi cuöåc maâ vêîn coân lûu laåi àûúåc möåt di saãn àaáng kïí coá thïí sûã duång àïí nghiïn cûáu vïì nhaåc khñ, caách sùæp xïëp daân nhaåc, nhaåc ngûä vaâ quan àiïím thêím myä. Hiïån taåi, Viïåt Nam àang hoaân thaânh höì sú vïì Êm nhaåc cung àònh Viïåt Nam hay coân goåi laâ Nhaä nhaåc Huïë àïí àïå trònh UNESCO cöng nhêån laâ Di saãn vùn hoáa phi vêåt thïí vaâ truyïìn khêíu cuãa nhên loaåi trong àúåt hai nùm 2003.
6. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 6 Nghïå thuêåt haát cheâo Àaä haâng trùm nùm nay, nghïå thuêåt haát cheâo, tuöìng, muáa röëi nûúác, dên ca v.v laâ nhûäng loaåi hònh nghïå thuêåt truyïìn thöëng àöåc àaáo cuãa Viïåt Nam. Trong àoá nghïå thuêåt haát cheâo àaä àûúåc nhûäng ngûúâi nöng dên miïìn Bùæc Viïåt Nam rêët yïu thñch. Àùåc biïåt noá àûúåc phöí biïën rêët röång úã àöìng bùçng söng Höìng. Chó riïng hai tónh Thaái Bònh, Haãi Hûng àaä coá túái gêìn möåt ngaân àoaân cheâo baán chuyïn nghiïåp vaâ nghiïåp dû. Ngay caã ngaây nay, úã thïë kyã cuãa àiïån aãnh, radio, video, vö tuyïën truyïìn hònh v.v nïëu khöng coá nghïå thuêåt cheâo thò khöng thïí hònh dung nöíi àúâi söëng vùn hoáa cuãa nöng thön Viïåt Nam. Àaä coá möåt thúâi, Höåi cheâo àöi khi keáo daâi caã tuêìn lïî, mùåc dêìu coân lêu múái àïën Höåi nhûng trong möîi gia àònh nöng dên àïìu àaä coá sûå chuêín bõ tham gia kyâ Höåi vúái nhûäng vai cheâo yïu thñch. Àaä tûâ lêu, nghïå thuêåt cheâo àöëi vúái ngûúâi nöng dên Viïåt Nam vûâa laâ sên khêëu, vûâa laâ thú ca vaâ êm nhaåc vaâ laâ nguöìn duy nhêët trong àúâi söëng tinh thêìn cuãa mònh. Trong caác vúã cheâo cöí thûúâng vaåch mùåt boån quan laåi phong kiïën vaâ thûåc dên aáp bûác giöëng noâi. Úúã caác vúä diïîn, ngûúâi nöng dên thêëy àûúåc sûå phaãn aánh àúâi söëng cuãa mònh vúái nhûäng mùåt tñch cûåc vaâ phaãn diïån, nhûäng ûúác mú vaâ yá niïåm cuãa mònh vïì caái thiïån vaâ caái aác. Moåi ngûúâi àaä yïu vaâ caâng yïu nghïå thuêåt cheâo búãi tñnh nhên àaåo vaâ sûå tûúi maát cuãa noá, vaâ búãi noá mang maâu sùæc dên töåc àöåc àaáo. Nhûäng vúã cheâo - àoá laâ caác mêíu chuyïån sên khêëu cuãa nhûäng tiïíu thuyïët thi ca, noá àùåc trûng búãi chêët thú möång, haânh vùn nhuêìn nhuyïîn, noá coá nhûäng truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa thi ca phûúng Àöng. Ngoaâi viïåc cheâo laâ möåt nghïå thuêåt àûúåc naãy sinh tûâ quêìn chuáng nöng
7. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 7 dên, noá coân àûúåc sûã duång rêët nhiïìu tuåc ngûä vaâ ca dao dên gian do nhên dên saáng taåo ra qua haâng ngaân nùm. Nghïå thuêåt cú baãn trong caác vai cuãa diïîn viïn laâ muáa maâ qua àoá noá coá thïí hiïån àûúåc têët caã sûå uyïín chuyïín nhõp nhaâng cuãa con ngûúâi. Nhûäng nghïå nhên lúáp trûúác thûúâng noái rùçng: "Muáa hònh tûúång àeåp àeä cuãa nöåi têm". Song song vúái caái àoá, àiïåu muáa trong cheâo khöng hoaân toaân mang tñnh trûâu tûúång vaâ tûúång trûng, ûúác lïå nhû möåt söë loaåi hònh nghïå thuêåt thöng thûúâng khaác búãi möåt leä nguöìn göëc cuãa noá laâ nhûäng hònh aãnh sinh hoaåt, lao àöång qua caác buöíi diïîn úã nöng thön. Möåt vai troâ quan troång trong cheâo laâ êm nhaåc. ÚÃ Viïåt Nam ngûúâi ta thûúâng noái "àûâng diïîn cheâo" maâ phaãi laâ "haát cheâo". Êm àiïåu trong nghïå thuêåt cheâo ngaây caâng hêëp dêîn, noá coá caã maâu sùæc êm nhaåc dên töåc vaâ hiïån àaåi àöåc àaáo. Hiïån nay, taåi Thuã àö vaâ möåt söë thaânh phöë khaác àaä thaânh lêåp nhûäng àoaân nghïå thuêåt cheâo chuyïn nghiïåp, àoáng vai troâ quan troång trong cöng taác truyïìn baá nïìn nghïå thuêåt naây vaâ àöìng thúâi höî trúå cho caác àoaân nghïå thuêåt nghiïåp dû. Nghïå thuêåt cheâo ngaây nay vêîn àûúåc nhên dên ûa thñch. Trong cheâo möîi ngûúâi Viïåt Nam àïìu thêëy àûúåc sûå phaãn aãnh cuãa nhûäng giaá trõ àaåo àûác cao quyá nhû: loâng duäng caãm, sûå hy sinh quïn mònh, sûå trung thaânh, sûå tûâ thiïån. Do vêåy, úã caác vúã cheâo cöí, nöåi dung cuãa noá ta tûúãng nhû khaác xa thûåc tïë ngaây höm nay; vêåy maâ noá vêîn laâm xuác àöång loâng ngûúâi khaán giaã cuãa nhiïìu thïë hïå giaâ cuäng nhû treã. Àiïìu àoá, noái lïn tñnh tûúi treã vaâ sûác söëng cuãa nghïå thuêåt cheâo, àöìng thúâi cuäng àùåt ra trûúác nghïå thuêåt cheâo nhûäng vêën àïì múái phûác taåp. Vêën àïì cêëp thiïët hún caã laâ phaãi phaãn aánh trong nghïå thuêåt cöí nhûäng àïì taâi múái, cuöåc söëng múái. Hoaân toaân àuáng quy luêåt, búãi leä ngaây nay khaán giaã muöën àûúåc thêëy trong bêët cûá loaåi hònh nghïå thuêåt sên khêëu naâo cuäng coá nhûäng con ngûúâi thúâi àaåi cuãa mònh, laâm biïën àöíi böå mùåt úã nöng thön Viïåt Nam. Vaâ tuy nhiïn, laâm àûúåc àiïìu àoá
8. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 8 khöng phaãi dïî daâng, nhûng cuäng àaä àaåt àûúåc nhûäng thaânh tñch nhêët àõnh. Ngay tûâ nhûäng nùm 50, àaä coá nhûäng vúã diïîn vïì caách maång (Nuái àaá), vïì lõch sûã àêët nûúác (Khúãi nghôa Lam Sún), vïì cuöåc khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp (Möëi tònh Àiïån Biïn), vïì cuöåc chiïën àêëu chöëng xêm lûúåc Myä (Àûúâng vïì trêån àõa), vïì cöng cuöåc caãi taåo xaä höåi chuã nghôa úã nöng thön (Con trêu húåp taác). Sûå xuêët hiïån cuãa nhûäng vúã diïîn naây chûáng toã rùçng nghïå thuêåt cheâo noái riïng vaâ nghïå thuêåt sên khêëu noái chung àïìu coá khaã nùng phaãn aánh àûúåc àïì taâi hiïån àaåi. Tuy vêåy, khaán giaã Viïåt Nam vêîn coân thñch xem caác vúã cheâo cöí cuâng vúái caác loaåi hònh nghïå thuêåt khaác nhû tuöìng, caãi lûúng, dên ca caãnh vaâ say mï theo doäi caác buöíi diïîn kõch noái, ö-pï-ra vïì caác àïì taâi truyïìn thöëng vaâ hiïån àaåi.
9. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 9 Neát àöåc àaáo cuãa nghïå thuêåt röëi nûúác truyïìn thöëng Tûâ xa xûa, con ngûúâi vaâ thiïn nhiïn luön gùæn liïìn vúái nhau, höî trúå cho nhau. Con ngûúâi àaä biïët dûåa vaâo thiïn nhiïn àïí saãn xuêët vaâ àöìng thúâi cuäng laâ àïí saáng taåo ra nhûäng loaåi hònh nghïå thuêåt àöåc àaáo. Miïìn àöìng bùçng chêu thöí söng Höìng laâ caái nöi sinh ra nghïå thuêåt muáa röëi nûúác. Con ngûúâi núi àêy hay lam, hay laâm vaâ giaâu oác saáng taåo. Ngoaâi thúâi gian muâa maâng àöìng aáng, hoå àaä biïët dûåa vaâo söng nûúác àïí saáng taåo ra nhûäng troâ giaãi trñ diïîn vaâo dõp lïî höåi, ngaây vui, ngaây Tïët, maâ nöíi bêåt lïn laâ troâ muáa röëi nûúác. Nghïå thuêåt biïíu diïîn muáa röëi nûúác laâ möåt loaåi hònh sinh hoaåt vùn hoaá truyïìn thöëng lêu àúâi, noá àaä coá tûâ xa xûa trong lõch sûã vùn hoáa dên töåc vúái nhûäng neát àöåc àaáo riïng. Muáa röëi nûúác laâ möåt saáng taåo àöåc àaáo cuãa cû dên vuâng chêu thöí Söng Höìng, àûúåc manh nha tûâ cöng cuöåc chïë ngûå nûúác, caãi taåo nûúác thaânh yïëu töë söë möåt cho viïåc saãn xuêët nöng nghiïåp. Phaåm vi hoaåt àöång cuãa noá bao göìm nhiïìu tónh nhû Thaái Bònh, Phuá Thoå, Thanh Hoaá, Nam Haâ, Haâ Têy Yïëu töë àöåc àaáo cuãa röëi nûúác laâ sûã duång mùåt nûúác laâm sên khêëu àïí con röëi diïîn troâ, àoáng kõch. Buöìng troâ röëi nûúác àûúåc nhên dên quen goåi laâ nhaâ röëi hay thuãy àònh, àûúåc dûång lïn giûäa ao, höì vúái kiïën truác cên àöëi tûúång trûng cho maái àònh cuãa vuâng nöng thön Viïåt Nam. Têët caã buöìng troâ, sên khêëu cuâng trang bõ cúâ, quaåt, voi, loång, cöíng haâng maä àuáng laâ möåt khu àònh laâng thu nhoã laåi thaânh möåt caãnh àeåp nhû trong möång vúái nhûäng maái uöën cong lung linh phaãn chiïëu trïn mùåt
10. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 10 nûúác. Sên khêëu röëi nûúác laâ khoaãng tröëng trûúác mùåt buöìng troâ, noá chó thûåc sûå hoaân chónh khi àaä vaâo chûúng trònh biïíu diïîn vaâ cuäng bùæt àêìu mêët ài ngay khi chêëm dûát tiïët muåc cuöëi cuâng. Qua nhûäng tiïët muåc biïíu diïîn cuãa nghïå thuêåt röëi nûúác cöí truyïìn, nhûäng caãnh sinh hoaåt bònh thûúâng vïì àúâi söëng, têåp tuåc tinh thêìn vaâ vêåt chêët truyïìn àúâi cuãa ngûúâi nöng dên Viïåt Nam àûúåc thïí hiïån möåt caách roä neát. Àïí laâm àûúåc möåt con röëi hoaân chónh, phaãi traãi qua rêët nhiïìu cöng àoaån tûâ àuåc cöët àïën trang trñ hoáa trang vaâ rêët nhiïìu cöng àoaån maâ ngûúâi nghïå nhên khöng thïí boã qua. Quên röëi caâng hoaân haão, caâng giuáp cho kyä xaão àiïìu khiïín nêng cao, khaã nùng diïîn àaåt phong phuá. Quên röëi nûúác laâm bùçng göî töët seä nùång vaâ chòm, trïn thûåc tïë, göî sung laâ chêët liïåu thöng duång àïí taåc con röëi, vò loaåi göî naây nheå laåi dai, rêët dïî àiïìu khiïín trong khi biïíu diïîn dûúái nûúác. Sau khi con röëi àûúåc taåc vúái nhûäng àûúâng neát caách àiïåu riïng, chuáng àûúåc àêìu oác tinh tïë cuãa caác nghïå nhên thöíi vaâo luöìng sûác söëng múái bùçng caách goåt giuäa, àaánh boáng vaâ trang trñ vúái nhiïìu maâu sún khaác nhau àïí laâm tön thïm àûúâng neát tñnh caách cho tûâng nhên vêåt, laâm cho nhên vêåt àûúåc àùåc sùæc hún, trong saáng hún trûúác ngûúâi xem. Quên röëi nûúác chñnh laâ saãn phêím cuãa nghïå thuêåt àiïu khùæc göî dên gian, noá vûâa giaâu tñnh hiïån thûåc, vûâa möåc maåc, àùçm thùæm, trûä tònh. Trong kho taâng quên röëi nûúác cöí truyïìn ta coân thêëy nhûäng ngûúâi ài cêìy, chuá tïîu, ngûúâi àaánh caá, daân nhaåc, cö tiïn ÚÃ àêy taâi nùng cuãa nghïå nhên àaä àem laåi cho ta caái tûúi maát, àön hêåu, hiïìn dõu, niïìm laåc quan yïu àúâi, yïu thiïn nhiïn, con ngûúâi qua caái bònh dõ àún sú àûúåc khuïëch àaåi vaâ nghïå thuêåt hoáa. Quên röëi nûúác duâ taåc liïìn möåt khöëi göî hay chùæp laåi àïìu coá hai phêìn gùæn liïìn nhau àoá laâ phêìn thên vaâ phêìn àïë. Phêìn thên laâ phêìn nöíi lïn mùåt nûúác thïí hiïån nhên vêåt, coân phêìn àïë laâ phêìn chòm dûúái mùåt nûúác giûä cho röëi nöíi bïn trïn vaâ laâ núi lùæp maáy àiïìu khiïín cho quên röëi cûã àöång.
11. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 11 Maáy àiïìu khiïín vaâ kyä xaão àiïìu khiïín trong muáa röëi nûúác rêët àûúåc coi troång, noá taåo nïn haânh àöång cuãa quên röëi nûúác trïn sên khêëu, àoá chñnh laâ mêëu chöët cuãa nghïå thuêåt muáa röëi. Quên röëi àeåp múái chó coá giaá trõ vïì mùåt àiïu khùæc. Sûå thaânh cöng cuãa quên röëi nûúác chuã yïëu tröng vaâo sûå cûã àöång cuãa thên hònh, haânh àöång laâm troâ àoáng kõch cuãa noá. Caác nghïå nhên dên gian àaä dûåa vaâo kinh nghiïåm, lêìn moâ trong thûåc tïë, tòm toâi, saáng taåo vaâ àïí laåi cho àúâi nay nhiïìu kiïíu maáy röëi nûúác phong phuá vaâ àa daång. Ta coá thïí gùåp úã àêy khaá nhiïìu àöì duâng thûúâng ngaây cuãa nghïì luáa nûúác maâ ngûúâi nöng dên tûå laâm ra nhû thûâng, saâo, voåt àïí laâm maáy àiïìu khiïín quên röëi. Maáy àiïìu khiïín röëi nûúác coá thïí àûúåc chia laâm hai loaåi cú baãn: maáy saâo vaâ maáy dêy àïìu coá nhiïåm vuå laâm di chuyïín quên röëi vaâ taåo haânh àöång cho nhên vêåt. Maáy àiïìu khiïín àûúåc giêëu trong loâng nûúác, lúåi duång sûác nûúác, taåo sûå àiïìu khiïín tûâ xa, cöëng hiïën cho ngûúâi xem nhiïìu àiïìu kyâ laå, bêët ngúâ khoá lyá giaãi. Ngûúâi nghïå nhên röëi nûúác àûáng trong buöìng troâ àïí àiïìu khiïín con röëi. Hoå thao taác tûâng cêy xaâo hoùåc giêåt con röëi bùçng hïå thöëng dêy böë trñ úã bïn ngoaâi hoùåc dûúái nûúác. Ngêm buân löåi nûúác àïí laâm nghïå thuêåt khöng phaãi laâ möåt cöng viïåc bònh thûúâng thñch thuá vúái moåi ngûúâi. Nïëu khöng phaãi laâ ngûúâi söëng ên tònh vúái nûúác túái mûác "Söëng ngêm da, chïët ngêm sûúng" nhû cû dên tröìng luáa nûúác, thò khoá coá àûúåc sûå truyïìn caãm nöìng nhiïåt vaâo haânh àöång cuãa nhên vêåt röëi nûúác. Trong nghïå thuêåt muáa röëi nûúác, nghïå thuêåt sûã duång mùåt nûúác cuäng laâ yïëu töë quan troång taåo nïn sûác maånh cuãa con röëi. Laâ sên khêëu ngoaâi trúâi giûäa ao höì maâ troâ röëi laåi xuêët thên laâ caác troâ khöng lúâi, nïëu coá thò chó laâ nhûäng cêu ca dao mang tñnh chêët giúái thiïåu, minh hoaå, laâm nïìn cho nïn, röëi nûúác cêìn êm thanh maånh àïí giûä tiïët têëu vaâ khuêëy àöång khöng khñ buöíi diïîn. Caác phûúâng höåi dên gian chuyïn duâng böå nhaåc goä dên töåc nhû tröëng caái, naäo baåt, moä. Ngoaâi ra coân coá phaáo, tuâ vaâ öëc höî trúå àùæc lûåc cho troâ diïîn. Êm nhaåc röëi nûúác mang tñnh àaåi naáo cuãa höåi heâ, coá taác duång kñch àöång maånh caã ngûúâi muáa lêîn ngûúâi xem.
12. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 12 Vöën laâ möåt nghïå thuêåt lêëy àöång taác laâm ngön ngûä diïîn àaåt, röëi nûúác gùæn boá vúái êm nhaåc nhû nghïå thuêåt muáa. Êm nhaåc àiïìu khiïín töëc àöå, giûä nhõp, dêîn dùæt àöång taác, gêy khöng khñ vúái tiïët têëu truyïìn thöëng vêîn giûä vai troâ chuã àaåo trong sên khêëu. Nghïå thuêåt muáa röëi nûúác laâ möåt loaåi hònh sinh hoaåt vùn hoaá truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa cû dên nöng nghiïåp vuâng chêu thöí söng Höìng. Thöng qua caác troâ cuãa röëi nûúác, ngûúâi xem àaä caãm nhêån àûúåc sùæc thaái cuãa höåi laâng, laåi phaãng phêët nhûäng mú ûúác bònh dõ cho cuöåc söëng. Hoå mú ûúác coá àûúåc cuöåc söëng may mùæn, haånh phuác vaâ bònh yïn. Nghïå thuêåt muáa röëi cöí truyïìn tûâ thúâi xa xûa àaä mang àêåm baãn sùæc dên töåc tûâ veã dõu daâng, man maác àöìng quï, sûå chõu thûúng chõu khoá têìn taão súám höm lo cho cuöåc söëng, túái sûå quêåt cûúâng anh duäng baão vïå núi chön rau cùæt röën khi keã thuâ xêm chiïëm búâ coäi giang sún. ÚÃ àêëy vûâa trêìn tuåc gêìn guäi laåi vûâa linh thiïng, noá cuäng chñnh laâ biïíu tûúång cho mú ûúác cuãa cöång àöìng ngûúâi Viïåt, möåt nghïå thuêåt quen thuöåc vaâ gêìn guäi vúái ngûúâi nöng dên tûâ bao thïë kyã qua.
13. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 13 KKIIÏËNË TTRRUUÁCÁÁC Àöåc àaáo kiïën truác nhaâ úã Têy Nguyïn Möåt trong nhûäng neát àùåc trûng cuãa vùn hoáa vêåt thïí Têy Nguyïn laâ kiïën truác nhaâ úã. Nhaâ röng cuãa caác dên töåc Bana vaâ Sïàùng àûúåc coi laâ biïíu tûúång àùåc trûng cuãa Têy Nguyïn. Hònh aãnh thûúâng thêëy laâ nhûäng maái nhaâ hònh lûúäi ròu hoùåc maái troân cao haâng vaâi chuåc meát, chó hoaân toaân laâm bùçng tre nûáa vaâ laåt buöåc. Kïët cêëu caâng lïn cao caâng nhoã laåi àoâi hoãi ngûúâi thúå dûång nhaâ phaãi hïët sûác kheáo leáo múái khöng àïí xaãy ra tai naån. Tranh duâng àïí lúåp khöng àaánh thaânh têëm maâ àûúåc ngûúâi lúåp nùæm laåi thaânh tûâng nùæm, kïët húåp vúái nhau rêët phùèng phiu, khöng cêìn coá laåt buöåc maâ àún giaãn chó laâ beã gêåp àêìu nhûäng nùæm tranh quùåp vaâo nhûäng chiïëc rui meâ. Caác têëm liïëp, vaách, àêìu höìi bùçng tre nûáa àûúåc caác nghïå nhên taåo nïn nhûäng àûúâng neát hoa vùn trang trñ daây àùåc rêët àöåc àaáo. Coá thïí phên biïåt sûå khaác nhau cuãa nhaâ röng Jrai, Bana vaâ Sïàùng bùçng caách xem xeát àöå cong cuãa voâm maái, nhêët laâ nhûäng hònh trang trñ gheáp bùçng nûáa hoùåc bùçng göî trïn àónh noác. Nhaâ saân daâi cuãa ngûúâi ïàï, theo trûúâng ca sûã thi Àam San, coá thïí "daâi möåt húi ngûåa chaåy", hoùåc "daâi nhû möåt tiïëng chiïng". Hïå thöëng xaâ doåc, göìm toaân nhûäng cêy göî to möåt voâng tay öm, daâi túái haâng chuåc meát àûúåc duâng ròu goåt nhùén àïën boáng laáng, kï gaác lïn nhau khöng coá àinh maâ vêîn àûáng vûäng haâng chuåc nùm giûäa cao nguyïn löång gioá. Thêåm chñ nïëu cêy khöng àuã àöå daâi cuãa nhaâ thò cuäng khoá maâ tòm ra àiïím gheáp nöëi giûäa hai thên göî. Trong nhaâ daâi cuãa ngûúâi ïàï coá möåt hiïån vêåt khöng thïí thiïëu. Àoá laâ chiïëc ghïë daâi (kpan) àïí caác nghïå
14. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 14 nhên ngöìi khi àaánh chiïng. Chiïëc kpan naây àûúåc laâm tûâ nguyïn möåt thên cêy cöí thuå lúán, coá thïí daâi àïën hún 10 meát, röång tûâ 0,60 àïën 0,80 meát. Möåt àêìu thên ghïë cong lïn nhû hònh daáng muäi thuyïìn, chên ghïë liïìn vaâo thên, khöng hïì coá àuåc, gaá. Nhûäng chiïëc Kpan àiït (ghïë nhoã) cuâng vúái chiïëc Jhûng (giûúâng nùçm cuãa riïng öng chuã nhaâ), cuäng bùçng caã möåt thên göî liïìn nhau nhû thïë vaâ nhûäng böå chiïng, cheá quyá laâm nïn biïíu tûúång cuãa sûå giaâu coá vaâ sang troång cuãa möåt gia àònh ïàï. Ngûúâi Jrai vuâng A Yun Pa thûúâng dûång nhaâ saân coá hïå thöëng chên cöåt to lïnh khïnh, phuâ húåp vúái àùåc àiïím thiïn nhiïn 6 thaáng mûa vaâ miïìn söng nûúác bao quanh. Ngûúâi Laâo vuâng buön Àon (Àùæc Lùæc) coân lúåp nhaâ bùçng haâng trùm maãnh göî nhoám 1 xïëp lúáp lïn nhau, möîi maãnh to bùçng möåt viïn gaåch. Nhûäng têëm "ngoái göî" naây àaä töìn taåi haâng trùm nùm, trong sûå khùæc nghiïåt cuãa mûa nùæng cao nguyïn. Haâng cöåt, nhêët laâ cöåt chñnh cuãa gian àêìu tiïn, hay xaâ ngang úã haâng hiïn, xaâ ngang àêìu tiïn trong nhaâ röng, nhaâ saân, laâ núi àïí nghïå nhên thïí hiïån trñ tûúãng tûúång bay böíng, vúái nhûäng hònh khùæc nöíi caác loaåi thuá rûâng (hûúu, voi, cheo, thoã ), thuãy saãn (thuöìng luöìng, ruâa, caá ), chim muöng, hònh mùåt trùng, mùåt trúâi, nhûäng àûúâng neát hoa vùn chuã àaåo thûúâng thêëy xuêët hiïån trong thöí cêím cuãa tûâng dên töåc ÚÃ vuâng ngûúâi Bana, Chùm taåi huyïån Vên Canh, tónh Bònh Àõnh coân coá möåt loaåi phïn duâng àïí loát saân nhaâ rêët àùåc biïåt. Àoá laâ nhûäng thoãi göî hoùåc maãnh nûáa daây nhoã nhû àêìu ngoán chên caái àûúåc nöëi vúái nhau thaânh têëm theo caách khúáp tûâng maãnh laåi, gaác lïn caác thanh dêìm göî saân nhaâ. Trïn saân coá traãi chiïëu úã chöî múâi khaách ngöìi, hoùåc chöî nghó ngúi cuãa chuã nhaâ Gêìn àêy, úã möåt söë vuâng dên töåc Têy Nguyïn coá àúâi söëng kinh tïë phaát triïín àang röå lïn phong traâo xêy dûång nhaâ theo kiïíu biïåt thûå trong caác buön laâng. Tuy nhiïn, cuäng coá möåt söë buön ïàï, àiïín hònh nhû buön Àinh, xaä Dliï Möng, huyïån Cû M'Gar, tónh Àùæc Lùæc, baâ con vêån àöång gêìn nhû caã thön laâm nhaâ xêy nhûng theo kiïën truác nhaâ saân
15. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 15 truyïìn thöëng, rêët saáng taåo. Song kiïën truác nhaâ biïåt thûå àang dêìn trúã nïn phöí biïën trong cöång àöìng Têy Nguyïn. Coá möåt nhaâ dên töåc hoåc ngûúâi Nga àaä noái: "Àïën caác vuâng sêu, vuâng xa cuãa Têy Nguyïn, töi khêm phuåc viïåc töí chûác àiïìu kiïån söëng rêët thöng minh, rêët phuâ húåp vúái thiïn nhiïn vaâ möi trûúâng cuãa baâ coân". Viïåc àêìu tû gòn giûä nhûäng neát àöåc àaáo àùåc trûng trong Kiïën truác nhaâ úã truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Têy Nguyïn trong hiïån taåi seä laâ möåt viïåc laâm rêët coá giaá trõ vùn hoáa, goáp phêìn khöng nhoã cho viïåc gòn giûä baãn sùæc vùn hoáa vêåt thïí cuãa àöìng baâo caác dên töåc Têy Nguyïn.
16. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 16 Thaánh àõa Myä Sún - Di saãn vùn hoáa àùåc sùæc cuãa nïìn vùn minh Chùm-Pa Thung luäng laâng Myä Sún (thuöåc huyïån Duy Xuyïn, tónh Quaãng Nam) nùçm úã phña nam möåt àoaån trung lûu söng Thu Böìn, coá bïì ngang 1.000 meát, chiïìu daâi 1.800 meát. Vaâo thïë kyã IV, vua nûúác Chùm-pa laâ Bla-dra-xvac àaä choån núi àêy àïí xêy dûång möåt thaánh àûúâng thúâ caác võ thaánh ÊËn Àöå giaáo. Caác triïìu vua kïë tiïëp àaä xêy dûång thïm àïìn thaáp, lùng möå cho àïën thïë kyã X. Khi kinh àö Chùm-pa chuyïín vaâo Traâ Baân (Quaãng Ngaäi) thi úã Myä Sún vêîn coân nhûäng cöng trònh tiïëp tuåc àûúåc xêy cêët cho àïën thïë kyã thûá Xll. Tïn tuöíi vûúng hiïåu, cöng tñch cuãa caác võ vua vaâ caác quan coá cöng xêy dûång hïå thöëng àïìn thaáp naây àïìu coá bia khùæc ghi vaâ dûång taåi caác lùng úã Myä Sún. Bïn caånh viïåc thúâ thêën ÊËn Àöå Giaáo, thung luäng Myä Sún coân laâ núi thúâ caác vûúng töåc Chùm- pa. Vò vêåy, caác nhaâ sûã hoåc Phaáp goåi núi àêy laâ "Thaánh àõa Myä Sún" hay "Thung luäng caác triïìu vua". Khu di tñch Myä Sún laâ möåt cöng trònh kiïën truác vaâo loaåi àeåp cuãa thïë giúái. Àoá laâ möåt töíng thïí bao göìm möåt ngöi àïìn chñnh goåi laâ Kalan (tiïëng Chùm). Bao quanh Kalan coá nhûäng ngöi thaáp nhoã, nhûäng cöng trònh phuå vaâ tûúâng raâo. Chñnh àiïån cuãa ngöi àïìn Kalan laâ möåt cùn phoâng heåp hònh vuöng coá maái choáp nhoån, núi àêy thúâ hònh tûúång cuãa möåt võ thêìn hoùåc möåt böå Linga-Yoni. Kalan coá ba phêìn: Àïë thaáp tûúång trûng cho thïë giúái trêìn tuåc; thên thaáp tûúång trûng cho thïë giúái têm linh; maái thaáp tûúång trûng cho thïë giúái thêìn linh. Kalan tûúång trûng cho tiïíu vuä truå linh thiïng cuãa thïë giúái.
17. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 17 Caác àïìn thaáp úã Myä Sún àïìu àûúåc xêy bùçng gaåch nung àoã, kïët cêëu theo hònh tûá giaác. Gaåch cuãa ngûúâi Chùm nung nheå, khöng cûáng lùæm, coá nhiïìu quy caách khaác nhau. Nhûäng ngöi thaáp xêy bùçng gaåch khöng coá maåch höì, gheáp vúái nhûäng maãng trang trñ bùçng sa thaåch nhû khung cûãa, truå cûãa, lanh tö àûáng vûäng qua nhiïìu thïë kyã àaä noái lïn taâi nùng sûã dûång gaåch cuãa dên töåc Chùm xûa kia. Mùåt ngoaâi tûúâng cuãa àïìn thaáp àïìu chaåm nöëi nhiïìu hònh ngûúâi mùåt quyã hay àöång vêåt hïët sûác tinh tïë. ÚÃ àêy, thaáp lúán nhêët coá chiïìu cao trïn 20 meát, chên thaáp möîi caånh 13 meát. Maái thaáp coá nhiïìu têìng chöìng lïn nhau, caâng lïn cao caâng nhoã vaâ àónh cao nhêët coá hònh àaâi sen. Xung quanh ngöi thaáp lúán coá böën ngoån thaáp nhoã úã böën goác, àaä taåo thïm bïì thïë cho thaáp lúán. ÚÃ trong thaáp coá tûúång caác thêìn bùçng àaá, luác àêìu coá nhiïìu pho tûúång àûúåc àuác bùçng vaâng. Ngoaâi ra, coân coá nhiïìu caác vêåt thúâ bùçng vaâng, baåc, ngoåc, ngaâ. Tûúång thúâ àûúåc àùåt úã têìng dûúái cuâng, caác têìng thaáp úã giûäa röîng, caác têìng nhoã trïn àónh thaáp xêy àùåc. Nhûäng tûúång àaá coá giaá trõ cuãa hïå thöëng àïìn thaáp úã Myä Sún àaä bõ ngûúâi Phaáp trûúác àêy mang ài têët caã. Caác àïìn thaáp úã Myä Sún àïìu àûúåc xêy baám theo hai bïn búâ möåt doâng suöëi nhoã chaãy tûâ nam lïn bùæc, röìi àöí vaâo söng Thu Böìn. Nhûäng ngöi àïìn thaáp àûúåc xêy dûång tûâ thïë kyã Vl, Vll vaâ Vlll - thúâi kyâ thõnh vûúång cuãa vûúng quöëc Chùm- pa laâ nhûäng ngöi àïìn thaáp àeåp nhêët àïìu úã vïì phña nam hai bïn suöëi. Ngöi àïìn thúâ thêìn Xi-va hiïån nay vêîn coân bûác tûúång thêìn mûúâi tay àang muáa trïn bïå hònh khöëi lêåp phûúng, trûúác mùåt phuã phuåc con boâ àûåc Nan-din maâ võ thêìn naây thûúâng cûúäi. Lêìn àêìu tiïn, vaâo nùm 1885, möåt toaán quên Phaáp àaä àïën vuâng naây vaâ phaát hiïån thung luäng Myä Sún. Nùm 1899, caác nhaâ khaão cöí hoåc ngûúâi Phaáp laâ caác öng Phi-nö, La giöng-ki-e vaâ Hùng-ri-pac-mùng- chi-ï, sau khi tiïën haânh khaão cûáu àaä xaác àõnh niïn àaåi cuãa caác cöng trònh.
18. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 18 Nùm 1903-1904, thïm möåt söë cöng trònh àûúåc tiïëp tuåc phaát hiïån, lïn túái hún 70 cöng trònh kiïën truác, nhûng àïën nay coân 20 thaáp vaâ nhiïìu taác phêím àiïu khùæc coân giûä àûúåc veã ban àêìu. Roä raâng, Myä Sún laâ möåt quêìn thïí di tñch quan troång nhêët vïì nghïå thuêåt kiïën truác vaâ tön giaáo cuãa vûúng quöëc Chùm-pa trûúác àêy, höåi àuã hai tiïu chuêín mang giaá trõ toaân cêìu. Khu di tñch Myä Sún àiïín hònh cho sûå giao lûu, höåi nhêåp giûäa vùn hoáa baãn àõa cuãa dên töåc Chùm vaâ nhûäng giaá trõ tiïëp thu vùn hoáa bïn ngoaâi, nhêët laâ nghïå thuêåt vaâ kiïën truác ÊËn Àöå, mùåt khaác phaãn aánh sinh àöång nïìn vùn hoáa Chùm-pa trong lõch sûã vùn hoáa Àöng Nam AÁ. Hiïån nay, nhaâ trûng baây Myä Sún àaä múã cûãa thûúâng xuyïn àïí àoán du khaách trong vaâ ngoaâi nûúác àïën tham quan möåt khu di tñch kyâ vô, möåt di saãn vùn hoáa thïë giúái àaä àûúåc UNESCO cöng nhêån.
19. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 19 Kiïën truác laâng Viïåt Nam Nïìn vùn hoaá Viïåt Nam àûúåc taåo dûång trïn cú súã cuãa nïìn vùn minh nöng nghiïåp. Cuöåc söëng cuãa ngûúâi Viïåt Nam gùæn boá vúái laâng quaán quï hûúng. Hònh aãnh laâng quï Viïåt Nam coá luyä tre xanh, coá maái nhaâ tranh, coá ngûúâi caây cêëy àaä trúã nïn rêët thên thuöåc trong têm höìn ngûúâi Viïåt Nam. Tûâ rêët xa xûa, ngûúâi nöng dên Viïåt Nam xem laâm nhaâ laâ möåt trong 3 viïåc lúán cuãa cuöåc àúâi: Têåu trêu, lêëy vúå, laâm nhaâ vaâ coá an cû múái laåc nghiïåp, àiïìu àoá coá nghôa laâ chöî úã coá öín àõnh múái lo àûúåc sûå nghiïåp. Quan niïåm êëy àïën nay vêîn töìn taåi, vò vêåy, khi trûúãng thaânh ai ai cuäng lo cho mònh möåt chöî úã, möåt cú ngúi riïng. Àaä bao àúâi nay kiïën truác úã nöng thön Viïåt Nam luön àöìng nghôa vúái neát vùn hoaá laâng, xaä. Lêåt laåi nhûäng trang sûã cuãa ngaânh kiïën truác Viïåt Nam, ngûúâi ta thêëy rùçng kiïën truác Viïåt Nam ra àúâi rêët súám, coá thïí àaä xuêët hiïån tûâ thúâi vua Huâng dûång nûúác, caách nay khoaãng 4000 nùm. Laâng xoám cuäng xuêët hiïån vaâo thúâi kyâ naây. Ngûúâi Viïåt cöí luác bêëy giúâ àaä biïët b ùæc göî laâm nhaâ àïí traánh höí soái. Trïn caác tröëng àöìng coá thïí thêëy 2 loaåi hònh nhaâ saân chuã yïëu laâ nhaâ saân hònh thuyïìn vaâ hònh mai ruâa. Theo caác nhaâ kiïën truác cho rùçng laâng xaä Viïåt Nam coá tñnh quêìn thïí cao, coá kiïíu kiïën truác àún giaãn nheå nhaâng phuâ húåp vúái khñ hêåu vaâ têåp quaán cuãa ngûúâi Viïåt Nam. Laâng luön àûúåc bao quanh bùçng nhûäng luyä tre xanh, sau luyä tre xanh àoá laâ nhûäng maái nhaâ tranh êëm cuáng, cûu mang che chúã cho con ngûúâi.
20. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 20 Hêìu hïët caác nhaâ nöng thön àiïín hònh àïìu xêy dûång theo kiïíu coá daäy nhaâ trïn vaâ daäy nhaâ ngang thûúâng laâ ba gian hai chaái. Coá sên trûúác, vûúân sau daân hoa cêy caãnh. Bao quanh nhaâ laâ haâng raâo cuác têìn, hay haâng hoa dêm buåt. Coá gia àònh maâ chuã nhaâ laâ ngûúâi nho nhaä thñch cuöåc söëng thanh tao thò hoå chau chuöët haâng raâo cêy xanh rêët cêín thêån. Ngaây ngaây cùæt tóa, chùm soác nhû möåt thuá vui nhùçm trang trñ thïm cho phêìn ngoaâi ngöi nhaâ êëm cuáng, lõch laäm. Trûúác àêy, khi cuöåc söëng cuãa ngûúâi nöng dên coân khoá khùn, gia àònh naâo xêy sên, boá heâ bùçng gaåch Baát Traâng, tröìng bïn nhaâ möåt göëc mñt chôu quaã - àûúåc coi laâ möåt gia àònh nöng thön giaâu coá. Ngöi nhaâ cuãa gia àònh Chuã tõch Höì Chñ Minh àang àûúåc baão töìn gòn giûä taåi laâng Kim Liïn, huyïån Nam Àaân, tónh Nghïå An, vêîn giûä nguyïn neát kiïën truác àiïín hònh cuãa möåt ngöi nhaâ nöng thön Viïåt Nam nhû thïë. Xûa hêìu hïët caác nhaâ àïìu àûúåc laâm bùçng tranh tre nûáa laá, göî. Nay, trong thúâi àaåi coá töëc àöå àö thõ hoaá nhanh, thò nhiïìu laâng quï Viïåt Nam àaä biïën àöíi coá nhûäng daäy phöë trong laâng; phong caách xêy dûång cuäng theo kiïën truác àö thõ múái. Nhaâ úã cuãa ngûúâi nöng dên Viïåt Nam úã caác vuâng khaác nhau cuäng coá nhûäng neát àùåc trûng khaác nhau. Nïëu ai coá dõp ài doåc chiïìu daâi àêët nûúác, hùèn seä rêët thuá võ khi thêëy rùçng nhaâ cûãa laâng maåc úã Viïåt Nam tuy bònh dõ, dên daä nhûng khöng vuâng naâo giöëng vuâng naâo. Àiïìu àoá xuêët phaát tûâ àiïìu kiïån vaâ hoaân caãnh söëng cuãa tûâng vuâng, phaãn aánh caã têm tñnh cuãa con ngûúâi cuãa vuâng àoá. Nam böå ñt coá baäo töë, laåi nhiïìu kïnh raåch, con ngûúâi phaãi döìn sûác vaâo chùm chuát ghe xuöìng vaâ vûúân tûúåc, nhaâ cûãa rêët àún sú. Mêëy cêy que laâm cöåt, laâm keâo, möåt ñt laá dûâa nûúác vûâa lúåp maái vûâa thûng vaách. Lïn Têy Nguyïn, nùæng lûãa, mûa ngaân, maái nhaâ àûúåc laâm theo kiïíu nhoån vuát, keâo cöåt vûäng chaäi, hoa vùn vaâ tûúång göî trang trñ cho nhaâ cuãa ngûúâi söëng vaâ nhaâ möì cuãa ngûúâi chïët.
21. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 21 Vuâng miïìn Trung Viïåt Nam caát trùæng, àêët soãi, gioá Laâo, mûa nhiïìu, baäo lùæm nïn maái nhaâ thêëp. Maái lúåp daây, cöåt lúán. Chên cöåt kï àaá taãng, möång maång chùæc chùæn nhû àuác, nhaâ coá thïí khiïng ài núi khaác maâ khöng hû hoãng. Àöìng bùçng Bùæc böå laâ vuâng àêët cöí, laâng cöí. Nhaâ cûãa yá thûác àûúåc truyïìn thöëng cha truyïìn con nöëi rêët roä. Nhaâ ngoái, sên gaåch, cêy mñt, tûúâng vöi laâ möåt cöng thûác àïí con ngûúâi àuã yïn têm cho àúâi mònh vaâ cho con chaáu àúâi sau. Lïn Têy Bùæc, Viïåt Bùæc xa biïín gêìn rûâng, sùén mûa nhûng ñt baäo nïn nhaâ saân cao, maái doaäng, lúåp ngoái maáng (thûá ngoái xïëp tiïëp vaâo nhau khöng cêìn raâng buöåc). Hoùåc lúåp bùçng nhûäng maãng göî pú mu, göî hoaâng la cheã moãng. Hêìu nhû nhaâ naâo cuäng coá möåt haâng raâo nûáa voát nhoån cao vêy quanh àïí chöëng thuá dûä. ÚÃ Huïë, ngoaâi thaânh quaách, thò nhaâ cûãa coá möåt neát rêët àùåc trûng mang tñnh caách Huïë - àoá laâ nhaâ vûúân. Kiïën truác nhaâ vûúân Huïë àöåc àaáo àaä laâm phong phuá thïm cho bûác tranh kiïën truác Viïåt Nam.
22. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 22 Kiïën truác àöåc àaáo cuãa Phuã Giaây Tûâ Nam Àõnh, qua nhûäng caánh àöìng xanh mûúát, xen lêîn rùång thöng nguát ngaân àïën huyïån Vuå Baãn, reä phaãi, àoaån àûúâng ngùæn dêîn ta àïën vúái quêìn thïí di tñch vùn hoáa Phuã Giaây. Cêëu truác Phuã Giaây göìm Tiïn Hûúng, phuã Vên Caát, lùng chuáa, àïìn thúâ Lyá Nam Àïë, chuâa Linh Sún caác di tñch mang tñnh chêët thúâ thêìn linh nöng nghiïåp. Phuã Tiïn Hûúng vaâ phuã Vên Caát nùçm úã bòa laâng trong khoaãng khöng gian vûâa thoaáng àaäng laåi vûâa gúåi lïn trong loâng du khaách sûå trêìm mùåc. Trûúác khi bûúác vaâo tiïìn saãnh cuãa Phuã Tiïn Hûúng ta gùåp möåt giïëng troân mang yá nghôa tûå thuãy àïí tûå phuác. Giûäa giïëng laâ möåt uå àêët laâm núi cùæm cúâ. Qua khoaãng sên röång, du khaách gùåp hïå thöëng nghi mön truå. Àònh truå coá gùæn hònh lên. Tiïëp àoá laâ ba phûúng àònh daân haâng ngang bao göìm Phûúng du Nhaâ bia vaâ tröëng, Nhaâ bia vaâ chiïng. Möîi toâa àïìu böë trñ hai têìng vúái taám maái cong cên xûáng. Tûâ Phûúng du ài xuöëng, qua hai hïå thöëng bêåc àaá xen giûäa vaâ böën con höí hûúáng àêìu chêìu phuã. Vûúåt qua núi naây, du khaách khöng khoãi ngúä ngaâng khi gùåp möåt àûúâng bao laát àaá öm lêëy höì baán nguyïåt. Phña trûúác höì coá möåt bûác bònh phong to lúán bùçng àaá thiïët kïë theo kiïíu cuöën thû sûâng sûäng trong khöng gian. Bûác thû àaá mang nhûäng neát hoa vùn khaá cöng phu, àêåm neát baãn sùæc dên töåc. Nöëi hai bïn laâ haâng lan can àaá tûâng quaäng böí truå, phña trong coá hai cêìu nûúác laát àaá vúái hai con röìng cuöìn cuöån hûúáng lïn chêìu vaâo cûãa phuã.
23. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 23 Khaác vúái Tiïn Hûúng, phuã Vên Caát nùçm trong khöng gian êëm cuáng. Muâa hoa gaåo núã, phuã Tiïn Hûúng chòm trong maâu hoa àoã thùæm cuãa cêy gaåo. Ài sêu hún, khaách haânh hûúng gùåp Nguä Mön, núi àùåt nhûäng têëm bia àaá cöí. Trïn nùm cöíng laâ nùm toâa lêìu, ba toâa giûäa kïët thaânh Tam Sún. Trïn noác truå laâ nhûäng con phûúång kiïíu àaá lêåt mang àêåm neát phong caách kiïën truác truyïìn thöëng. Nöëi liïìn vúái Nguä Mön laâ Nghi Mön cuãa àïìn thúâ Lyá Nam Àïë (bïn phaãi) vaâ Tam Quan cuãa chuâa (bïn traái). Àiïån chñnh göìm ba lúáp. Toâaâ Tiïìn Baái baãy gian rûåc rúä sún son thiïëp vaâng, vúái neát chaåm khùæc höí phuâ cöng phu, hònh röìng àûúåc taåc úã nhiïìu tû thïë söëng àöång. Bïn caånh long, ly, quy, phûúång coân coá hoåa tiïët caânh tuâng, caânh truác, caânh mai, thanh tao, caânh truác quên tûã. Têët caã nhûäng chi tiïët àoá liïn kïët laåi trong möåt cöng trònh kiïën truác vûâa thïí hiïån tñnh cöång àöìng cuãa dên töåc vûâa thêëy àûúåc mong muöën hûúáng túái "chên, thiïån, myä" cuãa cha öng ta. Bêëy nhiïu thöi cuäng àuã àïí minh chûáng sûå taâi hoa, àiïåu nghïå cuãa ngûúâi thúå thaânh Nam. Ngoaâi ra, trong phuã Vên Caát coân baão töìn nhiïìu sêåp, nhang aán, baâi võ, ngai, kiïåu tûâ àêìu thïë kyã XVIII. Cuâng vúái hai phuã, lùng baâ Liïîu Haånh àûúåc xêy vaâo nùm 1938, nùm giûäa caánh àöìng thön Tiïn Hûúng trïn möåt goâ àêët cao vúái nùm voâng tûúâng bao boåc. Hûúáng chñnh cuãa cûãa lùng laâ hûúáng têy, caác phña coân laåi àïìu coá cûãa, caác cûãa àïìu coá böí truå, möîi mùåt tûúâng coá böën cöåt àöìng truå vuöng cao bùçng nhau, hai cöåt chñnh coá khùæc cêu àöëi úã ba mùåt, hai cöåt phña ngoaâi coá khùæc cêu àöëi úã hai mùåt. Trïn cuâng laâ lùng möå xêy hònh baát giaác vúái àöì hònh baát quaái, chung quanh coá àûúâng viïìn laâm nöíi bêåt 60 buáp sen. Höåi tuå têët caã nhûäng giaá trõ vùn hoáa àaä ra àúâi vaâ töìn taåi qua nhiïìu thïë kyã, di tñch Phuã Giaây goáp phêìn laâm phong phuá thïm kho taâng nghïå thuêåt kiïën truác truyïìn thöëng Viïåt Nam.