Nghệ thuật truyền thống Việt Nam (Phần 2)

Nội dung text: Nghệ thuật truyền thống Việt Nam (Phần 2)

1. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 24 HÖÖÅIÅÅI HHOOÅAÅÅA ÀÀIIÏÏU KKHHÙÆCÆ Tûúång göî Voä Lùng Neát àùåc biïåt laâ ngûúâi laâm tûúång khöng cêìn nhòn mêîu, khöng möåt neát phaác chò maâ hoaân toaân laâm theo trñ nhúá. Dûúái baân tay ngûúâi thúå Voä Lùng hiïån ra nhûäng àûác öng p hûúng phi, àêìy àùån nhûäng phêåt baâ Quan Êm phuác hêåu, tûâ bi, nhûäng tûúång cö tûúi tónh sùæc saão, nhûäng öng thiïån hiïìn laânh, nhûäng öng aác dûä túån Nghïì laâm tûúång Phêåt úã Viïåt Nam coá tûâ thïë kyã XVI vaâ àaä xuêët hiïån nhiïìu laâng chuyïn laâm nghïì tûúång göî, nhûng nöíi tiïëng hún caã vêîn laâ laâng Voä Lùng, xaä Dên Hoaâ huyïån Thanh Oai (Haâ Têy), caách Haâ Nöåi khoaãng 22 km ài theo àûúâng quöëc löå 22. Tûâ nhûäng khuác göî trúã thaânh nhûäng pho tûúång linh thiïng toaå úã caác chuâa phaãi qua nhiïìu cöng àoaån tó mó, cöng phu. Tuyâ theo kñch thûúác cuãa pho tûúång maâ cùæt göî, coá khi phaãi chùæp 2, 3 maãnh múái thaânh. Caác tûúång hêìu hïët àûúåc laâm bùçng göî mñt. Dên laâng àïën bêy giúâ vêîn coân truyïìn laåi vïì sûå tñch cêy mñt thûúâng àûúåc tröìng trong chuâa - hoaá thên cuãa möåt ngûúâi söëng coá têm, thuyã chung àûúåc caác võ Phêåt àöå trò. Göî mñt duâng laâm tûúång khöng nhûäng mïìm, maâ coân khöng möëi moåt, khöng nûát neã maâ laåi coá muâi thúm. Neát àùåc biïåt laâ ngûúâi laâm thúå khöng cêìn nhòn mêîu, khöng möåt neát phaác chò maâ hoaân toaân laâm theo trñ nhúá. sau khi sêëy khö, tûúång àûúåc àaánh boáng, duâng "khoâ" sûãa sang cho àûúâng neát thïm sùæc saão, mïìm maåi, röìi múái àïën cöng àoaån sún.
2. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 25 Trûúác khi sún tûúång àûúåc boá möåt möåt lúáp moãng bùçng sún ta chöån vúái àêët seát vaâ muân cûa. Möîi bûác tûúång thûúâng àûúåc queát mûúâi lêìn sún ta. Cuöëi cuâng laâ viïåc taåo daáng cho bûác tûúång. Àêy laâ phêìn àoâi hoãi kyä thuêåt vaâ myä thuêåt cao, caã bñ quyïët nhaâ nghïì nûäa, vò laâm sao àïí caác pho tûúång trúã nïn coá höìn. Trûúác khi duâng sún, caác phêìn cuãa tûúång thûúâng àûúåc thïëp vaâng hoùåc baåc. Àöå trong cuãa sún, àöå boáng cuãa kim loaåi taåo mêìu sùæc àöåc àaáo, oáng aã. Dûúái baân tay ngûúâi thúå Voä Lùng hiïån ra nhûäng àûác öng phûúng phi, àêìy àùån, nhûäng Phêåt baâ Quan Êm phuác hêåu, tûâ bi nhûäng tûúång cö tûúi tónh, sùæc saão, nhûäng öng Thiïån hiïìn laânh nhûäng öng aác dûä túån Saãn phêím cuãa laâng àûúåc cung cêëp cho nhiïìu chuâa úã caác tónh. Tûúång göî Voä Lùng coân àûúåc xuêët khêíu sang Thaái Lan, Trung Quöëc, Àaâi Loan vaâ caác baån haâng ûa chuöång.
3. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 26 Tûúång nhaâ möì - Têy nguyïn Theo lúâi kïí cuãa töåc ngûúâi Banar thò tûúång nhaâ möì laâ àïí àûa tiïîn ngûúâi sang thïë giúái xa xùm. Búãi vêåy, khi söëng cuöåc àúâi ra sao thò khi chïët ài, con ngûúâi chó ài xa nhûng cuäng laâ möåt cuöåc söëng khöng khaác gò thïë giúái bïn naây. Hoå coá kiïëp söëng cuãa sinh thaânh, giao hoan, coá giaãi trñ vaâ àûúng nhiïn, nhûäng suác vêåt cuäng cêìn mang theo. Àïën lïî höåi Boã maã (lïî höåi Pthi), chuáng ta ngêåp trong rûâng tûúång. Tûúång nhaâ möì hiïån lïn söëng àöång quanh nhûäng nhaâ möì, thïí hiïån möåt nïìn nghïå thuêåt cöí, rûåc rúä. Tûúång nhaâ möì coá thïí xïëp laâm 3 lúáp. Àoá laâ thïë giúái sinh thaânh con ngûúâi, coá baâo thai trong buång meå, coá giao hoan, giao phöëi êm dûúng, coá buång mang daå chûãa. Con ngûúâi thuúã nguyïn sú, phö bêìy trong daáng khoãa thên, minh chûáng sûác maånh truyïìn àúâi cuãa loaâi ngûúâi vúái neát àeäo khö raáp nhûng àûúåc cûúâng àiïåu nhûäng böå phêån ngûúâi cêìn àûúåc phö trûúng, búãi thïë àûúâng neát maånh meä, gêy êën tûúång rêët maånh, rêët khaác thûúâng. Nhoám tûúång thûá hai laâ nhûäng con vêåt gêìn guäi vúái ngûúâi nhû voi, choá, trêu, boâ vaâ nhoám thûá ba laâ nhûäng sinh hoaåt cöång àöìng nhû thïí thao, sùn bùæn. Nhûng khi àïën nhaâ möì, lúáp tûúång cöí sú nhêët vêîn laâ tiïu biïíu cho nghïå thuêåt tûúång nhaâ möì Têy Nguyïn. Nghïå nhên àeäo tûúång bùçng chiïëc ròu cûáng caáp. Chó trïn möåt khuác göî, khöng phaác thaão vaâ ngaây naây sang ngaây khaác, nhûäng cêy göî to suâ sò cûá hiïån dêìn lïn nhûäng daáng dêëp, hònh ngûúâi, nhûäng tû thïë cuâng nhûäng chi tiïët àa daång cuãa ngûúâi àaân öng, àaân baâ, treã nhoã dûúâng nhû têët caã àaä nùçm trong àêìu nghïå nhên. Hoå lùång leä tûâng nhaát chùæc chùæn böí xuöëng àïí nïn hònh, nïn tûúång, nïn höìn.
4. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 27 Nhûäng bûác tûúång thûåc àoá maâ cuäng hû hû huyïìn huyïìn àoá nhû chñnh coäi "töëi tùm" êm thïë. Búãi thïë maâ trong ngön ngûä ngûúâi Banar caác tûúång möì àûúåc goåi laâ "Mïu" vúái ngûúâi Gia rai goåi laâ "Rup", nghôa laâ hònh tûúång, chûá khöng goåi laâ hònh aãnh, cuäng khöng goåi roä laâ tûúång, noá cuå thïí quaá.
5. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 28 Àiïu khùæc göî dên gian Ba Na Ngûúâi Bahnar coá cêu: "Kheäi ning núng, púm búxaát" nghôa laâ "thaáng nghó laâm nhaâ möì", thaáng nghó àoá laåi laâ muâa höåi, muâa vui, muâa "uöëng thaáng, ùn nùm, trêu àêm, lúån möí". Khöng chó cuãa ngûúâi Bahnar maâ coân cuãa ngûúâi Giarai, Ïàï vaâ nhiïìu töåc ngûúâi khaác úã Têy Nguyïn. Laâm nhaâ möì coá nghôa laâ töí chûác lïî höåi boã ma hay boã maã. Do àoá, khöng phaãi ngêîu nhiïn lïî boã maã laåi laâ lïî höåi lúán nhêët, tûng bûâng nhêët, vui nhêët, mang tñnh vùn hoáa nhêët vaâ cuäng mang tñnh cöång àöìng nhêët cuãa Têy Nguyïn. Chñnh nhaâ möì, tûúång möì - nhûäng taác phêím nghïå thuêåt kiïën truác vaâ àiïu khùæc dên gian àöåc àaáo cuãa Têy Nguyïn àûúåc ra àúâi vaâo dõp lïî höåi thûúâng niïn naây. Ngûúâi Têy Nguyïn quan niïåm chïët nghôa laâ bùæt àêìu cuöåc söëng múái úã möåt thïë giúái khaác - thïë giúái bïn kia, thïë giúái cuãa höìn ma. Búãi vêåy, khi ngûúâi chïët àaä ra ài laâ ra ài vônh viïîn àïí söëng cuöåc söëng khaác. Ngöi nhaâ möì, nhûäng pho tûúång möì àûúåc laâm ra àïí phuåc vuå cho lïî boã maã hay cuöåc chia tay, cuöåc vui cuöëi cuâng giûäa ngûúâi söëng vaâ ngûúâi chïët. Àïí ngûúâi chïët ra ài thanh thaãn vaâ coá cuöåc söëng àêìy àuã úã thïë giúái bïn kia, höm laâm lïî boã maã, ngûúâi söëng khöng chó laâm nghi thûác sinh thaânh cho ngûúâi chïët maâ coân chia cuãa caãi cho ngûúâi chïët àem ài. Cuäng nhû nhiïìu dên töåc trïn thïë giúái, úã Têy Nguyïn, nghi thûác sinh thaânh àûúåc quan niïåm vaâ thïí hiïån qua haânh àöång giao hoan. Hiïån giúâ, nghi thûác àoá khöng coân nûäa, nhûng theo lúâi kïí cuãa caác cuå giaâ, trûúác àêy, vaâo nhûäng àïm boã maã trai gaái àûúåc tûå do quan hïå tònh
6. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 29 aái. Hònh aãnh hay khaái niïåm sinh thaânh àûúåc thïí hiïån rêët cuå thïí vaâ àêåm neát úã tûúång nhaâ möì. Nïëu àïën caác khu nhaâ möì Têy Nguyïn ta seä nhû laåc vaâo caã möåt mï cung cuãa rûâng tûúång göî vúái rêët nhiïìu nhûäng hònh tûúång khaác nhau vaâ caách thïí hiïån khaác nhau. Thïë nhûng, chó cêìn ài nhiïìu möåt chuát, àïí yá möåt chuát, laâ seä nhêån ra möåt haâng söë xuyïn suöët qua caác nhoám tûúång: Hònh aãnh vïì möåt sûå sinh thaânh. Thöng thûúâng, úã hai bïn cûãa nhaâ möì àïìu coá möåt cùåp tûúång trai gaái hoùåc àang phö baây cú quan sinh duåc cuãa mònh hoùåc àang giao hoan. Àûáng bïn cùåp tûúång trai gaái àoá, laâ tûúång ngûúâi àaân baâ chûãa, coân úã caác goác raâo xung quanh nhaâ möì laâ tûúång nhûäng haâi nhi àang ngöìi. Mùåc dêìu khi àûúåc hoãi, àöìng baâo thûúâng traã lúâi laâ laâm tûúång nhaâ möì cho vui, cho àeåp, nhûng tñnh phöí biïën cuãa ba loaåi tûúång vûâa kïí trïn khiïën chuáng töi nghô rùçng, lúáp tûúång möì àêìu tiïn laâ lúáp tûúång biïíu hiïån yá niïåm vïì sûå sinh thaânh. Súã dô chuáng töi goåi lúáp tûúång naây laâ lúáp tûúång àêìu tiïn vò úã khöng ñt khu nhaâ möì, nhêët laâ úã caác vuâng xa ta chó gùåp ba hònh aãnh: Giao hoan, àaân baâ chûãa vaâ haâi nhi. Vò àïí thïí hiïån möåt hònh tûúång, möåt yá niïåm, nïn nhûäng con ngûúâi úã lúáp tûúång möì cöí khöng phaãi laâ möåt con ngûúâi cuå thïí maâ laâ "con ngûúâi chung" "con ngûúâi khaái quaát" hay "con ngûúâi vuä truå", coân ngön ngûä cuãa àiïu khùæc laâ ngön ngûä gúåi chûá khöng taã. Möåt àiïìu khaá àùåc biïåt vaâ àaáng lûu yá nûäa cuãa lúáp tûúång möì thûá nhêët naây laâ böë cuåc àöìng hiïån yá - ba hònh aãnh hay ba haânh àöång diïîn ra trong ba thúâi gian kïë tiïëp nhau: giao húåp, chûãa, hònh h aâi nhi, àûúåc thïí hiïån cuâng möåt luác trïn möåt mùåt phùèng cuãa löëi raâo quanh nhaâ möì. Do vêåy, chuáng töi goåi phong caách àêìu cuãa tûúång nhaâ möì Têy Nguyïn laâ phong caách biïíu tûúång gúåi taã - àöìng hiïån ghi yá. Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ ngûúâi Têy Nguyïn goåi nhûäng tûúång möì lúáp xûa naây laâ "hònh" chûá khöng phaãi "tûúång" (tiïëng Giarai laâ rup, tiïëng Bahnar laâ mïu).
7. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 30 Nïëu thöëng kï hïët tïn goåi röìi xïëp vaâo möåt baãng danh muåc, ta seä phaãi ngaåc nhiïn trûúác sûå phong phuá vaâ àa daång vïì nöåi dung cuãa tûúång nhaâ möì Têy Nguyïn, vò hêìu nhû toaân böå cuöåc söëng cuãa con ngûúâi àïìu àûúåc nghïå nhên dên gian thïí hiïån lïn caác taác phêím cuãa mònh. Thïë nhûng caã bûác tranh cuöåc söëng sinh àöång àoá laåi nhùçm phuåc vuå cho ngûúâi chïët. Ngûúâi Têy Nguyïn taåc nhûäng tûúång möì úã nhaâ möì àïí nhûäng ngûúâi àoá ài hêìu cho ngûúâi chïët úã thïë giúái bïn kia. Tuy nöåi dung hay yá nghôa cuãa caác hònh tûúång thò phong phuá nhû vêåy, nhûng àöìng baâo caác dên töåc Têy Nguyïn laåi goåi göåp têët caã nhûäng tûúång möì loaåi naây vaâo möåt nhoám - nhûäng ngûúâi hêìu (tiïëng Giarai - hlun, tiïëng Bahnar - àñch). Rêët coá thïí, cuäng nhû úã nhiïìu núi khaác trïn thïë giúái, xûa kia úã Têy Nguyïn, ngûúâi hêìu hay tuâ binh àaä bõ chön theo caác tuâ trûúãng lúán. Chñnh dêëu êën cuãa thúâi "chiïën tranh böå laåc" xa xûa maâ caác truyïån cöí vaâ sûã thi Têy Nguyïn thûúâng noái túái, àaä coân àïí laåi dêëu êën lïn nöåi dung nhaâ möì. Giúâ àêy, ngûúâi Têy Nguyïn taåc lïn tûúång nhaâ möì nhûäng con ngûúâi hay nhûäng con vêåt vúái möåt ûúác muöën laâ nhûäng ngûúâi maâ vêåt àoá seä theo hêìu haå ngûúâi chïët úã thïë giúái bïn kia. Nhûäng con ngûúâi, nhûäng con vêåt úã lúáp tûúång möì thûá hai naây tuy cuå thïí röìi nhûäng cuäng vêîn laâ nhûäng con ngûúâi hay nhûäng con vêåt chung chung: ngûúâi àaánh tröëng, phuå nûä giaä gaåo, thúå reân, lñnh Phaáp, ngûúâi thúå chuåp aãnh, chaâng thanh niïn, cö gaái, cêìu thuã àaá boáng, con voi, con chim, con cuá Têët caã nhûäng hònh tûúång àoá nhêëp nhö quanh nhaâ möì vaâ taåo ra caã möåt bûác tranh sinh àöång vïì cuöåc söëng àïí ngûúâi chïët seä mang ài sau lïî boã maã. Dêìn daâ, theo thúâi gian, nöåi dung cuãa lúáp tûúång möì thûá hai àaä lêën dêìn àïí röìi aát hùèn caã lúáp nöåi dung trûúác àoá. Úúã nhiïìu nhaâ möì, nhûäng tûúång àaáng lyá phaãi thïí hiïån yá niïåm vïì sûå sinh thaânh, àaä phaãi "chuyïín mònh" thaânh hònh aãnh nhûäng ngûúâi theo hêìu ngûúâi chïët: nhûäng cùåp trai gaái giao hoan biïën thaânh nhûäng chaâng trai, cö gaái,
8. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 31 hay àaân öng, àaân baâ, nhûäng hònh aãnh haâi nhi biïën thaânh tûúång ngûúâi buöìn, ngûúâi khoác Do nöåi dung trúã nïn phong phuá hún, sinh àöång hún, gêìn cuöåc söëng hún, nïn ngön ngûä taåo hònh cuãa lúáp tûúång thûá hai cuäng búát trûâu tûúång ài àïí àïën vúái ngön ngûä cuãa taã. Nïëu tûúång möì lúáp cuä trûâu tûúång vaâ mang tñnh chêët khaái quaát bao nhiïu thò tûúång möì múái hiïån thûåc vaâ sinh àöång bêëy nhiïu. Nïëu úã caác tûúång möì lúáp trûúác tñnh biïíu tûúång laâ chñnh thò úã tûúång möì lúáp sau laåi laâ tñnh hiïån thûåc. Thïë nhûng, caái thûåc cuãa tûúång möì lúáp thûá hai vêîn àûúåc thïí hiïån chuã yïëu bùçng caác neát, caác khöëi mang tñnh gúåi vaâ tñnh khaái quaát chûá khöng bùçng ngön ngûä taã àïën tûâng chi tiïët. Chñnh nhûäng àùåc tñnh khaái quaát chûá khöng bùçng ngön ngûä taã àïën tûâng chi tiïët. Chñnh nhûäng àùåc tñnh khaái quaát vaâ gúåi caãm cuãa ngön ngûä taåi hònh cuäng nhû cuãa hònh tûúång taåo ra neát hoaânh traáng cuãa tûúång nhaâ möì Têy Nguyïn. Nhûäng pho tûúång möì, mùåc dêìu khöng lúán vò phaãi khuön vaâo thên cêy göî, cûá nhû núã tung ra vaâ vûún cao lïn trong khöng gian. Dûåa vaâo nhûäng àùåc trûng cuãa nöåi dung hònh tûúång vaâ ngön ngûä taåo hònh, chuáng töi taåm goåi phong caách thûá hai cuãa tûúång nhaâ möì Têy Nguyïn laâ phong caách taã thûåc - trêìn thuêåt - möåt phong caách gêìn vúái phong caách cuãa sûã thi. Trong nhûäng thêåp niïn gêìn àêy, nhûäng thay àöíi trong cuöåc söëng sinh hoaåt vaâ nhûäng tiïëp xuác múái röång raäi hún àaä coá nhûäng taác àöång khöng nhoã vaâo tûúång möì Têy Nguyïn. Nhûäng ngûúâi thúå taåc tûúång dên gian Têy Nguyïn hiïån nay thñch laâm cho tûúång cuãa mònh giöëng nhû thûåc hún, cêìu kyâ chi tiïët hún. Vò vêåy, tûúång nhaâ möì mêët dêìn tñnh trêìm tû, khaái quaát vaâ hoaânh traáng vöën coá cuãa mònh. Nöåi dung tûúång thò ngaây caâng nhiïìu thïm, trong khi àoá, tñnh nghïå thuêåt thò ngaây möåt mêët ài. Búãi thïë maâ giúâ àêy lïn Têy Nguyïn, duâ vaâo muâa àeäo tûúång, ta khöng coân gùåp nhiïìu taác phêím nghïå thuêåt tûúång möì àeåp nhû xûa nûäa.
9. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 32 Theo phong tuåc cuãa àöìng baâo caác dên töåc Têy Nguyïn, tûúång möì àûúåc laâm ra àïí phuåc vuå cho lïî boã maã vaâ chó coá taác duång trong nhûäng ngaây höåi lïî maâ thöi. Sau lïî boã maã, thò ngöi nhaâ möì cuâng nhûäng tûúång möì cuäng bõ boã luön. Nùm thaáng, n ùæng mûa seä dêìn daâ laâm hû hoãng röìi tan biïën nhûäng taác phêím nghïå thuêåt tûúång möì vaâo vúái àêët
10. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 33 THUUÃ ÃÃ CCÖÖNGG MMYÄ Ä NNGGHHÏÅ ÅÅ Nghïå thuêåt göëm traâ Viïåt Nam Viïåt Nam àaä biïët àïën traâ thúâi Àöng Haán, nhûng traâ àaåo Viïåt thaânh hònh vaâo àúâi nhaâ Àûúâng, theo caác nhaâ sû Phêåt giaáo vaâ Giao Chêu. Saách Traâ Kinh cuãa Luåc Vuä nhêåp àïì rùçng "traâ laâ loaâi cêy lúán úã phûúng nam". Chûáng tñch traâ àaåo Viïåt coân lûu laåi trïn nhûäng bònh baát traâ göëm Viïåt Dao tûâ thúâi bùæc thuöåc, lïn àïën töåt àónh thúâi Phêåt giaáo Lyá, Trêìn. Àaåo traâ Viïåt cöí laâ àaåo maâ khöng àaåo, àaåo vö mön quan: khöng cûãa vaâo, khöng löëi ra. Tûúng truyïìn Böì Àïì Àaåt Ma tûâ Têy Truác sang Taâu chñn nùm ngöìi êín trong hang thiïìn àõnh. Mùæt suåp xuöëng buöìn nguã, öng caã giêån bûát mi mùæt vêët xuöëng àêët, chöî êëy moåc thaânh cêy traâ àêìu tiïn. Chuyïån hoang àûúâng naây cöët àöìng hoáa traâ cho sûå thûác tónh Àõnh Huïå. Hoa ngûä Ch'a (Traâ) vaâ Ch'an (Thiïìn) nghe àöìng êm vaâ àöìng nghôa. Tûâ àoá, traâ laâ baån ngûúâi tu thiïìn nhû hònh vúái boáng. Töí thûá saáu thiïìn Taâo Khï laâ Huïå Nùng, tûå nhêån laâ ngûúâi Man di miïìn Nguä Lônh, xûá cuãa traâ. Luåc Vuä laâ möåt cuöìng sô àêët Höìng Tiïåm àúâi Àûúâng, thûúâng lang thang ngêm thú röìi khoác röëng. Öng àïí laåi cho àúâi saách Traâ Kinh göìm ba quyïín baân vïì traâ, göëm traâ, caách pha vaâ uöëng traâ, àûúåc ngûúâi àúâi sau goåi laâ öng tiïn traâ, thúâ laâm sú töí traâ àaåo Trung Quöëc.
11. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 34 Traâ Kinh cheáp: Traâ laâ loaâi cêy quyá úã phûúng Nam, cêy nhû cêy qua lö, laá nhû laá chi tûã, hoa nhû hoa baåch tûúâng vi, traái nhû traái banh lû, nhuåy nhû nhuåy hoa àinh hûúng, muâi võ rêët haân (laånh). Saách Quaãng Baác Vêåt Chñ cheáp: cao lû laâ tïn riïng cuãa möåt thûá traâ, laá to maâ nhuåy nhoã, ngûúâi nam duâng àïí uöëng. Traâ Kinh laåi cheáp: "Ngûúâi phûúng Nam coá cêy qua lö giöëng nhû laá traâ non maâ nhuåy àùæng, giaä naát ra pha traâ maâ uöëng thò suöët àïm khöng nguã. ÚÃ Giao Chêu vaâ Quaãng Chêu ngûúâi ta rêët quyá thûá naây, hïî coá khaách àïën nhaâ thò trûúác hïët baây ra àaäi khaách". Theo lúâi Àaâo Hoaâng Caãnh, möåt êín sô taâi hoa àúâi Nam Bùæc Triïìu thò boån xûã sô trong thiïn haå rêët chuöång thûá traâ naây. Theo saách Nghiïm Baác Taåp Chñ trñch lúâi Lyá Troång Tên hoåc sô noái: "Traâ úã Giao Chó nhû rïu xanh, võ cay gùæt goåi laâ traâ àùng" (tûác laâ maåt traâ). Nhûäng nuái úã huyïån Ngoåc Sún, tónh Thanh Hoáa coá tröìng thûá traâ naây. Cêy traâ moåc liïn tiïëp che khùæp rûâng. Ngûúâi böín thöí haái laá, giaä cho naát, phúi khö trong boáng maát, nêëu maâ uöëng, tñnh noá húi haân, coá thïí laâm maát tim phöíi vaâ nguã ngon. Cûãu Chên, tïn goåi Thanh Hoáa àêët Viïåt cöí coá: nuái àùåt tïn chûä laâ Traâ Sún, ngûúâi ta goåi nöm laâ nuái Cheâ. Saách An Nam Chñ lûúåc cheáp: nhaâ Trêìn möîi lêìn ài sûá nhaâ Nguyïn àïìu cöëng traâ thúm laâm thöí saãn quyá. Caái àeåp cuãa Baát Traâ Àúâi xûa, khi nhaâ Töëng bïn Taâu dûång nghiïåp, choån nuái Thiïn Muåc úã Triïët Giang laâm chuã sún, phuác àõa mong cêìu vûäng bïìn triïìu àaåi. Nhaâ Lyá bïn ta choån nuái Tiïn Du; cuäng nhû nhaâ Trêìn ngoáng vïì nuái Yïn Tûã, núi vua dûång nhaâ Trêìn lui vïì êín tu sau viïåc nûúác. Tûâ thuúã triïìu Haán, Àûúâng, Tuây sûá ta àaä chïë àûúåc thûá göëm tïn goåi Viïåt Dao. Goåi tïn nhû thïë àïí chó thûá "men tro" tröí mêìu xanh biïëc nhû ngoåc cöí. Saách Taâu cheáp Viïåt Dao phaát sinh tûâ Nam Viïåt miïìn
12. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 35 Nguä Lônh, chûá khöng noái roä àêët Giao Chêu, Cûãu Chên. Di chûáng khaão cöí hoåc, trïn àêët ta nay toã roä thúâi êëy ta àaä laâm àûúåc göëm Viïåt Dao, maâ laåi laâm möåt söë lûúång rêët lúán, khúãi tûâ nhûäng gioåt men xanh nhiïîu àoång trïn thên göëm, maâ nay xïëp vaâo loaåi göëm "Haán baãn àõa". Tûâ mêìu xanh bñch ngoåc àúâi Bùæc thuöåc àïën mêìu xaác traâ àúâi Lyá, Trêìn, nhûäng baát traâ Viïåt ra àúâi song song baát traâ Àûúâng, Töëng bïn Taâu. Ngûúâi Viïåt vêîn trung thaânh súã thñch sùæc mêìu Viïåt Dao cuãa dên töåc àïën maäi thïë kyã 15. Hoáa ra Viïåt Dao laâ chûä goåi dên töåc ngaây nay ta vêîn mang tïn, laâ ngûúâi chïë ra men göëm tiïìn thên göëm men ngoåc (proto-celadon) lûâng lêîy Àöng phûúng. Àúâi Lyá, Trêìn àaä laâm ra rêët nhiïìu caác thûá liïîn, bònh àûång nûúác pha traâ ài àöi vúái caác loaåi baát traâ mang thêìn thaái àùåc thuâ Àaåi Viïåt. Bònh trang hoaâng toâa sen chaåm nöíi, êu baát voác daáng chùèng khaác naâo bònh baát caác tùng sû. Laâng naâo cuäng coá àònh chuâa. Baát traâ cuäng laâ vêåt khöng thïí thiïëu àûúåc trong caác àöì tïë nhuyïîn baây trïn àiïån thúâ, cuäng nhû cuáng vaâo chuâa chiïìn àïí caác sû uöëng traâ. Nghïå phêím tûâ caác laâng göëm nhû chúã chuyïn höìn àaåo, tiïëng chuöng moä súám höm, muâi trêìm nhang quyïån trong khöng gian luäy tre laâng trïn àêët nûúác. Thiïìn göëm Lyá, Trêìn àaä mang cung caách rêët Viïåt Nam. Vùn bia àúâi Lyá do sû Phaáp Kyá soaån cho thêìy laâ sû Tõnh Thiïìn ghi rùçng "Chöî uöëng traâ laâ chöî thêåp phûúng thñ chuã döìn vïì". Chöî uöëng traâ tûác laâ cûãa Phêåt. Nay ngùæm nhûäng traâ khñ cöí, ta múái biïët pheáp uöëng traâ Viïåt löìng trong thiïìn võ tûâ thuúã àêìu dûång nûúác, àûa hònh sùæc cuãa têm linh àïën caã àaåi chuáng. Baát traâ Viïåt trong traâ àaåo Nhêåt Taåi nïìn chuâa cöí Dazaifu Kanzeon-ji ngûúâi ta àaâo àûúåc nhûäng mêîu göëm vúä cuãa baát traâ Àaåi Viïåt àúâi Trêìn, kïì bïn maãnh vaán muåc coân àoåc àûúåc vïët mûåc ghi niïn àaåi tûúng àûúng nùm 1330. Trûúác àoá, àaä coá nhûäng traâ khñ Àaåi Viïåt xûa hún vaâo chöën tùng àûúâng Nhêåt.
13. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 36 Àêìu thïë kyã 13, thûúång sû Eisa tûâ Trung Hoa mang vïì Nhêåt Baãn lêìn àêìu giöëng cêy traâ. Sau àoá, àïå tûã Ngaâi laâ sû Dogen sang du hoåc taåi chuâa Thiïn Muåc Sún, khi vïì nûúác coá ngûúâi hoãi sû hoåc àûúåc gò, sû àaáp: "Khöng coá chi nhiïìu ngoaâi phaáp an têm". Phaáp an têm sû mang vïì cuâng traâ àaåo vaâ baát traâ Thiïn Muåc (tiïëng Nhêåt goåi laâ Temmoku). Dogen àûúåc coi laâ sû töí cuãa traâ àaåo Nhêåt Baãn vêåy. Cuäng nhû Àaåi Viïåt, bêëy giúâ Phêåt giaáo Nhêåt beán rïî vaâo giúái thïë quyïìn. Tùng sû laâ khaách quyá cuãa caác sûá quên vaâ boån phuá haâo. Hoå hoåc Phêåt röìi tiïm nhiïîm luön àaåo thûúãng traâ. Uöëng traâ nhùçm luyïån con ngûúâi khu trûâ nhûäng chûúáng ngaåi phiïìn naäo, àïí àaåt chöî röët raáo cuãa an bêìn laåc àaåo, hoâa àöìng vúái Tûå Nhiïn, tûác laâ Chên Nhû. Uöëng traâ, haânh traâ àaåo phaãi coá caác traâ khñ maâ ngaânh göëm Nhêåt bêëy giúâ rêët phöi thai. Nïn traâ göëm tûâ Cao Ly, Trung Quöëc, Àaåi Viïåt àûa sang giaá àùæt, chó giúái haån trong haâng sûá quên vaâ àaåi phuá. Thay vò hêëp thu nïëp thanh bêìn, hoå beân mûúån traâ àaåo laâm troâ traâ dû tiïu khiïín, àùåt ra caác quy tùæc kiïíu caách (Cha No Yu), muöën vaâo phaãi qua cöíng Hûäu Mön Quan. Traâ àaä àûa thiïìn võ àaåm baåc vaâo truá nguå chöî àïìn caác xa hoa. Trong khuön viïn cung àònh nguy nga, caác chuáa cöng sai dûång nïn traâ thêët bùæt chûúác lïìu coã bêìn haân cuãa êín sô àïí haânh traâ àaåo. Coân bïn nûúác Viïåt, àaåo àaä tûâ cung cêëm ra ài, boã phuá quyá phuâ vên àïí phiïu böìng núi caãnh thêåt cuãa "rûâng truác lùæm chim" (Truác lêm àa tuác àiïíu) nhû thú ngaâi Huyïìn Quang. Caác vua Lyá, Trêìn boã kinh vïì nuái, thûåc hiïån haånh têìm àaåo dêîm theo bûúác cuãa thaái tûã Têët Àaåt Àa. ÊËy laâ chöî khaác biïåt trong lõch sûã thiïìn àaåo Viïåt - Nhêåt vêåy. Tûâ baát traâ Thiïn Muåc, vïì sau traâ göëm Trung Quöëc xa lòa höìn àaåo, ngaây caâng tinh kyâ sùæc saão àïí thoãa maän thõ hiïëu vua quan, keã nhaâ giaâu thñch trûng baây àöì myä ngoaån, thaânh kyä nghïå xuêët ài caác nûúác. Lêëy caãm hûáng tûâ mêìu xanh xaác traâ Viïåt Dao (proto-celadon), göëm Trung Quöëc tiïën hoáa thaânh mêìu men ngoåc xa hoa (celadon), cuãa
14. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 37 loâ Diïåu Chêu Bùæc Töëng, loâ Long Tuyïìn Nam Töëng. Trong khi nûúác Viïåt vêîn chuöång giûä mêìu xaác traâ "thuêån tûå nhiïn" cöët caách àaåm baåc cuãa töí tiïn. Khi caác traâ sû Nhêåt ra tay àoán nhêån baát traâ Viïåt êëy, con mùæt trong têm höìn hoå nhû thoaát nhiïn thïí ngöå àûúåc êën chó têm truyïìn êëy. Quan hïå Trung Quöëc, Nhêåt Baãn sinh thuâ nghõch tûâ thïë kyã 14, höìi quên Nguyïn Möng sang àaánh Nhêåt, bõ ngoån Thêìn Phong diïåt. Khi nhaâ Minh lïn ngöi, tûâ nùm 1371 ra lïånh cêëm dên duyïn haãi xuêët ngoaåi. Àïën nùm 1567, múái boã luêåt naây, nhûng vêîn cêëm vûúåt biïín sang Nhêåt Baãn vò naån "Nuyå khêëu" (cûúáp luân), quêîy nhiïîu búâ biïín Trung Quöëc. Suöët mêëy thïë kyã àoá, Nhêåt àaä tòm thêëy núi Àaåi Viïåt cuãa nhaâ Lï nguöìn cung cêëp tú söëng vaâ göëm sûá. Luác naây Àaåi Viïåt àaä laâm sûá veä lam. Göëm sûá traâ Viïåt nhêåp vaâo Nhêåt Baãn nhiïìu hún trûúác, àoáng vai troâ quan troång trong nghïå thuêåt traâ àaåo Nhêåt Baãn àang höìi cûåc thõnh. Khöng goâ gêîm tyã myã nhû baân taây nghïå nhên àúâi Minh, mêëy neát àún sú trïn göëm Viïåt phoáng buát caãnh chim trúâi, caá nûúác, sún thuãy, tuâng thaåch v.v xuêët caái thêìn võ Thiïìn Laäo, chùèng khaác naâo tranh töëc hoåa Sumi-e, vaâ thuêåt thû phaáp, rêët húåp vúái têm höìn traâ nhên Nhêåt, laâm hoå say mï. Veä göëm nhû veä tranh Thiïìn. Di saãn tranh cöí hoåa Viïåt Nam ngaây nay chûâng nhû coá thïí thêëy trïn göëm cöí. Nhêåt Baãn laâ möåt dên töåc hoaâi cöí vaâ coá khiïëu thêím myä tûâ nhûäng vêåt nho nhoã. Ngaây nay trong caác viïån baão taâng khùæp nûúác naây trên quyá giûä nhûäng moán traâ khñ Viïåt tûâ àúâi Lyá - Trêìn - Lï - Maåc àaä liïn tuåc àïën Nhêåt Baãn qua bao thïë kyã. Trong hêåu saãnh nhûäng thiïìn viïån xûa, coân cêët giûä nhûäng àöì tïë nhuyïîn vaâ traâ khñ laâm búãi nhûäng nghïå nhên vöën laâ ngûúâi möå Phêåt úã xûá Viïåt xa. Vaâ trong lêu àaâi cöí, truyïìn thûâa caác sûá quên vaâ giúái phuá haâo ngaây nay coân gia truyïìn caác böå göëm sûá Viïåt Nam laâm baáu vêåt. Böå sûu têåp göëm Viïåt trûá danh nhêët cuãa doâng hoå thûúng nhên Ozawa
15. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 38 Shrouemon tûâ Höåi An trúã vïì Nhêåt Baãn nùm 1638, khi chuáa Tokugawa cêëm dên Nhêåt xuêët dûúng. Chiïëc baát veä mêìu "Beni- Annam" ngaây ngaây chuáa Tokugawa ûa duâng thûúãng traâ nay laâ baáu vêåt trong lêu àaâi cuãa chuáa úã Nagoya v.v Doâng traâ göëm àêìu tiïn Raku àaä mang daáng baát traâ Lyá, Trêìn. Vïì sau truyïìn thûâa doâng göëm naây vaâ caác trûúâng phaái khaác thûúâng mö phoãng theo myä thuêåt göëm nûúác ta. Hoå goåi laâ Annam Yaki àïí chó cho doâng göëm hoa lam cuãa loâ Chu Àêåu, Baát Traâng úã Àaâng Ngoaâi thúâi Lï, Maåc; vaâ Kochi Yaki, tûác göëm Cochin China xûá Quaãng Nam Àaâng Trong cuãa chuáa Nguyïîn vïì sau. Sûã Nhêåt cheáp võ sú töí doâng göëm Raku tïn laâ Zengoro, coân möåt hiïåp sô theo phoâ laänh chuáa Ashikaga, öng laâm göëm tïë nhuyïîn cho thiïìn viïån Kasuga, vaâ traâ khñ cho tùng sû haânh traâ àaåo. Con chaáu vïì sau lêëy àoá laâm nghiïåp nhaâ. Truyïìn thûâa àúâi thûá 10, Zengoro Ryozen vêîn laâm göëm löëi gia truyïìn, vaâ khúãi àêìu baát traâ lûâng danh Raku. Öng coân biïåt taâi mö phoãng traâ göëm cuãa An Nam (Annam Yaki) vaâ Cochin China (Kochi Yaki). Àïën àúâi con nöëi doäi, Zengoro Hogen laâ möåt nghïå sô taâi hoa nhêët trong doâng hoå. Öng nöíi tiïëng chuyïn laâm göëm ba mêìu (tam thaái) kiïíu Kochi Yaki, göìm mêìu luåc, tñm àoã vaâ vaâng, möîi mêìu ngùn caách nhau bùçng nhûäng neát chaåm nöíi. Hogen àûúåc laänh chuáa Tokugawa àêët Kishu thu duång vaâ suãng aái, ban cho chiïëc êëm baåc chaåm tïn Eiraku (Vônh Laåc) lûu danh trïn taác phêím, coi taâi nghïå öng ngang haâng caác tuyïåt phêím àúâi vua Minh bïn Taâu cuâng tïn, àêìu thïë kyã 15. Chuáa coân ban cho öng möåt êën vaâng, chó àûúåc duâng àoáng tïn lïn caác moán traâ khñ àûúåc chuáa chuêín nhêån. Nùm 1659, möåt nghïå sô göëm ngûúâi Taâu maâ ngûúâi Nhêåt goåi tïn laâ Chin Gempin múã loâ chuyïn saáng taác nhûäng traâ göëm bùçng loaåi göëm tiïu biïíu doâng Seto: mêìu trùæng raån mõn tûåa ngaâ cöí, mö phoãng kiïíu göëm Baát Traâng cuãa An Nam xuêët sang Nhêåt Baãn höìi trûúác. Öng
16. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 39 trang trñ trïn göëm caãnh sún thuãy, hoùåc àïì thû phaáp thú cöí bùçng mêìu lam xanh. Doâng göëm Kutani, chuyïn laâm göëm mêìu sùåc súä, trong àoá coá loaåi bùæt chûúác laâm göëm sûá cöí Taâu, Viïåt. Nùm 1810, thûúng nhên giaâu coá tïn Yoshidaya Denyemon taái dûång laåi nhûäng loâ göëm àaä àoáng cûãa úã Kutani, àïí phuåc chïë kiïíu göëm Kochi Àaâng Trong Viïåt Nam àúâi trûúác. Mokubei (1767 - 1833), laâ bêåc vùn nhên theo mêîu truyïìn thöëng àöng phûúng. Öng laâu thöng kinh saách coá khiïëu laâm thú, veä tranh, taåo göëm, mön naâo cuäng taâi hoa. Öng bùæt chûúác laâm caác moán sûá cöí, kheáo leáo chùèng phên biïåt múái cuä àêu vaâo àêu. Öng àùåc biïåt mö phoãng caác tiïu baãn traâ göëm Cochin China khöng sai sêíy, taác phêím naây nay trûng baây trong Viïån Baão taâng Nghïå thuêåt Tokyo. Thïë kyã 20, nhûäng nghïå sô hoåc giaã Têy phûúng naâo àïën Nhêåt Baãn bõ cuöën huát trong àaåo võ nïìn vùn hoáa nghïå thuêåt Nhêåt, dô nhiïn àïìu mï say caác cöí traâ göëm Viïåt taåi Nhêåt Baãn. Caác tïn tuöíi: William Willets, Stephen Addis, Hugo Munsterberg, Hazel H.Gorham, John Stevens v.v daây cöng nghiïn cûáu vaâ giúái thiïåu caái àeåp trong vùn hoáa Nhêåt àïën Têy phûúng. Qua hoå, thïë giúái lêìn àêìu tiïn biïët àïën baát traâ Viïåt trong traâ àaåo Nhêåt. Lûâng lêîy nhêët laâ nhaâ nghïå sô göëm kiïm àaåo gia ngûúâi Anh Bernard Leach, tûâng traãi suöët àúâi hoåc hoãi vaâ saáng taåo taåi Nhêåt Baãn, àûúåc laäo sû doâng göëm Kenzan thu nhêån vaâ ban êën truyïìn thûâa. Trong sûå nghiïåp têìm thêìy hoåc àaåo, öng hoåc qua thuêåt laâm göëm nung Kochi Yaki, tûác göëm Àaâng Trong Viïåt cöí taåi Nhêåt Baãn. Öng trên quyá vö ngêìn möåt baát traâ göëm trùæng sûát meã àúâi Lyá trong böå sûu têåp riïng mònh. Vïì giaâ, öng laâ baån têm àùæc cuãa Shoji Hamada, möåt àaåo sû göëm Nhêåt Baãn. Caã hai thuöåc vaâo haâng böën tïn tuöíi thûúång thûâa cuãa ngaânh göëm hiïån àaåi. Caã hai àïìu ûa thñch sûu têìm baát traâ cöí Viïåt, duâng àoá laâm tiïu baãn hoåc bñ quyïët laâm göëm cuãa cöí nhên. Hai nûúác àïìu thêëu nhêåp tinh hoa vùn hoáa Trung Quöëc, nhûng nghïå thuêåt göëm traâ Viïåt - chûá khöng phaãi Taâu - àaä gêy aãnh hûúãng lúán
17. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 40 trong lõch sûã traâ àaåo Nhêåt, cho thêëy têm höìn vaâ loâng rung caãm caái àaåo Àeåp cuãa hai dên töåc àúâi cuä rêët gêìn nhau. Nghïå thuêåt dên gian Nhêåt (mingei) mang nhûäng hònh thaái khöng khaác mêëy vúái nghïå thuêåt laâng quï truyïìn thöëng Viïåt Nam.
18. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 41 LLAAÂNÂÂNG NNGGHÏÏÌ ÌÌ Truyïìn thöëng laâng nghïì cuãa Haâ Nöåi Thùng Long vúái 13 traåi, 61 phûúâng thúâi Lyá-Trêìn, 36 phöë phûúâng thúâi Lï-Nguyïîn laâ núi tuå höåi caác laâng nghïì tûâ khùæp moåi miïìn àêët nûúác àöí vïì. Nhûäng ngûúâi thúå taâi hoa àaä mang theo caã gia àònh, baån beâ hoå haâng laâng xoám lïn múã nhaâ, lêåp phöë. Bùçng sûác lao àöång cêìn cuâ vaâ taâi nùng kheáo leáo àaä laâm ra àûúåc saãn phêím haâng hoaá tinh xaão cung cêëp cho dên chuáng kinh kyâ vaâ caác vuâng lên cêån, laâm cho phöë phûúâng ngaây caâng trúã nïn sêìm uêët. Hún àêu hïët àêët Thùng Long xûa - Haâ Nöåi nay laâ núi têåp trung àöng àaão caác laâng nghïì truyïìn thöëng. Sûå phaát triïín cuãa laâng nghïì khöng chó coá vai troâ nêng cao mûác söëng maâ coân àoáng goáp quan troång trong àúâi söëng, laâ dêëu êën truyïìn thöëng vùn hoaá dên töåc taåi möîi thúâi kyâ dûång nûúác vaâ giûä nûúác. Laâng nghïì thuã cöng úã Haâ Nöåi coá rêët nhiïìu nguöìn göëc khaác nhau, nhûäng laâng nghïì coá sùén chiïëm phêìn nhoã trong töíng söë laâng nghïì. Àa phêìn àïìu àûúåc di dúâi tûâ núi khaác vïì Nhûäng ngûúâi laâng Hoâe Thõ (Tûâ Liïm) vaâ Àa Syä (Haâ Àöng) khöng chó àûa haâng hoaá ra Haâ Nöåi baán maâ hoå coân keáo nhau ra thön Tên Khai, töíng Thuêån Myä, huyïån Thoå Xûúng múã loâ reân sùæt, baán nhiïìu loaåi bûâa nïn àöíi thön thaânh phöë Haâng Bûâa. Vïì sau khöng chó coá bûâa maâ coân reân ra nhiïìu loaåi saãn phêím khaác nïn àöíi thaânh phöë Loâ Reân. Thúå Hoâe Thõ coân múã Loâ Reân úã phöë Sinh Tûâ, Kim Maä, Àï La Thaânh nay vêîn coân möåt söë nhaâ úã phöë Nguyïîn Khuyïën (Sinh Tûâ cuä), saãn xuêët caác loaåi dao keáo Sinh Taâi nöíi tiïëng.
19. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 42 Caác loâ reân khöng chó àoã lûãa trong phöë Sinh Tûâ, Loâ Reân do ngûúâi Àa Syä, Hoâe Thõ lêåp nïn maâ coân coá caã úã phöë Loâ Suä do töëp thúå laâng Àa Höåi (Àöng Anh) keáo àïën chuyïn laâm caác loaåi gûúm àao, giaáo maác. Gêìn phöë Loâ Reân laâ phöë Haâng Thiïëc, xûa chuyïn saãn xuêët vaâ baán caác loaåi haâng thiïëc nhû àeân dêìu, êëm traâ Ngaây nay, saãn phêím àûúåc thay bùçng caác loaåi nhöm kñnh, bïí nûúác treo úã gêìn phöë Haâng Thiïëc coá phöë Haâng Àöìng nguyïn laâ àêët thön Yïn Phuá töíng Tiïìn Tuác do dên laâng Cêìu Nöm (Myä Haâo, Hûng Yïn) àïën àêy múã hiïåu buön baán caác loaåi àöì àöìng. Phöë Haâng Quaåt trûúác àêy saãn xuêët vaâ baán caác loaåi quaåt do thúå laâng Vaác (Canh Hoaåch, Haâ Têy) laâm ra, nay chuyïín sang saãn xuêët vaâ baán caác loaåi baân thúâ, àöì thúâ, cêu àöëi Cuöëi thïë kyã XIX, möåt söë ngûúâi dên laâng Naânh (Ninh Hiïåp, Gia Lêm), sang múã hiïåu àoáng yïn ngûåa giêìy da, guöëc deáp, lêåp nïn phöë Haâ Trung. Hiïån nay phöë naây vêîn laâm vaâ buön baán haâng da vaâ giaã da khaá nhöån nhõp. Nghïì laâm taân loång vaâ thïu ren do thúå tûâ laâng Quêët Àöång (Thûúâng Tñn, Haâ Têy) ra lêåp nghiïåp úã caác phöë Haâng Loång (nay laâ àoaån àêìu àûúâng Lï Duêín) vaâ Haâng Thïu (nay úã àoaån giûäa phöë Haâng Tröëng). Ngûúâi thúå laâng Chùæm (Tûá Löåc, Haãi Dûúng) àaä àûa nghïì laâm àöì da, àoáng giêìy, deáp àïën Thùng Long lêåp nïn thön Haâi Thûúång (thúå giêìy) sau àöíi laâ phöë Haâng Giêìy vaâ ngoä Haâi Thûúång. Öng töí nghïì giêìy àûúåc thúâ úã àònh phaã Truác Lêm nùçm trïn phöë Baão Khaánh. Nghïì laâm àöì vaâng baåc, kim hoaân hiïån àang têåp trung úã phöë Haâng Baåc chñnh laâ do thúå laâng Àõnh Cöng (Thanh Trò), thúå laâng Àöìng Sêm (Thaái Bònh) keáo nhau ra lêåp nghiïåp. Cuöëi thïë kyã XV möåt söë ngûúâi laâng Chêu Khï (Haãi Dûúng) cuäng keáo nhau ra múã xûúãng àuác tiïìn, laâm cho phûúâng vaâng baåc caâng trúã nïn nhöån nhõp. Haâng Tiïån laâ núi buön baán caác haâng tiïån göî nhû mêm böìng, öëng hûúng, àaâi rûúåu, khuön oaãn, chên baân do ngûúâi laâng Nhõ Khï laâm nay trúã thaânh caác phöë Haâng Haânh, Tö Tõch vaâ möåt àoaån Haâng Gai, vaâ vêîn coân möåt vaâi nhaâ úã phöë Tö Tõch laâm nghïì duäi göî. Phöë Haâng Khay baán caác saãn
20. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 43 phêím veä laâng Nhoát (Àöng Myä, Thanh Trò), saãn phêím khaãm trai cuãa laâng Chuön Ngoå (Phuá Xuyïn, Haâ Têy), àöì göî Àöìng Kyå (Bùæc Ninh) Khöng chó nghïì thuã cöng, Haâ Nöåi coân laâ möåt trung têm vùn hoaá êím thûåc nöíi tiïëng, àöìng thúâi laâ núi saãn xuêët vaâ chïë biïën caác moán ùn hêëp dêîn. Chaã caá Laä Voång nöíi tiïëng àïën mûác phöë Haâng Sún coá quaán chaã caá cuãa gia àònh hoå Àoaân, trûúác cûãa coá tûúång Laä Voång ngöìi cêu caá nïn dên quen goåi laâ chaã caá Laä Voång. Tïn phöë cuäng bõ àöíi thaânh phöë Chaã Caá. Phúã Haâ Nöåi, möåt moán ùn bònh dên àûúåc taã rêët thi võ trong vùn Nguyïîn Tuên, Thaåch Lam, Vuä Bùçng Röìi baánh quêën Thanh Trò, baánh Töm Höì Têy, buán Tûá Kyâ, buán Phuá Àö, cöëm Voâng, gaåo taám Mïî Trò Qua thúâi gian, trïn caác phöë phûúâng xûa nay coá phöë múã thïm nghïì saãn xuêët múái nhû: nghïì khùæc bia möå úã phöë Haâng Mùæm, nghïì may úã phöë Haâng Tröëng, phöë Khêm Thiïn. Vïì êím thûåc thò caác phöë Haâng Maânh àaä thaânh phöë buán chaã, Haâng Haânh thaânh phöë caâ phï Àa söë nhûäng phöë xûa àaä mêët ài nhiïìu, trúã thaânh caác phöë buön baán dõch vuå, du lõch Nghïì xûa cuäng àaä thay àöíi, xuêët hiïån thïm nhûäng ngaânh nghïì múái hiïån àaåi. Ngaây trûúác saãn phêím àûúåc saãn xuêët tûâ caác laâng nghïì, phöë nghïì, nay saãn phêím àûúåc saãn xuêët tûâ caác nhaâ maáy, xñ nghiïåp coá thiïët bõ cöng nghïå hiïån àaåi. Duy chó coân caái tinh thêìn "kheáo tay hay nghïì" laâ chùèng bao giúâ mêët. Qua khaão saát taåi caác phöë nghïì thò hiïån nay caác nghïå nhên cao tuöíi ngaây caâng thûa vùæng, lúáp treã ñt gùæn boá vúái nghïì truyïìn thöëng laåi khöng àûúåc àaâo taåo àïën núi àïën chöën àaä laâm giaãm suát haâm lûúång vùn hoaá trong saãn phêím nghïì truyïìn thöëng. Saãn phêím khöng coân àûúåc chuá yá khùæt khe vïì chêët lûúång nhû trûúác àêy, bõ cuöën huát búãi cún löëc thûúng maåi hoaá. Ngûúâi Haâ Nöåi phaãi gùæng giûä nghïì quyá cuãa cha öng àïí laåi, hun àuác thïm truyïìn thöëng, nêng thïm nghõ lûåc vaâ taâi hoa cho lúáp chaáu
21. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 44 con. "Haâ nöåi - phöë nghïì" laâ sûå höåi tuå taåi nùng, baãn sùæc vùn hoaá vaâ tûâ lêu àaä trúã thaânh niïìm tûå haâo cuãa caã nûúác. Coá thïí, giaá trõ vêåt chêët cuãa möîi saãn phêím trong phöë nghïì seä dêìn khöng thñch húåp nûäa nhûng giaá trõ vùn hoaá thò maäi maäi in àêåm trong loâng nhûäng ngûúâi yïu Haâ Nöåi.
22. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 45 Laâng giêëy doá Yïn Thaái "Mõt muâ khoái toãa ngaân sûúng Nhõp chaây Yïn Thaái, mùåt gûúng Têy Höì" (Ca dao) Laâng nghïì giêëy nöíi tiïëng Yïn Thaái, coân goåi laâ laâng Bûúãi, úã phña Têy Bùæc cuãa Thuã àö Haâ Nöåi. Nghïì laâm giêëy úã àêy bùæt àêìu tûâ thïë kyã XV, àûúåc Nguyïîn Traäi noái àïën khaá roä trong saách "Dû àõa chñ" cuãa öng (viïët nùm 1435): Phûúâng Yïn Baái úã Thùng Long àûúng thúâi chuyïn laâm giêëy; ngûúâi thúå thuã cöng úã àêy àaä laâm ra giêëy thõ (àïí viïët chó thõ); giêëy lïånh (àïí ghi mïånh lïånh). Phûúâng giêëy Yïn Thaái trûúác àêy luön vang döåi nhõp chaây giaä voã doá laâm giêëy. Êm thanh êëy àaä ài vaâo ca dao, dên ca, àaä gúåi caãm hûáng cho nhûäng têm höìn thi nhên nghïå sô qua nhiïìu thïë kyã: "Chaây Yïn Thaái nïån trong sûúng chïính choaãng Lûúái Nghi Taâm ngùn ngoån nûúác quanh co" (Nguyïîn Huy Lûúång - Tuång Têy Höì Phuá) Thïë nhûng, àùçng sau nhûäng túâ giêëy thanh tên, àùçng sau caái "Nhõp chaây Yïn Thaái" "nïån trong sûúng" giûäa quanh co ngoån nûúác "Mùåt gûúng Têy Höì" kia àaä mêëy ai hiïíu hïët sûå khoá nhoåc cuãa ngûúâi thúå laâm giêëy! Trong cuöën "Ca dao ngaån ngûä Haâ Nöåi" coá nhûäng cêu ca dao vïì lao àöång cuãa ngûúâi thúå Yïn Thaái: Giaä nay röìi laåi giaä mai
23. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 46 Àöi chên tï moãi, doá úi vò maây Hay: Xeo àïm röìi laåi xeo ngaây Àöi tay tï buöët vò maây giêëy úi! Nghïì laâm giêëy cöí truyïìn úã Yïn Thaái cuäng nhû möåt vaâi núi khaác àaä àûúåc chuyïn mön hoáa tûâ khaá súám. Nguyïn do laâ nghïì giêëy phaãi qua nhiïìu cöng àoaån saãn xuêët vúái kyä thuêåt khaá phûác taåp. Noá àoâi hoãi tûâng loaåi thúå úã tûâng cöng viïåc cuå thïí phaãi coá kinh nghiïåm vaâ gioãi nghïì. Coá thïí noái, úã têët caã caác cöng àoaån saãn xuêët - tûâ boác voã doá, ngêm vaâ giùåt doá, giaä doá, nêëu doá, loåc doá, xeo giêëy, àïën àoáng goái kiïån giêëy vaâ vêån chuyïín ài baán - àïìu hïët sûác vêët vaã. Laâm giêëy thuã cöng trûúác àêy hêìu nhû hoaân toaân phaãi bùçng sûác ngûúâi, bùçng àöi tay trêìn cuãa ngûúâi thúå. Saãn xuêët giêëy cêìn rêët nhiïìu nûúác, maâ phaãi nûúác saåch, laåi phaãi cêìn lûãa, àïí àöët loâ nêëu böåt doá. Xûa kia, úã laâng Yïn Thaái, ngûúâi ta choån ven búâ söng Tö Lõch àïí laâm núi saãn xuêët, ngêm, àaäi, nêëu doá. Nhûäng caái vaåc lúán nêëu böåt doá àùåt trïn caác loâ àùæp àêët trïn búâ söng. Caånh àêëy laâ baäi söng - núi ngêm, giêåm vaâ àaäi voã doá. Trïn búâ söng êëy coá giïëng nûúác rêët sêu, trong maát, àaä nöíi tiïëng möåt thúâi úã Thùng Long xûa. Böë trñ vaâ töí chûác núi saãn xuêët giêëy cuãa laâng nghïì naây vûâa thuêån tiïån vûâa húåp lyá. Loâ nêëu àoá cuãa Yïn Thaái àûúåc àùæp cao túái 5m. Miïång loâ àùåt chiïëc vaåc lúán, àûúâng kñnh 2m. Voã doá àûúåc àun caách thuãy trong vaåc àoá. Khi voã doá chñn, ngûúâi ta vúát ra vaâ àem ngêm nûúác vöi möåt lêìn nûäa. Doá nêëu chñn, ngêm nûúác vöi, àûúåc àem giaä nhuyïîn bùçng cöëi lúán, chaây tay. Cöng viïåc hoâa ngêm böåt giêëy trong bïí loåc (goåi laâ taâu xeo) vaâ kyä thuêåt xeo giêëy cuãa nhûäng ngûúâi phuå nûä laâng Yïn Thaái khöng coá gò
24. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 47 khaác caác laâng giêëy khaác. Nghôa laâ xeo giêëy phaãi coá nhúát nûúác. Nûúác nhúát chïë tûâ nhûåa cêy moâ. Àoá laâ thûá men, hay nûúác men àïí hoâa tan böåt doá trong bïí ngêm (taâu xeo) àöìng thúâi laâm cho böåt doá kïët thaânh giêëy khi àûúåc vúát ra khoãi taâu xeo. Hún nûäa, nhúâ men nûúác naây, caác túâ giêëy boác khoãi baân xeo, duâ coân ûúát, àïí chöìng lïn nhau vêîn khöng bõ dñnh vúái nhau. EÁp giêëy: Tûâng chöìng giêëy ûúát vûâa xïëp laåi khi àaä nhêëc ra khoãi taâu xeo àûúåc àem eáp kiïåt nûúác. EÁp giêëy bùçng baân göî coá tay àoân, bùçng phûúng phaáp duâng lûåc àoân bêíy. Ngûúâi thúå Yïn Thaái laåi duâng loâ sêëy laâ chuã yïëu ñt khi phaãi àem phúi giêëy. Duâ trúâi mûa vêîn khöng aãnh hûúãng àaáng kïí àïën cöng viïåc, giêëy vêîn àûúåc sêëy khö nhû thûúâng. Saãn phêím truyïìn thöëng cuãa Yïn Thaái chuã yïëu laâ giêëy baãn àïí in saách vaâ viïët chûä Nho vaâ giêëy dooã (daây hún giêëy baãn) àïí in tranh dên gian. Ngoaâi ra thúå giêëy Yïn Thaái cuäng saãn xuêët loaåi giêëy moi, giêëy pheân bùçng nguyïn liïåu xêëu hún. Mùåt giêëy êëy thö raáp, baán cho khaách mua àïí goái haâng.
25. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 48 Nghïì àuác àöìng úã Saâi Goân xûa Suöët trong lõch sûã Viïåt Nam, tûâ thúâi Phuâng Nguyïn àïën thúâi Àöng sún, qua thúâi Bùæc thuöåc àïën têån cuöëi thúâi tûå chuã, khöng bao giúâ thiïëu vùæng nhûäng trung têm àuác àöìng lúán trïn àêët Viïåt Nam, caác hiïån vêåt coân lûu giûä laåi àïìu hïët sûác phong phuá vïì söë lûúång, àöåc àaáo vïì phong caách, kiïíu daáng. ÚÃ Saâi Goân àuác àöìng laâ möåt nghïì thuã cöng dên gian truyïìn thöëng. Nïëu boã qua sûå töìn taåi vïì möåt nghïì àuác àöìng cuãa caác cû dên baãn àõa thò nghïì àuác àöìng cuãa ngûúâi Viïåt coá leä àaä xuêët hiïån ngay tûâ nhûäng thïë hïå àêìu tiïn ài múã àêët - Vúái nhûäng nhu cêìu vïì vuä khñ, àöì sinh hoaåt Vaâ, ngaây caâng àûúåc böí sung phaát triïín búãi nhûäng àúåt di dên sau àoá. Khoaãng thïë kyã XVIII, taåi Saâi Goân xûa àaä dêìn dêìn hònh thaânh möåt söë khu vûåc chuyïn mön hoáa vïì nghïì àuác àöìng. Khu vûåc ra àúâi súám nhêët laâ àõa baân Chúå Quaán (nay thuöåc quêån 5) vúái 3 laâng cöí Tên Kiïíng, Nhên Giang vaâ Bònh Yïn. Caác nghïå nhên àuác àöìng bêëy giúâ laâ nhûäng di dên tûâ caác phûúâng thúå úã Quy Nhún vaâo. Hoå àaä nhanh choáng têåp trung laåi thaânh nhûäng laâng thúå àuác vaâ saãn xuêët ra nhûäng mùåt haâng nhû nöìi àöìng, chaão àöìng, ö àöìng, lû hûúng, chên àeân àûúåc moåi ngûúâi ûa chuöång. Kïë àoá laâ khu vûåc Tên Hoâa Àöng (nay thuöåc quêån 6) chuyïn chïë taåo lû àöìng, chên àeân vaâ nêëu àöìng thaânh thoãi. Möåt trong nhûäng taác phêím xuêët sùæc cuãa khu vûåc naây laâ chiïëc lû tre (xem hònh) àaä àûúåc àuác haâng loaåt úã àêy tûâ thïë kyã trûúác. Àiïìu àaáng tiïëc laâ caác nghïå nhên úã Tên Hoâa Àöng khöng roä töí tiïn cuãa hoå tûâ àêu àïën.
26. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 49 Caånh 2 khu vûåc kïí trïn coân coá 2 khu vûåc khaác nöíi tiïëng vïì nghïì àuác àöìng úã thaânh phöë Höì Chñ Minh àoá laâ : - Khu vûåc Thuêån Kiïìu (Hoác Mön), tûâ thïë kyã XIX àaä tûâng àûúåc biïët vúái nghïì àuác lû hûúng cha truyïìn con nöëi. Úúã àêy saãn xuêët caã 2 kiïíu lû : Lû bùæc (àónh trêìm) vaâ lû nam (lû hûúng), àùåc biïåt coân saãn xuêët caã siïu àao vaâ thêåp baát ban binh khñ. Doâng thúå taåi khu vûåc naây chuã yïëu laâ con chaáu cuãa caác thúå àuác miïìn Trung àaä vaâo àêy lêåp nghiïåp tûâ nhiïìu àúâi. - Khu vûåc "Thöng têy höåi" (Goâ Vêëp) tûâ lêu cuäng laâ núi têåp trung nhiïìu loâ àuác àöìng thuã cöng. Saãn phêím lû hûúng "Thöng têy höåi" khaá phöí biïën. Theo möåt söë nghïå nhên coá tuöíi thò nghïì àuác naây laâ do cha öng truyïìn laåi. Àêìu thïë kyã XX, Trûúâng Myä nghïå Thuã Dêìu Möåt vaâ trûúâng Myä nghïå Biïn Hoâa àûúåc thaânh lêåp, goáp phêìn vúái caác khu vûåc kïí trïn chïë taåo àöì myä nghïå bùçng àöìng. Hoåc sinh theo hoåc hêìu hïët laâ ngûúâi àõa phûúng Saâi Goân. Saãn phêím cuãa caác nghïå nhên do trûúâng àaâo taåo chuã yïëu laâ nhûäng tûúång àêìu ngûúâi nhû tûúång phuå nûä Nam, Trung, Bùæc vaâ tûúång thuá khaá nöíi tiïëng Giûäa thïë kyã XX, möåt söë gia àònh úã laâng Nguä Xaä (Haâ Nöåi) vaâo àõnh cû taåi vuâng Hoâa Hûng (Saâi Goân) mang theo nghïì àuác àöìng cêín tam khñ, hònh thaânh möåt xoám nhoã chuyïn àuác àöìng tam khñ úã àêy. Cöng viïåc cuãa hoå laâ àuác ra àöì àöìng röìi cêín tam khñ (vaâng, baåc, àöìng) lïn caác àöì àöìng êëy. Saãn phêím cuãa hoå laâ caác tûúång thêìn thaánh tiïn phêåt vaâ caác àöì gia duång khaác, tuy sanh sau àeã muöån, song hoå giûä àöåc quyïìn saãn xuêët, laåi coá tay nghïì cao, saãn phêím àeåp nïn àöìng tam khñ Hoâa Hûng àûúåc nhiïìu ngûúâi biïët tiïëng àùåt haâng. Nhûäng àiïìu trïn cho thêëy nghïì àuác àöìng úã TP. Höì Chñ Minh xûa àaä coá möåt thúâi vang boáng. Saãn phêím cuãa noá rêët àa daång, tûâ àöì gia duång cho túái àöì thúâ cuáng, coá thïí kïí nhû sau: nöìi, mêm, chaão, xanh, ö trêìu, lû, chên àeân, baát nhang, bònh böng, tûúång Phêåt, tûúång
27. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 50 ngûúâi, tûúång thuá, àöì tam khñ, siïu àao hêìu nhû nghïì àuác àöìng úã Saâi Goân xûa àaä àaáp ûáng khaá àêìy àuã moåi nhu cêìu sûã duång cuãa cû dên àõa phûúng. Vïì caách töí chûác saãn xuêët, tûâ lêu úã Saâi Goân xûa àaä hònh thaânh kiïíu saãn xuêët theo àún võ gia àònh. Trong gia àònh, ngûúâi cha hay öng nöåi thûúâng àoáng vai troâ thúå caã, caác con, chaáu laâ nhûäng thúå baån àûúåc ûu tiïn daânh cho hoå haâng nöåi ngoaåi, trûúâng húåp thêåt cêìn thiïët hoå phaãi mûúán ngûúâi ngoaâi doâng hoå. Nghïì àuác bêëy giúâ laâ phûúng tiïån kiïëm söëng cuãa caã gia àònh nïn hoå hïët sûác giûä gòn bñ mêåt nghïì nghiïåp. Trûúâng húåp cöng viïåc nhiïìu nhû luác nêëu àöìng àöí khuön thò hoå laåi àöíi cöng cho nhau, vûâa àaãm baão àûúåc kyä thuêåt vûâa giûä àûúåc bñ mêåt nghïì nghiïåp. Theo quy àõnh thò ngaây 25 thaáng 12 Êm lõch haâng nùm laâ ngaây cuáng töí nghïì àuác àöìng úã Tên Hoâa Àöng. Vaâo ngaây naây, cuäng laâ ngaây giaáp tïët, thúå caã, thúå baån têåp húåp laåi, doån deåp àöì nghïì, cuáng kiïëng, ùn uöëng vúái nhau röìi nghó Tïët chúâ ra giïng cuáng töí saãn xuêët laåi. Tuy khöng ai biïët àñch xaác töí nghïì laâ öng naâo nhûng viïåc cuáng töí haâng nùm vêîn àûúåc tuên thuã möåt caách trang troång. ÚÃ Hoâa Hûng thò nghïå nhên khöng nhúá àûúåc ngaây cuáng töí, maâ chó biïët möåt caách sú lûúåc töí nghïì laâ öng Khöíng Minh Khöng. Coá thïí noái rùçng úã caã hai núi Tên Hoâa Àöng vaâ Hoâa Hûng, nghïì àöìng cöí truyïìn àaä mêët dêìn nhûäng lïî nghi liïn quan àïën nghïì nghiïåp. Nhûäng àiïìu cêëm kyå trong nghïì àuác àöìng úã Saâi Goân xûa tuy ñt, song rêët chùåt cheä, ngaây nay cuäng coân möåt phêìn naâo àûúåc tuên theo. Àoá laâ viïåc cêëm nhûäng ngûúâi laå, àùåc biïåt laâ phuå nûä, bûúác vaâo khu vûåc laâm khuön vaâ àuác àöìng. Hai lyá do chñnh cuãa sûå cêëm àoaán naây laâ: súå hoåc tröåm nghïì vaâ súå laâm ö uïë. Vïì mùåt kyä thuêåt, noái chung caác khu vûåc àuác àöìng úã Saâi Goân xûa àïìu thûåc hiïån ba cöng àoaån tûúng tûå nhau: Cöng àoaån laâm khuön; cöng àoaån àuác; cöng àoaån nguöåi.
28. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 51 Riïng nghïì àuác àöìng cêín tam khñ coân phaãi thïm caác cöng àoaån sau: Cöng àoaån chïë taác tam khñ; Cöng àoaån cêín vaâ taách tam khñ; Cöng àoaån àaánh boáng vaâ nhuöåm saãn phêím. Toám laåi nghïì àuác àöìng thuã cöng úã Saâi Goân xûa laâ möåt nghïì coá kyä thuêåt khaá cao. Ngûúâi thúå caã laâ ngûúâi phaãi biïët khaá nhiïìu kiïën thûác, phaãi nùæm àûúåc toaân böå caách gia cöng trïn àöì àöìng tûâ viïåc pha chïë nguyïn liïåu àïën viïåc laâm khuön, viïåc àuác, túái chaåm (chaåm chòm, chaåm nöíi, chaåm löång hoùåc cêín nïëu trong nghïì tam khñ). Hoå laåi coân phaãi biïët thïm caác nghïì phuå nhû höåi hoåa, àiïu khùæc, nùån tûúång, kim hoaân Àêëy laâ chûa kïí phaãi coá con mùæt cuãa möåt nhaâ taåo daáng cöng nghiïåp
29. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 52 Laâng göëm Baát Traâng Nùçm bïn búâ taã ngaån söng Höìng, caách trung têm thuã àö Haâ Nöåi hún 10 km vïì phña Àöng - Nam laâ laâng göëm Baát Traâng, nay thuöåc huyïån Gia Lêm (ngoaåi thaânh Haâ Nöåi). Laâ möåt laâng göëm lêu àúâi vaâ lûâng danh nhêët úã Viïåt Nam, laâng göëm Baát Traâng ngaây nay vêîn hoaåt àöång vaâ ngaây caâng phaát triïín maånh. Tuåc truyïìn, laâng ban àêìu coá tïn laâ Baåch Thöí phûúâng (phûúâng nhûäng ngúâi thúå laâm àöì àêët trùæng) sau àöíi laåi thaânh Baát Traâng phûúâng (phûúâng coá loâ baát). Theo truyïìn thuyïët dên gian thò nghïì göëm xuêët hiïån úã Baát Traâng tûâ thúâi Lyá. Do möåt nhoám ngûúâi vuâng Baåch Baát (Böì Baát) thuöåc huyïån Yïn Mö tónh Ninh Bònh ài thuyïìn ngûúåc söng Höìng àïí buön baán, gêìn àïën Thùng Long thêëy möåt baäi àêët hoang phò nhiïu hoå liïìn gheá lïn nghó qua àïm. Àïm êëy möåt trong söë nhûäng ngûúâi àoá mú thêëy vua Thuyã Tïì rûúác xuöëng Thuyã Cung chúi. Khi ngûúâi àoá vïì, vua sai möåt àoaân thúå ài theo vaâ xêy cho toaâ nhaâ löång lêîy toaân bùçng àêët thoá. Vïì sau con chaáu ngûúâi naây cûá cêåy àêët thoá ra ùn maâ tûúâng maäi khöng àöí Tónh dêåy ngûúâi êëy àem giêëc mú cuãa mònh kïí laåi cho caã àoaân, moåi ngûúâi cho àêy laâ àiïìm laânh, beân quyïët àõnh boã nghïì buön úã laåi cùæm àêët êëy lêåp laâng. Cêu chuyïån tuy khöng mêëy thuyïët phuåc vïì thúâi àiïím xuêët hiïån laâng göëm Baát Traâng. Song qua taâi liïåu khaão cöí hoåc cho biïët coá nhiïìu di tñch Lyá trang trñ bùçng caác vêåt liïåu àöì göëm men xanh. Möåt taâi liïåu àaáng tin cêåy hún laâ Dû àõa chñ cuãa Nguyïîn Traäi viïët àêìu thúâi Lï cho biïët: Nhaâ nûoác àõnh lïå möîi lêìn cöëng Trung Quöëc, laâng Baát Traâng phaãi
30. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 53 cung ûáng 70 böå baát àôa YÁ. Àiïìu àoá chûáng toã àïën thúâi gian naây göëm Baát Traâng àaä khaá tinh xaão. Hiïån nay, úã nhiïìu àònh chuâa vêîn coân lûu giûä caác chên àeân, lû hûúng coá chaåm hònh röìng phûúång, mêy hoa maâu xanh lam, àïì roä tïn, àõa chó vaâ thúâi gian chïë taác taåi Baát Traâng thïë kyã XVI (chuâa Böëi Khï - Haâ Têy). Ngoaâi ra möåt söë taâi liïåu cuãa ngûúâi nûúác ngoaâi cuäng cho biïët nhûäng thöng tin vïì göëm Baát Traâng úã thïë kyã XVI - XVII (Pujio Koiama - göëm cöí chêu AÁ). Vúái têët caã nhûäng thöng tin àoá cho pheáp ûúác àoaán laâng Baát Traâng àaä töìn taåi úã ven àö Thùng Long vúái tû caách möåt laâng nghïì khoaãng hún 500 nùm nay. Göëm Baát Traâng tûâ xa àïën nay àaä lûu haânh trïn khùæp moåi miïìn àêët nûúác, thêåm chñ ra caã nûúác ngoaâi. Nhiïìu loaåi loaåi göëm quyá vaâ àöåc àaáo nhêët cuãa ta àaä tûâng nöíi tiïëng trong vaâ ngoaâi nûúác. Àoá laâ göëm men ngoåc (thúâi Lyá - Trêìn), göëm hoa nêu hay göëm men nêu (cuöëi Trêìn - àêìu Höì), göëm men raån (thúâi Lï - Trõnh) vaâ göëm hoa lam (vaâo cuöëi Lï - àêìu Nguyïîn). Coá thïí xaác nhêån àûúåc caác loaåi göëm quyá êëy àïìu àûúåc saãn xuêët úã Baát Traâng, trûâ göëm men nêu do laâng göëm Thöí Haâ (Haâ Bùæc) laâm laâ chñnh. Tûâ nhûäng thïë kyã trûúác, àöì göëm Baát Traâng àaä thuöåc loaåi cao cêëp, quyá hiïëm nhûng phêìn nhiïìu laâ àöì thúâ: chên àeân, lû hûúng, bònh hoa. Vïì sau, do thõ hiïëu phaát triïín, cöång vúái nhu cêìu thõ trûúâng, göëm Baát Traâng àaä coá nhiïìu àöì gia duång, phöí biïën nhêët laâ baát, àôa, bònh, loå YÁ. Ngaây nay, göëm Baát Traâng àaä saãn xuêët khaá nhiïìu mùåt haâng phong phuá vïì chuãng loaåi vaâ kiïíu daáng, bao göìm caã nhûäng mùåt haâng myä nghïå: Àôa treo tûúâng, loå hoa, con giöëng, tûúång phiïn baãn vaâ phuâ àiïu vúái kyä thuêåt vaâ cöng nghïå cao. Àûáng trûúác nhûäng mùåt haâng myä nghïå göëm Baát Traâng ngaây nay cho ta caãm giaác thaán phuåc àïën kinh ngaåc búãi baân tay taâi hoa cuãa caác
31. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 54 nghïå nhên laâng göëm - nhûäng con ngúâi àaä sai khiïën àûúåc àêët vaâ lûãa àïí taåo nïn nhûäng men ngoåc cho àúâi.
32. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 55 Laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác Vúái thaânh phöë Àaâ Nùéng, möåt thaânh phöë khoaãng 700 ngaân dên nùçm úã miïìn Trung àêët nûúác, nghïì àiïu khùæc àaá myä nghïå Non Nûúác àaä trúã thaânh niïìm tûå haâo riïng vaâ nguöìn thu lúåi àaáng kïí taåo ra tûâ nhûäng saãn phêím àang rêët àûúåc ûa chuöång trong nûúác vaâ trïn thïë giúái. Laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác nùçm ngay dûúái chên thùæng caãnh kyâ vô Nguä Haânh Sún vïì phña Àöng Nam thaânh phöë Àaâ Nùéng, caách phöë cöí Höåi An khoaãng gêìn 20 km. Theo ngûúâi dên sinh söëng lêu àúâi úã àêy cho biïët, nghïì àiïu khùæc àaá myä nghïå úã Non Nûúác coá caách àêy gêìn böën thïë kyã. Öng töí cuãa nghïì naây laâ möåt ngûúâi quï göëc Thanh Hoáa, tïn laâ Huyânh Baá Quaát, ngûúâi àaä coá cöng àem nghïì àaá úã sûá Thanh vaâo Àaâ Nùéng. Ban àêìu, söë ngûúâi biïët nghïì laâm àaá khöng nhiïìu. Saãn phêím laâm ra chuã yïëu àïí phuåc vuå cuöåc söëng sinh hoaåt haâng ngaây cuãa ngûúâi dên àõa phûúng, nhû caác loaåi cöëi giaä gaåo, cöëi xay nguä cöëc hoùåc caác bia möå àûúåc khùæc bùçng àaá. Ngaây nay, qui mö saãn xuêët cuãa laâng nghïì ngaây caâng àûúåc múã röång, thu huát haâng ngaân lao àöång coá tay nghïì khaá. Saãn phêím cuãa laâng nghïì trúã thaânh caác mùåt haâng xuêët khêíu coá giaá trõ kinh tïë cao, àoáng goáp khoaãn ngên saách àaáng kïí vaâo tiïìm nùng kinh tïë cuãa thaânh phöë Àaâ Nùéng. ÚÃ laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác coá nhiïìu nghïå nhên nöíi tiïëng, nhiïìu gia àònh coá túái baãy taám thïë hïå laâm nghïì àiïu khùæc àaá. Nhiïìu saãn phêím àûúåc lûu truyïìn tûâ àúâi naây sang àúâi khaác nhû böå êëm
33. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 56 traâ bùçng àaá do nghïå nhên Huyânh Baá Triïm laâm ra tûâ thúâi nhaâ Nguyïîn. Vaâo nhûäng nùm àêìu thïë kyã 20, nghïì chaåm tröí àaá laâm ra caác mêîu vêåt, nghïì àiïu khùæc chên dung trïn àaá lêìn lûúåt xuêët hiïån do nhûäng baân tay taâi nùng, kheáo leáo vaâ trñ saáng taåo taâi tònh cuãa caác nghïå nhên Huyânh Àaân, Nguyïîn Chêët vaâ nhiïìu nghïå nhên khaác. Àïën thùm laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác, chuáng ta khöng khoãi ngaåc nhiïn vïì tñnh àa daång cuãa caác chuãng loaåi saãn phêím, tûâ nhûäng pho tûúång Phêåt, tûúång Thaánh, tûúång ngûúâi, muöng thuá cho àïën nhûäng saãn phêím àöì lûu niïåm àûúåc chaåm tröí hoa vùn rêët àeåp. Khaách tham quan tûâ nhiïìu nûúác àïën àêy àïìu ngûúäng möå taâi nùng cuãa caác nghïå nhên àiïu khùæc vaâ nhûäng saãn phêím àöåc àaáo cuãa hoå. Ngoaåi trûâ nhûäng saãn phêím àöì lûu niïåm, nïëu khaách haâng muöën àùåt mua nhûäng saãn phêím coá troång lûúång lúán, cúä kñch to thò chó cêìn möåt khoaãn tiïìn àùåt coåc hoùåc möåt húåp àöìng thoãa thuêån giûäa ngûúâi mua vaâ ngûúâi baán keâm vúái àõa chó cuãa khaách haâng, saãn phêím seä àûúåc bïn baán àoáng kiïån cêín thêån vaâ gûãi theo àûúâng biïín àïën têån núi cho khaách haâng. Rêët nhiïìu thûúng gia hoùåc khaách du lõch tûâ Höìng Köng, Nhêåt Baãn, Haân Quöëc, Àaâi Loan, Australia, Phaáp, Canaàa, Haâ Lan, Myä àaä àïën kyá húåp àöìng àùåt mua caác saãn phêím úã laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác, trong àoá coá ngûúâi mua vúái trõ giaá haâng trùm ngaân Àö-la. Möåt trong nhûäng cú súã laâm ùn coá uy tñn úã laâng nghïì naây laâ cú súã àiïu khùæc àaá cuãa anh Nguyïîn Long Bûãu, möåt con ngûúâi vûâa coá nùng khiïëu bêím sinh tûâ doâng maáu truyïìn thöëng cuãa gia àònh laåi àûúåc àaâo taåo möåt caách qui cuä tûâ caái nöi Trûúâng Àaåi hoåc Myä thuêåt Haâ nöåi. Caác taác phêím do anh saáng taác mang àêåm hai trûúâng phaái cöí àiïín vaâ hiïån àaåi, àûúåc khaách haâng àaánh giaá rêët cao. Nhiïìu taác phêím cuãa anh àûúåc baán vúái giaá haâng ngaân àö-la. Nhûäng taác phêím quyá nhû "Daáng Xuên" hiïån àûúåc trûng baây úã Sydney (Australia); "Noán quai thao", trûng baây taåi khu vui chúi giaãi trñ Kiri (Hoa Kyâ), hoùåc taác phêím "Böë cuåc" àûúåc xêy dûång taåi cöng viïn quöëc gia New Zealand Trong vûúân tûúång cuãa
34. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 57 Nguyïîn Long Bûãu laâ caã möåt thïë giúái tûúång thêåt kyâ thuá. ÚÃ àoá, möîi taác phêím hêìu nhû khöng coân laâ tûúång, laâ àaá, maâ laâ nhûäng con ngûúâi, nhûäng con vêåt traân àêìy sûác söëng àang giao caãm vúái ngûúâi xem. Nghïå nhên Nguyïîn Long Bûãu àaä tûâng giaânh Huy chûúng vaâ Cuáp Baåc do Cöng chuáa Thaái Lan trao tùång cho taác phêím "Niïìm haånh phuác" cuãa anh trong cuöåc thi àiïu khùæc quöëc tïë àûúåc töí chûác taåi thuã àö Bùng Cöëc (Thaái Lan). Àïì taâi maâ Bûãu khai thaác cho taác phêím vûâa àoaåt giaãi noái trïn laâ hònh tûúång ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam, duyïn daáng trong böå aáo daâi tûá thên truyïìn thöëng, tay cêìm chiïëc noán quai thao, àûúåc Ban Giaám khaão cuöåc thi àaánh giaá cao. Nguyïîn Long Bûãu luön êëp uã möåt dûå aán xêy dûång vûúân tûúång coá quy mö lúán ngay bïn doâng söng quï hûúng àïí giúái thiïåu vúái baån beâ trong vaâ ngoaâi nûúác vïì tiïìm nùng nghïå thuêåt truyïìn thöëng cuãa laâng nghïì àaá Non Nûúác. Vaâ, caác thïë hïå con chaáu cuãa hoå àaä vaâ àang tiïëp tuåc giûä gòn, baão töìn vaâ phaát huy caác giaá trõ nghïå thuêåt truyïìn thöëng maâ öng cha àïí laåi, saáng taåo thïm nhiïìu saãn phêím múái.
35. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 58 Laâng nghïì khaãm trai Chuön Ngo Khaãm trai Chuön Ngoå laâ möåt laâng nghïì truyïìn thöëng thuöåc xaä Chuyïn Myä, huyïån Phuá Xuyïn, tónh Haâ Têy. Traãi ngoát gêìn nghòn nùm nay, àúâi naây qua àúâi khaác, nghïì khaãm trai Chuön Ngoå vêîn àûúåc lûu giûä vaâ phaát triïín. Nghïå nhên Trêìn Baá Dinh, möåt trong nhûäng nghïå nhên coá "àöi baân tay vaâng" cuãa laâng nghïì cho rùçng: "Àiïìu àaáng quyá, àaáng trên troång nhêët àöëi vúái caác nghïå nhên khaãm trai Chuön Ngoå laâ viïåc laâm sao chùm lo truyïìn daåy cho lúáp con chaáu gòn giûä vaâ phaát huy àûúåc nghïì truyïìn thöëng cuãa laâng". Chñnh sûå quan têm àoá maâ laâng nghïì khaãm trai Chuön Ngoå hiïån nay coá túái haâng ngaân thúå khaãm trai. Nghïì khaãm trai coá 6 cöng àoaån cú baãn: veä mêîu cho bûác tranh, cûa trai theo neát veä, àuåc göî vaâ gùæn trai vaâo göî, maâi khaãm, thïí hiïån àûúâng neát vaâ cuöëi cuâng laâ duâng böåt àen sún àïí laâm roä caác chi tiïët cuãa bûác tranh. Neát nöíi bêåt cuãa tranh khaãm trai Chuön Ngoå laâ nhûäng maãnh trai khöng vúä, luön phùèng, àuåc gùæn xuöëng göî rêët khñt. Chi tiïët trang trñ trïn khaãm trai rêët sinh àöång, àùåc sùæc. Nhûäng maãnh trai vö tri, vö giaác, qua baân tay kheáo leáo, oác saáng taåo phong phuá àaä àûúåc gùæn vaâo göî àïí trúã thaânh saãn phêím, coá giaá trõ vùn hoáa, nghïå thuêåt cao. Tûâ tuã khaãm, giûúâng khaãm cho àïën caác saãn phêím àún giaãn cuãa cuöåc söëng nhû baân cúâ, tranh treo tûúâng khöng nhûäng àaáp ûáng àûúåc nhu cêìu vaâ thõ hiïëu khaách trong nûúác maâ coân àûúåc xuêët khêíu sang nhiïìu nûúác trïn thïë giúái.
36. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 59 Nhúâ mùåt haâng khaãm trai, laâng nghïì Chuön Ngoå vaâ xaä Chuyïn Myä vêîn giûä àûúåc danh tiïëng laâng nghïì truyïìn thöëng, dên laâng coá cöng ùn viïåc laâm, töíng thu nhêåp tûâ nghïì khaãm trai möîi nùm lïn àïën haâng tyã àöìng, xûáng àaáng laâ möåt laâng nghïì àiïín hònh trong söë caác laâng nghïì truyïìn thöëng cuãa Viïåt Nam.